Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі [Сяргей Пясецкі] (fb2) читать онлайн

Сяргей Пясецкі Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі (ад 17 верасня 1939 г.)

Пераклад зроблены на першым афіцыйным выданьні "Запісак афіцэра Чырвонай Арміі" у Рэспубліцы Польшчы:

Sergiusz Piasecki

Zapiski oficera Armii Czerwonej

(od 17 wrzes’nia 1939 r.)

2000, Warszawa, Wydawnictwo LTW.

ISBN 83-910483-2-2

(c) S. Piasecki Trust

Сяргей Пясецкі. Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі (ад 17 верасня 1939 г.) / Пераклад з польскай. - Мн.: "VivaFutura". 2005. - 252 с.

Пераклад Алесь Астраўцоў

Рэдактар Алена Мікалаева

Карэктар Алена Высоцкая

Макет Віктар Корзун

Ад перакладчыка

Сяргей Пясецкі, пазашлюбны сын шляхціча Міхала Пясецкага, нарадзіўся 1 чэрвеня 1901 году ў Ляхавічах. З 18 году прымаў удзел у вайне супраць бальшавікоў, у атрадзе атамана Дзеркача (партыя “Зялёны дуб”). Быў паранены пры ўзяцьці Менску польскім войскам. З 19-га – у беларускім аддзеле Войска Польскага. Пасьля дэмабі¬лізацыі ў 1921 апынуўся на Заходняй Беларусі, дзе быў завэрбаваны польскай вайсковай разьвекай. Займаўся дыверсыйнай дзейнасьцю і дастаўкай кантрабанды праз савецкую мяжу ў раёне Ракаву. Гэты досьвед быў пакла¬дзены ім у сюжэт першага выдадзенага ім раману “Каханак Вялікай Мядзьведзіцы”.

З-за няўрымсьлівага авантурнага характару, п’янства, ужываньня наркотыкаў і пастаянны ўдзел у бойках адседзеў тры гады ў турмах па абодва бакі мяжы. За гэта быў звольнены з разьведкі. Апынуўшыся бяз грошаў, бяз працы, знаходзячыся пад узьдзеяньнем какаіну, учыніў узброенае рабаўніцтва з забойствам. За гэтае злачынства ў 1926 быў асуджаны да расстрэлу. Аднак за заслугі перад вайсковай разьведкай суд зьмяніў пакараньне сьмерцю на 15 гадоў зьняволеньня. За арганізацыю трох бунтаў зьняволеных у турмах у Лідзе, Равічу й Коранаве апынуўся ў знакамітай польскай вязьніцы з найбольш жорсткім рэжымам утрыманьня «Сьвяты Крыж», у якой 20% зьняволеных не дажывалі да заканчэньня тэрміну. Седзячы за кратамі, пачаў вывучаць польскую мову й пісаць аповесьці й раманы.

Пасьля публікацыі раману “Каханак Вялікай Мядзьведзіцы”, які стаў надзвычай папулярным, у прэсе была распачата кампанія па датэрміновым вызваленьні пісьменьніка. У 1937 годзе хворы на сухоты Пясецкі апынуўся на волі. У 1938 ягоная кандыдатура ўсур’ёз разглядалася на прадмет атрыманьня Нобэлеўскай прэміі. У верасьні 1939 добраахвотна пайшоў у войска, быў намесьнікам камандзіра роты ў памежных войсках.

Падчас вайны Пясецкі ўдзельнічае у фармаваньнях Арміі Краёвай на Віленшчыне, зноў супрацоўнічае з вайсковай разьведкай.

Аднойчы проста сярод дня зарганізаваў у Вільні дзёрзкія ўцёкі з вязьніцы гестапа Язэпа Мацкевіча, які стаў пасьля вайны найбольш знакамітым пісьменьнікам польскае эміграцыі. Пасьля вайны эміграваў спачатку ў Італію (1946), а затым у Англію, дзе памёр у 1964 годзе. Аўтар больш дзясятка папулярных раманаў, перакладзеных на дзясяткі моваў сьвету.

“Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі” – магчыма, найбольш вядомы раман Сяргея Пясецкага. Яго найчасьцей з усяе творчае спадчыны пісьменьніка выдавалі незалежныя выдавецтвы сьвету. Афіцыйна быў забаронены ў Польшчы практычна да пачатку XXI стагодзьдзя. Ідэя напісаньня раману нарадзілася ў 1940, пасьля некалькіх сустрэчаў пісьменьніка з малодшымі савецкімі афіцэрамі– людзьмі са змэханізаванымі мазгамі, празамбаванымі сталінскай прапагандай, няздатнымі думаць самастойна, людзьмі бязьмежна прымітыўнымі, з выключна плябейскім стаўленьнем да жыцьця і людзей, аднак упэненымі ва ўласнае выключнасьці й правамернасьці сваёй місыі “ашчасьлівіць” усе народы сьвету. Але напісаць раман Пясецкі здолеў толькі ў 1948 годзе, ужо ў Англіі. У “Запісках…” аўтар спрабуе пераўвасобіцца ў савецкага афіцэра, разважаць ягонымі катэгорыямі, ягонай прымітыўнай мовай. “Запіскі…” з’яўляюцца адным з найбольш пасьлядоўных, зьнішчальных, бескампрамісных, але ў той жа час таленавітых і па-сапраўднаму сьмешных (гумар, што праўда, – “чорны”) прыкладаў сатырычнага адлюстраваньня антычалавечае сутнасьці таталітарнае савецкае сыстэмы.

“Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі” – гэта, па вялікім рахунку, зборнік показак пра чырвонармейцаў, якія расказвалі па ўсёй Эўропе падчас другой сусьветнай вайны. Паколькі яны напісаныя ад імя такога чырвонаармейца, дык Сяргей Пясецкі прыклаў максімум намаганьняў, каб мова раману была як мага больш грубай і прымітыўнай. Паколькі менавіта з мэтай агрубленьня й прымітывізацыі беларускай мовы была праведзена так званая “рэформа” 34-га году, я цьвёрда перакананы, што дадзены твор можа быць перакладзены на беларускую мову толькі ў варыянце “наркамаўскага” правапісу.

З той жа мэтай падчас перакладу я карыстаўся выключна слоўнікам Крапівы, а таму ў тэксьце выкарыстоў¬ваюцца не “валіза”, але “чамадан” і г.д. (фатэль-крэсла, крэсла-стул, зэдлік-табурэт, ровар-веласіпед...)

Раман у арыгінале мае вельмі дзіўную аўтарскую пунктуацыю і нават незразумелую зьмену імя аднаго персанажу — спачатку жанчына напісаная як Марыя Аляксандраўна, пасьля — Марыя Іванаўна.

22 верасня - 19 снежня 1939

Таварышу І.В. Сталіну.

22 верасня 1939 года.

Вільнюс.

Ноч была чорнай, як сумленне фашыста, як намеры польскага пана, як палітыка англійскага міністра. Але няма на свеце сілы, якая стрымала б салдатаў непераможнай Чырвонай Арміі, што радасна і з гонарам ідуць вызваляць з буржуазнага ярма сваіх братоў – сялянаў і рабочых усяго свету.

Вораг быў заспеты цалкам знянацку. Я ішоў першым з пісталетам напагатове. За мною байцы. На мяжы мы не спаткалі нікога. Падышлі да польскай заставы. Акружылі яе ўзорна і ўваходзім у сярэдзіну. Дарогу нам заступіў нейкі азвярэлы фашысцкі салдат. Наставіў я яму пісталет у грудзі, а байцы штыхі.

– Рукі ўгору, паслугач!

Абяззброілі яго і шыбуем усярэдзіну. Амаль усе там спалі. Ніхто не ўчыніў адпору. Забралі мы зброю з пірамідаў і адрубілі тэлефон. Спытаўся я ў аднаго з салдатаў:

– Дзе ваш камандзір?

– Гэты, – указаў той пальцам.

Гляджу – зусім худы пан. Можа, нават з рабочых выкараскаўся, прадаючы сваіх братоў. Такія найгоршыя. Пытаюся я ў яго:

– Ты тут камандзір?

– Я, – адказвае ён. – У чым справа?

Злосць мяне разабрала, але не меў я часу як след з ім расправіцца. Растлумачыў толькі:

– Скончылася тваё панаванне і канец вашай панскай Польшчы! Досыць папілі чалавечай крыві! Настаў час і сваёй захлынуцца!

Належала б па справядлівасці і яго, і тых усіх адурманеных капіталістычных паслугачоў расстраляць, хаця і шкада куляў на гэтых буржуйскіх сцерваў. Але мы мелі дакладны загад: “Палонных адсылаць у тыл”. Таму пакінулі ахову і пайшлі далей. Там з імі нашы арлы з НКВД расправяцца. А нам часу шкада. Мы павінны выканаць важнае баявое заданне.

Далей пайшлі прама дарогай. У кірунку на Маладзечна. Ціха… Нідзе ані святла, ані чалавека. Гэта мяне нават здзівіла. Столькі чытаў аб хітрасці польскіх паноў. А тым часам мы ж іх і перахітрылі. Як снег на галаву ім упалі.

Эх, каб толькі мая Дуня пабачыла, як з гонарам і смела крочыў я на чале ўсёй Чырвонай Арміі як абаронца пралетарыяту і ягоны збаўца! Але яна, пэўна, спала і не снілася ёй нават, што я, Мішка Зубаў, стаў той ноччу героем Савецкага Саюзу. Не ведала таго, што каб яна магла спакойна, радасна і ў дабрабыце жыць і працаваць, я ішоў у крывавую пашчу буржуазнага звера. Але я гэтым толькі ганаруся. Разумею, што прынёс у Польшчу, для маіх зняволеных панамі братоў і сёстраў, святло нязнанай імі вольнасці і нашу вялікую, адзіную ў свеце, праўдзівую, савецкую культуру. Уласна пра тое і клопат: пра культуру, вашу маць! Няхай пераканаюцца, што без паноў і капіталістаў стануць вольнымі, шчаслівымі людзьмі і будаўнікамі супольнай сацыялістычнай айчыны пралетарыяту. Няхай удыхнуць вольнасці! Няхай убачаць нашыя дасягненні! Няхай зразумеюць, што толькі Расія, вялікая МАЦЬ зняволеных народаў, можа пазбавіць чалавецтва голаду, няволі і эксплуатацыі! Вось.

Толькі праз сем кіламетраў ад мяжы мы напаткалі зверскі супраціў крывавых капіталістаў. Напэўна, нехта з польскай заставы здолеў уцячы, выкарыстаўшы цемру, і паведаміў буржуазіі, што ідзе непераможная армія пралетарыяту. Нехта крыкнуў нам нешта на сабачай польскай мове. Мы не зразумелі што, толькі адказалі гучна і пагрозліва, ажно рэха лесам пайшло:

– Здавайся, фашыст, а не то знішчым!

Перад намі толькі загуло. Мы, значыцца, па хмызах, па равах: як вайсковая тактыка раіць – схованкі шукаць. Потым падцягнулі машынкі і давай сыпаць чэргамі. Толькі лес заенчыў. З дзве гадзіны білі мы так з кулямётаў. Ніхто не адгукнуўся. Але заўсёды трэба асцярожна. Вораг хітры: можа стаіўся і чакае.

Тым часам развіднела. Бачым: на дарозе перад намі наладаваны сенам воз стаіць, а пры ім забіты конь ляжыць. Больш нікога… Тады мы рушылі наперад асцярожна, каб у засаду не трапіць. Але ўсё скончылася шчасліва. Несумненна, што вораг зразумеў, з якой сілай дачыненне мае, і ганебна ўцёк.

Такім вось чынам я, малодшы лейтэнант непераможнай Чырвонай Арміі, пакрочыў на чале майго ўзводу ў буржуазную Польшчу. А адбылося тое ўночы 17 верасня 1939 года. Ура! ура! ура!

Запіскі гэтыя я пачаў у горадзе Вільнюсе. Пішу іх у гонар нашай магутнай Чырвонай Арміі і – перадусім – яе ВЯЛІКАГА правадыра, таварыша Сталіна. Яму таксама, натуральна, прысвячаю іх. Добра разумею, што пяро маё бяссільнае, калі хачу апісаць вялікасць нашага правадыра і маё каханне да яго. Дзеля гэтага патрэбна пяро Пушкіна альбо Маякоўскага. Я ж магу толькі дакладна занатаваць тое, што бачыў і чуў у тыя вялікія гістарычныя дні, якія вызвалілі некалькі прыгнечаных народаў з капіталістычнай няволі.

Калі думаю аб нашым вялікім ПРАВАДЫРЫ і ВУЧЫЦЕЛІ, дык адчуваю, як мне на вочы наплываюць слёзы. Кім бы я быў без яго? Царскім вязнем, зганьбаваным і эксплуатаваным нялюдкам. А зараз я, чый бацька быў звычайным рабочым, афіцэр. Маю гонар належаць да камсамолу. Скончыў дзесяцігодку. Умею чытаць і пісаць амаль без памылак. Здолею таксама і па тэлефоне паразмаўляць. Знаю палітасвету. Ем штодзённа сапраўдны хлеб. Хаджу ў скураных чаравіках. З’яўляюся чалавекам адукаваным і культурным. Да таго ж карыстаюся найвялікшай вольнасцю, якую можа мець чалавек на зямлі. Вольны называць нават ЯГО – нашага правадыра – таварышам. Толькі падумайце сабе як след: я маю права свабодна і паўсюль называць ЯГО таварышам! Таварыш Сталін! ТАВАРЫШ СТАЛІН!… Вось гэта і ёсць мой найвялікшы гонар і радасць!… Ці можа грамадзянін капіталістычнай дзяржавы назваць свайго прэзідэнта альбо цара таварышам? Ніколі! Хіба толькі іншы крыважэрны прэзідэнт альбо азвярэлы цар. А я… Адчуваю, што слёзы радасці і гонару наплываюць мне на вочы… Мушу спыніць пісанне і перапаліць, бо не стрываю празмернага шчасця, і сэрца маё разарвецца.

23 верасня 1939 года.

Вільнюс.

Зараз я знаходжуся у Вільнюсе. Накіравалі нас сюды з Маладзечна. Прыехалі мы цягніком, бо нашы танкісты апярэдзілі пяхоту і першымі занялі горад. Але адзначу, што непрыяцеля перамаглі менавіта мы – пяхота са мною на чале, бо мы першымі перасеклі мяжу і нагналі такога страху на паноў, што тыя толькі пяткамі мігцелі.

Батальён наш стаіць у казармах па вуліцы Ваўкамірскай. Нам, афіцэрам, камендатура дала дазвол на прыватнае кватараванне паблізу казармаў. Я ўладкаваўся на вуліцы Кальварыйскай у доме нумар чатыры. Прыйшоў туды ўчора зранку з ордэрам ад камендатуры і пытаюся старшыню дамкаму. А мне сказалі, што ніякага дамавога камітэту ў іх няма і не было. Тады я спытаўся:

– Вось дык парадкі! Як жа вы тут жылі?

Мне адказваюць:

– Нармальна. А ўсялякія там справы ўладжваў дворнік.

Пайшоў я да дворніка. Паказалі мне ягонае сутарэнне. Сыходжу долу і так сабе думаю: “Нарэшце ўбачу хаця б аднаго эксплуатаванага пралетара”. Але дзе там! Бачу я, у вялікім пакоі сядзіць тлусты, добра апрануты пан. Я толькі на ногі ягоныя зірнуў і адразу ўбачыў: боты з халявамі! А ён сабе нічога так. Сядзіць і каву п’е. На стале хлеб сапраўдны ляжыць і цукар у слоіку стаіць. Нават каўбасу на талерцы заўважыў. Злосць мяне вялікая агарнула, што такі капіталіст дворнікам прыкідваецца. Але я нічога не сказаў, толькі так сабе падумаў: “Прыйдзе і на цябе час! Скончыцца тваё каўбаснае жыццё, і на боты таксама забудзешся!” А тым часам кажу:

– Дзень добры!

– Дзень добры! – прамовіў той і рукой на стул паказаў. – Сядайце, – дадаў.

Усеўся я і кладу яму на стол “ордэр” з камендатуры.

– Гэта – кажу, – датычыцца кватэры для мяне ў гэтым доме.

Узяў ён паперку ў руку. Акуляры на нос усадзіў. Зірнуў на паперу і так, і гэтак. А потым балбоча:

– Я па-расейску размаўляць умею, але літар вашых не ведаю. Прачытайце мне самі, што там пазначана.

Прачытаў я яму. А ён кажа:

– Маю ажно тры вольныя кватэры. Пяць пакояў і кухня. Гэта адна. А дзьве маюць па тры пакоі з кухняй. Бярыце, якую хочаце.

Але я кажу яму, што мне толькі адзін пакой патрэбны. Аднак хацеў бы ў далікатных людзей пасяліцца, каб не абакралі. А за пакой згодна з “нормай” будзе плаціць камендатура.

Ён задумаўся і кажа:

– Мусіць, тады найлепш вам будзе ў вучыцелек. Кабеты яны лагодныя, на пенсіі. Хочуць здаць два пакоі, але можаце ўзяць адзін.

Гэта мне спадабалася. Кабеты заўсёды менш небяспечныя. Можа, і не нападуць знянацку, не зарэжуць. Мусяць быць троху больш культурным элементам.

Пайшлі мы разам да вучыцелек. Яны былі ўсе дома. А адна з іх добра па-руску гаворыць.

– Мы з задавальненнем, – кажа яна, – на кватэру вас возьмем. Бо для нас яна занадта дарагая. А так і нам кватэрная плата знізіцца.

– А дзе ваш гаспадар? – пытаюся я. – Пэўна, з іншымі капіталістамі ўцёк?

– Тут гаспадара няма. Дом магістрацкі. Быў адміністратар, але яго ў войска прызвалі. На нямецкі фронт пайшоў. А кватэрную плату мы заўсёды плоцім у магістрацкую касу.

Паказалі яны мне свае пакоі. Ніколі ў жыцці я такой раскошы не бачыў. Папросту распуста! Дываны нават на падлозе ляжаць. І кветкі розныя. І птушка жывая, падобная да вераб’я, але толькі цалкам жоўтая, у клетцы пасвіствае. І розныя там столікі, паліцы, палічкі, шафы, шафкі, табурэткі, стулля, крэслы… Там былі і такія рэчы, што чорт ведае як іх назваць! Але нічога. Я раблю выгляд, што ўсё гэта мяне зусім не здзіўляе, і быццам не разумею таго, што трапіў я ў капіталістычнае логава эксплуататараў працоўнага люду. У самае гняздо буржуйскай змяі.

Аказалася, што тыя тры бабы ў трох пакоях пражывалі! Вучыцелькі!!!… Але нічога: савецкая ўлада іх выкрые. І “дворніка” таго таксама. Няхай пачакаюць трошкі. Для ўсіх адпаведнае месца знойдзецца.

Дамовіўся я з “вучыцелькамі”, што вечарам усялюся. Аддалі яны мне кутні пакой з балконам. Спыталіся ў мяне, ці шмат я рэчаў маю. Але я ім кажу: “Якія баявы афіцэр можа рэчы мець? Нічога не маю. Дык жа вайна”. Тады яны сказалі, што дадуць мне пасцель. Я згадзіўся, але падумаў сабе: на чорта яна мне трэба?

Развіталіся мы дужа спакойна і культурна, і пайшоў я аглядаць горад. Іду па вуліцах і бачу, што ў сапраўднае буржуйскае логава трапіў. Публіка на вуліцах прыбраная, як на баль. Кожны ў скураных чаравіках, а некаторыя дык нават у ботах. Таксама гальштукі і каўнерыкі шмат у каго заўважыў. І амаль усе ў капелюшах. Вось дармаеды!… А самае дзіўнае дык гэта кабеты. Кожная мае валасы ўчасаныя, як у кінаакторак. На нагах тонкія панчохі, пэўна, у Парыжы набытыя: гладкія, бліскучыя. Сукенкі лёгкія, каляровыя… як кветкі. У жыцці сваім такіх не бачыў. Гожа буржуйскія сцервы прыбраныя. Я іду і думаю сабе так: “Можа, сюды з усёй Польшчы капіталісты з жонкамі і дочкамі з’ехаліся? Такое багацце!”

Мне нават троху страшна зрабілася. Столькі тых крывасмокаў навокал бадзяецца! Але бачу, што і нашых хлопцаў нямала. Ходзяць па вуліцах і таксама форс трымаюць. Кожны напарфумаваны так, што здалёк чуваць. Няхай буржуі пераканаюцца, якая ў нас культура! Шкада, што і я не напарфумаваўся. Не было часу. Іншым разам.

У адным месцы бачу: пякарня. Заўважыў у вакне крамы хлеб і булкі. Нават пірожныя былі. Я ніколі ў жыцці нічога падобнага не бачыў. Думаю сабе: альбо гэта буржуйская прапаганда, альбо спецыяльная крама польскага “Інтурысту”. Стаў каля вакна і назіраю. Людзі ўваходзяць, купляюць, выходзяць. А я намагаюся разгледзець: ці спецыяльныя стаханаўскія “боны” яны маюць, ці звыклыя карткі? Але гэта было цяжка зразумець. Тады думаю сабе: “Паспрабую і я. А раптам прададуць?” Уваходжу ў сярэдзіну, адкашляўся і кажу, нібы спакойна:

– Прашу ўзважыць мне паўкілаграма хлеба.

Паненка, ладная такая і цыцкастая, пытаецца:

– Якога?

Я пальцам паказаў на самы белы… як булка. І нічога. Узважыла, нават у паперку загарнула і падае мне.

– Прошэ пана, – гаворыць.

Я ажно здранцвеў: панам мяне назвала! Не распазнала. Мусіць, толькі таму хлеб мне і прадала. А можа, падслепаватая троху. Пытаюся я:

– Шмат плаціць?

А яна кажа:

– Дзесяць грошаў.

Даў я ёй рубля, а яна мне цэлую жменю панскіх, капіталістычных грошай рэшты выдала. І нават ніякіх “бонаў”, квіткоў, ці “ордэраў” не пыталася.

Выйшаў я з крамы. Хлеб цёплы, белы, ажно пахне. Хацеў адразу з’есці, але сцяміў, што на вуліцы ніхто не есць, толькі нашыя хлопцы ходзяць і сланечнікавыя семкі лузгаюць. Засунуў я хлеб у кішэню. Шкада – думаю – што кілаграма не папрасіў. Можа, і прадала б. А сам падлічваю: гэта ж атрымліваецца, што на нашага рубля я мог бы пяць кіло хлеба купіць! Салодка ж буржуям жылося ў той даўняй Польшчы, на крыўдзе працоўнага люду!

Іду я далей і бачу: зноў пякарня. Людзі ўваходзяць, выходзяць, кожны нешта там набыў. Вось дык і я набраўся смеласці – і скок усярэдзіну. На гэты раз ужо кіло хлеба папрасіў. Зноў на белы пальцам паказаў. І нічога: узважылі, узялі дваццаць грошаў і падалі мне хлеб. Шкада – думаю – што два кілаграмы не папрасіў. Можа б таксама прадалі? Але каму ж гэта вядома? Аднак троху далей я ізноў напаткаў пякарню. Дык вось, шыбую ў сярэдзіну і кажу… быццам нават цалкам спакойна і абыякава:

– Дайце мне, калі ласка, два кілаграмы белага хлеба.

А капіталіст, каторы хлеб прадаваў (нават каўнерыка і гальштука не зняў, каб схаваць сваё класавае паходжанне), спытаў:

– Можа, цэлы бохан возьмеце? Тры кіло важыць.

– Давай! – кажу.

Заплаціў я 60 грошаў, забраў хлеб і выходжу на вуліцу. Іду і так сабе падсумоўваю: гэта ж я за дзевяноста грошаў, што значыцца меней чым за рубель, купіў чатыры з паловай кілаграма хлеба і нават у чарзе не стаяў. Не магу я гэтага зразумець. Няйнакш капіталістычная прапаганда. Мушу высветліць гэтыя справы.

Паколькі мне было нязручна з хлебам па горадзе цягацца, я пайшоў у казармы. А там рух вялікі. Хлопцаў поўна. Некаторыя з гораду папрыходзілі і цуды пра глупства польскіх паноў апавядаюць. Аказалася, што тут не толькі хлеба, але і сала, і каўбасы можна набыць колькі хто хоча. І некаторыя кажуць, што тут заўсёды так было. Але я не магу ў такое паверыць. Гэта ж любому зразумела, што калі прадаваць колькі хто хоча, дык нехта выкупіць усё, а іншыя будуць з голаду падыхаць.

Увечары я ўсяліўся ў свой пакой. Вучыцелька (тая, што па-руску гаворыць) дзверы мне адчыніла і паказала пакой.

– Можаце быць упэнены, што тут чыста, – сказала яна. – А мыцца можна ў лазенцы.

Правяла яна мяне ў пакой ля кухні. Там ёсць файная ўмывалка і вялікая ванна. Зірнуў я на ўсё і так сабе падумаў: “Трэба было б забіць цябе на месцы за ўсё гэта! Колькі ж нашых братоў, сялянаў і рабочых, з голаду паздыхала, каб ты, паразітка, магла ў такой ванне раскашаваць!” Але ёй я гэтага не сказаў. А яна сакоча, краны круціць і паказвае мне, як усё працуе. Дык я тады кажу ёй:

– Парадак. Аўтаматычны карабін больш хітрасцяў мае, і тое рады даю. А ваша ванна – гэта проста глупства!

Пайшоў я ў свой пакой і ўсё агледзеў. Але хадзіць было нязручна, бо дываны перашкаджаюць. Выйшаў я на балкон. А там поўна кветак у гаршках. Зірнуў на горад. На вечар ужо ўзялося. Чую, нашы байцы Кацюшу спяваюць. Вось і я за імі падцягнуў. А потым як засвістаў, дык так мне сумна зрабілася. І Дуняшка прыгадалася. Якая б ні была, але ўсё ж такі баба, і сваю прыемнасць з ёю меў. Вырашыў, што пісьмо ёй напішу. Пайшоў у пакой, святло запаліў і маёй сімпатыі вось такое пісьмо выштукаваў:

“23 верасня, 1939 года.

Горад Вільнюс.

Найкаханая Дуняшка!

Пішу Табе гэта пісьмо з самага цэнтру польскага буржуазнага кубла. Магутным ударам нашага жалезнага, чырвонага кулака мы скрышылі польскіх, фашысцка-капіталістычных генералаў і вызвалілі з-пад буржуазнага ўціску енчучы ў кіпцюрах тыранаў польскі, рабоча-сялянскі народ і ўсе іншыя народнасці, бязлітасна зганьбаваныя і эксплуатаваныя крыважэрнымі панамі.

Я ішоў на чале ўсёй Чырвонай Арміі і біў фашыстаў і іхніх паслугачоў, пакуль яны ў паніцы не паўцякалі. Кватаруюся я ў гожым доме, уласнік-капіталіст якога ўцёк. Тутэйшыя буржуйкі нацягалі мне кветак і заслалі ўвесь пакой дыванамі. А ўсё з-за страху. Штодзённа плаваю ў ванне. Ванна – гэта вялікая балея, зробленая з жалеза, у якую наліваецца вада, і ўвесь чалавек, нават з нагамі, можа ў ёй змясціцца.

Можаш ганарыцца сваім Мішкам, каторы, з гонарам крочачы пад штандарам Леніна-Сталіна, змёў вялікі звярыны адпор польскіх захопнікаў і вызваліў усе енчучыя ў кайданах народы.

Пісаць мне можаш у Вільнюс, бо пэўна яшчэ нейкі час мы будзем тут. Дакладны мой адрас ёсць на канверце.

Моцна сціскаю тваю далонь і далучаю

камсамольскае прывітанне.

Лейтэнант гераічнай Чырвонай Арміі

Міхаіл Зубаў”.

Скончыў я пісьмо, зняў боты, каб за дыван не чапляліся, і праходжуся так сабе. Трох танкістаў насвістваю. Пакуль не пачуў: нехта ў дзверы грукоча.

– Уваходзь, – кажу.

У пакой увайшла дзяўчынка гадоў дзесяці. Спрытная такая. Бачна адразу: буржуйскае насенне. Вочы па кутах лётаюць. Пэўна, шпегаваць яе даслалі, каб падгледзела, што я раблю.

– Мамуся, – сказала яна, – на гарбату вас запрашае.

Мяркую сабе: ісці, не ісці? Але пайшоў. Было цікава паглядзець, як буржуйкі чай п’юць. Прыходжу я такім чынам да іх сталовага пакою. Бачу: белы абрус на стале ляжыць, а на ім поўна розных каштоўных начынняў. Сыр на талерку пакладзены, малако ў збанку, вяндліна нейкая, цукар у цукерніцы. Толькі хлеба мала было. Таму я сказаў: “Пачакайце секундачку”. І выйшаў. Вярнуўся ў свой пакой і думаю: “Кіло хлеба ўзяць ці цэлы бохан?” Аднак раптам яны шмат зжаруць? І мне есці таксама захацелася. Узяў вялікі бохан, прынёс да іх і паклаў на стол. “Гэта, – паведаміў я, – для агульнага карыстання”.

– Але навошта? – гаворыць адна. – Хлеба ў нас шмат, толькі не наразалі ўвесь, каб не засох.

– Нічога, – кажу я. – Прашу не саромецца і есці колькі хто хоча. Я ў стане і два такія боханы набыць!

Перазірнуліся яны. Натуральна, іх здзівіла мая шчодрасць. Чаю мне налілі… Але нічога, размаўляем. Тая, што рускай добра валодае (Марыяй Аляксандраўнай назвалася), частуе мяне: “Калі ласка, сыр! Калі ласка, вяндліна! А чаму масла на хлеб не намазваеце?”

– Дзе масла? – спытаўся я.

Падсунула яна мне такі спецыяльны сподак з накрыўкай, а ў ім нешта жоўтае, як воск. Вось тады я і гавару:

– А, дык гэта і ёсць масла! Мне мама апавядала, што некалі ў іх таксама з малака масла рабілі.

Пачаў я тое іхняе масла на хлеб мазаць. Але невыгодна. Крышыцца толькі. Гэта трэба было б лыжкай есці, а не мазаць. Таму я сабе кавалак вяндліны ўзяў. Але ж і тонка буржуйкі накроілі! Відаць, ад сквапнасці.

Але нічога. Размаўляем. Пытаюся я, як іх імёны. Тады Марыя Аляксандраўна на адну паказвае і кажа: “Пані Зофья”. А другая аказалася пані Стэфанія.

– А як імя малой? – спытаўся я.

– Андзя.

– Чаму не пані Андзя?

– Бо дзяцей у нас называюць толькі па імёнах. Калі падрасце, дык будзе панна Андзя.

“Зразумела цяпер, – падумаў я, – як фашыстку і ворага працоўнага люду выхоўваюць. Таксама добрую б гадзіну з яе зрабілі, каб не прыйшла наша савецкая ўлада! Але зараз скончацца гэтыя панскія штучкі!”

Аднак нічога. Сяджу сабе і размаўляю досыць культурна, то аб надвор’і, то аб ураджаі. Бачу, што і я іх сабачую мову троху разумею. А чаго не разумею, дык Марыя Аляксандраўна адразу мне тое тлумачыць. І ўсё было б добра, але адна з іх (тая старэйшая, пані Зофья), кажа мне на ламанай рускай мове:

– Пане лейтэнанце, ці доўга вы прабудзеце ў нас у Вільні?

Дужа мне гэта пытанне не спадабалася. Адразу зразумеў, што яна хацела спрытным чынам ад чырвонага афіцэра стратэгічныя намеры вышэйнага камандавання даведацца. Але я злёту яе раскусіў. Ведаем мы гэтыя фашысцкія хітрыкі! А таму адказаў я ёй дужа далікатна і спакойна, хаця, уласна, належала з месца ў пысу біць:

– Колькі нам захочацца, столькі тут і прабудзем.

А яна ізноў:

– Пане лейтэнанце, ці падабаецца пану наша Вільня?

Заскрыгатаў я зубамі. Кпіць, халера, з мяне, чырвонага афіцэра і шляхотнага бальшавіка. Другі раз ужо мяне “панам” абазвала. Але я сціснуў пад сталом кулакі і намагаўся стрываць.

– Па-першае, – абвесціў ёй, – не Вільня, а Вільнюс. Вось што. Па-другое: не ваша, а наша. Па-трэцяе: зусім мне тут не падабаецца, бо ніякай культуры няма. Нават на вакзале вошабоек не заўважыў. Што гэта за жыццё! Што за гігіена! Што за культура!

Тут ублыталася Марыя Аляксандраўна і кажа так чыста па-руску… дужа гэта падазрона, і трэба будзе паведаміць у НКВД аб гэтым. Такім чынам, гаворыць яна:

– Вошабоек у нас увогуле няма. Але гэта таму, што у нас вошай няма. Навошта тады вошабойкі?

“Самі вы вошы”, – падумаў я і кажу:

– Вошабойкі патрэбныя як гігіенічнае і санітарнае прыстасаванне. Мышэй таксама можа не быць, аднак котак у нас паўсюль мноства. Вось што.

А тая першая (пані Зоф’я) ізноў звяртаецца да мяне, і бачу: пыса хітрая, хітрая, хітрая!

– Пане лейтэнанце…

Але на гэты раз я скончыць ёй не даў. Кінуў нож на стол і зароў:

– Заткні пашчу, старая малпа! Ніякі я табе не пан, а абаронца пралетарыяту! З’яўляюся ім, уласна, каб такую, як ты, фашысцкую заразу нішчыць! Разумееш?! А калі не разумееш, дык я табе гэта зараз рукамі растлумачу!

Як грукнуў я кулаком па стале, дык нават шклянкі па ім заскакалі. Дзяўчынка плакаць пачала. А Марыя Аляксандраўна моліць мяне і таксама ледзьве не плача.

– Міхайле Мікалаевічу, – гаворыць яна. – Не гнявіцеся. Яна гэта ненаўмысна. У нас да кожнага звяртаюцца: пан. Нават да жабрака. Гэта ж тое самае, як у Францыі “монсеньёр” альбо ў Англіі “містэр”.

Але я не даў такім хамкам улагодзіць сябе.

– Пачакайце троху, – сказаў я ім. – Навядзем парадак і з панамі, і з мусьямі, і з містрамі. Для ўсіх час прыйдзе, і для кожнага адпаведнае месца знойдзецца! А мне, шляхотнаму чалавеку, у вашым панскім таварыстве сядзець і чай папіваць не выпадае! Да пабачэння!

Устаў я. Натуральна, сплюнуў. І выйшаў з гонарам. Нават хлеба свайго са стала не забраў. Няхай ім подлыя фашысткі ўдушацца!

Пайшоў я спаць. Бачу: ложак высока засланы. Коўдра вялікая, лёгкая, мяккая, у белы чахол усунутая. А на чахле пад коўдру розныя там кветкі, лісточкі і матылькі павышываныя. Дзве падушкі былі… таксама ў навалках з кветкамі. Ну і прасцірадла. І ўсё такое белае, быццам белай фарбай замаляванае. Я нават палец паслініў і паспрабаваў: ці не мажацца?

Паклаўся я ў той іхні ложак і патануў у ім увесь. Толькі нос наверсе. Круціўся, круціўся і нічога: сон не бярэ. Не для мяне, ахайнага бальшавіка, такія буржуйскія вынаходкі! Як яны ў такім могуць з бабамі спаць?… Вылез я з ложка, падушку пад сцяну паклаў, коўдрай абкруціўся і ў два моманты заснуў.

Устаў я рана. Бачу: сонца свеціць. Прыгажосць.

Выйшаў на балкон. Бачны вялікі кавалак гораду, і рака таксама струмяніцца… Уздыхнуў я: цудна!… Неба блакітнае, блакітнае, блакітнае… Вось, думаю сабе, пашыў бы я з такога блакіту для сябе кашулю, а для Дуні спадніцу.

8 кастрычніка 1939 года.

Вільнюс.

Учора я атрымаў месячны заробак: 700 рублёў. Выдалі таксама правіянту на цэлы тыдзень наперад: хлеб, цукар, рыба, сала, чай і пачак тытуню. Вось каб – падумаў я сабе – рабочыя капіталістычных дзяржаваў убачылі, як дбае Савецкі Саюз пра свайго абаронцу! Хлеб, што праўда, быў спляснелы; рыба троху смярдзіць, але есці яшчэ можна; крупы струшчыліся ў муку і як быццам бы стухлі; сала, натуральна, прагорклае – напэўна дальняй дарогі не вытрымлівае; палову тытуню нейкая дрэнь з пачку выцягнула і пілавінне дасыпала; цукар мокры – для вагі. Але гэта неістотна. Істотны клопат пра нас. Вось што.

А 700 рублёў мне дужа прыдаліся. Аказалася, што тут можна за такія грошы мноства розных добрых рэчаў набыць. Але трэба спяшацца, пакуль буржуі не апамяталіся і не пахавалі. Нашыя ўлады такі курс усталявалі: 1 рубель роўны 1 злотаму… Што б я ў нас за 700 рублёў набыў? Нават на лепшыя боты не хапіла б. А тут: пара чаравікаў 20 рублёў, кіло цукру 1 рубель. І ўсяго колькі хочаш. Нават у чарзе стаяць не трэба. Добра жылося тут буржуям на крыўдзе пралетарыяту. Але зараз і мы пажывем раскошна дзякуючы савецкай уладзе. Я ўжо тры дні толькі каўбасу ем. А на белы хлеб нават глядзець не хачу, бо рознымі булкамі абжыраюся.

Пайшоў я сёння зранку да гадзіншчыка. Каля мяне жыве. У вакне ў яго ёсць вялікі гадзіннік, таму заўсёды, калі хацеў ведаць, якая гадзіна, ўніз сыходзіў паглядзець. У дужа выгодным месцы я кватэру атрымаў і таму цаніў яе надзвычайна. Вось уваходжу я да гадзіншчыка і пытаюся, ці не мае часам ён гадзінніка на продаж.

– Які хочаце? – спытаўся ён у мяне.

– Самы найлепшы які толькі можа быць. Колькі б такі каштаваў?

– Я маю, – кажа ён, – дасканалы гадзіннік слыннай фірмы “Амега”. Але цана вялікая. Ня ведаю, ці набудзеце.

– Колькі?

– 120 рублёў.

– Пакажы.

Бясспрэчна, гадзіннік прыгожы, але ці добры, чорт яго ведае. Можа, ашукаць мяне хоча паслугач імперыялістычны. Тады я яму сказаў па-дзелавому:

– Дужа падазронай мне твая “Амега” здаецца. Вось каб меў ты гадзіннік “Кіраўскі”, дык я б ахвотна яго набыў. Гэта наша савецкая фірма, і таму ашуканства ніякага быць не можа.

А ён адразу шуфлядку са століка выцягнуў і “Кіраўскі” гадзіннік дастаў. Я такі ў нашага камандзіра палка бачыў. Усе афіцэры таму гадзінніку ягонаму зайздросцілі. А ён атрымаў яго ад ураду як “практычную ўзнагароду” за выдатную службу.

– Прадаеш? – пытаюся я.

– Канешне. З таго і жыву.

– Колькі каштуе?

– 30 рублёў.

– А ці добры?

– Цалкам добры. Гарантыю на год ад мяне атрымаеш.

– Але чаму такая розніца: буржуйская “Амега” 120 рублёў, а наш савецкі гадзіннік 30 рублёў?

– Такая ўжо, – паведаміў ён, – розніца. Цяжка мне вам гэта растлумачыць.

Падумаў я сабе: што тут рабіць? Розніца ў кошце вялікая. Але “Кіраўскі” гадзіннік кішэнны. На руку, каб людзі бачылі, здзіўляліся і зайздросцілі, не ўладкуеш. А ў кішэні насіць таксама не дужа выгодна. Вялікі, дрэнь, і цяжкі. Ну і на ланцужок мусіў бы яго ўвязаць, каб хто з калегаў не скраў. Падумаў я сабе: “Эх, была не была: куплю “Амегу”. У нас у Саюзе, пэўна, 50 разоў па столькі атрымаю, калі захачу прадаць. Ну і купіў. Прыладкаваў яго на руку і пайшоў на прагулку. Рукаў высока ўверх падцягнуў, каб людзі бачылі, што я пры гадзінніку. Прыемнае самапачуццё. Хочаш ведаць, якая гадзіна – толькі руку ўверх паднясеш, зірнеш і ўжо ведаеш. Таксама: запытае хтось пра час, ты яму зараз жа паведамляеш: “Калі ласка: тры дзесяць. Дакладны час. Можаце быць упэўнены, бо мой гадзіннік найлепшай у свеце фірмы. “Амега” называецца”. Так, дужа прыемна. А ўвогуле я ўдзячны нашай савецкай уладзе і ВЯЛІКАМУ Сталіну.

Набыў я яшчэ кілаграм каўбасы і шурую да-дому. Разважаю сабе: трэба да дворніка завітаць. Нейкі ён незразумелы. Больш за ўсё падазроныя тыя боты ягоныя з халявамі. Аднак спаўняе ён зараз пралетарскі абавязак. А боты, можа быць, і якім-небудзь шляхотным чынам здабыў. Мог, напрыклад, дзесь якога капіталіста прыціснуць, горла яму надрэзаць і боты з ног сцягнуць. Таму іду ў сутарэнне і грукаю.

– Калі ласка, – пачуў я.

Уваходжу. Уся сям’я за сталом сядзіць і абед жаруць. Смажаным мясам пахне.

– Дзень добры! – кажу ім. – Прабачце, што замінаю.

– Нічога… Сядайце, калі ласка – гаворыць дворнік.

Усеўся я і назіраю. І салодка ж, дрэні, жывуць! Усе чыста апранутыя, добра абутыя, мяса жаруць, чай з цукрам п’юць, і гэтае іхняе ма-ас-ла на стале заўважыў. А рабочыя і сяляне, напэўна, з голаду канаюць. Але я не гаварыў ім пра гэта, толькі сказаў:

– Я сёння гадзіннік купіў. Найлепшай у свеце фірмы. “Амега” называецца.

Паказваю руку. Дворнік акуляры ўсадзіў і ўзіраецца.

– Так, – гаворыць ён. – Сапраўдная “Амега”. Я таксама меў некалі “Амегу” на руку. Але мне нязручна было падчас работы. То вугаль са склепу нашу, то дровы рублю. Лёгка можна пашкодзіць. Дык я сабе кішэнны “Цыме” набыў, а “Амегу” старэйшаму сыну аддаў. Ён тады ў школу хадзіў. Таксама мусіў час ведаць… Шмат заплацілі?

– 120 рублёў.

– Цана адпаведная. А гадзіннік нічога сабе, добры.

Пасядзеў я ў іх троху і пайшоў. Не выпадала мне, бальшавіку, з буржуямі блытацца. Уся сям’я пры гадзінніках. А яшчэ адзін, вялікі, на сцяне вісіць. А другі, акруглы са званочкамі, у куце на століку стаіць. Дворнік!…

9 кастрычніка 1939 года.

Вільнюс.

Устаў я сёння раніцай і першай справай на гадзіннік паглядзеў. А ён другую паказвае. Што за чорт? – думаю я. Патрос яго, але ён нічога – не функцыянуе. Вось і надуў мяне буржуйскі гадзіншчык! Трэба было “Кіраўскі” набыць. Я дужа знерваваўся і нават на каўбасу апетыт страціў. Толькі апрануўся як мага хутчэй, пісталет прыладаваў і адразу да гадзіншчыка валю. Прыходжу і, не вітаючыся, паведамляю яму з месца:

– Што гэта за кпіны? За такую пацеху я маю права зараз табе у лоб пальнуць! Гарантыю мне даваў на год, а гадзіннік на другі дзень спыніўся.

– Можа, стукнулі яго ці ўпаў?

– Я афіцэр і культурны грамадзянін Савецкага Саюзу. Ведаю, што гадзіннікамі на зямлю не кідаюцца. Толькі ты мне сапсаваны гадзіннік прадаў. Але гэта для цябе проста не скончыцца!

– Пакажыце, калі ласка, мне гадзіннік, – папрасіў гадзіншчык.

Даў я яму “Амегу”. Ён шкельца ў вока ўсадзіў, гадзіннік адчыніў і ўглядаецца. Потым пасміхнуўся гэтак яхідна і гадзіннік замкнуў. Затым галоўку на гадзінніку пальцамі ўзяў і пачаў яе круціць. Потым паслухаў і падае мне “Амегу”.

– Гадзіннік, – кажа, – у парадку, толькі трэба раз на дзень яго накручваць, бо механізм рухаецца спружынай.

Але я ўжо гэта і сам зразумеў. Але каб дрэнь не пацешылася, што нібыта ён такі мудры, дык я сказаў яму:

– У нас, у Савецкім Саюзе, лепшыя гадзіннікі накручваюцца электрычнасцю.

І з захаваннем маёй камсамольскае годнасці выйшаў з гонарам. Нават не развітаўся. Няхай нос да гары не задзірае!

Сёння пісьмо ад Дуняшкі атрымаў. Я дужа здзівіўся: яшчэ трох тыдняў на прайшло, як я ёй пісьмо напісаў, а ўжо маю адказ! Добра працуе наша савецкая пошта. Можа быць узорам для ўсяго свету. І канверт не пашкоджаны. Бачна, што цэнзура маім пісьмом нават не зацікавілася… Але потым аказалася, што пісьмо я праз аказію атрымаў. Знаёмы чыгуначнік у Вільнюс ехаў, вось Дуняшка яму пісьмо і дала. А ён тут проста прынёс яго. Шкада, дома мяне не заспеў. Але, можа, гэта і лепей. Заўсёды бяспечней не балакаць з чужым чалавекам. Пісьмо Дуні мне дужа спадабалася, таму я перапісваю яго даслоўна:

“Каханы мой Мішачка!

Мы моцна табой ганарымся, што ты так спраўна спаўняеш свой бальшавіцкі абавязак і граміш банды польскіх, фашысцкіх генералаў. Няхай не здзекуюцца, бандыты, над рабочым класам і не мардуюць пралетарыят. Я да цябе, мой герой каханы, на крылах як ластаўка паляцела б і тыя панскія, тлустыя брухі вілкамі для гною папратыркала б.

Толькі, пэўна, табе, мой бядак, галодна там? Я добра з кніжак і газетаў ведаю, што ў Польшчы заўсёды быў вялікі голад, такі, што людзі конскі гной, кару з дрэваў і зямлю елі. Толькі капіталісты там абжыраліся ўдосталь хлебам і салам. Акрамя таго бачыла я на вакзале эшалон таварных вагонаў, а на кожным вагоне быў вялікі плакат: “Хлеб для галадаючай Польшчы”. Даслала б табе, мой міленькі, сухароў, аднак два месяцы сама хлеба не ела. Але магу табе даслаць сушоных ягадаў. У гэтым годзе іх шмат было. Магу акрамя таго дадаць троху бульбы. Ты напішы шчыра. Калі трэба, дык я зараз жа дашлю.

А так увогуле ў нас усё ў парадку, толькі арыштавалі і саслалі ў лагер суседа нашага, Васіля Маргалава, за тое, што распаўсюджваў англійскую імперыялістычную прапаганду. Распавядаў, падлец, па п’яному, што нядоўга Савецкі Саюз будзе жыць у сяброўстве з Германіяй і што будзе з імі вайна. Хаця гэта наш далёкі крэўны, але мы зусім яго не шкадуем. Няхай не балакае такія глупыя рэчы.

Дасылаю табе паклоны ад усёй сям’і.

Кахаючая цябе навек,

Дуня”.

Шкада мне троху Маргалава, бо, вядома ж, уся яго сям’я будзе таксама за тое злачынства адказваць. І што з ім толькі адбылося! Хіба газетаў не чытаў альбо радыё не слухаў? Штодзённа ж пішуць і гавораць, што таварыш Сталін і канцлер Гітлер – два найвялікшыя сябры, Англія ж з’яўляецца кублом эксплуататараў і падбухторшчыкам вайскоўцаў. Няхай толькі Гітлер упарадкуе Польшчу, дык дабярэцца да той клятай фашысцкай Англіі, а таварыш Сталін, натуральна, яму дапаможа. Якая можа быць вайна паміж Савецкім Саюзам і братнім нямецкім народам?! Пра такое нават падумаць немагчыма, а ён, дурань, вярзе рознае глупства. Калі б мне па цверазяку гэта сказаў, дык я б сам яму ў пысу заехаў!… Ведаю, што англійскім агентам ён дык хіба не з’яўляецца, але па п’яному не ўмее трымаць язык за зубамі. Навучаць яго ў лагеры розуму! Так яму і трэба!

15 кастрычніка 1939 года.

Вільнюс.

Учора я заўважыў у горадзе і нашы савецкія крамы. А як жа: адразу дзве адчынілі. Няхай буржуі не думаюць, што толькі ў іх гандаль квітнее. Увайшоў я ў адну з іх. Цудоўна там: партрэты Сталіна, Леніна і розныя такія пралетарскія лозунгі вісяць. Нашы савецкія паненкі гандлююць. Кніжкі прадаюць. Гэта значыць, культуру пашыраюць. Я з імі прыемна паразмаўляў. Адна нават спадабалася мне, таму я спытаўся ў яе, ці магла б да мяне на ноч пераспаць прыйсці. Але яна адказала, што моцна шкадуе, але ўжо ўсе бліжэйшыя ночы мае занятымі. Шкада. Але цяжка: кабетаў нашых мала, хлопцаў жа шмат, а таму ўсіх не паспяваюць… Набыў я брашуру: ВЯЛІКІ ПРАВАДЫР ВЯЛІКАГА НЯМЕЦКАГА НАРОДУ і пайшоў. У другой краме заўважыў: ва ўсіх вокнах, шмат партрэтаў таварыша Сталіна. Дужа прыгожа выглядае. Увайшоў я і спытаўся пра кошт.

– Без рамаў, – адказваюць мне, – тры рублі. З рамамі пад шклом, 25 рублёў.

Я так сабе думаю: “Трэба купіць. Можа, раптам хто да мяне прыйдзе, дык адразу ўбачыць, што тут культурны чалавек жыве”. Спытаўся я таксама пра партрэт Гітлера. Варта б іх, каханых таварышаў, разам павесіць. Бо надта ж вялікія яны сябры і правадыры сацыялістычных народаў. Але мне адказалі, што яшчэ не прыслалі. Казалі даведвацца час ад часу.

Пайшоў я дадому. Партрэт Сталіна нёс так, каб кожны бачыў. Няхай буржуі дрыжаць перад абліччам нашага ВЯЛІКАГА правадыра. Прыходжу дадому і так сабе думаю: “Дзе б ЯГО, каханага БАЦЬКУ, павесіць?” Бачу ў куце, у найлепшым, можна сказаць, месцы, нейкая мадама вісіць. А як жа: у залатой сукенцы і ў кароне на галаве. Эге, думаю я сабе, гэта ж іхны буржуйскі святы абразок. Толькі зараз зразумеў. Гукнуў я Марыю Аляксандраўну і з вялікім абурэннем на абраз паказваю:

– Прашу неадкладна гэта адтуль прыбраць! Я культурны чалавек і не хачу чагосьці падобнага ў пакоі трымаць! Лямпачка няхай застанецца, бо чырвонага, пралетарскага колеру. Але мне не трэба вашай фашысцкай прапаганды і забабонаў!

Забрала яна свой абраз і вынесла, а я адразу на яго месцы нашага каханага ПРАВАДЫРА І ВУЧЫЦЕЛЯ павесіў. Увечары запаліў я перад партрэтам лямпачку. Прыгожа атрымалася. Чырвонае святло паўзло па партрэце нашага чырвонага правадыра пралетарыяту, а я сядзеў сабе ў мяккім крэсле і чытаў біяграфію Гітлера. Дужа ўсцешыўся, калі даведаўся, што ён быў некалі мірным мулярам. Гэта значыць, што таксама пралетарскага паходжання – як і наш каханы таварыш Сталін. А далей даведаўся, што і ён таксама ў сябе ў Нямеччыне сацыялізм увёў… Так: жыццё цудоўнае! Калі той, каханы муляр Гітлер, і наш БАЦЬКА Сталін разам пафарбуюць свет у чырвоны колер, вось будзе выдатна!

У кастрычніку 1939 года.

Вільнюс.

Сёння хлопцы ўгаварылі мяне пайсці да фатографа. Знайшлі тут такога, які добра размаўляе па-расейску і выдатна фатаграфуе ў выглядзе героя. А трэба ж мець памятку пра баявыя дні. І Дуняшы можна даслаць таксама. Няхай убачыць, як выглядае доблесны савецкі афіцэр. Ну і брату таксама дашлю, каб ведаў, якой высокай фігурай я зараз з’яўляюся.

Ну пайшлі. Капітан Ягораў павёў. Кожны з нас на ўсю вуліцу парфумамі раскошна тхне. Усе прахожыя азіраюцца і дзівяцца з нас. Я сам сёння зранку выліў сабе на галаву чвэрць пляшкі найлепшых у свеце парфумаў савецкай вытворчасці. “Подых Сталіна” называюцца і пахнуць найменей на пяць метраў. Чую я, лейтэнант Дубін крычыць:

– Хлопцы, зірніце! Аказваецца, яны адпачываць могуць!

Спыніліся мы і глядзім. Арцель рабочых вуліцу рамантуе. Заліваюць яе асфальтам. Бачна адразу, што пралетары. Адны ў камбінезонах, другія ў працоўных камізэльках. Але ж на самой справе працавалі марудна. Адзін сядзеў на тачцы. Другі паліў. Трэці цыгарку скручваў. А некаторыя працуюць сабе няспешна. І відавочна ніхто іх не падганяе, ані ботам, ані кіём не б’е, як то нам вядома, звычайна робіцца ва ўсіх капіталістычных дзяржавах. Ведаем жа дакладна, як буржуі катуюць сваіх рабочых, каб болей за норму працы з іх выціснуць.

Бясспрэчна, гэта была вялікая загадка. Але капітан Ягораў адразу нам гэту справу растлумачыў:

– Гэта, разумееце, яны ўжо вольныя рабочыя. Савецкая ўлада іх вызваліла і дазволіла нарэшце працаваць павольна, каб набраліся моцы для будучай стаханаўскай працы на карысць Савецкага Саюзу.

Зразумелі мы ўсё і пайшлі далей. Мудры чалавек заўсёды ў стане мудра ўсё растлумачыць.

Вось прыходзім да фатографа. Нас было пяцёра. Фатограф паказаў нам розныя здымкі, каб мы выбралі сабе позы. Потым лейтэнант Дубін першым усеўся ў крэсла. Далі мы яму ўсе нашыя медалі. Разам іх атрымалася дванаццаць штук. Ну і гадзіннікі для дэманстраваньня іх на здымку пазычылі. Аказалася, што дзякуючы савецкай уладзе ўжо ўсе гадзіннікі прыдбалі. А капітан Ягораў нават два сабе здабыў.

Цудоўна!

Праз два дні я здымкі забраў. Цяжка было паверыць уласным вачам. Медалёў поўныя грудзі. З левай кішэні гімнасцёркі скураны пасок ад гадзінніка выразна бачны. З кішэнькі ў нагавіцах таксама ланцужок чароўна вісіць. А на руках па два гадзіннікі… Загадаў я фатографу яшчэ тузін тых партрэтаў для мяне выканаць. Гэта будзе істотная памятка і вялікай вагі гістарычны дакумент.

Але перад тым я меў шалёны клопат з тамтэйшай праклятай буржуазнай ваннай. Вырашыў я сабе так: “Перад выправай да фатографа трэба выкупацца, каб лепей атрымацца на здымку, бо з-за браку часу іжадання я з два месяцы ў лазні не быў. Акурат вучыцелька Марыя Аляксандраўна паведаміла мне зранку, што ёсць гарачая вада, а значыцца, можна скарыстаць такую магчымасць. Нешта зачаста яна мне пра гэта купанне нагадвае! Амаль кожны тыдзень. А можа, заўважыла, што троху “жывога срэбра” маю? Але ж рэч вядомая: вошабоек няма, значыцца, і вошы павінны быць. Хаця, калі праўду сказаць, дык супраць гэтага і вошабойкі не дапамагаюць. Яна, вош, свой розум і спрыт таксама мае. Ведае, як сябе захаваць. Але гэта дробязь малазначная.

Ну, прыходжу я ў тую іхнюю ванную. Распрануўся і кацёл памацаў: гарачы, як чорт! Адкруціў, значыцца, кран. А адтуль кіпень як ліне! Мне і ў галаву не прыйдзе ў такое лезці. Скуры б на мне не засталося. Закруціў я кран. Спусціў з ванны той халерны кіпень. Потым другі кран заўважыў. Адкруціў яго, а адтуль зусім халодная вада валіць. Чалавеку таксама не ўлезці, бо захварэеш. Закруціў я кран, у ванну напляваў, валасы зімняй вадой намачыў, каб ведалі, заразы, што купаўся. А тая буржуйская змяя, Марыя Аляксандраўна, як перад іхнім пакоем па калідоры праходзіў, запыталася:

– Прыемнае купанне было?

– Дужа, – адказаў я. – Каб болей вольнага часу меў, дык нават бы штомесяц карыстаўся. Мы ў Савецкім Саюзе таксама надзвычайна гігіену абажаем.

А ўсё ж такі цікава: як тыя бабкі такую гарачую ваду вытрымліваюць, бо ў халоднай хіба ж не купаюцца? Дапускаю, што яны з дзяцінства прызвычаены ў кіпені плюхацца. Знайшлі прыемнасць!

Вярнуўся я ў пакой злы як чорт і думаю сабе так: трэба Дуняшцы пісьмо напісаць, каб сапраўды раптам бульбы і цыбулі мне не даслала. Смеху б з мяне хлапцы нарабілі. Таму адразу такое пісьмо ёй даслаў:

“Кастрычнік 1939 года

Вільнюс.

Мілая Дуняшка!

Дужа хутка я адтрымаў тваё пісьмо і вельмі ўдзячны за паклоны ўсёй тваёй сям’і. А што тычыцца пасылкі для мяне, дык вельмі дзякую, але прашу ніякай ежы мне не дасылаць, бо маю я тут усё, што толькі запрагну. Нарэшце дайшлі тыя эшалоны, адзін з якіх ты бачыла на станцыі з плакатамі: ХЛЕБ ДЛЯ ГАЛАДАЮЧАЙ ПОЛЬШЧЫ. Таму маю цяпер і хлеб, і да хлеба. Бязмежна ўдзячны савецкай уладзе і нашаму каханаму правадыру, таварышу Сталіну, за клопат аб нас, героях непераможнай Чырвонай Арміі. Буржуазія тут аж зубамі скрыгоча ад злосці, бачачы, як мы аб’ядаемся рознымі каўбасамі і іншым салам.

Дасылаю табе маю фатаграфію, каб ведала ты, як цяпер выглядае адважны герой і абаронца Савецкага Саюзу, які дзень і ноч нястомна стаіць на стражы нашай святой Расіі і ўсяго пралетарыяту. Гадзіннікі тыя, што бачыш у мяне на руках, усе сапраўдныя, і ланцужок з паском, якія вісяць з кішэняў, таксама ад гадзіннікаў. Так што, можна сказаць, шык трымаем належны.

А што тычыцца Маргалава, дык за тое, што ён казаў, быццам будзе вайна з Германіяй, яго – фашыстоўскага пса – належала не толькі ў лагер выслаць, але і скуру з яго – імперыялістычнага паслугача – здзерці. Я нядаўна чытаў кніжку пра вялікага нямецкага правадыра і найлепшага сябра нашага каханага БАЦЬКІ Сталіна, Адольфа Гітлера. Ён таксама пралетар і таксама будуе сацыялістычную айчыну для свайго народу і такую самую, як і наш ВЯЛІКІ Сталін. І ніколі не можа быць вайны паміж двума братнімі народамі. Гэта зразумела кожнаму нармальнаму чалавеку. А чуткі пра такую вайну пускаюць польскія паны і агенты англійскіх імперыялістаў. Але хутка мы з імі ўсімі, разам з таварышам ТАВАРЫША Сталіна Адольфам Гітлерам расправімся.

Дасылаю нізкія паклоны для ўсёй тваёй сям’і і для цябе, Дуняшка. З гонарам стаю пад высока ўзнёслым штандарам Леніна-СТАЛІНА і па-геройску стрымліваю вар’яцкі націск крывавых буржуазійных паслугачоў.

Твой да дошак труны,

Мішка Зубаў”.

Так, нічога сабе атрымалася ў мяне гэта пісьмо да Дуняшкі. Бачна з яго і цвёрдасць бальшавіка, і добрасумленная сацыялістычная пазіцыя, і нязломная адданасць камуністычнай партыі а таксама яе правадыру і вучыцелю ВЯЛІКАМУ таварышу Сталіну. Так што магу адсылаць яго спакойна.

Кастрычнік 1939 года.

Вільнюс.

Пішу гэтыя словы з вялікай радасцю, сацыялістычным гонарам, пачуццём добра выкананага бальшавіцкага абавязку. Ганаруся сваёй абачлівасцю, цвярозасцю думкі і адвагай. А ўсе гэтыя станоўчыя якасці з’явіліся ў мяне дзякуючы нашай вялікай рускай культуры, якая мяне – так, як гэта спяваецца ў “Інтэрнацыянале” – з нічога зрабіла ўсім і (натуральна – а нават найперш) нашаму ВЯЛІКАМУ, геніяльнаму ПРАВАДЫРУ Сталіну. Я часта думаю сабе так: “Колькі стагоддзяў чалавецтва мусіла чакаць, каб прыйшоў на свет ЁН, яго ЗБАЎЦА, таварыш Сталін! І ажно страшна падумаць, што б сталася са светам, каб ЯГО не было!”

Дык вось: стаў я героем цэлага віленскага гарнізону. Нават незнаёмыя мне афіцэры з іншых палкоў прыходзяць, каб хоць паглядзець на мяне. А маёр Пятухоў дзе толькі мяне спаткае, дык адразу сціскае руку і крычыць:

– Дзякуй, таварыш, за ўратаванне майго жыцця! Каб не ты, дык нашая святая айчына страціла б яшчэ аднаго свайго абаронцу!

Але я мушу распавесці ўсё па парадку. Камандзір палка адкамандаваў маёра Пятухова і мяне ў Старую Вілейку. Мы мусілі агледзець там кватэры для нашага палка, які, праўдападобна, у хуткім часе накіруецца туды. На вакзале, як афіцэры, мы занялі месца ў мяккім вагоне. У тым жа купэ ехаў нейкі брухаты капіталіст з жонкай і дачкой. Дочачка нават нічога сабе: такая ружовая і белая, як лялька. Панчохі на нагах у яе ляжаць як прыклееныя. Халера вед, як тыя буржуйкі так робяць, бо падвязак пад каленкамі я не заўважыў, хаця намагаўся, па меры магчымасці, зазірнуць. Сукеначка эф-эф! Уся прасвечваецца. Ну і валасы хвалямі ўчасаныя. Папросту акторка. А можа, і была акторка… Дужа я ёю зацікавіўся. Але і маёр Пятухоў, хаця стары ўжо хрэн, на яе ўвесь час зыркае і кожныя дзве хвіліны з кішэні гадзіннік выцягвае… быццам бы паглядзець: якая гадзіна. Какетнічае з ёю. Тады і я таксама рукаво дагары падцягнуў, каб “Амегу” паказаць належным чынам. І заўважыў, што паненка на мяне часцей паглядае, чым на маёра. Тады я ёй усміхацца і падміргваць пачаў, а таксама вельмі значна каленам дакранацца. Але маёр Пятухоў, бясспрэчна, гэта заўважыў, бо раптам звярнуўся да мяне службовым голасам:

– Таварыш лейтэнант, прашу перайсці ў іншае купэ. Добра ж ведаеце, што малодшым афіцэрам нельга фамільярнічаць са старэйшымі!

– Слухаюсь! – адказаў я і выйшаў у купэ па другі бок калідора.

А там нейкая старуха з дваімі дзецьмі ехала і моцна падазроны тып мужчынскага роду ў высокіх ботах на нагах. Самі разумееце: хто можа мець боты з халявамі з сапраўднай скуры! Мы гэта добра ведаем!… Але нічога. Еду я сабе, і ў тое купэ, дзе быў папярэдне, зыркаю. Бачу, маёр Пятухоў на маё месца – насупраць той буржуечкі – перасеў і ва ўсю яе чаруе! То на гадзіннік паглядзіць, то цудоўны нікеляваны партсігар з кішэні дастане і папіросу запаліць… Але нічога, можа, і я да маёра даслужуся. Тады таксама здолею адпаведна нос задзіраць!

Мне было троху сумна ехаць аднаму, але неяк усё ж час ляцеў. У пэўны момант я заўважыў, што маёр Пятухоў прапануе папяросу той буржуйцы і штосьці ёй балакае. Але яна паглядзела на яго і, нічога не кажучы, у іншы кут купэ перасела. Я б за нешта падобнае адразу б у пысу біў! Павінна ганарыцца, што афіцэр Чырвонай Арміі саізволіў на яе ўвагу звярнуць!… У гэты момант я заўважыў, што яе бацька – тлусты капіталіст – устаў і зняў з сеткі партфель. Паставіў яго на калені і пачаў накрыўку адчыняць. А потым… бачу я: дастае жывадзёр з партфеля снарад і на маёра глядзіць. Запал у снарада бліскануў, а буржуй яго ўглыб сядзення паставіў і накрыўку партфеля зачыняе. Мне спачатку холадна зрабілася, а потым горача. Расшпіліў я кабуру і пісталет да паловы выцягнуў. Чакаю: што будзе далей? А буржуй па баках азірнуўся і руку ўзад па снарад працягнуў. Паставіў яго між каленяў і запалам маніпулюе. Зразумеў я, што не маю ані секунды часу для пакарання, бо не толькі маёр Пятухоў можа загінуць, але – калі снарад моцны – і я не ўратуюся. Тады я дзверы майго купэ ірвануў, на калідор выскачыў і буржую дзве кулі між вачэй уляпіў. Той ані пікнуў. Пачаў набок асоўвацца. А я снарад асцярожна схапіў і крычу маёру:

– Бачыце, таварыш, гэты буржуйскі пёс хацеў вас са свету звесці! Вялікае шчасце, што я гэта заўважыў і ў час яму перашкодзіў!

Маёр Пятухоў збляднеў і таксама за пісталет схапіўся. Загадалі буржуйкам у куце купэ сядзець. Адна з іх адразу страціла прытомнасць. А я са свайго купэ таго гнюснага фашыста прыхапіў і разам іх размясціў. Напэўна, быў іхнім хаўруснікам.

На станцыі ў Маладзечна я застаўся арыштаваных у вагоне пільнаваць, а маёр Пятухоў прывёў міліцыянераў з чыгуначнага пастарунку. Забралі яны арыштаваных і труп буржуя. Снарад жа я сам асабіста і ўласнаруч у пастарунак аднёс – як рэчавы доказ. Напісалі кароткі пратакол для НКВД і паехалі далей.

Праз тры дні вярнуліся ў Вільнюс. Маёр Пятухоў усім падрабязна апавядаў, як на яго замах зрабілі і як я яму жыццё ўратаваў. Усе казалі, што я павінен за гэта падзяку і ўзнагароду атрымаць, а можа, нават і прэмію таксама.

Такім чынам уратаваў я жыццё майго начальніка і знішчыў яшчэ адну фашысцкую гадзіну. Вось: прыемна быць карысным членам грамадства нашай вялікай сацыялістычнай Расіі.

Кастрычнік 1939 года.

Вільнюс.

Атрымаў я позву ў НКВД. Дужа ад гэтага ўсцешыўся. Бо адразу зразумеў, што датычыцца гэта маіх гераічных паводзінаў у цягніку. Цяпер я быў цалкам упэўнены, што ўзнагарода мяне не міне.

Назаўтра выправіўся ў НКВД. Запісаўся ў журнале, пакінуў у аховы пісталет і накіраваўся на другі паверх. Там пагрукаў у пакой нумар 99.

Адчыніў мне маёр, намеснік начальніка НКВД.

– Ага, гэта ўласна ты і ёсць лейтэнант Зубаў!

– Так точна. Малодшы лейтэнант Міхаіл Зубаў.

– Тая гісторыя ў цягніку на Маладзечна, гэта твая работа была?

Я з гонарам выпнуў грудзі, але сціпла прамовіў:

– Зрабіў толькі тое, што загадаў мне мой камуністычны абавязак.

У гэтую секунду ў дзверы пагрукалі. Маёр гукнуў:

– Уваходзьце!

У кабінет увайшоў нейкі дзівосна апрануты буржуй. Увесь чорны, быццам бы ў фашысцкай уніформе. А знізу штаноў не відаць, быццам ён толькі ў спадніцы.

“Што гэта за фокуснік?” – падумаў я сабе.

А маёр пытаецца ў яго:

– Па якой справе?

Чорны паказаў яму позву. Аказалася, што ён– каталіцкі ксёндз. Першы раз у жыцці я нешта падобнае ўбачыў. Шмат чуў і чытаў пра тых капіталістычных крывасмокаў, а таксама ў камсамольскіх тэатрах бачыў на сцэне, як здзекуюцца з пралетарыяту. Але асабіста, дзякуй Сталіну, нідзе не сутыкаўся.

Маёр загадаў мне стаць каля сцяны.

– Пачакай там! З табою будзе спецыяльная размова. А спачатку я з гэтым грамадзянінам разбяруся.

Потым звярнуўся да Чорнага:

– Значыцца, ты ксёндз?

– Так.

– А чым займаешся?

– Служу Богу.

– Богу служыш?… Гм, дзіўная работа!… Ну а з чаго ты жывеш? Дзе працуеш?

– Працую ў касцёле, а жыву з таго, што мне парафіяне даюць.

– Та-ак… – прамовіў маёр, – цікавы занятак… А распавядзі мне, ксёндз, ці не сорамна табе, даросламу і здароваму мужчыне, жыць з ашуканства і эксплуатацыі чалавечага глупства?

Ксёндз доўга маўчаў, а потым адказаў:

– У нас рэлігія ёсць прыватнай справай грамадзянаў. Ніхто нікога да яе не прымушае. У касцёл альбо да ксяндза ідуць тыя, хто хоча. Я жыву з таго, што мне дабрачынна даюць парафіяне, каторым служу як ксёндз. Яны ж і касцёл таксама ўтрымліваюць.

– Разумнік! – сказаў маёр і пачаў праглядаць паперы ў тэчцы, якая ляжала на стале. Я здагадаўся, што гэта справа Чорнага. Ужо мае яго на круку.

Потым маёр ізноў звярнуўся да ксяндза:

– У цябе начальнік ёсць?

– Мой начальнік гэта пан Бог.

– Твой пан Бог мяне не цікавіць. Нават адрасу ягонага не маю позву даслаць, каб прыйшоў сюды на допыт. Я ў цябе вось што пытаюся: хто табе выдае загады і хто табой кіруе?

– Я падначальваюся кансісторцыі, а парафія падначальваецца ксяндзу дэкану.

– А ён чым займаецца?

– Таксама Богу служыць…

– … А жыве, як і ты, з таго, што парафіяне дадуць, – паведаміў маёр і зрабіў мне “вока”.

Я выпрастаўся і з разуменнем рассмяяўся. Не вельмі гучна, але ж і не ціха. Акурат так, як належала ў такім выпадку.

– Так, – згадзіўся Чорны.

– Тады паведамі таму свайму дэкану, ці як ён там называецца, каб у пятніцу тут у мяне з’явіўся. Няхай прыйдзе дакладна аб адзінаццатай ранку, бо я чакаць не люблю, а жартаваць з сябе нікому не дазваляю!

Чорны хацеў выйсці, але маёр спыніў:

– Чакай! Дам для яго позву, бо інакш як ён сюды ўвойдзе?

Маёр накрэсліў некалькі слоў на бланку і даў яго Чорнаму.

– Бяры і ўбірайся. Ты мне зараз не патрэбны. Можа, іншым разам троху болей пабалакаем.

Маёр ізноў стральнуў мне вокам. А я ізноў у смех.

Чорны выйшаў, а маёр затэлефанаваў ахове:

– Зараз там польскі ксёндз прыйдзе. Аддаць яму дакументы і выпусціць.

Потым маёр да мяне звярнуўся:

– Тая гісторыя ў цягніку ў цябе атрымалася!

– Заўсёды і паўсюль як магу руплюся і камуністычную пільнасць выказваю.

– Але у тым выпадку ты троху перастараўся! Вось што.

– Чаму?

– Зараз я табе дакладна растлумачу.

Маёр падышоў да мяне і так трэснуў у пысу злева, што я ажно галавой аб сцяну грукнуўся. Ён дадаў яшчэ мацней справа і пайшоў у кут пакоя да шафы.

Я троху апрытомнеў. Пальцам з носа кроў выціраю і думаю сабе так: “Што на яго найшло? Б’е па-службоваму, значыцца, ёсць дастатковая падстава. Але якая? Можа, на мяне хтосьці штосьці накляпаў? Але хто? А найгорш тое, што нават не ведаю, у чым прызнацца? У якой правіннасці ці праліку?”

Тым часам маёр дастаў з шафы снарад, які я ў буржуя ў цягніку адабраў і паставіў яго на стол.

– Пазнаеш гэта? – спытаўся ён у мяне.

– Пазнаю, таварыш маёр.

– Тады хадзі сюды і лепей прыглядзіся.

Наблізіўся я да стала. Маёр пачаў у снарада запал адкручваць. Потым зняў яго. Гляджу: вялікі корак бачны. Дастаў маёр корак са снараду і кажа:

– Зазірні ў сярэдзіну!… Што там ёсць?

– Нічога.

– Вось так, менавіта нічога… А ты, дурань, за гэта чалавека забіў!… Мне да чалавека справы няма, бо не рускі нават. Але ёсць справа да таго, што ты, ідыёт, нас высмейваеш. З-за вас, такіх дурняў, як ты, усе з нас кпяць. Ці разумееш ты, што гэта тэрмас?

– Разумею… тэрмас…

– Вось так… У такім тэрмасе можна доўга гарачую ваду альбо чай трымаць.

– Разумею, таварыш маёр. Зрабіў памылку і моцна выбачаюся. Хацеў абараніць майго камандзіра ад замаху плюгавага капіталіста.

– Які ён там капіталіст быў! Звычайны цясляр са Старой Вілейкі, вяртаўся з жонкай і дачкой з пахавання свайго сына. А тым часам ты і з яго нябожчыка зрабіў. А жонка ягоная ад страху звар’яцела.

– Памыліўся, таварыш маёр. Дужа выбачаюся. Адкуль я мог ведаць, што такі тэрмас існуе?… Акурат: снарад.

Маёр аднёс тэрмас у шафу, потым прысеў ля пісьмовага стала. Быў ён відавочна ў добрым гуморы, бо болей я ў пысу ні разу не дастаў. Нарэшце ён сказаў так:

– Праблемаў ад гэтага мець не будзеш. Пра тэрмас гэты нікому нічога не вякай. Быў снарад і ўсё. А ў наступны раз будзь больш уважлівы і не рабі з сябе такога дурня. А зараз вымятайся адсюль, быдляк!

– Вялікі дзякуй, таварыш маёр. Дайце, калі ласка, пропуск з будынка.

– Пазваню ахове: выпусцяць.

Выйшаў я з кабінета маёра на калідор. У галаве ў мяне троху кружыла… Цяжкую руку мае маёр! Здавалася, што гэтак злёгку ў пысу б’е, але адчуваю злева – як языком дакрануся дык бакавыя зубы варушацца.

Аднак мае права і работу добра выконвае. Адразу бачна вышэйшая соцспецыялізацыя! А як ён таго Чорнага абрабляў!… Дужа прыемна было паслухаць.

Такім чынам, з-за тых праклятых польскіх буржуяў, я замест ордэну і прэміі атрымаў два разы ў пысу. І шчасце яшчэ, што хаця б на тым усё і скончылася. А ўсё толькі з-за браку ў той праклятай Польшчы найпрымітыўнейшай культуры!… Смеху варта! Тэрмасы ім патрэбныя, каб гарачую ваду вазіць!… У нас, у Савецкім Саюзе, на кожнай вялікай станцыі, дзе-небудзь збоку кацёл стаіць і часта нават здараецца, што ў ім цёплая вада бывае. Вось гэта я разумею: ЦЫВІЛІЗАЦЫЯ! А тут нават ваду трэба з сабою ў дарогу браць! Куль-ту-ра! Толкі плюнуць на ўсё гэта і нагой расцерці!

Лістапад 1939 года.

Ліда.

Знаходжуся ў Лідзе. Павінны былі ехаць у Старую Вілейку, а тым часам прыйшоў загад перабрацца ў Ліду. Савецкая ўлада ведае, што робіць.

Горад нічога сабе: чысты. Але і тут поўна буржуяў. І адкуль яны толькі тут бяруцца?!… Падобна на тое, што ўся Польшча з адных буржуяў складаецца. Як ні паглядзі на каго, дык кожны ў ботах альбо ў чаравіках са скуры. У кожнага гадзіннік. І таксама крамаў шмат і прадаюць усё кожнаму без аніякіх абмежаванняў.

Што праўда: гэта ўжо не Польшча, а Беларусь. Наша Савецкая Беларусь. Зусім нядаўна былі выбары, і аказалася, што ўсе, у згодзе і ахвотна, галасавалі за далучэнне да Савецкага Саюзу. Ніхто не быў супраць. Дужа гэта прыемна. Сцяміла, аднак, буржуазія, што наш вялікі Савецкі Саюз і яго БАЦЬКА Сталін у стане забяспечыць усім вольнасць, працу і дабрабыт.

Кватарую я ў электраманцёра-чыгуначніка. Прозвішча ягонае Ліпа. Дужа вартасны чалавек – гарэлку п’е шклянкамі. Няйнакш. Я таксама нішто сабе, умею здорава пацягнуць, але яму не роўня. Падумаў спачатку, што гэта капіталіст вялікі, бо апрануты па-элеганцку і гадзіннік мае, і ў ботах ходзіць. Але пераканаўся пазней, што бясспрэчна ён з’яўляецца рабочым. Адразу, як я да яго ўсяліўся, прыйшоў ён да мяне з гарэлкай. Кажа:

– Вось што, чырвоны камандзір, трэба адзначыць твае ўлазіны да нас. Але можа, ты не захочаш з рабочым піць?

– Чаму не, – адказваю я. – Гарэлку і з чортам піць можна. Але ты не дужа на рабочага выглядаеш.

– Чаму так? – спытаўся ён.

– Гарнітурчык твой ваўняны, замежнага фасону, і чаравікі хромавыя выкрыюць тваё класавае паходжанне.

А ён мне кулак пад нос усадзіў.

– Паглядзі: якія маю рукі спрацаваныя. Як жалеза. Бачыш? Гэта ты беларучка і рабочым пагарджаеш. А ну пакаж руку!

Паказаў я яму далонь. А ён смяецца.

– Ты ручкі як у паненкі маеш. Адно для калупання пальцам у носе. Бачна, што не сам для сябе хлеб зарабляеш. Але мне ўшыстко едно, якое тваё класавае паходжанне. Афіцэр перадусім таксама чалавек, хаця часта горшы за свінню бывае.

Тыя ягоныя выслоўіцы не дужа мне спадабаліся. Але – думаў я сабе – чалавек несвядомы, дык як дзіця: мянціць абы што. А спрачацца з ім неяк не хацелася, бо, бясспрэчна, кулакі ён меў як кавадлы.

Пачалі мы гарэлку піць. Ён па паўшклянкі налівае і трэскае раз за разам. Бачу я: кепска – не дам яму рады. І так прапускаю чаргу. Але нічога… так сабе культурна бавімся і размаўляем то аб тым, то аб іншым. У пэўны момант я ў яго пытаюся: “Як па-беларуску “водка” называецца?” А ён адказвае:

– Не маю паняцця.

– Дык які з цябе беларус?

– Ніякі я не беларус, а паляк.

Падумаў я: “Хлусіць ты, бачна, не горш чым гарэлку піць умееш”. А потым кажу:

– Калі ты не беларус, дык навошта галасаваў за далучэнне Беларусі да Саюзу?

А ён адказвае:

– Ці ты дурань, ці дурня граеш? Кожны галасаваў, каб пячатку на дакуменце паставілі. Бо інакш: вораг народу! А гэта значыць… сам ведаеш што. Такім чынам не толькі за беларусаў, але і за зулусаў будзеш галасаваць.

– Дык няўжо тут беларусаў няма?

– Чаму няма? Ёсць, але мала. На ўсходзе іх болей. А тут амаль адныя палякі і жыды… Калі рускім Польшча так моцна не падабалася, дык павінны былі ўчыніць галасаванне за далучэнне да Палестыны. Гэта было б больш справядліва.

– А табе Польшча падабалася?

– Чаму не? – прамовіў ён. – Калі хто працаваць умеў і хацеў, дык тут жыць можна было. Бачыш сам: чыстым хаджу, гарэлку п’ю і сям’ю належным чынам утрымліваю. Чаго яшчэ болей хацець?

– А на свабоду ты забыўся?

– На якую свабоду? – спытаўся ён.

– Ну, на пралетарскую свабоду.

– Не ведаю, якая там у вас у Расеі пралетарская свабода. Але ў нас кожны жыў, як хацеў. Калі былі выбары, дык мог за якую хацеў партыю галасаваць. А ў вас выставілі двух кандыдатаў. Абодва камуністы. Ні пра аднаго з іх нічога не чулі. Вось і выбірай, грамадзянін, хто табе больш падабаецца: тыфус ці халера?… Атрымліваецца, як бы я сказаў: “Альбо вы, куме, ідзіце ў горад, а я пазабаўляюся з вашай жонкай.” Альбо: “Я пазабаўляюся з вашай жонкай, а вы, куме, ідзіце ў горад”.

Выслухаў я яго ўважліва і кажу:

– Шкада мне цябе, што, з’яўляючыся рабочым, даў буржуям так сябе задурыць, што нічога ў тых справах не разумееш. Але я ўпэўнены, што і ты хутка зразумееш усё як след.

А ён мне адказаў:

– Як след я зразумеў усё, як толькі вы прыйшлі. І ты зараз усё разумееш як след, але па-стаханаўску норму хлусні адпрацоўваеш. Але ў вас нельга інакш.

Скончылі гарэлку і пайшлі спаць. А назаўтра зранку я ўзгадаў сабе дакладна нашу ўчорашнюю размову, і ажно халодна мне ад страху зрабілася. Ён жа ўчора крытыкаваў выбары і кпіў з іх, а я чуў гэта і не даклаў тэрмінова ў НКВД. Можна было б сёння пайсці і паведаміць пра ўсё, але спытаюць: “Чаму не данёс пра гэта ўчора?”

Ад страху мне моцна разбалелася галава. І не ведаў што рабіць? Данясу аб контррэвалюцыйнай размове – уліпну разам з ім… альбо за такую размову, альбо за затрымку. Не данясу, а тады, можа, ён закладзе, што я чуў усё гэта і не паступіў так, як павінен паступіць кожны чэсны афіцэр і камуніст!… Вось трапіў я ў няшчасце з-за той праклятай гарэлкі! І якога д’ябла пытаўся ў яго пра тых халерных беларусаў? Менавіта пасля таго, уласна, размова на выбары і перайшла!

Усхапіўся я з ложка і пайшоў да ўмывальні. А Ліпа мяне апярэдзіў. Ужо галіўся там.

– Як здароўе, чырвоны камандзір? – спытаўся ён.

Гляджу я яму ў твар і стараюся зразумець: пойдзе ў НКВД з даносам ці не пойдзе? А тым часам адказваю:

– Галава ў мяне дужа баліць.

А ён кажа:

– Дурная галава ад гарэлкі два гады баліць.

Што б гэта магло значыць? Чаму ён пра тыя два гады ўзгадаў?… Што мае на ўвазе?… Можа, зняволенне ў лагеры на два гады? Ды за такую размову не на два гады, найменей на восем гадоў засадзяць, а пасьля адбыцця тэрміну, калі не здохнеш, яшчэ столькі ж дададуць.

Ну я і гавару:

– Зашмат выпілі мы ўчора. Ні слова нават не памятаю, пра што размаўлялі.

А ён рассмяяўся (у мяне ад таго смеху ажно калені саслаблі) і кажа, галяк на далоні гострачы:

– Ат, мянцілі нештачкі па-сяброўску. Як на сёння, дык і я не дужа памятаю.

І адкашляўся. Але як адкашляўся!

“Так, я загінуў!” Зразумеў я, што дакладзе ён пра нашу ўчорашнюю антыдзяржаўную размову.

Дужа кепска мне сталася. Падумалася: я, чэсны афіцэр, і – можна сказаць – герой Чырвонай Арміі, мушу загінуць з-за гэтай подлай, польскай (прабачце – зараз беларускай) гадзіны!… Што рабіць?… Можа, хутчэй бегчы, каб першым данесці! Раптам траплю ў добрую хвіліну і мяне не заарыштуюць. Няхай бы ўжо білі колькі захочуць. Заслужыў я гэта з-за сваёй дурноты. Толькі шкада, што не буду мець магчымасці працаваць як афіцэр у гонар Расіі, партыі й нашага любімага ПРАВАДЫРА, таварыша Сталіна.

“Так, – вырашыў я, – дакладу першым! Не апярэдзіш мяне, буржуйскі паслугач! Атрымаеш адпаведна сваёй дурноце і браку бальшавіцкага характару!”

Выйшаў я з умывальні й паспешна апранаюся. А Ліпа праз хвілю крычыць з калідору:

– Гэй, камандзір, месца вольнае. Прашу мыцца й галіцца.

– Дзякуй, – кажу я. – Троху пазней.

А сам як мага хутчэй апрануўся, яго каб апярэдзіць, і гайда на вуліцу. Калі звярнуў на шашу, дык азірнуўся й заўважыў, што Ліпа таксама з дому выйшаў. Ну я тады стаў збоку, за парканам і думаю сабе: “Зараз трэба прасачыць, куды ён пойдзе”.

Хутка Ліпа мяне прамінуў і не ў горад, а да чыгункі пайшоў. Троху мне лягчэй сталася, бо я і тое заўважыў, што ён ішоў у рабочым камбінезоне і пад пахай нёс сумку з інструментам.

“А можа, не закладзе?… Можа, сапраўды не памятае, аб чым мы ўчора размаўлялі?… Выпіў жа ён ці не ў два разы больш за мяне!…”

Пайшоў я за ім далей. Недалёка была чыгуначная электрамайстэрня. Ліпа зайшоў туды, я ж збочыў з дарогі. Знайшоў сабе зручнае месца між стосаў чыгуначных шпалаў і залёг там. Думаю сабе так: “Калі за дзве гадзіны не выйдзе ў горад, дык пэўна ўжо не данясе. Мусіць, ён сапраўды запамятаваў пра што мы ўчора пад гарэлку размаўлялі”.

Але чакаў я да палудня. Пачуўся гудок. Хутка пасля гэтага Ліпа выйшаў з электроўні і скіраваўся дадому. Пэўна, на абед пайшоў. А я пацягнуўся за ім на адлегласці, на наш двор уступіў і паціху да свайго пакоя пракраўся. Там лёг на ложак. Ад страху я моцна саслабеў, спатнеў і ў лытках дрэнна пачуваўся. Праз нейкі час той кляты Ліпа да мяне пагрукаў. У мяне нават сэрца прыпынілася, але я папрасіў увайсьці. Увайшоў Ліпа са шклянкай гарэлкі ў руцэ.

– Трымай, чырвоны камандзір, найлепшы лек ад галаўнога болю. Клін… клінам!

– Не, – адказваю я. – Піць не буду. Ваша гарэлка нейкая дзіўная: па галаве б’е і памяць адымае. Увесь час намагаўся прыгадаць, пра што мы ўчора размаўлялі, але нічога ў галаве не засталося. Можа, ты памятаеш?

– А навошта пра гэта думаць? Ад такога і мозг можа ўспухнуць. Няўжо чалавек усё ўзгадвае, аб чым па п’яной справе вярзе?… Размаўлялі аб усім і ні аб чым.

– А ты не хлусіш? – спытаўся я.

– Навошта я мушу табе хлусіць?… Ці ты сапраўды з глузду з’ехаў? На, выпі гарэлкі, і табе лепей стане.

Лягчэй мне зрабілася. Зразумеў я, што ён не данясе, бо нічога з нашай рэакцыйнай размовы не памятае. Выпіў я гарэлкі і потым заснуў. Але толькі праз тры дні цалкам супакоіўся. І цвёрда вырашыў, што болей ніколі і ні з кім аб палітычных справах размаўляць не буду. Ніколі!

29 лістапада 1939 года.

Ліда.

Сёння я ад Дуняшкі пісьмо атрымаў. Піша яна:

“Любы Мішачка!

Вялікі дзякуй за тваё пісьмо і за фатаграфію. Я не магу на яе наглядзецца. Цяжка вачам сваім паверыць, што гэта сапраўды ты. Усе людзі з нашага калгасу па вечарах, пасля працы, да мяне прыходзяць, фатаграфію разглядаюць і таксама ёй дужа здзіўляюцца. Толькі не могуць паверыць, што гадзіннікі, якія ты маеш на руках і ў кішэнях, дык сапраўдныя. Але я веру табе, мой ты арол і герой, і дужа табой ганаруся.

Хачу і я табе маю фатаграфію даслаць. Нават склала з гэтай мэтай заяву ў НКВД, каб дазволілі выезд на адзін дзень у мястэчка. Дапускаю, што могуць дазволіць, хаця ўсе кажуць, што не чулі тут пра такія выпадкі. Але я прыклала засведчаньне ад старшыні калгасу аб тым, што вырабляю па 150 працэнтаў нормы і належу да камсамолу. Шкада толькі, што я не маю сукенкі, ёсьць толькі вельмі старая ватоўка. Але старшыня калгасу нам казаў, што паколькі наш калгас быў адзначаны за выдатную працу, дык могуць ва ўзнагароду прадаць троху матэрыі на ўбранне. А паколькі казаў ён гэта ў 1936 годзе, дык магчыма, што хутка і дачакаемся. Тады я сабе пекную сукенку змайструю.

Нядаўна прыехалі з НКВД і забралі ўсю сям’ю Маргалава, якога саслалі ў лагер за тое, што па п’яной справе казаў, быццам будзе вайна з немцамі. Я табе ўжо пра гэта пісала. Дык мы потым зрабілі сход і даслалі падзяку ўладам за ахову нас ад контррэвалюцыйных элементаў. Бо, вядома, калі Маргалаў казаў, што будзе вайна з немцамі, дык і хтосьці з ягонай сям’і мог гэта пачуць. Трэба нішчыць тых фашысцкіх гадаў і англійскіх агентаў.

Я дужа ўсцешаная, што да вас дайшлі тыя эшалоны з надпісамі “ХЛЕБ ДЛЯ ГАЛАДАЮЧАЙ ПОЛЬШЧЫ” і што вы не маеце зараз праблемаў з выжываньнем. Вельмі прыемна, што наш урад так дбае пра геройскую Чырвоную Армію. Толькі баюся я дужа, каб тыя крывасмокі палякі цябе дзе-небудзь не забілі альбо не атруцілі злачынна. Сачы, міленькі, за сабой і будзь дужа асцярожны.

Прымі паклоны ад усёй сям’і і моцна цалую цябе.

Твая да самай дамавіны,

Дуня”.

Прачытаў я гэта пісьмо і вырашыў адразу, што набуду для Дуні сукенку і чаравікі. Пайшоў я ў горад, але ў карамах ужо амаль нічога няма. Вядома, нашы хлопцы ўсё выкупілі, а гандляры новых тавараў не завезлі і пазамыкалі крамы. Але ёсць затое шмат камісійных крамаў, у якіх троху даражэй можна набыць усё што толькі душа запрагне. Гэта тутэйшыя буржуі распрадаюць свае рэчы, бо ім грошай на жыццё стала не хапаць. Гэта для нас дужа карысна, і мы з таго дужа цешымся.

Вось купіў я для Дуні сукенку, але спецыяльна таннейшую выбраў, бо і так увесь калгас будзе ёй зайздросціць. Купіў таксама ўжываныя чаравікі, ну і бялізны дзве пары, бо памятаў, што бялізны яна ўвогуле не мела. А паненка, якая ў краме тыя рэчы прадавала, спыталася ў мяне:

– Напэўна, для жонкі?

– Не, – адказваю. – Для нарачонай. Яна – артыстка ў тэатры.

А другая пытаецца:

– Няўжо ў вас у Расіі няма крамаў з адзеннем і абуткам, каб яна магла сама сабе па памеры набыць?

Зразумеў я, што подлая фашысцкая гадзіна ў палітычную размову мяне ўцягвае і хоча злачынным чынам з Савецкага Саюзу пакпіць. Таму я адказаў:

– У нас усяго ёсць багата і ўсё лепей і танней, чым у вас. Вы нават не ведаеце такіх рэчаў, якія мы маем!

– Дык навошта вы тут усё выкупаеце?

– Як гэта, навошта?… Каб падарунак паслаць, як доказ памятання. Вось будзе гэта ў доме для бруднейшай работы выкарыстоўваць. На вячоркі альбо сход які ці на гулянне дык нашае, савецкае адзенне апране.

Адна з іх паведаміла мне:

– У нас ёсць добрыя ядвабныя панчохі. Можа і іх таксама купіце для камплекту?

Падумаў я: “Канешне, варта Дуняшы панчохі даслаць”. А прадаўшчыца кардонку на прылавак паставіла і паказвае мне розныя панчохі. Агледзеў я ўсе і сказаў так:

– Што гэта за панчохі: як павуцінне! У нас панчохі вырабляюць моцныя і вялікія. А гэтыя, дык я і не ведаю, як яна на нагу нацягне.

– Чаму? – спыталася адна з іх. – Гэтыя таксама дужа моцныя. Дакладна мацнейшыя за вашыя баваўняныя. І на нагах пекна ляжаць.

Набыў я дзве пары панчохаў і пытаюся пра падвязкі. Бо дзе ж там Дуняша гумы на падвязкі набудзе? А яна сказала, што зараз гумы на падвязкі ў іх няма. І што ўвогуле мала хто падвязкі носіць.

– Дык як вы панчохі носіце, каб яны ўніз не асоўваліся?

А яна як пачала смяяцца. Потым старэйшая, гэткая кплівая, кажа:

– Зараз я вам пакажу.

Выцягнула з шуфляды нейкую ружовага колеру прыладу і на сабе, на бёдрах зашпіліла. Потым тлумачыць мне:

– Гэта пас называецца. А да тых гумак збоку прышпіляюцца панчохі. Гэта лепей за падвязкі, бо не сціскае ног і панчохі не моршчацца.

Набыў я і пас. За ўсё чэсна заплаціў і пайшоў дадому. Расклаў там гэтыя рэчы на ложку, на стале, на стуллях і вачам сваім не веру: такое ўсё пекнае! Так, раскошна жылося буржуям і буржуйкам у той іхняй імперыялістычнай Польшчы!

Назаўтра я спакаваў гэта ўсё ў скрынку, напісаў хімічным алоўкам адрас і прозвішча Дуні і панёс пакунак на пошту… Ледзьве нават не адаслаў, але – на шчасце – у апошнюю амаль секунду апамятаўся. “Што я раблю?! Калі Дуняшка гэтыя рэчы атрымае (а раптам такое здарыцца) і надзене іх, дык пра яе не толькі ўвесь калгас будзе мянціць, але і НКВД даведаецца… Пачнуць дапытваць, адкуль гэта, як і што? Можна, натуральна, растлумачыць, што нарачоны з Польшчы даслаў. Але адкуль ён усё гэта ўзяў?… Набыў… Але ў каго?… У буржуяў… Гэта значыць…

Я скончыў на гэтай думцы і адчуў, як адразу ўвесь мокры зрабіўся ад поту… Вось, здурнеў я зусім, жывучы між буржуяў! Гэта ж я маю каханую Дуняшку мог згубіць, а можа, і сябе з ёю разам! На шчасце, своечасова апамятаўся, з пошты выслізнуў і паціху, бакавымі вуліцамі, вярнуўся з тым клятым пакункам дадому. Садраў са скрынкі паперу з адрасам і спаліў яе. А пакунак пад ложак у кут запіхаў. Толькі тады супакоіўся.

19 снежня 1939 года.

Ліда.

Даўно я ўжо не пісаў, але і часу не дужа маю на гэта. Зрэшты, і нічога надзвычайнага не адбываецца. Польская буржуазія ўзорна ўціхамірана. Тая ж, што яшчэ ацалела, сядзіць ціха па кутах, а наша геройскае НКВД яе патроху ліквідуе. Урад наш вярнуў вольнасць беларусам і велікадушна абараніў іх прыняццем у Савецкі Саюз. Зараз – па самы Буг і нават за Буг – нашае ўсё. Літва атрымала адабраны ў яе польскімі панамі Вільнюс і дужа ўдзячная за гэта нашаму ВЯЛІКАМУ Сталіну. Словам: паўсюль планава ўведзены парадак, свабода, культура, дабрабыт і справядлівасць. Сацыялізуем што можам і дзе можам – па камуністычнаму.

Нядаўна я купіў сабе яшчэ адзін гадзіннік. Але не ў краме, а ў знаёмага Ліпы, таксама рабацягі, якому грошай на гарэлку не хапіла. Цяпер кожны, хто толькі на мяне зірне, адразу бачыць, што важная персона, бо пры двух гадзінніках ходзіць. А як жа! Дужа гэта прыемнае самаадчуванне. Так.

Акрамя таго я маю сапраўдны чамадан, амаль зусім новы, з двума замкамі і медзянымі акоўкамі на рагах. Купіў таксама сабе хромавыя боты англійскага фасону, з раменьчыкамі пад каленам. Нядаўна я апрануўся фасонна і з чамаданам у руцэ з дзве гадзіны перад люстрам стаяў, на сябе глядзеў і наглядзецца не мог. Так, можна сказаць, што на знакамітую асобу выглядаю. Толькі ростам я замалы і нос троху прыплюснуты. Але акрамя гэтага ўсё выдатна! Штаны з французскім галіфэ, з нямецкага сукна пашытыя; боты, англійскага фасону, ільсняцца, як зоркі на савецкім штандары; гадзіннікі швейцарскія: тык-так!… тык-так!… Адзін у кішэні, другі на руцэ. Няма што казаць: гожа прыфранціўся! Вось каб так убраным і з чамаданам у руцэ вараціцца ў Паўлова і пайсці вуліцаю на прагулку! Вось бы людзішкі глядзелі і здзіўляліся! Усё бы мястэчка збеглася, каб мяне пабачыць. Так, высока я зайшоў дзякуючы савецкай уладзе і нашаму ВЯЛІКАМУ Сталіну.

Прыглядаюся я, як жывуць Ліпы, і дужа здзіўляюся. Добра ядуць, чыстыя ходзяць і ўласны дом маюць. Чатыры асобы ў трох пакоях пражываюць. І паўсюль фіранкі, кветкі. А ў адным пакоі я нават сапраўдны патэфон заўважыў. Даю камуністычнае слова гонару, што не хлушу!… Не магу я паверыць таму, што Ліпа чэсным чынам да такіх багаццяў дайшоў! Не, зараз ён рабочы, што праўда, дык праўда. Я пераканаўся. Але каб уся сям’я з ягонай працы магла жыць у такой раскошы, дык у такую байку я ніколі ў глуздым стане не паверу.

Жонка Ліпы мае гадоў каля сарака. Але кабета нічога сабе: тлустая. Спачатку я іхняй старэйшай дачцэ вочкі рабіў. Гожая панна. Юлькай завуць. Высокая, зграбная, цыцкастая і ў азадку мажная як мае быць. А апранаецца як кінаакторка. Нават капялюш часам ускладае і розныя там польты і жакеты мае. А таксама парасон. Нават гадзіннік на ланцужку аднойчы ў яе заўважыў. Вось, думаю сабе, каб мне такую падчапіць! Таму пачаў я ёй какетстваваць. То яе локцем штурхну, то на нагу наступлю праходзячы, то міргну ёй шматзначна… Нашай бы такога адразу хапіла. За гонар бы вялікі палічыла, што чырвоны афіцэр зрабіў ласку яе сваёй увагай удастоіць. А тая ніяк– пысу вароціць. Дык я ёй аднаго разу, пад вечар, дарогу на двор заступіў і кажу вельмі палітычна:

– Можа, пойдзем сёння ў чыгуначны клуб на фільм. Я білет прастаўлю.

– Дзякуй, – кажа яна. – Не цікавяць мяне вашыя клубы і фільмы. Між іншым я бачыла, што сюды вашыя саветкі прыехалі і ў салдацкіх мундзірах ходзяць. Можаце сабе якую з іх запрасіць.

– Не хочаце, – кажу я, – дык і не трэба. Лепшую знайду.

А яна гаворыць:

– Хоць сто адразу.

Адштурхнула мяне і пайшла. Я здолеў бы інакш з ёю паразмаўляць. Хлопцы шмат апавядалі, як з такімі буржуйкамі трэба дзейнічаць. Але я меў паблажку да Ліпы і да ягонага пралетарскага паходжання. Акрамя таго бачна, што ён чалавек такі, што і па пысе ўваліць здолее. А я неяк не дужа люблю, калі мяне па пысе б’юць. Далікатную натуру маю.

1 студзеня - лістапада 1940 года

1 студзеня 1940 года.

Ліда.

ВЯЛІКАМУ Сталіну ура! ура! ура!

Пачаўся Новы год. Задумаўся я над тым, чаго б я пажадаў для сябе ў Новым годзе. Дык вось, найвялікае маё прагненне: памерці ў славу нашай святой Расіі, у асобе яе геніяльнага правадыра Сталіна. Уяўляю гэта сабе такім чынам: з’яўляюся смяротна параненым у бойцы з англійскімі крыважэрнымі паслугачамі капіталістаў і ляжу ў шпіталі… Ведаю, што памру, але ведаю і тое, што ўласнаручна забіў некалькі дзесяткаў англійскіх імперыялістаў і здабыў штандар іхняга палка. Так. Дык вось, ляжу і паміраю… Шкода мне развітвацца з жыццём, бо – вядома – ужо і два гадзіннікі маю, і чамадан, і боты хромавыя. Але ведаю, што і пасля смерці, калі наша магутная Расія апануе ўвесь свет і будзе ім кіраваць, сістэматычна ліквідуючы рэакцыйныя элементы – маё імя будзе высечанае залатымі літарамі на мармуровай шыльдзе як імя героя Сусветнага Савецкага Саюзу. Так.

Вось ляжу я і канкрэтна паміраю. Мне прапануюць катлеты ды іншыя такія ўсялякія каўбасы, але я – не… нават увагі на ўсё тое не звяртаю. У гэты момант адчыняюцца дзверы і ў палату ўваходзіць магутна ўзброены атрад НКВД. Атачылі ўсе вокны і дзверы і трымаюць зброю напагатове. Потым з’яўляюцца самі маршалы і генералы, і робяць шарэнгу ад дзвярэй да майго ложка. А я нічога: ляжу і паміраю… Потым… потым… паказваецца ЁН!… Мой правадыр!… Сонца Расіі і свету… Ён… таварыш Сталін… Я зрываюся з ложка, станаўлюся смірна і крычу: “Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!” А ЁН набліжаецца да мяне і кажа:

– Кладзіся, Міхаіл Мікалаевіч. Досыць напрацаваўся ты ў славу нашай святой Расіі.

Сціскае мне далонь і сядае на ложак. Потым дастае з кішэні бутэльку “спецыяльнай маскоўскай” і налівае мне шклянку гарэлкі (сабе таксама) і кажа:

– Вып’ем, таварыш, за згубу подлай Англіі і за здароўе нашага адданага сябра Адольфа Гітлера.

Ну, выпілі, закусілі, а потым ЁН пытаецца:

– Як пачуваешся?

– Паміраю, – паведамляю я, – баценька любы.

– Гэта нічога, глупства, – кажа, – затое імя тваё будзе несмяротнае. Можаш сабе паміраць спакойна.

– Слухаюся, – адказваю я, – правадыр мой любы.

І чую, што паміраю, паміраю і паміраю… у абдымках Сталіна.

Так… прыгожая мроя, аднак паколькі трэба жыць і ўзмацняць нашу вялікую савецкую культуру ў той няшчаснай, заэксплуатаванай польскімі крывавымі панамі Беларусі.

Учора спаткаў я лейтэнанта Дубіна. Ён кажа:

– Прыходзь да мяне ўвечары. Вып’ем. Спаткаем Новы год. Будзе капітан Ягораў і яшчэ некалькі хлапцоў.

– Добра, – кажу.

І пайшоў. Ну, натуральна, прыбраўся адпаведна і парфумы не пашкадаваў. Прыходжу, а там ужо ўсе на месцы і капітан Ягораў таксама.

– З чаго пачнем? – спытаўся ў нас Дубін.

– Вядома з чаго, – адказаў лейтэнант Сініцын.– З гарэлкі пачнем, гарэлкай і скончым.

– А можа, спачатку чаю хочаце?

– Чай не гарэлка, многа не вып’еш.

Ну і давай мы жлукціць… Знайшлася гітара. Дубін нішто сабе грае: гучна. Вось мы хорам Маскву забацалі. Голас, вядома, кожны з нас мае і спявалі з усіх сіл, ажно вокны трэсліся і шклянкі дзвынькалі. Няхай буржуі чуюць і ведаюць, што Чырвоная Армія балюе!

У куце пакою піяніна стаяла. Але граць на тым фашысцкім інструменце мы не ўмелі. Аднак– калі выпілі мацней – дык Сініцын спрабаваў. І нават вельмі добра атрымалася. Калі Дубін на гітары разануў, мы з усіх сіл Еслі заўтра вайна, спяваем, а Сініцын піяніна абедзвюма рукамі па клавішах лупцуе. І так ладна нам ішло, што мы да паўночы такім чынам бавіліся.

Потым Дубін урачыста абвясціў:

– Дарагія таварышы! Зараз будзе Новы Год. Пачнем яго спецыяльнай закускай да гарэлкі. Гэта найлепшая ў свеце буржуйская ежа!

Пайшоў ён да шафкі і дастаў вялізную папяровую торбу. Прынёс яе і вываліў змесціва на стол. Было там нешта падобнае на струкі вялікіх бабоў альбо на малыя агуркі.

– Што гэта? – спыталіся мы.

– Бананы, – паведаміў Дубін. – Нашы хлопцы з НКВД тут у аднаго буржуя, каторы раней меў гароднінавую краму, рэвізію рабілі і шмат такога далікатэсу знайшлі. Вось і мне троху далі.

– Давай сюды бананы! – крычыць Ягораў. – Досыць тым буржуям абжырацца. Цяпер наша чарга!

Ну вось. Дубін бананы ахайна ва ўмывалцы памыў і некалькі з іх скрылікамі на талерцы пакроіў, потым, натуральна, пасаліў адпаведна і кожнаму гарэлкі наліў.

– За здароўе пяхоты! – абвясціў ён.

Выпілі і бананамі загрызлі. Але, халера яго ведае, неяк нясмачна было. Я нават выплюнуць хацеў. А Сініцын тым часам паведаміў:

– Да тых бананаў трэба воцату і перцу таксама.

Перац быў, але па воцат Дубін да гаспадыні пайшоў пазычыць. Заправілі мы бананы воцатам, ну і, зразумелая рэч, перцам. І зусім іншы смак атрымаўся. Але ўсё адно нам не спадабалася. Лепей бы салёных гуркоў ці нават цыбулі. Але нічога: пад гарэлку дык нават і бананы пойдуць. Найгорай было тое, што капітан Ягораў крыху зарана ванітаваць пачаў. Сініцын да піяніна яго падвёў, накрыўку зверху інструменту адчыніў і кажа:

– Валіце, таварыш, у сярэдзіну, бо шкада падлогу забруджваць. А ў гэтым дурным інструменце месца досыць. Усё змесціцца.

Бачу я, што з другога боку піяніна Масляннікаў прыстасаваўся і таксама “налёты на Рыгу” робіць. Але я добра трымаўся і надалей гарэлку пад бананы сцёбаў. А потым пачуў, як Дубін паведаміў:

– Гэтыя бананы дык лепей за ўсё з алеем есці і цукрам. Але шкада што не маю.

Не здолеў ён таго дагаварыць, як капітан Ягораў ад піяніна адарваўся, да стала наблізіўся, адзін банан (яшчэ не пакроены) узяў і Дубіну ім у зубы як заедзе.

– Атруціў мяне, дрэнь! – крычыць. – Ніколі я ад гарэлкі так хутка не бляваў. Бананы трэба салёнымі есьці, альбо марынаванымі, а ты сырымі падаў!

І ў пысу яго, і ў пысу. Аднак Дубін пачаў бараніцца. Ухапіліся за валасы і па падлозе пэцкаюцца. Капітан Ягораў нашага гаспадара ўсяго бананамі замазаў. Але гэта дробязь: так, троху смеху было і ўсё. А потым мы ізноў выпілі, але на бананы неяк усе апетыт страцілі. Толькі Дубін далей еў, каб не змарнаваліся.

– Шкада, што вам не спадабалася, – казаў ён.– Гэта ж саманайлепшая буржуйская закуска. Толькі, пэўна, трэба да іх хрэну, альбо гарчыцы дадаваць.

– Дык няхай сабе тыя закускі буржуі і жаруць! – сказаў капітан Ягораў. – Я за такія кпіны і насмешкі заўсёды ў пысу біў!

Але болей не біў. Пэўна, саслабеў дужа, бо рыгаў ён доўга. Бавіліся мы так хіба да трэцяй раніцы. Добра не памятаю, бо прытомнасць страціў і толькі пад раніцу ад холаду абудзіўся. А зімна мусіла быць, бо капітан Ягораў, у ходзе забавы, усе вокны стулам павыбіваў і палову печы пашкодзіў.

Было яшчэ цемнавата. Хлапцы спяць – хто дзе… Праверыў я, ці пры мне гадзіннікі? Але былі на месцы. У добрай кампаніі забаўляўся. Так і пайшоў дадому.

Вось такім чынам, вельмі весела і прыемна, спаткалі мы Новы год.

19 студзеня 1940 года.

Ліда.

Кватарую я і далей у Ліпаў. Гарэлкі з ім не п’ю, хаця некалькі разоў ён мне прапаноўваў: “Сагрэемся, чырвоны камандзір!” Але я адказваю яму, што мне доктар піць забараніў, бо хворы страўнік маю. “Дык гэта ж для хваробы страўніка найлепей, – казаў Ліпа. – Апалі, прачысці і будзеш здаровы”. Але я не даю сябе ўгаварыць. Досыць пасля першага разу страху меў.

Пакой мой вельмі прыемны. Налічыў, што маю 24 квадратныя метры жылой плошчы. У нас у Саюзе дык бы мусілі тут учатырох людцаў жыць (па 6 метраў на кожнага), а я адзін раскашую. І ніхто ў мае справы носа не суне. Дужа гэта прыемна, хаця і не сацыялістычна. Некалькі разоў піў у Ліпаў чай. Толькі заўсёды рупіўся, каб пра палітыку не размаўляць.Заўважыў я, што яны цалкам таго не разумеюць, што “палітычныя размовы” ні да чаго добрага не прыводзяць і могуць быць дужа небяспечныя. А тлумачыць гэтага ім не хачу… У згодзе з Ліпамі жыву. Няма што казаць: добрыя людзі. Толькі Юлькі той дужа не люблю. Хітрая, няветлівая, нос задзірае і да майго афіцэрскага звання ніякай пашаны не выказвае.

Ёсць у Юлькі сястрычка. Зоськай завецца. Мае можа гадоў дзесяць. Але такая спрытная! Як вырасце – другая Юлька будзе. Аднак зараз наша ўлада яе патроху выхавае і, можа, у камуністку аберне. Пакуль жа ў іхнюю буржуйскую школу ходзіць… У нас спецыяльныя ўрокі былі: як ставіцца да тутэйшага насельніцтва. Галоўная рэч (паведамілі нам) – нікому не давяраць і нічога аб Саюзе не апавядаць. Бо старэйшы элемент, які пад буржуйскімі ўрадамі вырас, назаўсёды страчаны і сапсуты канчаткова, таму мусіць быць паступова зліквідаваны. Аднак дзяцей можна будзе выхаваць у карысных для Расіі людзей. Трэба да іх добра ставіцца, даваць цукеркі і ўнушаць ім любоў і пашану да партыі і Сталіна. Таму я часта для Зоські цукеркі прыносіў. Дужа яна слодычы любіць. І часта з ёю аб розных справах размаўляў. Аднаго разу спытаўся ў яе:

– Хто ты ёсць: полька ці беларуска?

– Полька, – адказала яна.

– Не, – кажу я. – Ты не полька, бо Польшчы ўжо няма і не будзе.

А яна сказала:

– Вось прыйдуць ангельцы, вас адсюль выпруць і зноў Польшча будзе вольная.

Напэўна, яна гэта ў школе пачула. Пачварная гэтая буржуйская навука. Маюць рацыю палітрукі.

Потым запытаў:

– А ці ведаеш ты, хто такі Сталін?

– Добра ведаю, – адказала яна.

Гэта мне вельмі спадабалася, таму я яе па галоўцы папесціў і цукерку ёй даў. Кажу:

– Гэта вельмі добра, што ведаеш. Аднак скажы мне дакладна: хто ён такі?

А яна кажа голасна і выразна:

– Тыран і крывасмок, які разам з Гітлерам хоча знішчыць свет і зрабіць усіх нявольнікамі, так як у Расіі.

Я адразу ўспацеў. З месца ўскочыў. Азірнуўся. Потым дзверы адчыніў, каб паглядзець, ці не было каго ў сенях, ці не чуў яшчэ хто яе словаў… Цяжка дыхаць мне стала. Падумайце сабе, людзі чэсныя, каб такія рэчы несці на Сталіна і Гітлера, ратавальнікаў чалавецтва! Да чаго давялі дзіцятка буржуі! Але, на шчасце, ніхто гэтага не чуў.

Я доўга са здзіўленнем глядзеў на Зоську. Першы раз у сваім жыцці пачуў нешта падобнае. Потым спытаўся я ў яе:

– Хто табе гэта распавёў: татусь, мамуся, ці Юлька? А можа ў школе гэта пачула?

А яна кажа:

– Ніхто мне гэтага не распавёў, але ведаюць усе… І вы таксама ведаеце, толькі прыкідваецеся, што не, бо баіцеся вашага НКВД.

Я ёй нічога на гэта не адказаў, але пасля таго выпадку пачаў і яе асцерагацца. Ва ўзросце дзесяці гадоў і ўжо такая зацвярдзелая фашыстка і англійская агентка!

А яна, як і раней, да мяне прыходзіць і просіць то малюнкі паказаць, то пісталет. Але я яе ўжо ні пра што не пытаюся, бо нават чуць такіх рэчаў не хачу. Яе цяпер трэба будзе доўга з тых буржуйскіх уяўленняў вызваляць. Аднак гэта ўжо нашы савецкія школы зробяць.

Мяне дужа цікавіла адно пытанне: як у тутэйшых буржуйскіх школах дрэсіруюць дзяцей у такіх фашысцкіх шакалаў? Малое ж дзіця не можа мець ніякага паняцця аб свеце, і яму можна ўсё ўнушыць. А свет капіталістычны, вядома, толькі на фальшы, тэроры і прапагандзе трымаецца… Я шмат чытаў пра тое, як у польскіх школах настаўнікі і ксяндзы здзекуюцца з дзяцей і такім чынам убіваюць ім у галаву розныя фашысцкія ўяўленні. Вырашыў я даследаваць гэтую справу, бо школы для дзяцей, ва ўсялякім разе пакуль, засталіся тыя ж самыя, што былі тут папярэдне. І вось аднойчы, па палудні, Зоська прыйшла рана са школы дадому. На двары быў моцны мароз. Яна рукзак з кніжкамі ў сваім пакоі пакінула і да мяне грукае, бо ў мяне лепш за ўсё ў печы палілі і заўсёды было вельмі цёпла. У той дзень я службы не меў і сядзеў дома.

Даў я ёй цукерку і размаўляю. Яна такая вясёлая. Апавядае мне, што бачыла ў горадзе. Пытаецца, ці ўмею я з гарматы страляць? Вось, балбоча як дзіця… буржуйскае. Бо нашы, савецкія дзеці, іншыя: паважныя, мала смяюцца і добра дасведчаны аб ролі пралетарыяту і Расіі. А самае галоўнае – моцна любяць Сталіна і ведаюць, што чакае іх вялікае заданне – змагацца за вызваленне свету ад капіталістычнага ўціску. А ў гэтай дык толькі смех, цукеркі і забавы ў галаве! Так, сумны лёс тутэйшых дзяцей!

Вырашыў я, значыць, дапытацца ў Зоські – як іх б’юць. Ведаю, што настаўнікі і ксяндзы маюць з гэтай мэтай спецяльна вырабленыя гумовыя палкі; акрамя таго ёсць у іх лінейкі. Агледзеў я далоні Зоські і на іх ніякіх слядоў біцця не заўважыў. Тады кажу ёй:

– Хочаш атрымаць пяць рублёў на цукеркі, дык здымі сукенку і пакажы мне плечы.

– Гэта ж сорамна, – кажа яна. – А навошта вам?

– Няма чаго стыдзіцца, – гавару. – Я чуў, што татусь і мамуся цябе б’юць. Таму хачу паглядзець, ці маеш ты сляды ад біцця.

– Татусь мяне ніколі не б’е, а мамуся часам ды ляпне.

– Дык пакажы плечы, бо не веру табе.

Зоська зняла сукенку, і я пільна агледзеў яе плечы. Але ніякіх сінякоў, ні пазнакаў ад біцця не ўбачыў. Даў я ёй пяць рублёў і пытаюся:

– Скажы шчыра: ці б’юць цябе ў школе?

– Навошта? – спыталася яна.

– Як навошта?… Я добра ведаю, што вас, дзяцей, настаўнікі і ксёндз заўсёды б’юць.

– Не, – сказала яна. – Гэта няпраўда.

Дзіўная гісторыя! Ніякай раны на ёй, ні слядоў ад біцця не знайшоў. Але можа, яна прывілеяваная і выслугоўваецца перад сваімі крыважэрнымі настаўнікамі? Напэўна, так яно і ёсць. Бо інакш гэтага зразумець немагчыма!… Аднак жа і хітрая тая Зоська. Не здраджвае сваім настаўнікам і ксяндзам. Такая малая, а ўжо добра выдрэсіраваная. Мусіць, нічога з яе карыснага для нашага Савецкага Саюзу не атрымаецца. Напэўна, яна капіталістычная піянерка і за бацькамі, а таксама за іншымі вучнямі сочыць і робіць даносы ў фашысцкі НКВД. Інакш немагчыма.

7 лютага 1940 года.

Ліда.

Заўчора ўвечары я пайшоў у кіно. Не кіно, канешне, мяне цікавіла, паколькі я даведаўся, што не так даўно прыехала новая партыя саветак. Падумаў сабе: можа, і я падчаплю якую з іх, бо з тутэйшымі буржуйкамі нічога не атрымліваецца. Кожная пысу задзірае ажно пад столь. Нават размаўляць з намі не жадаюць. Таму прыйшоў я ў кіно і бачу: натуральна, саветкі ёсць. Па дзве, па тры, ходзяць, смяюцца, сланечнікавыя семкі лузгаюць і на мужчынаў зацікаўлена зыркаюць. І нашых хлапцоў таксама шмат сабралася, каб дакладна новы тавар агледзець.

Я некалькі разоў перад кіном прайшоўся і назіраў, каторую б падчапіць. Вядома, што і яны дзеля таго ж сюды прыйшлі. Але як афіцэр я хацеў выбраць сабе троху палепей, бо сярод іх страшныя выдры бываюць. Урэшце лепшую адну заўважыў. Троху да Дуні падобная і з выгляду вельмі далікатная. Набліжаюся я да яе і гавару:

– Здаецца, я вас аднекуль ведаю.

– І мне так здаецца, – сказала яна.

– Дык, можа, у кіно сходзім?

– Чаму не, – сказала яна. – Толькі я грошай на білет не маю.

– То я табе куплю.

– Калі так, дык хадзем.

Развіталася яна з каляжанкамі, і мы пайшлі. Фільм быў вельмі добры. Нават запішу для памяці. Карацей, у адным калгасе кепска ішла работа. Ні разу згодна з планам нормаў прадукцыі не адолелі. Пасылалі туды і інструктараў, і камісіі розныя, але нічога: усё тое ж самае. Здавалася, што ўсё там ёсць, што трэба для працы, аднак вынікі заўсёды былі сумныя. Колькі ўжо старшыняў калгасу саслалі ў лагер ці нават куды далей, але ў кожнага наступнага адбывалася ўсё тое ж самае. Урэшце паслалі туды – дзеля даследавання той загадкавай справы – адну камсамолку. Паехала нібы для “культасветніцкай” працы, ну і “чырвоны куток” арганізаваць. Вось прыехала яна і працуе як належыць, а тым часам усё навокал азірае і шкоднікаў шукае. А да яе прыміндаліўся начальнік трактарнай станцыі. Зграбны мужык і малады. Яна таксама была прыгожая. Пачалі яны між сабою рамансаваць. Разам кніжкі чытаюць, разам на сходы ходзяць, разам спяць. Карацей: культурна час праводзяць. Ён у яе і закахаўся, а яна ў яго. Ён хацеў, каб яны адразу ажаніліся. Але яна сказала, што трэба счакаць да восені, калі галоўныя працы будуць скончаны. Бо на першым месцы – абавязак, каханне ж – на другім. Ён мусіў пагадзіцца, але зрабіў гэта вельмі неахвотна і быў незадаволены. Гэта падалося ёй дужа падазроным. Таму пачала яна ўважліва за ім назіраць і аднаго разу – калі ён быў на трактарнай станцыі – усё ў ягоным пакоі абшукала і знайшла картку на замежнай мове. Паколькі не магла яе прачытаць, але зразумела, што справа падазроная, дык яна тую картку ўзяла і ўначы пешшу трыццаць вёрст да горада адваліла. Там перадала картку ў рукі начальніку НКВД. Ён картку сфатаграфаваў, камсамолку адвёз адразу аўтамабілем і высадзіў паблізу калгасу. Сказаў картку на месца пакласці, каб той злодзей не заўважыў нічога. Ёй жа загадаў сачыць за ім далей… Вось надышла восень. Ураджай быў добры як ніколі. Раптам заўважыла яна, што яе кавалер спахмурнеў. Зразумела яна з-за гэтага, што яму дужа не падабаецца, што калгас можа пачаць развівацца. Таму яна яшчэ ўважлівей за ім сачыла і ўбачыла адной ноччу, як ён у горад паехаў і адтуль нейкі пакунак прывёз. Разгарнула яна той пакунак, і аказалася, што ў ім была гадзіннікавая бомба англійскай вытворчасці. А наступнай ноччу яна заўважыла, што ён з ложка, у якім яны разам спалі, паціху вылез і з хаты выйшаў. Ну яна наводдаль за ім. І ўбачыла, што подлы сабатажнік падклаў бомбу пад грэблю, якая рэгулявала ўзровень вады ў возеры. Такім чынам хацеў ён калгасныя палі вадою заліць і ўвесь ураджай знішчыць. Пакінуў ён бомбу пад грэбляй і пайшоў на трактарную станцыю, каб мець тлумачэнне: куды хадзіў… калі яго хто спытае. А яна тым часам бомбу з-пад грэблі дастала і ў возера ўкінула. Потым здолела дадому першая вярнуцца. Бомба выбухнула ў возеры, але шкоды вялікай не зрабіла. Усе зразумелі, што гэта быў замах на калгаснае дабро, і старшыня паведаміў пра тое ў НКВД. Адразу прыехалі ўлады і зрабілі сход. Старшыня выступіў з прамовай і паведаміў, што сярод іх ёсць сабатажнік, каторы здаўна шкодзіць працы, а зараз хацеў увесь іх ураджай знішчыць. Тут жа выступіў той сабатажнік і таксама заклікаў да пільнасці і сцвярджаў, што злачынца, напэўна, прыйшоў з гораду. Толькі тады камсамолка выступіла і абвесціла:

– Той сабатажнік гэта ты і ёсць! І бомбу тую таксама ты пад грэблю падклаў, але я яе своечасова прыбрала.

А ён ёй на гэта:

– Што ж у цябе за каханне, калі ты мяне губіш?!

Яна ж яму адказала:

– Я камсамолка і стаўлю абавязак на першае месца. А цябе як ворага Савецкага Саюзу сама б застрэліла!

Я быў так уражаны тымі словамі, што пачаў пляскаць ў далоні і крычаць: брава!

А канец фільма быў наступны. Яе выклікалі ў Камітэт Партыі і ўзнагародзілі ордэнам. Яго ж паказалі за кратамі… Дужа файны быў фільм, і я моцна ім узрушыўся. Спытаўся ў сваёй таварышкі:

– Як табе, Настка, спадабаўся фільм?

– Зразумела, – сказала яна. – Толькі мне хлопца шкада. Такі прыстойны.

Выйшлі мы з кіна. Я ёй кажу:

– Да цябе спаць пойдзем, ці да мяне?

– Да мяне нельга, – кажа яна. – Я з шасцю каляжанкамі ў адным пакоі кватарую.

Таму пайшлі да мяне. Пераспалі мы, а зранку я першым устаў, бо ў казармы ісці павінен быў. Службу ў той дзень меў. Пачаў яе будзіць. А яна кажа:

– Можаш ісці сабе. Я яшчэ з гадзінку пасплю, а потым пайду.

Пайшоў я на службу. Увечары вярнуўся – Насткі няма. Пакой не прыбраны, ложак не засланы. Пачаў я парадак наводзіць і заўважыў, што пад ложкам няма таго пакунку, што я хацеў Дуняшцы даслаць, але перадумаў. Я моцна знерваваўся і паклікаў Ліпу. Кажу яму:

– Тут у мяне з пакоя пакунак з каштоўнымі рэчамі знік.

– Калі? – спытаўся ён.

– Не ведаю, – адказаў я, – калі знік. Толькі сюды ніхто акрамя цябе, тваёй жонкі і тваіх дачок зайсці не можа. Спытай іх. Можа каторая жартам узяла?

А ён гаворыць:

– Ніводная з іх не возьме ані жартам, ані насамрэч. Такіх звычак у нас няма. Але я заўважыў, што сёння зранку з дому, з твайго пакоя, выйшла нейкая саветка і пакунак несла пад пахай. Нават спытаў у яе, што шукала ў кватэры. Дык яна мне адказала:

– Начавала ў нарачонага.

Вельмі прыкра мне зрабілася і рэчаў дарагіх моцна шкада. Таму вырашыў я, канешне, Настку знайсці. Пачаў кожны вечар паблізу кіна хадзіць. Але яна не прыйшла ні разу. Урэшчэ злапаў я яе ўдзень на кірмашы. Была яна там з трыма каляжанкамі.

– Дзень добры, Настка! – гавару.

А яна спачатку зрабіла выгляд, што мяне зусім не пазнае. А потым кажа:

– Дзень добры! Так шмат знаёмых мужчынаў маю, што і не пазнала адразу.

Тады я ёй гавару:

– Хадзем са мной на мінутку. У мяне да цябе вельмі важная справа.

А яна на эта:

– Нікуды не пайду. Мянці тут. Гэта мае найлепшыя сяброўкі, і я ніякіх сакрэтаў ад іх не маю.

Тады я кажу:

– Калі ты ў мяне была, дык пакунак з каштоўнымі рэчамі забрала. Прашу мне яго аддаць.

– Які пакунак? – пытаецца яна. – Нічога пра нейкі там пакунак я не ведаю.

Тады я гавару:

– Добра ведаеш, які пакунак. Гаспадар бачыў, як ты зранку з пакункам з дому выходзіла.

А яна як вызверыцца на мяне:

– Мела я дзесьці там цябе і гаспадара твайго разам! Тожа мне, кавалер знайшоўся! Ні вячэры нават, ні сняданку з’есці не даў! Пакунак у яго знік! Ідзі і шукай!

– Настка! – кажу. – Лепей аддай усё па-добраму, бо буду вымушаны на цябе дакласці.

А яна ўжо проста крычыць:

– Ідзі і дакладай! Я першая закладу, што ты спекуляцыяй займаешся! Тожа мне, чэсны знайшоўся! Пэўна, сам у нейкай кабеты рэчы скраў!

– Рэчы былі мае ўласныя.

– Так, уласныя! – крычыць яна. – Хіба ў бабскіх кашулях і трусах ходзіш!… Калі ўласныя, дык чаму іх пад ложкам хаваў?!

А яе каляжанкі як пачалі сакатаць, як пачалі крычаць і смяяцца з мяне, дык я не ведаў, што і рабіць. Сказаў тады Настцы спакойна:

– Настка, не буду я пра тыя рэчы нікому закладаць, але ты толькі гэтым скажы, што подла са мною абышлася. Не чакаў я ад цябе такога. Ты ж нават таго сабатажніка, якога мы ў кіне на экране бачылі, пашкадавала. А мяне як пакрыўдзіла!

– Яго пашкадавала, – гаворыць, – бо быў ён прыстойны хлапец. А ты што?… Нос як сліва. Вушы тырчком. Малы… пад паху іншаму схаваешся. Да таго ж яшчэ подлы. Нават чаем мяне не напаіў. Марна маё каханне выкарыстаў!

Як пачала яна здзекавацца і смяяцца з мяне, дык вакол нас людзі сабраліся. Некаторыя смяюцца і прызнаюць рацыю саветак. Зразумеў я, што нічога з гэтага не атрымаецца і што зніклі мае рэчы назаўсёды. Пэўна, Настка адразу іх прадала, альбо памянялася з каляжанкамі. Сплюнуў я і пайшоў з кірмаша. На развітанне сказаў:

– Каб табе тыя мае рэчы бокам павылазілі! Каб захварэла цяжка!

А яна крычыць:

– Суку да сябе запрасі, а не парадашную дзяўчыну! Тожа мне, кавалер знайшоўся! Ані кілішка гарэлкі не даў, ані шклянкі чаю нават!

“Я бы цябе воцатавай эсенцыяй напаіў!” – падумаў сабе.

З таго часу я ў кіно не хадзіў, бо яшчэ такі клопат маю, што ізноў у мяне вошы паналезлі. Ад Насткі напаўзлі. Маё шчасце, што не нешта горшае!

12 красавіка 1940 года.

Ліда.

Зіма скончылася, так жа, як скончылася буржуйскае панаванне на Беларусі. Прыйшла вясна, так жа, як мы – салдаты Чырвонай Арміі – каб вызваліць пралетарыят ад капіталістычнай тыраніі. Узышло вышэй сонца, каб знішчыць халады – так жа, як наша расійскае СОНЦА – бацька Сталін – і сагрэць мужыкоў і рабочых промнямі вольнасці і дабрабыту. Расквітнела ўсё навокал і зазелянілася свабодна – так як у Савецкім Саюзе. Прыляцелі птахі і спяваюць сабе гучна і без прымусу ў гонар камуністычнай партыі і Цэнтральнага Камітэту, задаволена, што скончылася тут панаванне крывавых імперыялістычных сатрапаў. Прыемна дужа бачыць усё гэта і чуць.

Прачытаў я ўсё тое, што напісаў пра вясну, і бачу, што маю вялізны пісьменніцкі талент. Можа, яшчэ не зусім дарос да Пушкіна, але відавочна, што ў мяне лепей атрымліваецца, чым у буржуйскіх пісакаў, змушаных заўсёды хлусіць і выслугоўвацца перад капіталістамі. Так, літаратура не выносіць прымусу, таму можа квітнець толькі там, дзе ёсць мы і дзе апякуецца ёю БАЦЬКА СТАЛІН. Бо, напрыклад, што ёсць у тых палякаў?… Нічога… Пытаўся я, дык мне паведамілі пра Міцкевіча, быццам быў такі вялікі паэт і гэтак далей. Тады я спытаўся: “Што ж ён такога вялікага напісаў?” А мне кажуць: Пана Тадэвуша. Дык я потым так смяяўся, што ў мяне слёзы з вачэй пайшлі. Напісаў пра пана, дык адразу: вялікі паэта!… У нас ёсць Талстой. Хаця быў ён пачаткова графам і паразітам, але потым выправіўся і нават боты сам сабе рабіў. І ёсць шмат іншых пісьменнікаў. А за граніцай што?… Нічога… У той Англіі, чуў, быў Шэкспір, дык ён толькі пра каралёў і міністраў пісаў і выслугоўваўся перад амерыканскімі капіталістамі, знішчаючы класавую свядомасць пралетарыяту. І ў Германіі да Гітлера нікога добрага не было, толькі Бетховен, які напісаў Фаўста і то, напэўна, скраў яго ў Іллі Эрынбурга. Так, толькі рускі народ можа даць штосьці цудоўнае і карыснае свету. Замахнуся і я, калі буду мець троху больш вольнага часу, напісаць якую-небудзь вельмі тоўстую кніжку пра дасягненні нашай культуры і аб вялікасці нашага народу.

Аднак вясна тая і мне троху галаву закруціла, бо ледзьве не закахаўся я ў буржуйку. Але своечасова апамятаўся і каханне сваё зліквідаваў. Самі разумееце: жару добра, бабы ж не маю, таму часам розныя такія мужчынскія думкі да галавы прыходзяць і чалавек цалкам дурнее. Вось каля нашых казармаў было некалькі лавак, у якіх тутэйшыя кабеты прадавалі розную ежу і чай. Заўважыў я там неяк нічога сабе бабёнку. Была яна старэйшая за мяне можа гадоў на дзесяць, але досыць тлустая і пысу мела чырвоную. Так што мне, можна сказаць, нават і спадабалася. Таму я да лаўкі той пачаў часта хадзіць і чай нават празмерна папіваць. І заўсёды быў вельмі чэсны: за тое, што з’яду ці вып’ю, заўсёды без аніякага ашуканства плаціў. Таму яна нават шанаваць мяне пачала і весела на мяне пазірала. Заўважыў я, што яна паліць, дык я ёй часам папіросаў прыносіў па таннейшай цане і вельмі прыязна з ёю размаўляў. Вырашыў, што трэба будзе пачаць з ёю каханне круціць. А што яна нашмат мяне старэйшая, дык гэта значэння вялікага не мае. Бо з нашымі саветкамі – пасля таго ўроку, што дала мне Настка – справаў не меў. Нават глядзець на іх брыдка было. Заўсёды думаў: можа кожная – такая ж самая, як і Настка.

Вось хаджу я да той гандляркі і хаджу. Чай сцёбаю ды сцёбаю. Але думаю сабе так: “Яшчэ прыйдзе час, калі я задарма буду ў цябе, адпаведна з маім высокім званнем, нажырацца”. Прапанаваў я ёй неяк у кіно пайсці. Але яна адказала, што не любіць у кіно хадзіць і што не хоча, каб яе знаёмыя з вайскоўцам бачылі, бо адразу пачнуць абгаворваць. Спытаўся ў яе пра сям’ю. Аказалася, што ўжо тры гады як удовая і жыве адна. Таксама шыкоўна – падумаў я – акурат для мяне кабета. Вельмі багатая, бо і лаўку мае, і ўласнае жытло. Але я зразумеў, што з тымі дурнымі буржуйкамі не так гладка ідзе, як з нашымі бабамі. Вядома: несвядомы яны элемент, у палоне капіталістычных забабонаў.

Некалькі разоў я ёй увечары з лаўкі дадому кошыкі з ежай і дужы бляшаны самавар занёс. Яна не пакідала гэтага на ноч у лаўцы, бо нашыя хлапцы дужа любілі падобныя правіянты і рэчы “нацыяналізоўваць”. Калі ёй кошыкі дадому заносіў, дык заўсёды што-небудзь на харчаванне атрымліваў. Але на ноч застацца не дазваляла.

– У мяне, – казала, – дачушка сямігадовая, і я не хачу, каб дзіця да маці павагу страціла. Дрэнны гэта прыклад. Ну і суседзі могуць даведацца.

Аднак аднойчы, пасля доўгага знаёмства, згадзілася яна пайсці са мною ў нядзелю на прагулку за горад. Але перад тым папярэдзіла:

– Толькі не разлічвайце ні на што большае за прагулку, бо я кабета чэсная і прыстойная. Бачу, што вы малады і што сумна вам аднаму, таму паразмаўляем і час на вольным паветры правядзем.

Але я на гэта яе мянценне увагі не звярнуў. Усё гэта – думаю сабе – твае буржуйскія хітрыкі. Але прыйдзе час, і ўсё гэта скончыцца.

Прыбраўся я ў нядзелю належным чынам. Шмат парфумы на галаву выліў. Два гадзіннікі ўзяў і боты англійскага фасону абуў. Выглядаў не горш за якога важнага савецкага начальніка. Вось.

У суботу купіў бутэльку гарэлкі, а ў нядзелю пайшоў да лаўкі. Яна таксама шыкоўна ўбралася. І пазнаць было цяжка ў новым паліце і ў боціках. Як вельмі значная капіталістка выглядала. Яна таксама прыгатавала пакунак з рознай ежай і пайшлі мы на прагулку за горад.

Надвор’е было выдатнае. Усё зялёнае… Заўважыў я каля гораду лес і адразу з шашы туды скіраваў. Знайшоў зручнае месца і разаслаў плашч.

Пачалі есці і размаўляць. Вельмі весела было і культурна. Толькі гарэлкі яна піць не хацела. Ледзьве яе на паўшкляначкі ўгаварыў. Рэшту выпіў сам. Потым пачаў я патрабаваць ад яе нармальнага для мяне задавальнення як мужчыны. А яна кажа:

– У нас так не робіцца. Я прыстойная жанчына, а не нейкая там вулічная дзеўка. Вы мяне на прагулку запрашалі для кампаніі, таму я і згадзілася. Але нічога, акрамя гэтага, паміж намі быць не можа. Магчыма, у вас у Расіі інакш і абы-хто з абы-кім распуствуюць. Але ў нас інакш.

Устала яна, зашпіліла паліто і капялюш на галаве паправіла. Потым гаворыць:

– Дужа выбачаюся, але мне ўжо час вяртацца дадому, бо дзіця засталося адно. Хацела правесці з вамі троху часу дзеля кампаніі і прыемнай размовы. А калі атрымалася інакш, тады вельмі шкадую. Прашу не гневацца на мяне. Я гэтыя справы трактую паважна, і вы мусіце паставіцца да мяне з пашанай.

Гэта мяне моцна раззлавала. Ускочыў я на ногі і сказаў ёй так:

– Ты дурная буржуйская свіння! Адурманілі вас капіталісты і ксяндзы сваёй фашысцкай прапагандай і зрабілі з вас дзікуноў. Толькі мы прынеслі вам вольнасць і паняцце аб свеце. Мы паказалі вам сапраўдную культуру. Мы далі вам свабоду. Але ты, ідыётка, гэтага не разумееш, бо атручаная ядам імперыялістычных забабонаў!

А яна пачырванела і гаворыць мне:

– Хочаце ведаць праўду, што вы нам прынеслі з Расіі? Хочаце гэта ведаць?

– Так, – кажу я. – Прашу паведаміць. У нас кожны свабоду слова мае.

– Дык вось, – кажа, але дзе там “кажа”, амаль што крычыць: – Прынеслі вы нам голад, гразь, вошай, венерычныя хваробы і тэрор. Бо іншага ў вас нічога няма!

– І тэрор вам таксама прынеслі?! – спытаўся я, адчуваючы, што мне ў вачах цёмна робіцца ад злосці.

– Так, – кажа яна. – Людзі па вуліцах хадзіць баяцца. Жанчына ўвечары з дому выйсці не можа. Няспынныя рабункі, марадзёрства і крадзяжы. Ніхто не можа быць спакойным ні ўночы, ні ўдзень! Як гэта ўсё называецца?

Паглядзеў я на яе буржуйскую пысу, на капялюш з пёркам. Потым адышоўся і хацеў стукнуць гадзіну нагой у гэта тлустае капіталістычнае чэрава.

Але прыгадаў, што з’яўляюся афіцэрам і маю на сабе мундзір Чырвонай Арміі. Таму, падумаў сабе, хай ведае маю годнасць! І толькі кулаком у зубы ёй заехаў. А яна, як куль з мукой – хлоп на зямлю. Наша бы, савецкая баба, нават і не міргнула. А тая… адразу бачна: буржуйскае паскудства– ніякай у ёй трываласці няма! Сплюнуў я на яе з суцэльнай пагардай і не азіраючыся нават з гонарам пайшоў.

З таго часу я ў лаўку болей не хадзіў. І ўвогуле ні на адну буржуйку ўвагі не звяртаў. Усё ж такі нашы саветкі бязмежна лепшыя і культурнейшыя! Вось.

5 мая 1940 года.

Ліда.

Учора я дзяжурыў на службе цэлыя суткі. А сёння выспаўся як мае быць і запісваю гэта ўсё, каб не запамятаваць. Вырашыў рабіць гэтыя Запіскі згодна з планам. А план мой такі: збярэцца троху цікавых рэчаў, тады іх адразу і занатую. Гэта можа стаць вельмі важным гістарычным матэрыялам, а таксама філасафічным. Я нават маю намер перарабіць гэта ў будучыні ў вельмі вялікую аповесць. Такую, напрыклад, як Вайна і мір Талстога. Чытаў я яе троху. Але напісана вельмі нудна і марудна. Увогуле, адзначым, што нічога яна не вартая. Бо і па-французску шмат у ёй гавораць і ёсць там розныя капіталістычныя паразіты. Што цікавага для нас можа быць у гэтым? Адна цемра, дурноцце і забабоны. Там нават моляцца і часта пра Бога ўзгадваюць. Акрамя таго ўслаўляюць розных дурных граф’ёў і князькоў. Я ж напішу аб нашай надзвычайнай Чырвонай Арміі, аб яе перамогах, аб маіх геройскіх подзвігах і аб нашым вялікім правадыры СТАЛІНЕ. Вось гэта будзе цудоўная аповесць!

Прыняў я ўчора ўдзень дзяжурства і расставіў варту, каб ахоўваць казармы і сацыялістычную маёмасць ад замахаў капіталістычных агентаў. Вартоўня знаходзіцца тут жа ў казармах і я як камандзір аховы меў у ёй асобны пакойчык. Час ляцеў. Уначы я некалькі разоў пасты праверыў і чуйна стаў на варце арміі. Прыкладна а трэцяй гадзіне раніцы я пачуў стрэл. Потым другі. Узяў я двух байцоў з вартоўні і пабег даведвацца: што здарылася?… Страляў пост нумар чацверты, пры складзе правіянту, што паблізу казармаў. Прыбеглі мы туды, а вартаўнік валіць з карабіну ўверх. Мы таксама па пары разоў пальнулі на страх ворагам. Потым я пытаюся ў вартаўніка:

– Хто там?

– Сабатажнік нейкі альбо злодзей улез на ліпу і іншым адтуль падае сігналы!

Сапраўды, каля складу правіянту стаяла вялікая ліпа і нават быццам бы нейкія рухі былі чуваць у галінах на версе дрэва.

– Злазь, рэякцыяніст! – крыкнуў я пагрозліва. – Злазь тэрмінова, бо застрэлім!

З ліпы ніхто не адгукнуўся. Тады я пачаў свяціць ліхтарыкам. Але высока. Нічога разгледзець немагчыма, бо святло ў галінах гублялася. Я ізноў крыкнуў:

– Злазь, фашыст, па-добраму, бо канец табе будзе на гэтай ліпе!

А там ціха. Тады я загадаў адкрыць агонь па ліпе. Таму байцы пачалі паліць па ёй з карабінаў, а я з пісталету. Толькі галлё і лісце ўніз ляцела, але ніхто не зваліўся.

Потым я аддаў загад байцам лезці на ліпу і тую дрэнь за ногі ўніз сцягнуць. Дужа баяліся, але палезлі. Мусілі загад выконваць. Лазілі яны па той ліпе мусіць з гадзіну часу. Крычалі, галіны трэслі. І нічога…

Тым часам развіднела. Усю ліпу бачна, але нікога на ёй няма. Я кажу вартаўніку:

– Што ў цябе ў галаве скруцілася! Бачыш, што нікога на ліпе няма.

– Але быў, – кажа ён. – Быў і іншым сігналы даваў.

– Якія сігналы?

– Свістаў паціху. Я выразна чуў… Вось, калі ласка, паслухайце… Зноў свісціць!

Стаю я каля яго і прыслухоўваюся. Спачатку нічога не чуў. Але потым рэальныя свісты пачуліся. Гляджу я на вартаўніка і пачынаю разумець, што гэта ў яго ў носе свісціць, а не на ліпе. Без сумневу: так яно і было. Аблаяў я вартаўніка адпаведна і пайшоў. Напісаў асобы рапарт аб прычыне ўзнікнення фальшывай трывогі і ў поўдзень дзяжурства здаў.

Першага мая адсвяткавалі мы вельмі ўрачыста. Увесь горад быў упрыгожаны чырвонымі сцягамі, і паўсюль віселі партрэты нашага вялікага ПРАВАДЫРА Сталіна. Былі таксама партрэты Леніна, а нават і Маркса, але, ясная рэч, меншыя і меней іх было. Бо што яны значаць у параўнанні з ІМ! Зразумела, яны таксама вялікія і заслужаныя ў дачыненні пралетарыяту і чалавецтва. Але не маюць такой вялікасці ў свеце, якую б нават прыблізна можна было параўнаць з ІМ!

Удзень быў вайсковы парад і дэманстрацыя саюзаў рабочых, служачых, а таксама школ. І заўважыў, што гарадское насельніцтва з кожным разам усё болей любіць нашу вялікую Расію і Сталіна. Столькі неслі розных сцягоў і транспарантаў з пралетарскімі лозунгамі. Напрыклад: ХВАЛА ВЯЛІКАМУ СТАЛІНУ! – ІМЯ СТАЛІН – ГАРАНТ МІРУ, СВАБОДЫ І ДАБРАБЫТУ! І буржуазія таксама пачынае патроху ўсведамляць сабе патрэбу ўстанаўлення сталінскага сацыялізму. Інакш не можа і быць!

Увечары пайшоў я на мітынг у клуб чыгуначнікаў. Туды можна было ўвайсці толькі работнікам клубу, чыгуначнікам, афіцэрам і некаторым запрошаным гасцям. Па дарозе да мяне Ліпа наблізіўся. Бачу я: п’яны зусім. Але трымаўся на нагах добра. Не кожны б заўважыў нават, што ён п’яны.

– Віншую з нашым пралетарскім святам! – крычыць мне.

А я кажу яму:

– Доўга вы мусілі чакаць, каб вам было дазволена гэта свята адзначаць.

– Чаму? – спытаўся ён.

– Ну як жа, – адказваю. – Пакуль нас тут не было, дык капіталісты, напэўна, не дазвалялі вам у гэты дзень святкаваць. Хутчэй, яшчэ большыя нормы працы накладалі.

– Вось ты і памыляешся, – сказаў ён. – І без вас мы гэта свята рабочых адзначалі. І яшчэ як!… Зараз дык і паглядзець няма на што.

Дзіўна мне было гэта пачуць, але няма чаго размаўляць. Мусіць, памяць у яго адшыбла пасля гарэлкі. Бо выжлукціў ён не меней як з вядро вадзяры.

Ліпа спытаўся ў мяне:

– Куды ідзеш?

– На мітынг, – адказаў я. – Будуць розныя цікавыя рэчы прамаўляць. Адзін прамоўца спецыяльна ў гэтыя дні нават з Масквы ў Ліду прыехаў.

– Ну і я з табой, – паведаміў Ліпа. – Пацікаўлюся, як у вас такія мітынгі ладзяцца.

Не вельмі мне хацелася з ім ісці, але не выпадала адмовіць. Таму пайшлі разам.

Людзей сабралося шмат. Поўны зал. І паўсюль нашы пралетарскія правадыры на партрэтах вісяць і розныя такія рабочыя лозунгі бачна. Словам, вельмі прыгожа і ўрачыста.

На эстраду пачалі выходзіць розныя прамоўцы і аб нашым вялікім Савецкім саюзе і ягоным правадыры Сталіне прыгожа гаварыць. Быў таксама аркестр які часта Інтэрнацыянал граў.

Адзін прамоўца вельмі доўга і складна абмалёўваў сучасную сітуацыю ў свеце. Растлумачыў належным чынам подлую, захопніцкую палітыку англійскіх імперыялістаў… тых падпальшчыкаў вайны і эксплуататараў сотняў мільёнаў людзей у калоніях. Удакладніў, што англічане ёсць і адвеку былі паразітамі свету. Паведаміў, што яны на сваім востраве нават збожжа не хочуць сеяць, толькі прывозяць з калоніі, бо не хочуць чэсна працаваць. А адзіны іхні занятак – гэта здзек з рабочых, паляванне на лісаў, піццё ў барах і арганізацыя грашовых біржаў. Акрамя таго няспынна развязваюць войны, каб на гэтым зарабіць. Скончыў ён сваю прамову так: “Ёсць у англійскім дзяржаўным гімне словы, што ніколі англічанін не будзе нявольнікам; што заўсёды будзе над іншымі народамі і што яны заўсёды будуць яму служыць і яго баяцца. Але ўсё гэта хутка скончыцца. Справа вялікага рускага народу – гэта кампенсаваць чалавецтву за тыя крыўды, якія яму на працягу сатгоддзяў прычыніла Англія. За гэта яе мусіць напаткаць цяжкое і справядлівае пакаранне. Бо гэты нарыў мусіць быць выпалены з цела чалавецтва назаўсёды і без следу, каб болей не вынішчаў яго і не атручваў!”

Прамова тая нам усім спадабалася найбольш, і мы доўга крычалі: брава! і апладзіравалі прамоўцы.

Незадоўга да заканчэння мітынгу выйшаў на эстраду палітрук і вельмі ўзрушана распавядаў нам аб правах і абавязках савецкіх грамадзянаў. Доўга параўноўваў іх з правамі грамадзянаў капіталістычных краінаў. І зразумелі мы, што там існуюць не правы грамадзянаў, а суцэльнае бяспраўе, тэрор і гвалт. Толькі мы, шчаслівыя грамадзяне Савецкага Саюзу, цешымся свабодай, аб якой нават паняцця не маюць грамадзяне буржуазных краін. У пэўны момант палітрук звярнуўся да залы і спытаў:

– Хто мне скажа: які абавязак добрага салдата Чырвонай Арміі?

З залы нехта гучна адказаў:

– Біць ворагаў Савецкай Расіі кожную гадзіну і ў кожным месцы!

– Правільна! – пацвердзіў ягоныя словы палітрук.

Раздаліся воплескі і бравы.

– А хто мне скажа: які абавязак добрага камуніста ці камсамольца?

– Быць верным таварышу Сталіну, а таксама партыі і паслухмяна выконваць іх загады! – крыкнуў з глыбіні залы нехта ў цывільным.

– Слушна! – пацвердзіў палітрук.

Зноў раздаліся воплескі і бравы.

– А хто мне скажа, – прамаўляў далей палітрук,– які галоўны абавязак чэснай савецкай жанчыны?

У зале разважалі, бо такое не проста адгадаць альбо зразумець. Да ўсяго абавязкаў тых нямала. А тут трэба каротка адказаць і такім чынам, каб у турму ці лагер не трапіць. Але пасля доўгага маўчання ўсёй залы палітрук адказаў сам:

– Найважнейшым абавязкам чэснай савецкай жанчыны з’яўляецца выхаванне сваіх дзяцей вернымі сынамі Савецкага Саюзу і яго вялікага правадыра Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна.

Увесь зал выбухнуў ад апладысментаў, якія працягваліся вельмі доўга. Потым прамоўца спытаў:

– А які абавязак чэснага мужчыны?

І на гэты раз усе маўчалі. Рэч ясная: кожны чалавек хоча жыць і да таго на волі, а не ў лагеры. Раптам адазваўся Ліпа, які стаяў каля мяне:

– Добра зашпіляць прарэху.

Я спалохаўся. У зале маўчанне. А Ліпа ікае і пытаецца ў нейкага лейтэнанта:

– Слушна я яму адказаў?… Так?…

На шчасце, не ўсе яго чулі і не ўсе зразумелі, што ён сказаў. Бо такое можна было б і за контррэвалюцыйныя кпіны палічыць. Нават адразу нейкі капітан НКВД ім зацікавіўся і спытаўся у мяне:

– Хто гэта такі?

– П’яны рабочы-чыгуначнік, – адказаў я. – Усцешыўся ад свята і вольнасці, таму ўпіўся і штосьці там мармыча.

Пачаў я ад Ліпы адсоўвацца, каб мяне не западозрылі, быццам знаёмы з ім. Ці ж можна ведаць, хто яго словы чуў і як іх зразумеў? На шчасце, прамоўца зноў забраў голас і сам гэтую справу прасвятліў:

– Чэсны савецкі мужчына мусіць быць заўсёды гатовым (у гэтым месцы Ліпа пэўна штосьці вельмі паскуднага дадаў, бо ўсе пачалі ад яго адсоўвацца) аддаць сваё жыццё і працу на карысць Савецкага Саюза!

Увесь зал доўга апладзіраваў палітруку. Я таксама з усіх сіл у далоні пляскаў. А адначасна з гэтым бочкам, бочкам, да выйсця кіраваў, каб як мага хутчэй далей ад Ліпы апынуцца.

Я вельмі шкадую, што ў Ліпы кватарую. Здавалася б, што ён павінен быць прыстойным чалавекам і добрасумленным рабочым. Але ён, як бачна, зусім дурны. Упэўнены я, што нядоўга ён тут застанецца і што сашлюць яго на перавыхаванне туды, дзе для падобных элементаў месца падрыхтавана.

Аднак тым разам Ліпа не заляцеў. Хаця і вельмі позна, але вярнуўся дадому. Ідучы, нейкую польскую песеньку спяваў. Я як мага хутчэй святло згасіў і прыкінуўся, быццам сплю. Хваляваўся, што ён можа да мяне зайсці. Вельмі небяспечны чалавек.

У жніўні 1940 года.

Вільнюс.

Ура! ура! ура! Я зноў у Вільнюсе.

Дагэтуль зусім не меў часу на пісанне. Але зараз распавяду каротка, што важнага з пачатку мая гэтага года здарылася.

Магутным ударам нашага жалезнага, чырвонага кулака разграмілі мы літоўскіх фашысцкіх міністраў і капіталістаў. А сам іх прэзідэнт некуды ўцёк. Але для таго і існуюць нашы арлы з НКВД, каб яго адшукаць і назаўсёды абясшкодзіць. Што праўда, вялікіх боек не было. І – здаецца мне – увогуле без таго абышлося, бо іх напалохаў ультыматум, выстаўлены нашым урадам крыважэрным паслугачам англа-амерыканскага капіталізму і ўся іх дзяржава рассыпалася, як старая бочка, з якой зваліліся абручы.

Так, вялікая і магутная наша маць РАСІЯ і ніхто нідзе ёй супраціўляцца не здолее!… Такім чынам, патроху прыкончым усіх буржуяў і капіталы іх сабе пазабіраем. Цудоўна!

Я, напрыклад, чаму б не мог быць значным капіталістам? Чаго мне для гэтага не хапае? Толькі шмат грошай. А як грошай цапну, дык таксама здолею штодзень есці каўбасы ў вялікіх колькасцях, купіць яшчэ з тры гадзіннікі і некалькі пар ботаў з халявамі. Ну і веласіпед, а таксама патэфон. І – натуральна – заўсёды бы жыў у асобным пакоі, каб у мяне хто-небудзь што-небудзь не скраў. Так, цудоўна ўсё складаецца і прадказваецца на будучыню. Калі так далей пойдзе, дык можа і я сацыялістычным спосабам да вялікіх капіталаў даслужуся.

А з тымі літоўцамі, дык вялікая неспадзяванка для мяне атрымалася. Доўга чытаў у газетах і слухаў па радыё аб нашай вялікай, нязломнай, вечнай савецка-літоўскай дружбе. А тым часам аказалася, што яны рэакцыйную работу праводзілі і загранічным капіталістам выслугоўваліся. Да такой ступені нават, гіены, разбэсціліся, што выкралі нашага радавога і ў падполлі яго мучылі, каб ім усе таямніцы Галоўнага Камандавання і Палітбюра даклаў. Але той усё стрываў і ніяк не здрадзіў. Здолеў нават падмануць іх пільнасць і ўцёк. Цяпер за тое злачынства ўсе літоўцы будуць цяжка адказваць і – натуральна – яны паказалі, што не ў стане мець уласнай дзяржавы і мусяць быць далучаны да Савецкага Саюзу… Зрэшты, гэта нават не пакаранне, але наймагутная абарона. Нават самі літоўцы малілі аб гэтым. Так, дабрыня нашага БАЦЬКІ Сталіна не ведае граніц. Іншы б разгнявіўся на ўвесь народ літоўскі і назаўсёды парваў бы з ім стасункі. А ЁН нават зрабіў ласку прыняць іх да сям’і шчаслівых савецкіх народаў.

Жыву я зноў у вучыцелек. Хаця яны зацвярдзелыя буржуйкі, але я лічу за лепшае жыць у іх, чым дзе ў іншым месцы, бо ўпэўнены, што не абкрадуць. А цяпер, калі ўласны чамадан маю і шмат каштоўных рэчаў, мушу быць вельмі асцярожны. Пасля таго ўрока, што дала мне Настка, ні да кога цяпер больш даверу не маю.

Вучыцелькі, як бачна, не дужа ўзрадаваліся, што я вярнуўся. Але нічога мне аб тым не сказалі. Зрэшты размаўляў я толькі з Марыяй Іванаўнай і то толькі тады, калі ёсць вялікая патрэба.

Найперш я загадаў выкінуць з майго пакоя абраз той дамы з каронай, бо зноў яго на ранейшым месцы павесілі. Замест яго я партрэт нашага БАЦЬКІ змясціў. Запаліў перад ім лампаду і пачаў вельмі гучна Інтэрнацыянал спяваць. Няхай чуюць, фашысцкія гадзіны, і дрыжаць ад страху!

Праз некалькі дзён мне ўдалося знайсці ў ілюстраваным штогодніку партрэт Гітлера, змешчаны на цэлую старонку. Я гэтаму моцна ўзрадаваўся, і хаця штогоднік быў не мой, выдраў з яго тую старонку. Потым, дома, на кардонку наклеіў і вялікімі літарамі знізу вось такі надпіс зрабіў: “АДОЛЬФ ГІТЛЕР – НАЙВЯЛІКШЫ СЯБРА ПРАВАДЫРА РАСІІ, І.В. СТАЛІНА”. Павесіў я партрэт Гітлера насупраць партрэта Сталіна. Няхай вісяць сабе так, любімыя правадыры, і цешацца сабою… Сталін глядзіць на Гітлера і, здаецца мне, гаворыць:

“Як там, любы таварыш, б’еш буржуазію?”

“Яшчэ як, сябра найдаражэйшы, – кажа Гітлер. – Як толькі жыдоў і палякаў прыкончу, дык адразу да англікаў дабяруся!”

“Лупцуй іх, лупцуй, Адольфік! – кажа Сталін.– Калі сам не здолееш, дык я табе дапамагу!”

Вельмі гэта хораша атрымалася: “кругом” сацялістычна.

А ўчора я атрымаў пісьмо ад брата. Ён піша:

“3 чэрвеня 1940 года.

Горад Масква.

Дарагі брат Мішка!

Адразу паведамляю табе, што я апынуўся пераведзеным на пастаянна ў Маскву, дзе буду працаваць на мэблевай фабрыцы. Усё папярэдняе кіраўніцтва фабрыкі выкінулі і даслалі туды, дзе падобнаму кіраўніцтву быць і належыць. Аказалася, што яны арганізавалі вялікі сабатаж і нішчылі прадукцыю а таксама станкі. Самі прызналіся на паседжанні ў судзе, што за такую здрадніцкую работу бралі грошы ад люксембургскіх імперыялістаў.

Я тут начальнік складу матэрыялаў. Мне ўдалося нават атрымаць асобны пакой. Малы, без печкі і цёмны, але цалкам незалежны. Можа ты ў гэта не паверыш і падумаеш сабе, што я толькі выхваляюся, аднак гэта чыстая праўда. А ўдалося мне гэта такім чынам, што новы кіраўнік фабрыкі, а таксама Планавы аддзел, выдалі мне пасведчанне, што забіраю дадому тэрміновую работу і там таксама працую. Аднак намерваюся я цяпер як мага хутчэй ажаніцца. Тады будзе больш упэўненасці, што да мяне ў пакой больш нікога не падселяць.

За фатаграфію тваю вялікі дзякуй. Але што гадзіннікі, якія на руцэ маеш, сапраўдныя і добрыя, дык, па-братэрску табе пішу, прымаю за хлусню. Я занадта стары і занадта мудры, каб верыць у цуды.

Учора кіраўнік нашага кааператыва прадаў мне на паёк паўфунту масла. А паколькі мне вядома, што ў той жабрацкай Літве і Польшчы заўсёды быў вялікі голад, дык сабраў я для цябе пакуначак з правіянтам і паслаў. Гэта выратуе цябе ад змардавання… Масла тое са спецыяльнай фабрыкі, якую нядаўна пабудавалі паблізу Масквы і назвалі імем слыннай загранічнай рэвалюцыянеркі: Карвуце. Мне вельмі хацелася самому пакаштаваць, якое тое масла на смак, бо першы раз у жыцці яго ўбачыў. Але мушу найперш цябе ад голаду выратаваць. Акрамя таго хачу, каб і ты ўбачыў і пераканаўся, якія цяпер нашы савецкія дасягненні.

Пасылаю табе прывітанне і братэрскія віншаванні.

Вася”.

Троху мне прыкра зрабілася, што брат мне масла пасылае, бо я ж маю яго колькі хочаш па два літы за кіло. Але зноў жа прыемна, што і мы цяпер маем савецкую фабрыку масла. Як атрымаю пачак, дык абавязкова занясу Марыі Іванаўне і пакажу. Няхай не задзірае носа. Яна думае, што у нас, у Саветах, дык і няма ўжо нічога добрага.

Кватэрай сваёй я вельмі задаволены. Найперш добра тое, што тут няма Ліпы. Вельмі я яго баюся. Зусім ненармальны чалавек. Заўсёды гаворыць, дурань, што думае. І такім чынам можа не толькі сам загінуць, але і іншых загубіць. А гэтыя вучыцелькі, дык яны пры мне нават пыскі адварочваць не асмельваюцца. Добра я іх выдрэсіраваў. Адна Марыя Іванаўна троху смялейшая са мною. Такую рэакцыйную дрэнь трэба цвёрда трымаць у кулаку!

А ўчора ўначы я зрабіў вялікае адкрыццё. Доўга не спаў, бо мне здавалася, што хтосьці там на сходах рухаецца. Цяпер, калі з’яўляюся заможным чалавекам, забяспечаным чамаданам і запаснымі ботамі з хромавай скуры, я мушу нястомна і вельмі ўважліва ўсіх навокал аглядаць, каб яны маёй уласнасці не скралі. Вось ляжу я ціха і прыслухоўваюся. Можа, злодзей пракраўся і будзе спрабаваць дзверы адчыніць?… Пісталет зняў з засцерагальніка і напагатове трымаў. Але нічога… сціхла ўсё. Аднак я заснуць яшчэ доўга не мог, бо дужа мне скура свярбела. Я ж у лазні з тры месяцы не быў.

Вось пачаў я пра ванну вучыцелек думаць, і раптам прыйшла мне ў галаву геніяльная думка. Неабавязкова ж я мушу мыцца ў гарачай вадзе ці толькі ў халоднай. Можна наліць у ванну адначасова гарачай вады і халоднай, і так яе змяшаць, каб была добрая для мыцця… Заснуў я неяк. А зранку нават не апранаўся, бо ўсё роўна трэба перад купаннем распранацца, і прама да Марыі Іванаўны пагрукаў і кажу:

– Прашу мне тэрмінова гарачай вады падрыхтаваць, бо такое ў мяне жаданне, каб усяму цалкам памыцца. Ну, жыва, бо я ў стане і прыспешыць вас!

Натуральна, дадаў яшчэ пару мацнейшых слоў, каб лепей мяне пачулі і зразумелі, а таксама з работай вошкаліся нядоўга.

Чую я: вучыцелькі па сходах бегаюць, дровы са складзіка на гарышчы носяць, пілуюць іх, сякуць… Добра я тых баб выдрэсіраваў. Умею з буржуазіяй абыходзіцца.

Праз паўгадзіны Марыя Іванаўна ў мае дзверы пагрукала.

– Ванна гатова!

– Добра, – кажу.

Хацеў нават падзякаваць, але падумаў сабе, што зашмат будзе гонару для іх. Гэта яна мусіць дзякаваць і радавацца, што мае шчасце чырвонаму афіцэру ўслужыць.

Ну, нічога. Пайшоў я ў ванны пакой. Напусціў паўванны гарачай вады і пачаў халоднай даліваць. Урэшце так размеркаваў, што вада была цёплая і прыемная. Толькі дрэнна, што ванна была поўнай. Але я так узрадаваўся, што на такую дробязь і ўвагі не звярнуў. Падсунуў табурэт да ванны, стаў на яго, крыкнуў “ура!” і скочыў. Палова вады з ванны ажно пад столь вылецела, але яшчэ досыць засталося, каб памыцца.

Вось ужо і адшураваўся я першакласна. Нават два разы намыліўся і спаласнуўся. Вельмі было прыемна.

Вылез я з ванны і хацеў брудную ваду спусціць, але яна была ажно чорная і прама густая, таму не захацеў у яе чыстыя рукі ўсаджваць. Горш было тое, што рушніка з сабой з пакою не ўзяў, каб працерціся пасля купання. Можна было б абсохнуць, але доўга чакаць. Таму я ў свой пакой мокры пайшоў, а брудную бялізну ў руцэ нёс. Вучыцелькі і Андзя былі ў кухні і чай пілі. Як убачылі мяне голага і мокрага, дык вочы паапускалі.Папросту смех і глупства. Ніякай цывілізаванасці ў сабе не маюць.

Таму я сказаў Марыі Іванаўне:

– Добрая была ванна!… Цяпер вырашыў рэгулярна купацца. Мы гігіену проста абажаем!

У жніўні 1940 года.

Вільнюс.

Учора са мной здарылася вялікае няшчасце. Я вельмі ўстрывожыўся і знерваваўся. Ішоў са службы дадому і на тых клятых капіталістычных сходах зачапіўся і падэшву ў бота амаль да паловы адарваў. Краі прыступак абабіты жалезнымі ліштвамі, каб дошкі не сціраліся. Вось некаторыя ліштвы вельмі тонкія і з цвікоў павысоўваліся, так што паміж імі і дошкамі шчыліны ёсць. Уласна такім чынам я свае лепшыя боты і сапсаваў.

Пайшоў я да дворніка і паказваю яму бот.

– Бачыш? – спытаўся я.

– Ну, бачу, – адказаў ён. – Не сляпы. І чаго табе трэба?

– А тое трэба, што пысу табе набіць належыць, бо сходы не ўтрымліваеш у належным парадку! З-за гэтага я сабе боты знішчыў.

А ён паглядзеў на мяне, паглядзеў, быццам пазнаць не мог. Потым устаў, падышоў зусім блізка, адно вока прыжмурыў і сказаў:

– Ты з пысай не наязджай, а пільнуй сваю, бо зараз я на табе верхам выеду. Ты не думай, што калі афіцэр, дык табе можна на рабочага верашчаць! А сходы я адрамантую адразу, калі грошы на гэта дадуць. Цяпер жа можаш і так пахадзіць. Не вялікая фігура! Можа, табе яшчэ дываны пакласці, альбо насіць цябе па сходах на руках!

Убачыў я, што гэта паважны чалавек і відавочна, што ён у гэтым невінаваты. Таму сказаў:

– Няма чаго злавацца. Зусім я не збіраўся цябе біць. Толькі мяне хвалюе, бо не ведаю, што цяпер з ботамі рабіць.

– Што трэба рабіць з ботамі? – спытаўся ён. – Ты ж не дзіцё і мусіш сам разумець. Занясі да шаўца і ўсё. Вялікая праблема!

Цяпер мне той дворнік вельмі спадабаўся. Адразу бачна, што пралетар, а я спачатку думаў, што буржуй. Так. Нават паведаміў мне, што ў двары, у меншым дамку, шаўцы жывуць, але дадому толькі ўвечары прыходзяць, бо ўдзень працуюць у майстэрні.

Калі сцямнела, пайшоў я чорнымі сходамі на двор. Там маленькі дамок убачыў. У вокнах ужо светла было. Увайшоў я ў сенцы і пагрукаў у дзверы. Запрасілі ўвайсці. Таму я ўвайшоў і ветліва павітаўся:

– Добры вечар, хлопцы!

– Не хлопцы, а панове! – сказаў адзін.

А другі дадаў:

– Хлопцы за псамі па вуліцы бегаюць. Мы ж самастойныя майстры і дарослыя людзі.

А трэці сказаў:

– Ат, глупства. Ён троху сляпы, бо чырвоныя акуляры на вачах мае.

Ніякіх я акуляраў не меў, але зразумеў, што шаўцы тыя проста такія вясёлыя людзі. Яны ў гэты час вячэралі.

– Я наконт ботаў, – кажу. – Дворнік наш мяне сюды прыслаў. Сказаў, што вы слыннымі майстрамі з’яўляецеся.

– Ну тады сядай і пачакай! – сказаў старэйшы з іх. – Мы вячэраць скончым і тады паглядзім твае боты. А калі чакаць не хочаш, дык можаш ісці сабе. Мы па табе плакаць не будзем.

– Пачакаю, – сказаў я.

Усеўся я і гляджу. А яны жаруць і п’юць. Але як жаруць і як п’юць!… Калі б не бачыў іх чорных ад работы рук, дык падумаў бы, што найвялікшыя капіталісты шаўцамі прыкінуліся і пір наладзілі. На стале: мяса, каўбаса, закускі, гарэлка, тры пляшкі піва…

Але нічога: дачакаўся я, як скончылі яны есці і піць. Адзін з іх гармонь з футаралу вынуў і пачаў граць. Але так спраўна, як у нашым савецкім радыё. А другі, старэйшы, сказаў мне:

– Ну, пакажы боты!

Я іх трымаў старанна ў паперу загорнутымі, а пад паперай яшчэ ў рушнік.

– Боты гэтыя найвышэйшага класу і таму, – паведаміў я, – вельмі іх шаную.

Шавец узяў боты ў рукі, аглядзеў іх і пачаў смяяцца. Потым перадаў іх другому.

– Зірні, – кажа, – на гэтыя боты найвышэйшага класу.

Той паглядзеў на іх, памацаў і таксама ў смех.

– У нас і мужык такіх ботаў бы не абуў. Але для яго гэта “найвышэйшы клас”. Гэта ж, – звярнуўся ён да мяне, – найпаскуднейшая цяляціна. А ўнізе больш кардону, чым скуры. Ужо і форму страцілі.

А трэці сказаў:

– Для такога чубарыка дык і такія добра. Ён павінен ліпавыя боты насіць.

Ат, халера! Ніякай павагі да майго афіцэрскага звання тыя польскія пралетары не маюць. Ліпа мяне за нішто лічыў. Дворнік нават да пысы падбіраўся. А гэтыя кпяць з мяне ў жывыя вочы… Не наўмелі буржуі рабочага люду адпаведна выхаваць. Цяпер нялёгкую работу будзем мы з імі мець, пакуль навучым тых пэцкаляў належна паважаць і шанаваць лепшых людзей.

– Ну і што ты хочаш з тымі ботамі зрабіць? – спытаўся ў мяне старэйшы шавец.

– Хацеў, уласна, папрасіць, каб падэшву на месца прыбілі.

– Гэта можна, – сказаў ён. – Але з гэтых ботаў радасці мець ты не будзеш. Па сухому яшчэ паходзіш. А як мокра зробіцца, дык канец ім прыйдзе.

– А да якога адрамантуеце?

– Заўтра ў гэты ж час прыйдзеш, будуць гатовыя.

Развітаўся я з імі надзвычай ветліва і пайшоў. Але вельмі быў устрывожаны, што боты дрэннымі аказаліся. Ашукалі мяне на рынку. Зрэшты і цана іх танная была.

Думаў я, думаў: што рабіць?… Нарэшце вырашыў запытацца ў шаўцоў, каб падказалі, колькі б новыя, з добрага тавару, боты каштавалі?

Назаўтра дачакаўся я вечара. Заўважыў, што ў вокнах дамка, у якім шаўцы жывуць, святло запалілася. Тады я яшчэ з гадзіну счакаў, каб ім не перашкаджаць. Ведаў, што вячэру ядуць. Потым пачак добрых папяросаў узяў і пайшоў да іх. Пачастую, дык можа будуць у лепшым гуморы.

Пачуў я, што гармонь грае. Зразумеў з таго, што яны павячэралі, таму пайшоў да іх.

– Добры вечар, панове! – кажу.

– Добры вечар! Сядай! – сказаў старэйшы шавец.

Пайшоў у кут і з-пад століка мае боты выцягнуў. Ніякага да іх шанавання не выказаў, бо нават у паперу не загарнуў. Падаў іх мне. Аглядзеў я ўважліва работу. Нават следу не знайшоў, што падэшва была адарваная. Бачна адразу, што яны добрыя прафесіяналы.

– Вельмі добра мне гэта зрабілі, – кажу. – Добрыя вы прафесіяналы.

А ён кажа:

– У прынцыпе мы гэтага не рабілі. Нам часу шкада марнаваць на такое паскудства. Хлопец чаляднік, вучань, гэта залатвіў. Давай літ для яго за працу!

Заплаціў я, а потым усіх папяросамі пачаставаў. Толькі пасля гэтага спытаўся:

– Падкажыце мне, панове, ці не маглі б вы мне самавітыя боты выштукаваць?

– Чаму не, – адказаў старэйшы шавец. – Можна. Для таго і існуем, так, напрыклад, як зубы для жавання, альбо пыса для плявання. А якія хочаш?

– Найлепшыя, якія толькі могуць быць. Бо калі паведамілі, што тыя боты дрэнныя, дык я ужо радасці ад іх мець не буду.

– Вядома, – згадзіўся шавец. – Па мокрым за два тыдні разлезуцца. Бачыш: ужо скрывіліся, наскі апалі, а абцасы ў зад пайшлі.

– Вось таму і так, – кажу я. – Зрабіце мне боты з найлепшай скуры; такія, каб былі і моцныя, і элегантныя. Колькі будзе каштаваць?

– Магу я табе пашыць боты з сапраўднага французскага шэўро – сказаў шавец. – Будуць лёгкія, зручныя, але і моцныя. А каштаваць гэта будзе 120 рублёў.

– Чаму так дорага?

– Дорага? – спытаўся шавец. – Тады не замаўляй. Ніхто цябе не прымушае. Калі хочаш мець дыхтоўную рэч, дык трэба і добра заплаціць. Зрэшты, гэта зусім не дорага. Колькі ў вас у Расіі добрыя боты каштуюць?

– Не памятаю, – адказаў я, бо не мог яму ўсёй праўды паведаміць.

– Калі не памятаеш, дык я табе нагадаю, – сказаў шавец. – Па-першае, таму у вас дыхтоўных ботаў ніхто не мае, што ні матэрыялу добрага не маеце, ні добрых рамеснікаў. Бо шаўцы вашы ў арцелях нормы вырабляюць. А вядома, як працуюць рабочыя за ўбогую жратву і ліхую плату. Так, абы работу адбыць. І гэта ваша паскудства ў Расіі, на вольным рынку, ад 700 да 1000 рублёў каштуе. А як што-небудзь троху лепшае, дык і шмат даражэй. Таму заплаціць 120 рублёў за дыхтоўны тавар і добрую працу дорага для цябе не будзе.

Умяшаўся другі шавец – той, што на гармоніку граў:

– Што ты яго вучыш? Ён сам добра ўсё ведае, але дурнем прыкідваецца. Не хоча 120 рублёў за добрыя боты заплаціць, дык няхай едзе да сабе ў сваю Маскву. Там, на вольным рынку, за такія грошы хіба толькі лапці сабе купіць. Тутэйшыя цэны – гэта ж проста рабунак. А ён пысу вароціць: задорага!

Тут я не стрываў і сказаў:

– Як рабунак? Я ж вам грашыма заплачу!

– А чаго тыя вашы грошы вартыя?… Пакуль вы тут, дык ваш рубель ідзе за літа. А як вас адсюль выкінуць, дык і за дзесяць рублёў ніхто ні літа, ні польскай залатоўкі не дасць. Тожа мне ўсталявалі курс: рубель роўны з літам! Гэта ж тое самае, як бы мы прыйшлі да вашай Масквы і зарадзілі, што польская залатоўка роўная вашым 1000 рублям. Ці ж гэта не рабунак? У вас дрэнны хлеб, атрыманы па талонах, за якім трэба ноч у чарзе стаяць, каштуе 2 рублі за кіло. А ў нас белы хлеб каштуе 20 грошай. І без аніякай чаргі…

– Што ты яму тлумачыш? – прамовіў старэйшы шавец. – Ён і без цябе гэта добра ведае, але яму такую школу наладзілі, што інакш казаць не можа, акрамя як: “У нас всё есць!… У нас всево многа!… У нас всё лучшэ!… У нас всё дзешэвле!”^[1] Зрабілі з яго папугая і з’яўляецца ён “круглым” дурнем!

Тады я ўстаў. Адчуў, што болей не стрываю. Нават на сур’ёзнае “мардабіцце” ў абарону Савецкага Саюзу рызыкнуў. І ім праўду ў вочы вываліў:

– Вы кажаце, што я круглы дурань! А ці ведаеце вы, што я гэтым толькі ганаруся?… Так… Вось вы, разумнікі, а нават сваёй дзяржавы не маеце і мусіце рабіць тое, што вам наш урад загадае! А мне розум наогул не патрэбны. У нас ёсць тыя, хто разумны, і яны ўсім кіруюць. Мы ўжо чвэрць свету маем. А за дзесяць гадоў над паловай свету запануем. А за 20 год наш рускі народ будзе ўсімі ў свеце кіраваць. Такія мы ёсць дурныя! А вы з вашай мудрасцю будзеце вымушаны нам служыць і рабіць тое, што вам загадаем! Таму тое, што я дурань, толькі пашана для мяне! Вось так: я дурань, дурань, дурань! І гэта мой вялікі гонар!

Скончыў я гаварыць і маўчу. Чакаю, што з таго атрымаецца? Зразумеў, што ботаў мне пэўна не зробяць. Але панёс я гэтую вялікую ахвяру ў абарону маёй Айчыны.

А яны нічога. Глядзяць на мяне. Можа чакалі, што я далей скажу. А потым – быццам дамовіліся – як выбухнуць смехам, што я нават спалохаўся. Мінут дзесяць смяяліся. Адзін нават на падлогу паваліўся і за пуза схапіўся. А ў другога слёзы з вачэй ляцелі.

Нарэшце яны супакоіліся. Старэйшы шавец да мяне падышоў, паляпаў па плячы і сказаў:

– Падабаешся ты мне… За такі спектакль дык я табе боты толькі за сто рублёў пашыю. Будзеш мець такія бацяры, якіх не мае нават твой мудры Сталін! Карыстайся з магчымасці, пакуль вы яшчэ не ўвесь свет захапілі, бо потым будзем усе хадзіць у калошах, лапцях альбо басанож.

Узяў ён меркі і нават сказаў мне нагу на паперу паставіць і алоўкам стапу абмаляваў. Потым сказаў:

– Прыходзь праз тыдзень. Будуць у цябе добрыя боты. Ты мяне вельмі парадаваў, і за гэта я сам табе іх зраблю.

Пайшоў я дадому і нічога зразумець не мог. Дзіўны народ гэтыя палякі! Я ім у вочы такіх рэчаў намянціў, а яны нават не раззлаваліся і яшчэ цану на боты знізілі. Не магу зразумець я гэтай дзікай народнасці. То за лухту да пысы падбіраюцца, а як відавочна трэба ў пысу біць, дык са смеху падыхаюць!

Так, гэты народ з псіхалогіяй!

У чэрвені 1940 года.

Вільнюс.

Не люблю часта пісаць, бо цяпер, па шчырасці, і няма аб чым. Таму чакаю заўсёды, каб сабралося болей спраў сусветнага значэння, а тады толькі ўвекавечваю іх у гэтай маёй навуковай працы. Зрэшты, з таго часу як вырашыў я напісаць найлепшую ў свеце аповесць, аб нашых савецкіх дасягненнях і аб геройскай непераможнай Чырвонай Арміі, дык я згубіў жаданне да напісання розных дробязяў. Але сёння не стрываў і пішу зноў. Бо сённяшні дзень (26 жніўня 1940 года) ёсць дзень вялікі.

Вось сяджу я за сталом і пішу, а перада мною на стале стаіць пара ботаў. Але якіх БОТАЎ!… Папросту дакранацца да іх баюся, а не тое што ў іх хадзіць!

Стаіць нешта такое на стале, на белым абрусе і ільсніцца, як зорка на савецкім сцягу. Скура на іх танюткая, мякенькая, а моцная – як наш Савецкі Саюз. Абцасы зграбныя, наскі захапляючыя, ранты – проста мара… А халявы!… Нават словаў мне бракуе каб выказаць іх прыгажосць! Папросту не боты, а маўзалей Леніна на Чырвонай плошчы, альбо савецкі танк апошняй канструкцыі!

Цэлую ноч я не спаў і на іх глядзеў. І страх мяне нават бярэ, што з’яўляюся ўласнікам такога скарбу. Буду вымушаны яго вельмі пільнаваць. Вырашыў пад раніцу, што трэба дзверы ў пакой замыкаць і ключ з сабою забіраць. Акрамя таго пажадана купіць навясны замок для дзвярэй і моцны прабой у іх умантаваць. Не магу такі скарб легкадумна падвяргаць небяспецы. Добра хаця б тое, што мой пакой знаходзіцца на трэцім паверсе, таму хоць з вуліцы рэакцыйны злодзей да іх лёгка не дабярэцца.

Так. Вось сяджу я і пішу, штохвіліны на боты паглядаю і думаю сабе так: “Вялікім і важным чалавекам, Міхаіл Мікалаевіч, ты стаў! Можаш сабой ганарыцца!”

А са сцяны да маіх ботаў з аднаго боку таварыш Сталін прыглядаецца, а з другога – ВЯЛІКІ наш сябра, таварыш таварыша Сталіна, сам Адольф Гітлер. І падалося мне нават, што гэтыя любімыя правадыры такую вось гаворку вядуць:

СТАЛІН: Паглядзі, Адольфік, як я свайго гераічнага афіцэра забяспечыў! Прыемна паглядзець.

ГІТЛЕР: Так. Бясспрэчна, боты дзівосныя. Я цябе шчыра віншую і моцна радуюся такому вялікаму поспеху Савецкага Саюзу.

СТАЛІН: Ён у мяне не толькі выдатныя боты мае, але і чамадан і два гадзіннікі!

ГІТЛЕР: Дык я ўжо заўважыў і калі б не быў так моцна заняты знішчэннем палякаў, жыдоў, французаў і іншых рэакцыяністаў, дык асабіста прыехаў бы, каб тыя скарбы агледзець.

Так. Шалёна прыемнае самапачуццё. Толькі адну трывогу маю: баюся гэтыя боты на ногі абуць. Магчыма, зраблю гэта толькі на вялікую і вельмі радасную для Савецкага Саюзу ўрачыстасць. Напрыклад: калі наш улюбёны таварыш Гітлер пасля французаў да англікаў дабярэцца і скіне тую заразу з вострава ў мора, каб патапіліся подлыя рэакцыяністы!

Пішучы гэта, я заўважыў, што даўно нічога аб палітычных справах не ўзгадваў. Але што пра іх шмат пісаць? Гэта справа нашага ПРАВАДЫРА і ягонага СЯБРА. Яны работу тую выканаюць спраўна і прафесійна. Вымятуць з Еўропы і ўсяго свету капіталістычных паразітаў. І яшчэ такое здзейсняць, што я сабе патэфон, а можа, нават і радыё здабуду. Хто ж гэта ведае! Апошні год пераканаў мяне, што спаўняюцца ў маім жыцці такія рэчы, аб якіх я нават не думаў, не марыў і не сніў. Адзін доказ гэтага стаіць перада мною на стале. Другі – чамадан – ільсніцца медзянымі замкамі. А два гадзіннікі шэпчуць удзень і ўночы… Адзін: вялікаму Сталіну ура, ура, ура… Другі: вялікаму Гітлеру брава, брава, брава!

Таму аб палітычных справах няма што шмат распісваць. Усё ідзе згодна з планам палітычнай прадукцыі, прынятым двума найвялікшымі дабрачынцамі чалавецтва. Далучылі ўжо Літву, Латвію, Эстонію, палову Польшчы, Бесарабію, Беларусь, Украіну. Толькі з Фінляндыяй нам не дужа пашэнціла. Але там неверагодна хітрыя рэакцыяністы з усяго свету сабраліся і за англійскія капіталы такую абарону зрабілі, што цяжка да іх адразу дабрацца. Апавядаў мне знаёмы капітан, двухразовы герой Савецкага Саюзу, каторы быў на фінскім фронце, што вельмі моцна там фашысты заселі. Аказалася, што яны зрабілі ўмацаванні з гумы. Мы, значыцца, валім па іх з гарматаў альбо лупцуем бомбамі з самалётаў, а снарады адскокваюць ад гумы і ніякай ім шкоды не прычыняюць. Таму плюнулі мы на тую заразу і пакінулі іх на потым. Тым часам нашы вучоныя такія промні вынайшлі, што гуму здалёк раствараюць. Толькі апараты тыя яшчэ не скончаныя, бо нейкі сабатажнік у фабрыку залез і працу папсаваў. Але гэта справу толькі ненадоўга зацягне. Потым як рушым з тымі промнямі на фінаў, дык уся іхняя гума растварыцца і патопяцца яны ў ёй, як мухі ў смале. А для нас яшчэ і тая карысць будзе, што шмат гумы на выраб калошаў для рабочага люду здабудзем, таму меней людзей будуць босымі хадзіць. Словам, ад гэтага прадбачыцца рост дабрабыту ў Савецкім Саюзе і эканамічны прагрэс.

А наш сябра сардэчны, Адольфік, тым часам Францыю ўпарадкуе і іншыя краіны таксама… Пэўна, і ягоныя героі шмат гадзіннікаў, чамаданаў і ботаў панакуплялі альбо папросту сацыялізавалі. Можна меркаваць, што ім не горш чым нам шанцуе. Таму ўсё развіваецца вельмі прыемна, як трэба згодна з планам вайскова-палітычнай прадукцыі. Па-стаханаўску, можна сказаць, нашы ўлюбёныя ПРАВАДЫРЫ Еўропу абрабляюць. А як яе скончаць, дык троху адаспяцца і да Амерыкі дабяруцца. Там таксама будзе шмат цікавай работы, бо долараў там, як чуў, вельмі шмат, і будзе за што пагуляць. Тады я сабе нават веласіпед куплю… з насосікам.

Учора было яшчэ адно цікавае здарэнне. Атрымаў я ад брата Васіля з Масквы пасылку. І нават шпарка дайшла, бо толькі два з паловай месяцы была ў дарозе. А найгалоўнейшая рэч у тым, што нічога з пасылкі не знікла. Можа, цяжка ў такое паверыць, але гэта шчырая праўда. Зверыў дакладна, бо ўнутры знайшоў спіс рэчаў, напісаны рукой брата. Вельмі прыемна, што ў нас у Савецкім Саюзе такія спраўныя і чэсныя служачыя. Мы можам служыць прыкладам усяму капіталістычнаму свету.

У пасылцы было: тры кіло бульбы – нават не папсавалася ў далёкай дарозе, кіло цыбулі, два вялікія буракі, торбачка хлебных сухароў, пачак махоркі і аркуш газеты для кручэння цыгарак. Была таксама пляшачка алею і – найважнейшая рэч – паўкілаграма масла нашай савецкай вытворчасці, зробленага на фабрыцы імя слыннай рэвалюцыянеркі Карвуце. Прачытаць надпісы на ўпакоўцы масла я не мог, бо ўсё было дробна парэзана, з-за цэнзуры, якая сачыла, ці няма ўнутры чагось палітычна шкадлівага. Але назва фабрыкі была добра бачна: КАРВУЦЕ.

Я асцярожна выклаў тое масла на талерку. Паскладаў кавалачкі, каб усё было ў парадку і вырашыў, што пакажу яго Марыі Іванаўне. Няхай капіталістычная гадзіна падзівіцца нашым савецкім дасягненням і высокаму ўзроўню жыцця.

З іншымі прадуктамі я толькі клопат меў і мусіў паціху ўвечары з дому выйсці і ў бязлюдным месцы ўсё гэта праз паркан выкінуць. Брату ж трэба будзе напісаць, каб нічога болей мне не пасылаў. Няхай лепей сам гэта спажывае на здароўе, бо ў мяне ўсё ёсць. Сам паслаў бы яму вялікую пасылку з вяндлінамі, салам, каўбасамі, маслам, але баюся, каб легкадумна і яго, і сябе на турму ці сасланне ў лагер не падштурхнуць.

Вось пагрукаў я сёння зранку да Марыі Іванаўны.

– Прашу зайсці да мяне на мінутачку, – сказаў ёй. – Хачу я табе паказаць надзвычайную, можна сказаць, рэч, якая выразна сведчыць аб гіганцкім узроўні нашай савецкай цывілізацыі!

Увайшла яна ў пакой, але была вельмі нясмелая, бо я апошнім часам цвёрда тых буржуек за пашчу трымаў. Пачаў нават іх рознымі заалагічнымі імёнамі называць. Няхай ведаюць, з кім маюць справу і дзе іхняе месца!

Вось стала яна ў дзвярах і з захапленнем глядзіць на боты, якія я усталяваў пасярод стала на яе белым абрусе. Гэта мяне троху змягчыла, таму сказаў:

– Падыдзі бліжэй. Не бойся. Сёння я ў вельмі добрым гуморы і не збіраюся ўважыць цябе мардабіццем ці якога футболу ўжываць.

Наблізілася яна да стала і са здзіўленнем на боты глядзіць. А я ёй пальцам на талерку паказаў і спытаўся:

– А гэта бачыш?

– Бачу, – адказала яна.

– Прыглядзіся добра, што гэта такое?

Яна нахілілася, панюхала і адказала:

– Гэта сапсутае масла.

– Масла, можа, і сапсутае, але аб чым гэта масла сведчыць?

Змоўкла яна на пэўны час, паглядзела на мяне і кажа:

– Гэтае масла сведчыць аб тым, што хтосьці трымаў яго задоўга і не з’еў своечасова, таму яно прагоркла.

– Дурная твая галава! – сказаў я ёй. – А яшчэ вучыцелькай была!… Гэтае масла сведчыць аб нашых вялізных савецкіх дасягненнях, бо зроблена на спецыяльнай фабрыцы масла пад Масквой, якая называецца імем слыннай загранічнай рэвалюцыянеркі пралетарскага паходжання, каторая загінула ў барацьбе з буржуазіяй за вызваленне пралетарыяту.

А яна паглядзела на мяне і кажа:

– Гэта троху дзіўна, што вы мне апавядаеце, бо масла гэта не з Масквы, а з Коўні. Вось тут штэмпель. І ўсе надпісы на летувіскай мове. А “Карвуце” зусім не чалавечае імя, а толькі назва каровы па-летувіску.

– Каровы?! – спытаўся я.

– Так… каровы, – паўтарыла яна.

Тут ужо я напружыўся, пальцам на дзверы паказаў і сказаў толькі адно слова:

– Вон!!!

Але як сказаў?!… Ну, натуральна, знікла яна з пакоя ў адзін момант. З буржуйкамі трэба ўмець адпаведна сябе паводзіць. Так.

30 верасня 1940 года.

Вільнюс.

Вялікаму Гітлеру ура! ура! ура!

Радасць распірае маё савецкае сэрца і па самыя берагі напаўняе камсамольскую душу. Гонар залівае мой сацыялістычны мозг. Я такі шчаслівы, што вырашыў напісаць усё гэта падрабязным урачыстым чынам. Таму абуў новыя боты, і, штохвілінна на іх паглядаючы, пішу гэтыя словы.

Дзень гэты з’яўляецца днём вялікай радасці для Савецкага Саюзу, увогуле пралетараў усяго свету, камуністаў жа асабліва… Папросту не магу паверыць сваім вачам і вушам, калі чытаў аб гэтым усім у газетах і слухаў па радыё. Але пераканаўся, што так яно і ёсць… І толькі 7-га верасня.

Вось:

ГІТЛЕР БАМБАРДЗІРУЕ ЛОНДАН!!!

Дабраўся, нарэшце, любы ПРАВАДЫР нямецкіх сацыялістаў і найвялікшы сябра савецкага народу да англійскай скуры! Патанцуюць яны цяпер пад бомбамі. Вельмі гэта мяне радуе. Усе нашы хлопцы ходзяць усміхаючыся і рукі ад радасці паціраюць. Ведаем, што гэта пачатак канца англійскага народу. Столькі гадоў чытаў і слухаў аб гэтай найвялікшай напасці чалавецтва і найпадлейшым ворагу Савецкага Саюзу, Англіі, аднак дачакаўся ўрэшце, што ўзялі яе ў абарот! Шкада толькі, што нас там не будзе. Навучылі б мы іх рускаму боксу! Пагулялі б хлопцы на славу. Ну і карысць была б вялікая, бо, напэўна, там кожны дзесяты англік гадзіннік мае, а некаторыя буйныя капіталісты могуць нават веласіпеды мець. Было б з кім там пазабавіцца!… А можа, любы Гітлерочак сам не здолее і нас папросіць дапамагчы? Вось жа было б свята! А палякі ходзяць як прыгнечаныя. Насы паапушчалі. Я ўжо Марыю Іванаўну разоў з дзесяць пытаўся: “Што гэта вашы англічане так доўга сюды не прыходзяць, каб вас вызваляць? А можа, сваю шкуру вымушаны бараніць?” Але яна мне на гэта нічога не адказвала альбо казала, што не разбіраецца ў гэтых справах. Хітрая шэльма!

Увогуле гэты месяц вельмі ўрачысты і важны для Савецкага Саюзу. 17-га верасня святкавалі гадавіну вялікай перамогі Чырвонай Арміі над фашысцкай Польшчай. Гэта, можна сказаць, рашучы доказ нашай моцы, якой ніхто ніколі супрацьстаяць не зможа. Была ў той дзень вялікая радасць і задавальненне.

А заўчора я выклікаў слесара, каб зрабіў адпаведнае ахоўнае ўмацаванне на дзвярах да майго пакоя. Бо я з таго часу, як боты купіў, вельмі неспакойна спаў. На дзень як заўсёды дзверы на ключ замыкаў. Але гэта няпэўная абарона. А раптам якая вучыцелька дзверы адмычкай адчыніць і мае боты альбо чамадан скрадзе!

Слесар дзверы агледзеў і спытаўся, што трэба рабіць. Сказаў я яму, што хачу мець такія засаўкі, каб найспрытнейшы злодзей у пакой забрацца не мог. Слесар пачухаў галаву і адказаў:

– Ад добрага злодзея цалкам надзейных засавак няма. Бо калі замкі будуць добрыя, дык ён дзверы з завесаў здыме, альбо з іх шворан выб’е.

– А ці можаш абараніць дзверы так, каб ніякім чынам не даў бы рады?

– Гэтага, – адказаў ён, – гарантаваць не магу. Але калі вам грошай не шкада, дык можна вельмі моцна абараніць. Тады злодзей дзвярам рады не дасць і будзе вымушаны іншы шлях шукаць.

– Колькі б такое каштавала?

Ён падумаў і сказаў:

– Гэта трэба падлічыць. Завесы мусяць быць запраўлены праз каробку ў цэглу, і “вусы” ад іх трэба будзе ў сцяне цэментам замазаць. Гэта першая справа. Пасля дзверы знутры трэба будзе тоўстай бляхай абабіць і прыкляпаць. Тады борам дзірку не прасвідруе і засаўку не адсуне. Краі дзвярэй трэба, канешне, тоўстымі ліштвамі жалеза абабіць, так, каб ніякай шчыліны не было і тады ў іх замок “Yale” урэзаць. А звонку можна яшчэ дзве моцныя скаблы дадаць для двух навясных замкоў.

– Колькі б гэта каштавала?

– Дзвесці рублёў, – паведаміў ён. – Сам матэрыял будзе каштаваць 80 рублёў. Замок “Yale” і два добрыя навясныя 70. Ну а 50 за работу, бо за адзін дзень наўрад ці скончым і ўдвох будзем працаваць.

Падумаў я сабе: што тут рабіць? Дорага мне гэта падалося. Але ж ці не лепей адразу абараніць маю сацыялістычную ўласнасць ад замахаў усялякіх рэакцыйных злодзеяў і мець спакой? Таму згадзіўся я на тую цану, толькі папрасіў, каб хутка работу выканалі.

Паўтара дня ўзмацнялі яны дзверы. Я ж увесь гэты час з дому не выходзіў, бо баяўся боты і чамадан без нагляду пакінуць. Але ўрэшце скончылі яны работу. Выканалі ўсё. Выйшла добра без пытанняў.

Памочнік слесара спытаўся ў мяне:

– Навошта вам такія запоры? Тут жа не банк.

– Як гэта “навошта”?! Вось чамадан добры маю. А найважнейшае – гэта боты!

А ён як пачне смяяцца і кажа:

– Дык ты, каб захаваць боты, якія каштуюць 80 рублёў, адваліў за гэтыя дзверы 200 рублёў!

Паведаміў я яму, значыцца, талкова:

– Па-першае, боты гэтыя каштуюць не 80 рублёў, а 100 рублёў, бо са спецыяльнага загранічнага матэрыялу зроблены. А па-другое, я ж магу яшчэ чаго важнейшага купіць. Напрыклад, патэфон ці радыё.

Тады ён кажа:

– Ты гэтыя свае боты найлепшым чынам абароніш, калі іх на ногі абуеш.

Заплаціў я слесарам за работу і ўздыхнуў з палёгкай. Цяпер магу спакойна спаць і ў горад без апаскі выйсці. Ведаю, што мая святая ўласнасць не будзе пад пагрозай. Так, прыемнае гэта самапачуццё. За 200 рублёў ад усіх небяспекаў пазбавіўся.

А ўвечары таго дня я ліст Дуняшцы грохнуў, бо даўно ўжо ёй не пісаў.

“30 верасня 1940 года.

Вільнюс.

Найкаханейшая мая Дуняшка!

Вельмі выбачаюся перад табою, што нячаста пішу, але ты ў стане зразумець, што я, пры маім высокім становішчы, мала часу маю. Вельмі заняты ўмацаваннем сацыялізму і распаўсюджаннем культуры ў гэтым дзікім краі. Жыццё маё сярод буржуазнага быдла нялёгкае. Але я не наракаю і ўпэўнены, што мы ўвядзем тут нашу савецкую культуру.

Цяпер я вельмі важная асоба. Маю нават дзве пары запасных ботаў. А адна з іх такой прыгажосці, што і апісаць таго не здолею. Як буду мець троху больш вольнага часу, дык занясу іх у фатаграфію і закажу зрабіць з іх здымак. Тады пашлю яго табе, каб убачыла: як высока твой Мішка зайшоў і якімі скарбамі валодае! Аб чамадане я табе ўжо пісаў. І аб гадзінніках таксама. Пачынаю нават падумваць аб патэфоне і, можа, пасля Новага года куплю.

Цяпер, калі выходжу прыгожа апрануты і з двума гадзіннікамі ў горад, дык усе буржуйкі на мяне са здзіўленнем і замілаваннем пазіраюць. Але я на гэта нават ніякай увагі не звяртаю, бо толькі аб табе думаю і заўсёды буду табе верны.

А сёння раніцай я з цікавым, можна сказаць, чалавекам пазнаёміўся. Пайшоў на кірмаш, прагуляцца троху, ну і тавары агледзець. Бо тутэйшыя буржуі розныя рэчы там на продаж выносяць і часам за малыя грошы можна купіць штосьці вельмі карыснае. Убачыў я на кірмашы нейкага мужчыну, які вялікую скрынку з сабою меў.

– Што прадаеш? – спытаўся я ў яго.

– Акурат для цябе, – кажа ён. – Музычны інструмент вялікай вартасці. Табе танна прадам, бо бачу, што ты вельмі сімпатычны мужык і надзвычай мне падабаешся. Карыстайся з выпадку.

– А што гэта такое?

– Арган, грамафон, патэфон і піяніна разам. Цэлы аркестр ў гэтай скрынцы месціцца. Апошні цуд музычнай тэхнікі. Танна прадаю, амаль задарам аддаю!

– Ну а пакаж мне, як гэта твая машына працуе?

Ён адразу да скрынкі драўляную нагу для апоры прыстасаваў, рэмень сабе праз плечы перакінуў і пачаў збоку нейкую ручку круціць. Чую я: кашлянула, пыхкнула, а потым як бумкне, як грукне і… марш грае. І як грае? Гучна! Ну, людзі сабраліся і назіраюць. А ён ручку круціць і мне міргае.

– Што, файнае вынаходніцтва?… Гэта мне адзін вялікі прафесар з Акадэміі музычнага мастацтва прадаў, бо з голаду здыхаў. Ажно заплакаў, калі прадаваў, бо вядома, што гэта вялікай вартасці інструмент.

– І за колькі ты яго купіў? – пытаюся я.

– Як задарма. 250 рублёў аддаў. А павінна прыкладна тысячу каштаваць. Бо гэта, разумееш, інструмент дэмакратычны: для кожнага!… Бо ні табе нотаў не трэба, ні току… як у радыё напрыклад. Ні пласцінак – як у грамафоне. Толькі стаў і грай што хочаш, з усёй моцы, людзей тым здзіўляючы. У гэтай адной скрынцы цэлы вялікі аркестр сядзіць. Вось што.

Ён так сабе кажа мне, ручку круціць а інструмент грае на ўсю моц. Народзец вакол нас сабраўся, слухаюць і моцна здзіўляюцца.

– Колькі б ты за гэта хацеў? – пытаюся я.

– Як для цябе – адказвае ён, – дык толькі 300 рублёў. Бо бачу, што ты вельмі інтэлігентны чалавек і ў музыцы добра разбіраешся. Таму акурат пасуеш да гэтага інструмента, а ён да цябе.

– Але навошта ён, – кажу, – калі толькі марш грае?

Прадавец нават абурыўся.

– Як можна на гэты інструмент гаварыць, што ён толькі марш грае! Зараз што-небудзь іншае сыграем.

Перасунуў ён нейкі рэгулятар збоку інструмента, ручку схапіў і круціць. Пачуў я і ажно засмяяўся ад радасці. Гэта ж мой любімы вальс Дунайскія хвалі. Вельмі прыгожа атрымлівалася. А прадавец ручку круціць, свішча і мне ўвесь час падміргвае.

– Ну як, падабаецца? – спытаўся ён.

– Нішто сабе, – адказваю я.

– Усяго за трыста рублёў табе прадам, – паўтарыў ён. – Іншаму дык і за тысячу б не аддаў. А ты, бачу, чалавек з вышэйшым густам і ў музыцы добра разумееш. Таму бяры гэты скарб і валодай ім на здароўе. Будзеш сабе і іншым час упрыемніваць.

– Не, – кажу. – Гэта для мяне задорага.

– А колькі б ты даў?

– Даў бы табе 250 рублёў. Столькі, колькі ты заплаціў. Але грошай маю ўсяго 170 рублёў. Калі хочаш, дык аддавай за гэты кошт.

– Гэта, – кажа, – немагчыма. Не толькі ніякага заробку мець не буду, але яшчэ 80 рублёў згублю.

– Што зробіш, – уздыхнуў я, – калі большымі грошамі не валодаю. Купіў нядаўна дарагія боты і яшчэ іншыя выдаткі меў. Цяпер чакаю заробку.

– А ведаеш што, – звярнуўся ён да мяне. – Ты, бачна адразу, чалавек чэсны і не захочаш мяне пакрыўдзіць. Давай зараз тыя 170 рублёў, бо мне цяпер грошы на іншае патрэбны. А па 80 рублёў я да цябе пазней прыйду. Толькі дай мне свой адрас. Ведаю, што не ашукаеш мяне, бо ты – афіцэр годны.

На гэта я згадзіўся з вялікай радасцю. Даў яму свой адрас і сказаў, каб праз тры дні прыйшоў. Ён гэта ўсё на паперцы занатаваў і паўтарыў, што цалкам мне давярае, бо бачыць, што я афіцэр і высокаадукаваны чалавек. Абяцаў заўсёды мне дапамагчы, калі будзе патрэба што-небудзь танна купіць, бо ведае горад, як сваю кішэню.

Ну, развіталіся мы. Я інструмент гэты на плечы ўзваліў і пайшоў дадому. Цяжкі, аднак. Вельмі стаміўся, покуль яго з рынку да хаты данёс. І ўсю дарогу на мяне народзец са здзіўленнем і зайздрасцю азіраўся.

Прынёс я гэты інструмент дадому, усталяваў належным чынам і як зайграў, дык ажно ў камяніцы насупраць людзі пачалі вокны і форткі адчыняць і на вуліцу вызіраць. Пэўна, падумалі, што гэта вайсковы аркестр грае. Таму я, каб памылкі не было, інструмент на балкон вынес і там гадзіны са дзве, на здзіўленне ўсяму свету, граў.

Цяпер я маю вельмі цікавы занятак і атрымліваю вялікае задавальненне ад гэтага. Акрамя таго культурна праводжу вольны час. Зноў жа яшчэ і тая карысць, што магу людзям сваімі артыстычнымі здольнасцямі імпанаваць.

Я цяпер вельмі шчаслівы чалавек. Увогуле гэты месяц быў для мяне вельмі ўдалы. Боты купіў раскошныя. Пакой свой суцэльна абараніў. Гадавіна разгрому войск польскіх імперыялістаў была таксама страшэнна прыемная. А найважнейшая радасць ад таго, што наш улюбёны Гітлерочак Лондан бамбардзіруе і бамбардзіруе.

Мушу я ў ягоны гонар марш зайграць і з балкону яшчэ разы тры “ура” крыкнуць. Таму перапыняю пісанне да наступнага разу.

23 лістапада 1940 года.

Вільнюс.

Што са мною сталася, не разумею, але закахаўся я па самыя вушы. І ў каго?… У буржуйку. У дачку нейкага вялікага капіталіста. Хаджу п’яны і ні аб чым іншым думаць не магу, толькі аб ёй. І сорамна мне нават, што я, ідэйны камсамолец пралетарскага паходжання так уцюрыўся ў арыстакратку. Але нічога не магу з тым зрабіць. Зрэшты, ці такое ўжо гэта вялікае злачынства, што ўрадзілася капіталісткай? Ленін жа быў нават памешчыкам. Гэта значыць, крывасмокам і эксплуататарам чужой працы. Але потым падумаў, выправіўся і стаў нават бацькам пралетарыяту. Таксама Луначарскі або Чычэрын. Ну а Пятро Вялікі, напрыклад, дык нават царом быў, аднак нягледзячы на гэта, на карысць пралетарыяту і камуністычнай партыі працаваў і фундамент Савецкага Саюзу будаваў.

Але я мушу распавесці ўсё падрабязна. Пачалася гэта мая любоўная гісторыя з таго музычнага інструмента, які так удала на рынку купіў. Як потым даведаўся, называецца ён катарынкай. Нават назва вельмі прыемная. Наша, расійская. Ад Кацюшы, мабыць, паходзіць. А магчыма, што сама Кацярына Вялікая яго вынайшла. Мусіць, так яно і ёсць… Вось любіў я вечарамі на катарынцы канцэрты для ўсёй вуліцы даваць. Няхай буржуі ведаюць, што Чырвоная Армія валодае вялікімі музычнымі здольнасцямі і прыхільнасцямі. Таму выходзіў я сабе ўвечары на балкон і пачынаў граць то вальс, то марш, то полечку. Бо ўласна толькі гэтыя тры рэчы ў катарынцы і ёсць. Вось аднойчы граю я сабе вальс і бачу, што на супрацьлеглым баку вуліцы, у вакне насупраць мяне, нейкая сімпатычная паненка сядзіць. Пэўна, маю музыку слухае. Таму пачаў я ёй пасміхацца, вочкі рабіць і шматзначна пакашліваць. Вось і яна мне пасміхнулася. А калі сцямнела, дык яна вакно зачыніла і святло ў пакоі запаліла. Потым доўга нешта там рабіла, бо я цень яе на фіранцы бачыў. Пазней святло пагасіла. Пэўна спаць пайшла.

Зранку я ўстаў раней. Памыў добра рукі і нават твар троху. Абуў новыя боты і два гадзіннікі на нармальныя месцы прыладзіў. Потым чакаў, калі яна ўстане. Але яна доўга спала. Толькі а гадзіне дзесятай фіранку на вакне адсунула. Дык я адразу ёй на дзень добры марша сыграў. Але на гэты раз яна ў вакне не слухала. Пэўна, часу не мела.

Пачаў я за вуліцай назіраць, каб яе з нагамі ўбачыць. І дачакаўся. Бачу: выйшла з параднага ўваходу. Паглядзела ўправа і ўлева і, здаецца мне, на мой балкон зыркнула. Потым пайшла сабе вуліцай. Элегантна!!! Касцюм на ёй зялёны ў жоўты гарошак. Капялюшык з пёркам і стужачкай. Так. Пад пахай парасончык, так, як найсвяжэйшая парыжская мода патрабуе. У руцэ, згодна з буржуйскім звычаем, мела скураную кайстру дзеля розных там пудраў, парфумаў і іншых крэмаў. Чаравічкі ў яе былі на высокіх абцасах. Па просту кветка, а не жанчына!

Тым часам да мяне той тып прыйшоў, у якога я на рынку катарынку купіў. Папрасіў я яго ўвайсці і адразу яму за інструмент 80 рублёў даплаціў, бо ўласны заробак атрымаў і быў цалкам забяспечаны.

– Ці задаволены вы? – спытаўся ён у мяне.

– Вельмі, – кажу. – Не толькі сам вялікае задавальненне маю, але і ўся вуліца з маёй музыкі цешыцца. Два разы на дзень па дзве гадзіны ім граю. А калі часам мне спаць не хочацца, дык і ўначы граць не лянуюся. Люблю людзям прыемнае рабіць.

Пачалі размаўляць аб розных рознасцях. Вельмі прыемны аказаўся мужык. Увесь час вясёлыя гісторыі апавядае і жартуе. Мікола ягонае імя. Таму я пачаў яго называць Колькам. А ён мяне Мішкам. Так, быццам з даўняга даўна былі сябрамі. Спытаўся я ў яго: якой ён нацыянальнасці.

– Я інтэрнацыяналіст, – адказаў ён. – З кожным чалавекам, які хоча, гандлюю і з таго жыву. І ніякай мне розніцы няма: ці гэта паляк, ці рускі, ці жыд, ці які іншы чорт. Абы толькі я зарабіць мог.

Сказаў, што мае да мяне вялікую сімпатыю і давер. Таму і не збаяўся пакінуць не сплочанымі 80 рублёў, бо ведаў, што такі культурны афіцэр не ашукае. Абяцаў мне, што калі трэба яшчэ што купіць, альбо якую іншую справу зарганізаваць, дык ён заўсёды ахвотна дапаможа. Таму я адразу ў яго спытаўся:

– Як у вас тут прынята з паннамі знаёмства закручваць?

– Залежыць ад таго, з якой паннай, – паведаміў ён. – Бо панна панне няроўная. Ёсць такія, што можна адразу і ўшчыпнуць, і дзесьці там пахлопаць. А ёсць такія, вакол якіх трэба з год часу на дыбачках хадзіць, пакуль штосці там да нечага дойдзе.

Тады я яму паведаміў:

– З гэтай, мусіць, будзе вельмі цяжка, бо перакананы, што яна асоба страшэннай важнасці. Апранутая як наша лепшая акторка і такая далікатная, што парасон нават тады носіць, калі дажджу няма. З вышэйшага класу тая паненка.

– А як яна да цябе ставіцца?

– А так сабе: сярэдне.

Колька адразу сказаў:

– Адразу бачна, што з такой будзе нялёгка. Мусіш быць вельмі ўважлівым, бо інакш з табою і знацца не захоча. Такую трэба заўсёды ў ручку цалаваць і розныя далікатныя рэчы ёй балакаць, і кветкі таксама купляць. Увогуле будзеш мець страшны заварот мазгоў, пакуль на цябе ласкава паглядзяць. Лепей знайдзі сабе іншую.

Так. Ён мяне моцна напалохаў. Дзе ж там мне год часу вакол паненкі завіхацца, калі я праз пару месяцаў магу быць дасланы куды-небудзь па службе. Але нічога. Я і надалей пяшчотна для яе наігрываў і шматзначна ўсміхаўся. Заўважыў, што і яна раз-пораз мне ўсміхалася. “Ого! – падумаў я сабе. – Мае справы з ёй ідуць угору!” Зразумеў, што яна пачала мною ўсур’ёз цікавіцца. Тады я ёй аднойчы рукой памахаў. Павітаўся такім чынам. Але яна нічога… Можа, не заўважыла.

З два тыдні я з ёю такім чынам какетнічаў і закахаўся ў яе па самыя вушы. Аднойчы забылася яна фіранку на вакне засунуць і перад столікам прыбірацца пачала. Дык я з балкона ледзьве не скочыў. Што за жанчына! Папросту цуд! Я святло згасіў – быццам мяне дома няма – і з гадзіну назіраў, як яна перад люстрам рознымі спосабамі круцілася і нейкімі мазямі шмаравалася, і валасы часала, і пазногці пілавала. Але болей ніколі не забывалася фіранкі зашморгваць. А шкада!

Некалькі разоў яна перад адчыненым вакном розныя там выпраныя дамскія бялізнавыя інтарэсы сушыла. А ўсё гэта альбо ружовае, альбо крэмавае, альбо блакітнае. Вядома, такая асоба абы- чаго нават пад адзенне не насуне. Гэта не нашы махмуткі, што ходзяць як каровы абгаджаныя, нос пальцам выціраюць і нястомна чэшуцца ў такім месцы, у якім публічна часацца не варта. Мяне некалі ў Лідзе нават Ліпа запытаў:

– Чаму вашыя саветкі так страшна смярдзяць? Няўжо мыла, каб памыцца, не маюць? Ці ніколі бялізны не мяняюць?

Дык я яму тады талкова адказаў:

– А хіба бабы існуюць для таго, каб іх нюхаць? Зрэшты, калі хто хоча, дык можа так адшмараваць і парфумамі паліць, што будзе пахнуць за кіламетр. Нюхай тады, калі хочаш – паўсюль буржуазны водар будзе мець.

Урэшце вырашыў я катэгарычна, што павінен з гэтай чарадзейкай пазнаёміцца. Паколькі ведаў я ўжо ўсе яе хады і абароты, дык заўважыў, што найлепей наша знаёмства будзе здзейсніць увечары, калі яна звыклым чынам з дому на прагулку выходзіць. Вось купіў я вялікі букет кветак і каробачку найдаражэйшых цукерак. Грошы пасля атрымання заробку меў, таму вырашыў нават разарыцца троху, абы яе сэрца здабыць, а можа, з часам і да капіталу яе дабрацца.

Але нічога… Праходжуся я па вуліцы з букетам і цукеркамі і чакаю мой ідэал. А яна з дому не выходзіць. Зарана прыйшоў. Нарэшце пачуў: дзверы ляснулі. А потым з’явілася яна і вуліцай у маім кірунку шуруе. Тады я валю ёй насустрач і смяюся як мага гучней. Але яна нічога. Мінае мяне. Таму я сказаў:

– Прабачце… Прашу пачакаць мінутку…

Яна стала і на мяне вочы вылупіла. Быццам бы нават спалохалася троху.

– А што трэба? – спыталася.

Таму я ёй каробку цукерак падаю і гавару:

– Бачу, вы разгубіліся, дык я чэсна аддаю. А адначасова маю гонар прадставіцца: маёр Міхаіл Мікалаевіч Зубаў.

Схлусіў я з тым маёрам, бо дапускаў, што такая асоба, высокага паходжання, з лейтэнантам і размаўляць не захоча. А маёрам я, пры маёй вялікай інтэлігентнасці і здольнасцях, некалі ж напэўна буду. Потым – цап яе за руку і ў далонь пацалаваў. А пасля букет кветак ёй пад паху ўсадзіў, туды, дзе трымала парасон.

А яна маўчыць. Пэўна, была вельмі захопленая маім інтэлігентным выхаваннем. Тады я ёй кажу:

– Можа, прагуляемся?

– Уласна, на прагулку я і іду.

– Тады і я з вамі, калі не ўгнявіцеся.

– Чаму я павінна гневацца? Можаце ісці побач. Толькі мне з гэтымі кветкамі вельмі нязручна.

Ну і пайшлі. Яна: дзыб-дзыб, дзыб-дзыб, дзыб-дзыб… на высокіх абцасіках. Я ж каля яе з важнай мінай букет кветак цягну. А як жа! Можна сказаць, выдатна выглядаем. А тым часам я вельмі шпарка культурную размову з ёю распачаў:

– Пані страшэнна прыгожая, – кажу, – і я вамі дзіка захоплены!

А яна гаворыць:

– Гэта мне ўсе знаёмыя мужчыны кажуць і ўсе вельмі мною задаволены.

Пасля кароткай прагулкі яна стала і кажа:

– Нешта мне есці хочацца. Нават у пузе бурчыць. Не мела сёння часу на абед пайсці.

– Дык можам, – запрапанаваў я, – у які-небудзь рэстаран пайсці павячэраць, калі пані сабе жадае. Гэта будзе для мяне вялікая чэсць.

Ну і пайшлі. Але я зусім не ведаў, што і як у тых буржуйскіх рэстаранах замаўляецца. Таму гэтым яна занялася.

– Найперш, – звярнулася да афіцыянта, – падай нам вялікі графін гарэлкі і дзве пляшкі моцнага піва. Да гэтага два шніцаля і салёных гуркоў штукі чатыры. А потым паглядзім. Толькі хутка.

Адразу па ёй бачна, што асоба з вышэйшага грамадства, бо калі вячэру замаўляла, дык нават у меню не зірнула. Усё ведае на памяць. Вось прынёс нам афіцыянт гарэлкі і гуркоў штукі чатыры. А аб шніцалях папярэдзіў, што пакуль смажацца. Яна тым часам звярнула яго ўвагу на кілішкі і сказала замяніць іх на шклянкі. Затым наліла гарэлкі ў шклянкі і абвясціла ўрачыста:

– За наша халасцяцкае!

Выпілі. Закусілі. А яна гаворыць:

– Мне жытнёўкі вельмі не хапае. Бо ад простай гарэлкі мне пазней галава баліць.

Так сабе балакаючы, графінчык гарэлкі мы і высмакталі. Тым часам афіцыянт шніцаль прынёс. Тады яна другі графін замовіла. Калі падпілі належным чынам, пачаў я яе аб ейным грамадзянскім становішчы выпытваць.

– Я панна, – сказала яна. – За абы-каго замуж выходзіць не хачу, бо не дурная, каб на нейкага асла марна дома працаваць.

– А я халасцяк, – паведаміў я. – І лічу, што мы добра адзін аднаму падыходзім. Таму вельмі ўсцешаны ад знаёмства з такой прыемнай асобай!

Вельмі прыемна мы бавілі ў рэстаране час. Але ад гарэлкі мне ў галаве закруцілася канкрэтна. А па ёй і не сказаць было, што на падпітку. Потым пайшлі дадому. Я насмеліўся нават пад ручку яе ўзяць. І нічога… не запярэчыла. Відавочна, я ёй вельмі спадабаўся. Стала быць прэмся мы так сабе ўрачыста вуліцамі, хістаючыся ў бакі. А на нас усе прахожыя са здзіўленнем вылупляюцца і нават дарогу саступаюць.

Праводзіў я яе ажно да самага дому. У ручку, натуральна, пацалаваў і спытаўся, калі буду мець шчасце наступным разам яе ўбачыць?

– Праз два дні, – адказала яна. – У суботу. Буду мець вальнейшы час, дык магчыма ў кіно сходзім.

Дамовіліся такім чынам, што ў суботу ўвечары я буду яе на вуліцы чакаць. Потым яна ў мяне 10 рублёў пазычыла. Сказала, што ёй часова не хапае грошай заплаціць за кватэру. Натуральна, я з вялікай радасцю даў ёй тыя грошы, бо калі ж небудзь гэта мне моцна адплоціцца. У ручку яе зноў чмокнуў і сказаў рамантычна: “Дабранач! Прыемных сноў!”

Такім чынам развіталісямы да суботы. Пайшоў я дадому. Убачыў, што ў яе вакне святло запалілася. Таму я на балкон выйшаў, катарынку вынес і, хаця вельмі халодна было, на дабранач для яе вальса сыграў. Потым таксама пайшоў спаць, але доўга заснуць не мог.

Так пачалося маё вялікае камсамольскае каханне.

30 лістапада 1940 года.

Вільнюс.

Назаўтра я абудзіўся вельмі позна. Вядома ж: паўночы не спаў, толькі аб маім гарачым каханні думаў і быў вельмі шчаслівы. Вось абудзіўся я і бачу, што на стале той букет кветак ляжыць, які я ўчора ў квяцярні для майго ідэалу за вялікія грошы купіў. Забыўся ёй учора яго аддаць. Яна ж, з-за далікатнасці характару, пра кветкі не нагадала. Зрэшты, магла таксама забыцца, бо выпілі мы два вялікіх графіны гарэлкі і шэсць пляшак піва. Уначы я нават свой пакой троху запаскудзіў, бо два разы “налёты на Рыгу” рабіў.

Вылез я хуценька з ложка і думаю сабе: “Трэба тыя кветкі ратаваць, каб да суботы не звялі. Тады здолею імі зноў маю ўкаханую абдарыць”. Але я не меў ніякага посуду, у якім бы мог іх у ваду паставіць. Аднак узгадаў сабе, што ў тумбачцы, пры ложку, стаіць нейкая вялікая эмаліраваная пасудзіна. Вельмі нават зручная, бо вушка збоку маецца, за якое яе можна лёгка браць. “У самы раз, – думаю сабе, – для кветак падыходзіць. І вялікая, і прыгожая, і зручная”. Пайшоў я, нават не апранаючыся з-за паспеху, у кухню і ваду з крану ў пасудзіну наліў. Кветкі ўсярэдзіну ўставіў і паказваю вучыцелькам, каторыя акурат у гэты ж час на кухні сняданне елі, бо там цяплей, чым у іншых пакоях.

– Бачыце, – кажу, – як прыгожа! Мы кветкі вельмі любім, бо з’яўляемся страшэнна далікатным народам.

Але яны нічога не адказалі на гэта. Пэўна, не спадабалася ім, што я ў адным споднім па кватэры хаджу. Колькі часу ў іх жыву, а так і не адвыкліся ад буржуйскіх забабонаў. Дурны народ!

Вярнуўся я ў свой пакой і кветкі на вакне паставіў, каб яна – царыца майго сэрца – убачыла, як я яе шаную. Потым, калі заўважыў, што яна фіранку на вакне адсунула (што значыцца ўстала ўжо), марша для яе на катарынцы рубануў. Падабаецца мне вельмі гэты сацыялістычны інструмент. Доўга вучыцца не трэба, ноты таксама непатрэбны, і калі хто здольнасці мае, дык вельмі хутка можа сабе і іншым удзень і ўночы жыццё прыемным зрабіць. Так.

Ну, дачакаўся я суботы. Новыя боты абуў. Палову флакону найлепшай на свеце парфумы “ПОДЫХ СТАЛІНА” на галаву выліў. Два гадзіннікі начапіў. А потым пайшоў з букетам кветак на спатканне з маёй каханай. Доўга, аднак, яе чакаў. Нават досыць змерз, бо ўжо на моцныя маразы схапілася. Але каханне мяне моцна разагравала і неяк ужо дачакаўся я майго ідэалу. У ручку яе, натуральна, пацалаваў і букет кветак уручыў урачыста. А яна не хоча браць. Кажа:

– Шкада, што не засталіся яны ў той прыгожай пасудзіне, у якой былі на вакне. Я не маю дзе гэтыя кветкі трымаць, бо мая пасудзіна, такая ж самая, як твая, бывае мне часам уначы патрэбная.

Таму я сам букет у руцэ панёс. І нават вельмі прыгожа тое выглядала. Яна сабе ў капялюшыку з пёркам і на высокіх абцасіках шуруе ўздоўж вуліцы. Я ж у ботах з сапраўднага французскага шаўро, пры двух гадзінніках і з букетам кветак, пад ручку яе вяду… Трэба, канешне, будзе ўгаварыць яе, каб разам сфатаграфавацца на памятку аб нашым каханні. І мушу не забыцца боты таксама сфатаграфаваць, каб у будучыні, калі вярнуся ў Савецкі Саюз, мець доказ, што сапраўды іх меў.

Прыйшлі ў кіно. Я для нас суцэльную ложу ўзяў, каб яна ведала, што не абы-кім з’яўляюся. Такім чынам уселіся мы там толькі ўдваіх і на экран тарэшчымся. Але было нейкае польскае свінства, і яно мяне зусім не зацікавіла. А яна так смяялася, што ўсе людзі ў кіне на нас аглядаліся. Асабліва калі яна, штохвілінна выбухаючы смехам, ікаўку атрымала.

Паспрабаваў я ў цемры ўзяць яе за ручку. І нічога, зусім не пратэставала. Намерваўся нават яе абняць, але ўзгадалася мне тая гісторыя з гандляркай у Лідзе. Калі тая,– падумаў сабе,– нос задзірала, дык што ж адмочыць гэта! Таму стрымаўся. Раптам яшчэ прылюдна ў пысу заедзе, альбо крычаць пачне… З гэтымі буржуйкамі любоўныя справы трэба закручваць вельмі асцярожна.

Пасля кіна пайшлі ў рэстаран на вячэру. Яна ізноў назамаўляла розных рознасцяў… нават празмерна. Гарэлкі на гэты раз набылі ажно чатыры графіны. І вельмі прыемна такім чынам час прабавілі. І заўважыў я, што апетыт яна мае надзвычайны. А гарэлку жлукціць лепей за мяне. Але бачна адразу, што гэта такі звычай у польскіх паненак з вышэйшага грамадства.

Пасля вячэры пайшлі мы дадому. Надвор’е было досыць добрае, таму і прагулка атрымалася прыемная. Толькі тое было дрэнна, што ў яе ногі пачалі балець ад цесных чаравікаў. Таму я з кіламетр дарогі на закарку яе нёс. А на развітанне спытаўся вельмі паважным чынам:

– Скажыце мне, шаноўная Ірэна Антонаўна, ці магу мець надзею вашыя меркаванні наконт мяне пачуць?

Хацела яна на гэта мне нешта адказаць, але млосна ёй стала і пачала “налёты на Рыгу” рабіць. Адышоўся я троху ўбок, каб яна мне новых ботаў не запэцкала, і чакаў. Ну, супакоілася яна троху, таму я гэтае пытанне паўтарыў. А яна адказала мне:

– Пакуль што я вамі задаволеная. Кавалер нішто сабе і нават не зусім скнара. Толькі я хачу ў вас яшчэ 20 рублёў папрасіць, бо холадна зрабілася, а таму мушу ў панядзелак купіць дроваў для печкі.

З вялікай ахвотай даў ёй тыя грошы і зноў тое ж пытанне паўтарыў. А яна кажа:

– Чаму не? Для гэтага ж і існую. Толькі зараз я вельмі стомленая і спаць мне хочацца. Акрамя таго троху мне вячэра зашкодзіла.

Развітаўся я з ёю. У ручку пацалаваў і букет уручыў. А яна ж кажа:

– За кветкі дзякую. Але абыдуся без іх. Звялі ўжо і крыху нячыстыя. Вазьміце іх сабе на памятку пра мяне.

Развіталіся мы такім чынам вельмі рамантычна. Дамовіліся, што ў наступную суботу пойдзем у іншае кіно. Карацей, усё адбылося так, як у добрым рамане з кніжкі альбо як на кінаэкране.

Прыйшоў я дадому. Калі яна святло згасіла, дык я для яе на сон, як звычайна, вальса на катарынцы сыграў. А потым да другой ночы розныя песні пра каханне вельмі гучна і ўзнёсла спяваў.

Нарэшце і я пайшоў спаць, але доўга не мог заснуць, бо ўвесь час аб нашым вялікім каханні думаў. І вось так думаючы, прыйшоў да высновы, што буржуйкі тыя лепшыя, аднак, за саветак. Бо наша што ж?… Пойдзеш у кіно, а з кіна разам спаць. Ну і ўсё такое. А тут спачатку трэба нахадзіцца, наўздыхацца, рук нацалавацца, пакуль да чаго-небудзь дойдзе. Таму я зразумеў, што з’яўляюся героем вельмі рамантычнай гісторыі і вялікага шчасьця для сябе адхапіў. Бо калі такая важная персона мяне сваімі пачуццямі абдарыла, значыцца, ясная рэч, я не абы-кім з’яўляюся!… А калі яна без шлюбу не захоча са мной звязвацца, дык што з таго?… Ну і ажанюся, натуральна, з ёю. І нават з вялікай для сябе прыемнасцю. Вось дакладна была б жонка адпаведная для мяне! Усе нашы афіцэры з-за такой жонкі мне бы зайздросцілі! Убраная, як лялечка, зграбная, далікатная, культурная!…

А Дуня?… Прыгадаў я яе. Што ж, Дуня для мяне не пара. Зрэшты ніякага кахання з ёю і не было. Так, не было што ўвечары рабіць, дык пайшлі разам спаць, як гэта звычайна бывае.

Потым я падумаў, аднак, што трэба Дуні тэрмінова паведаміць, каб мною галаву сабе не забівала і мяне не чакала, бо з’яўляецца занадта простай для мяне. Таму я ўстаў і запаліў святло. Для большай энергіі тры разы марша на катарынцы сыграў і потым пісьмо пісаць сабраўся, бо дапёр, што найлепшыя думкі да раніцы з галавы маёй павылятаюць.

“Шаноўны таварыш Дуня Іванаўна!

Маю гонар паведаміць Вам, што з нашага кахання нічога ў будучыні не будзе і быць не можа, і прашу нават не чакаць гэтага і падобныя глупствы з галавы сваёй назаўсёды выкінуць.

Пішу гэта, як цвёрды камсамолец і ідэйны чалавек, пасля доўгіх і паважных разваг. Я нічога не маю супраць Вас, як асобы, бо наадварот нават– вы мне троху падабаліся. Аднак з пункту гледжання майго высокага становішча і важнай для Савецкага Саюза функцыі, не магу абы з кім знаходзіцца ў блізкіх стасунках. Рэч зразумелая і для кожнага мудрага чалавека цалкам натуральная, што для мяне як для афіцэра непераможнай Чырвонай Арміі Вы з’яўляецеся асобай занадта нізкага паходжання і ніякай такой культурнасці ў сабе зусім не маеце.

Я часта бываю на розных урачыстых сходах і сустракаюся з надзвычай знакамітымі індывідуальнасцямі. Таму мне патрэбна такая жонка, якая б умела належным чынам гонар Чырвонай Арміі, а таксама Савецкага Саюза падтрымаць. Вы ж нават прыстойна есці не ўмееце, бо чмякаеце, ходзіце як карова, нос пальцам выціраеце і з’яўляецеся чорнарабочым элементам. У выніку вышэйузгаданага можаце мяне выставіць на пасмешышча і зняважыць у маёй асобе Чырвоную Армію.

Акрамя таго мне моцна не падабаецца яшчэ адна рэч. Вы, як мне добра вядома, з’яўляецеся сваякамі Маргалава, які быў, бясспрэчна, англійскім агентам, бо распаўсюджваў шкодныя для Савецкага Саюза і Германіі звесткі, быццам магчыма вайна паміж гэтымі братнімі народамі. Паколькі за гэтае злачынства лютага фашысцкага рэакцыяніста Маргалава і ягоную сям’ю саслалі ў лагер, дык мне ніякім чынам не выпадае падтрымліваць стасункаў са сваякамі (хаця б і вельмі далёкімі) імперыялістычнага паслугача. Як афіцэр я мушу дбаць аб сваім гонары, рэпутацыі і сацыялістычнай маральнасці.

Згодна з усім вышэйузгаданым вельмі прашу раз і назаўсёды ад мяне адчапіцца і перастаць засмечваць мне галаву сваімі пісьмамі. У адваротным выпадку буду вымушаны нагадаць каму належыць аб далёкіх крэўных азвярэлага рэакцыяніста і капіталістычнага агента Маргалава!!!… А менавіта аб Вас і Вашай Паважанай Сям’і.

Далучаю камуністычнае прывітанне і развітваюся назаўсёды. Катэгарычна.

Малодшы лейтэнант Чырвонай Арміі, а таксама ідэйны камсамолец,

Міхаіл Зубаў”.

Перачытаў я гэтае пісьмо тры разы і з кожным разам яно ўсё больш і больш мне падабалася. Адразу бачна з яго, што я асоба паважная і вельмі шануемая. Цяпер уздыхнуў свабодна, бо дарога да кахання была адкрытая. Пасля сыграў вальса і з адчуваннем добра выкананага абавязку пайшоў спаць.

Канешне, я б мог нічога Дуньцы і не пісаць, бо адкуль бы яна аб маім рамане з буржуйкай даведалася. Але як камуніст не люблю хлусіць і паступаць фальшыва.

1 студзеня - 17 кастрычніка 1941

1 студзеня 1941 года.

Вільнюс.

Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!

Вялікаму Гітлеру ура! ура! ура!

Зайграў я два разы марша на катарыне ў гонар вялікіх правадыроў сацыялістычных народаў і сабраўся пісаць… першы раз у Новым годзе. Зычэнняў спецыяльных у мяне няма, бо, можна сказаць, мае найцяжэйшыя прагненні і мары споўніліся. Далей жа буду рэалізоўваць усё планава: па меры надыходу налічкі. Я маю, што праўда, 1500 сабраных рублёў, але грошай тых не кранаю і кожны месяц дадаю яшчэ патроху. Я вырашыў сабраць вялікую суму грошай для добрага самаадчування. Але ідзе гэта вельмі марудна. Аднак капітал сабраць не такая ўжо і лёгкая справа, як некаторыя гэта сабе ўяўляюць. Нашмат практычней і хутчэй хапануць каму кольвек ужо сабранага. Але ні разу ніякай такой магчымасці мне не надарылася. Аднак надзеі на гэта не губляю, асабліва калі мудрая, мірная палітыка нашага таварыша Сталіна будзе ісці і надалей у тым кірунку і ў такім жа тэмпе, як з верасня 1939 года. Вельмі я ЯМУ за гэта ўсё ўдзячны. А асабліва ўсцешвае мяне той дэмакратычны інструмент, катарынка. Удзячны таксама Кольку за тое, што мне яго прадаў. Толькі адно мне не падабаецца, што Колька зацвярдзелы контрык^[2].

Прыйшоў ён да мяне неяк напрыканцы снежня і механічны ліхтар прынёс на продаж. Вельмі хітрая штука. Можна сказаць, цуд тэхнікі. Нават батарэі не трэба, толькі вузкі металічны рычаг далонню націскай і яна свеціць. Цэлая электрастанцыя ў адной прыгаршчы. А яшчэ адна прыемнасць, што пры націсканні вурчыць, як матор аўтамабіля ці самалёта… Усе ўжо здалёк чуюць, што ідзе цывілізаваны чалавек. Колька распавёў мне, што гэта нямецкае вынаходніцтва. Але хлусіць, напэўна. Немцы такое маглі вырабіць толькі таму, што нашы фабрыкі на падобныя дробязі не маюць часу. Аднак вынаходніцтва напэўна ж рускае. Заграніца ж толькі з таго і жыла, што нашы вынаходніцтвы скрадала і эксплуатавала.

Сказаў я пра гэта Кольку, а той смяецца. Троху ён мне Ліпу з Ліды нагадвае, толькі больш далікатны і абы-дзе контррэвалюцыйных рэчаў не кажа. Спытаўся ён у мяне:

– Што ж такога вы вынайшлі, што ў вас заграніца скрала?

А я заявіў праўдзіва:

– Усё: электрычнасць, радыё, тэлеграф, самалёты, паравозы, падводныя лодкі, тэлефон. Магу гэта табе даказаць. Бо ў кніжках пра гэта пішуць.

А ён як пачне смяяцца, што мне нават прыкра зрабілася, што такі спрытны чалавек і нават зусім чэсны, да такога ўзроўню неўсведамлёны і аслеплены капіталістычнай прапагандай. Потым ён сказаў:

– Калі не будзеш злавацца, дык я табе скажу, што вы вынайшлі.

– Добра, – кажу. – Слухаю.

– Толькі дзве рэчы. Першая, самавар. А другая – паравая лазня. І то нават не вы першыя вынайшлі, бо самавары кітайцы мелі, калі Расіі нават пачатку не было. А паравая лазня была вядомая таксама на Усходзе і ў Рыме некалькі тысячаў год таму.

– Такім чынам, з тваіх словаў атрымліваецца, што ў нас нічога добрага няма?

– Чаму не?… Маеце добрую прапаганду… Найлепшую ў свеце… Як я вашых кніжак начытаўся, фільмаў наглядзеўся, песенек аб вольнасці наслухаўся, дык нават уцячы збіраўся з Польшчы ў Расію. А як вы сюды прыйшлі, дык паглядзеў, што ў вас ёсць і якія вы самі ёсцека, дык, каб ведаў, што назаўсёды тут застанецеся, куды б заўгодна ўцёк. Нават да мурынаў у Афрыку… Я ведаю, што ты гэтага зразумець не здолееш і нават слухаць баішся. Але так яно і ёсць. Ты можа, і сам інакш ужо думаеш, але сказаць гэтага не можаш.

Таго, што ён казаў, я не вельмі спалохаўся, бо ведаў з уласнай дасведчанасці, што палякі заўсёды на такія падазроныя палітычныя тэмы размаўляюць, але ўладам пра гэта не даносяць. Але мне было прыкра, што такі прыемны чалавек з’яўляецца такім страшна культурна адсталым. Не хацеў я з ім доўга пра гэтыя справы размаўляць, бо ведаў, што з цягам часу і ён гэта ўсвядоміць, толькі спытаўся ў яго:

– Скажы ты мне: калі пры вашым капіталістычным ладзе лепш жылося, дык навошта ў вас рабочыя пастаянна забастоўкі арганізоўвалі?

– Для таго, – адказаў ён, – каб ім яшчэ лепей было. А ў вас можна з голаду і перапрацавання здохнуць, але забаставаць немагчыма.

– Ясная рэч, што немагчыма, – кажу. – Бо калі маем рабоча-сялянскую ўладу, дык як супраць сябе саміх страйкаваць? Гэта ж было б тое самае, каб чалавек сам сябе ў пысу біў альбо ўласныя рэчы нішчыў. І ў нас рабочыя і мужыкі гэта добра разумеюць. А калі ў нас і не зусім яшчэ добра, дык толькі з-за таго, што капіталісты з-за граніцы праводзяць у нас вялікі сабатаж і ўвесь час перашкаджаюць працаваць.

– Так, – сказаў Колька. – Дзівосная ў вас краіна! Як пачытаць вашы газеты, дык няма ў вас ні забастовак, ні рабункаў, ні крадзяжу, ні чыгуначных альбо авіяцыйных катастроф. Рабочыя і мужыкі нават у святы добраахвотна працуюць; вырабляюць па дзве і болей нормы. Усё ідзе цудоўна. А не маеце ні што есці, ні што апрануць, ні дзе жыць. Калі сюды прыйшлі, дык кінуліся да крамаў, як мухі на мёд. Раскупілі ўсё, што там было.

Пачаў я яму ўсе гэтыя справы тлумачыць, але заўважыў, што з гэтага нічога не атрымліваецца. Ужо запозна. Ён наскрозь набрынялы буржуйскай прапагандай і нічога зразумець не можа. Так я яшчэ раз пераканаўся, што тыя людзі, якія жывуць зараз у капіталістычных краінах, назаўсёды страчаныя для праўдзівай савецкай культуры. Нават дзеці прасякнуты тымі буржуйскімі атрутамі і фальшам.

А аднаго разу я размаўляў з Колькам аб вялікіх перамогах Чырвонай Арміі, якая ніколі і нідзе не была пераможана. Ён жа мне сказаў:

– Усё не зусім так, як ты мне апавядаеш. Я сам быў на фронце ў 1920 годзе і бачыў ваша геройства. Уцякалі з-пад Варшавы так шпарка, што і дагнаць вас было немагчыма.

Я рассмяўся ад шчырага сэрца і сказаў:

– Такім чынам я мушу з тваіх словаў зрабіць выснову, што ў 1920 годзе палякі нас пад Варшавай перамаглі?

– Не трэба з маіх словаў рабіць выснову. Гэта гістарычны факт, вядомы ўсяму свету.

– Але якому свету?… Буржуазнаму!… А я вось магу табе паведаміць усю праўду аб тым, хто нас перамог у 1920 годзе і перашкодзіў вызваліць Польшчу і Еўропу ад капіталістычнай тыраніі.

– Мне вельмі цікава пра гэта даведацца, – сказаў ён.

– Вось паслухай: перамаглі тады Чырвоную Армію не вашы салдаты, генералы альбо карабіны ці гарматы, а толькі адзін чалавек!

– Пэўна аб Пілсудскім думаеш?

– Ды хто ён такі, ваш Пілсудскі!

– Тады хто?

– Троцкі.

– Троцкі?

Ён паглядзеў на мяне і, магчыма, падумаў, што я звар’яцеў, бо нават не смяяўся, толькі разглядаў мяне моўчкі.

– Так, Троцкі! – паўтарыў я. – А яму дапамог Тухачэўскі. Магу табе зараз гэта даказаць.

– Ну, – сказаў Колька, – хіба толькі калі ты мне відавочны доказ дасі. Бо я нават падумаў, што ты збзікаваў і зараз кідацца пачнеш.

– Зараз жа атрымаеш такі доказ.

Узяў я з паліцы Гісторыю Усесаюзнай Камуністычнай Партыі (бальшавікоў), зацверджаную ЦК УКП(б) у 1938 годзе, выдадзеную ОГІЗ; знайшоў у ёй раздзел VIII, параграф 4 і чытаю яму:

“Толькі падазроныя дзеянні Троцкага і ягоных хаўруснікаў у галоўным штабе Чырвонай Арміі спынілі поспехі Чырвонай Арміі…”

“Такім чынам здрадніцкі загад Троцкага навязаў войскам нашага паўднёвага фронту незразумелае і нічым не апраўданае адступленне – да радасці польскіх паноў”.

“Гэта была непасрэдная дапамога, аднак не для нашага заходняга фронту, але для польскіх паноў і Антанты”.^[3]

Колька ўсё гэта выслухаў, доўга на мяне глядзеў, а потым спытаўся:

– У якім годзе гэтая кніжка была зацверджаная Цэнтральным Камітэтам УКП?

– У 1938.

– Вось жа, – сказаў ён. – Ты яшчэ малады. Можа доўга яшчэ жыць будзеш. А таму я маю надзею, што праз 20 год у той самай кніжцы альбо ў іншым выданні будзе напісана, калі раптам Чырвоная Армія дзе-небудзь ад каго-небудзь атрымае ў знакі, дык толькі з-за таго, што Сталін быў капіталістычным агентам і перашкодзіў перамозе.

Тады я ў яго спытаў:

– Ты ў Бога вашага, якога з барадой малююць, верыш?

– Так, – адказаў Колька. – Вольны верыць у нашага Бога з барадой, як у вашага з вусамі.

– Дык вось тым, – кажу я, – чым для вас ёсць ваш Бог, тым для нас ёсць Сталін! І лепей ты мне аб такіх рэчах не балакай, бо вымушаны будзем развітацца назаўсёды. Але спадзяюся, што і табе яшчэ вочы адкрыюцца і ты ўсё зразумееш.

А ён мне на гэта адказаў:

– Што тычыцца цябе, дык я такой надзеі не маю.

На тым размову і скончылі. Але застаецца дзіўная рэч, як жа можа асляпіць чалавека капіталістычная прапаганда!… Сёння, напрыклад, прачытаў я ў навагоднім нумары тыднёвіка “ОГОНЁК” вялікі і добра напісаны артыкул аб сітуацыі ў Еўропе. Назва артыкула: Ночь Европы. Аўтарам таго артыкула з’яўляецца найвыбітнейшы пісьменнік свету Ілля Эрэнбург. Гожа ў ім ён апісаў галечу, што пануе ў капіталістычных краінах. Што праўда, я пра гэта добра ведаю і з прэсы, і з радыё, і з кніжак. Але тут, можна сказаць, самыя свежыя навіны. У адным месцы ён піша так:

“… Нават рымскі папа больш не есць улюбёных макаронаў. Панчохі носіць са шкла, а капялюш – з чалавечых валасоў. Каву п’е з конскіх вантробаў”.

Урэшце ён сцвердзіў, што: “… будзем бараніць зубамі і пазногцямі нашую шчаслівую выспу ў тым акіяне галечы і гвалту!” Так. Мы мусім, у выпадку патрэбы, усімі сродкамі змагацца за нашу вольнасць і дабрабыт. Артыкул той я захаваў і, канешне, пакажу яго Кольку. Хоць ён і контрык, але вельмі сімпатычны мужык. Толькі гэта ягонае пачварнае асляпленне! Але, магчыма, мы з часам вылекуем яго ад гэтага. Бо Савецкі Саюз мае ў сабе тое, што патрапіць нават самым горшым праціўнікам вочы на праўду раскрыць. Толькі дзіўная тая рэч, што гэтыя палякі не могуць зразумець такой простай праўды, што толькі Сталін і Гітлер, два вялікія сябры, могуць вызваліць чалавецтва ад англічанаў і амерыканцаў… ад іх захопу, тэрору і нечалавечае эксплуатацыі!

Мой раман з Іркай рухаецца наперад згодна з планам. Нягледзячы на тое, што стаяць моцныя маразы, наша каханне гарачае. З’яўляемся закаханымі адзін у аднаго назаўсёды. Разам ходзім у кіно, вячэраем, п’ем гарэлку і такім вось чынам вельмі рамантычна, прыемна і элегантна бавім час. Мяркую, што некалі ў нас што-небудзь да чаго-небудзь і дойдзе. Я нават гатовы ажаніцца з ёю. Толькі баюся, ці захоча яна ўзяць са мною грамадзянскі шлюб. Таму я вымушаны быць вельмі асцярожным. Няхай яна да мяне прызвычаіцца, а пазней выкладу ёй урачыстым чынам прапанову аб заключэнні шлюбу.

Мяркую, што і яна кахае мяне бязмежна, але як паненка, выхаваная ў буржуйскіх забабонах, саромеецца мне шчыра ў гэтым прызнацца. Аднак грошай яна ў мяне ўжо шмат узяла. Спачатку крыху саромелася, а потым адчула давер і апошнім разам нават 50 рублёў пазычыла. Але пазыкаў яна мне неяк не вяртае. Можа, зараз грошай не мае альбо забываецца, можа, на такія дробязі для яе. А я з гэтай прычыны толькі цешуся, бо з кожным разам усё больш і больш упэўнены, што цяпер мой ідэал ад мяне не ўмыкне. Нават паліто ёй за 120 рублёў набыў. Няхай жыве каханне!

27 сакавіка 1941 года.

Вільнюс.

Зноў прыйшла вясна. Зноў свабодна і без прымусу спяваюць птахі ў гонар камуністычнай партыі і таварыша Сталіна. Але мяне гэта ўжо не цешыць. Сэрца маё засталося зламаным назаўсёды! Столькі ахвяраў, столькі самаадданасці, столькі непатрэбна змарнавана часу. А найважнейшае… гэта страта вялікіх грошай. Бо грунтоўна збітай пысы я да стратаў не залічваю.

Вельмі доўгі час я зусім не пісаў, бо быў заняты аплакваннем майго вялікага кахання. Цяпер я троху супакоіўся і магу распавесці ўсё па парадку. Найперш афіцыйна і катэгарычна сцвярджаю, што мой раман з Іркай скончаны назаўсёды. Так. Скончаны і канец!… Аказалася, што яна зусім не асоба арыстакратычнага паходжання, але звычайная прастытутка і мела перад вайной “чорную кніжку”. Была такім чынам падкантрольнай камунальнай дзеўкай, што спраўляла грамадскім чынам любоўныя патрэбы.

А як я для той лайдачкі самаахвярнічаў, дык доказам таго могуць служыць мае залатыя зубы, якія я ўставіў спецыяльна з мэтай падабацца ёй. А пачалося ўсё так. Сядзелі мы з Іркай у рэстаране і пілі культурным чынам выбаровую гарэлку, загрызаючы яе свіной каўбасою з капустай. У куце залы стаяла піяніна, на якім нейкі тып буржуйскага паходжання вельмі гучна рубаў. Другі ж тып намагаўся яшчэ гучней на скрыпцы граць, каб першага заглушыць. Наогул было вельмі прыемна, толькі заўважыў я неспадзявана, што той скрыпач Ірцы вочкі робіць і смяецца ёй нахабна. Яна ж адсмейваецца яму і таксама вочкамі публічна непрыстойныя рэчы вырабляе. Таму я сказаў ёй па сутнасці:

– Калі сядзіце ў таварыстве мужчыны, які нясе расходы за пачастунак і катораму вы столькі часу галаву круціце, дык не выпадае іншага мужчыну чараваць і такім чынам яму вочкі строіць!

А яна мне гаворыць:

– Гэты тып мяне зусім не цікавіць. Нават брыдкі цалкам. Ты моцна памыляешся.

А я сказаў:

– Я вашыя паразуменні цудоўна заўважыў і вельмі гэтым абражаны.

Яна ж на гэта:

– Няма тут ніякага паразумення, проста спадабаліся мне ў яго залатыя зубы. Вельмі прыгожа пры электрычным святле блішчаць. З-за гэтага за ім і падглядала. А ты зараз да мяне чапляешся.

Зірнуў я… Сапраўды той скрыпач меў спераду два залатыя верхнія зубы. Выглядала гэта надзвычай гожа. Таму я зусім супакоіўся і нават сам назіраць за ім пачаў. А потым яму 5 рублёў паслаў, каб нам яшчэ раз Волгу сыгралі.

Ну нічога. Правадзіў як звычайна я Ірку дадому, а зранку пайшоў у горад дантыста шукаць. А калі знайшоў, дык спытаўся ў яго, ці можа мне залатыя зубы ўправіць? Ён загадаў мне раскрыць пашчу, зубы агледзеў і сказаў:

– Зубы ў вас усе папсутыя. Некаторыя з іх трэба павыдзіраць, іншыя можна пачаць лекаваць і запламбаваць пазней, а на некаторыя можна каронкі паставіць.

Зразумеў я, што дантыст гэты – чалавек недалёкі, таму растлумачыў яму канкрэтна:

– Мяне не цікавіць лекаванне і ўстаўленне зубоў. Я хачу толькі спераду ўправіць два залатыя зубы для прыгажосці. Колькі гэта будзе каштаваць?

– Навошта вам гэта? – здзівіўся ён. – Якраз пярэднія зубы ў вас здаровыя.

– Здаровыя ці нездаровыя, прашу іх павыдзіраць і ўставіць залатыя.

– Калі хочаце мець залатыя зубы спераду, дык не трэба ўласныя зусім выдзіраць. Можна на іх даць каронкі з золата. Кожная каронка будзе каштаваць 20 рублёў.

Сказаў я тады дантысту зрабіць мне чатыры залатыя каронкі. Той скрыпач меў толькі дзве, я ж буду мець ажно чатыры. Вось будзе прыгожа!

Некалькі дзён дантыст мяне мучыў. Зубы мне абпілаваў, меркі нейкім воскам альбо нечым іншым зняў. Нарэшце, наклаў мне каронкі на зубы. І цудоўна атрымалася. Я папросту сам наглядзецца на сябе не мог. З таго часу пачаў, ходзячы па вуліцах, заўсёды смяяцца, каб людзішкі мае залатыя зубы бачылі. Каб грошай не было шкада, дык я б усе зубы сабе залатыя справіў. Дачакаўся спатканкі з Іркай. А як убачыў яе, дык адразу зубы да яе ашчэрыў і доўга смяяўся. Яна ж спыталася:

– Што з табой здарылася?

– Нічога, – кажу. – Залатыя зубы сабе ўставіў для прыгажосці.

А яна кажа:

– Шкада патрачаных на гэта грошай. Лепей бы мне на футраныя боты пазычыў, бо ў звычайных боціках мне вельмі холадна.

– А колькі тыя боты каштуюць?

– 30 рублёў.

Даў я ёй 30 рублёў, і пайшлі мы ў кіно… Вось як я той буржуйскай гадзіне дагаджаў… А раман наш скончыўся наступным чынам. Нават дзень памятаю, калі гэта адбылося: 4 сакавіка. Дамовілася Ірка са мною папярэдне, што пойдзем разам на “Казіка”. Гэта так у палякаў называецца нейкае іх свята і народны кірмаш. Такім чынам, спаткаў я Ірку каля дома, у якім яна жыла, і пайшлі мы. Убраліся з найвышэйшым шыкам, які толькі можа быць. За Зялёным Мостам на вуліцы было дужа поўна вазоў, людзей і крамаў. А пляцам Лукішскім дык і ўвогуле не праціснуцца. Але было вельмі весела і прыемна.

Багаты, аднак, народ гэтыя палякі. Колькі там было розных раскошных і каштоўных рэчаў, дык і расказаць цяжка. Мусіў бы, каб усё гэта дакладна пералічыць, спісаць каля ста аркушаў паперы.

Вось ідзем мы сабе ўрачыста. Я залатымі зубамі блішчу. Можна сказаць, увесь час вусны не змыкаю. Гадзіннікі таксама належным чынам выставіў на паказ. Ну а парфумай, дык мусіць, ніхто на ўсім рынку не тхнуў так, як я. А Ірцы то гэта спадабаецца, то тое. Таму купіў я для яе і тое, і гэта. Але несці мусіў сам, таму што ў нас поўныя рукі тых рознасцяў назбіралася.

У нейкі момант я заўважыў, што Іркі побач са мною няма. Я і туды, я і сюды: не магу знайсці. Але потым заўважыў здалёк пёрка ад яе капелюша. Таму з усёй моцы пачаў да яе прапіхвацца. Гляджу, раптам – мая каханая з трыма нашымі афіцэрамі ідзе і смяецца вельмі нават весела. Двое яе пад ручкі вядуць, а трэці пахлопвае ззаду непрыстойным чынам. А яна зусім нават супраць таго не пратэстуе. Таму наблізіўся я да іх і гавару з вельмі афіцыйным выразам твару:

– Ірка, пайшлі далей!… Развітайся з гэтымі кавалерамі…

А адзін з афіцэраў, мабыць, на добрым ужо падпітку, да мяне падышоў і кажа:

– А няўжо таварыш на яе манаполь мае?

– Манаполю не маю, – кажу. – Але з’яўляюся яе вялікім сябрам.

– Не вельмі вялікім, – умяшаўся іншы афіцэр. – Без лупы дык і разгледзець цяжка. Акрамя таго паненка жадае нашага таварыства, а таму прашу адчапіцца ад яе.

Бачу я, што з п’янымі няма пра што балакаць. Таму схапіў я Ірку за руку і цягну да сябе.

– Пайшлі, – кажу, – бо буду на цябе злавацца. Так не робіцца!

А яна смяецца і гаворыць:

– Як жа я з табой пайду, калі мяне за рукі трымаюць?

З той прычыны я вельмі паважна звярнуўся да тых таварышаў афіцэраў.

– Вельмі прашу вас пакінуць гэтую паненку ў спакоі і пусціць яе, бо гэта непрыгожа!

Адзін з іх адпіхнуў мяне. Другі ж сказаў:

– Калі табе непрыгожа, дык пашукай сабе чаго прыгажэйшага. А нас і яна задавальняе. І ўвогуле адчапіся ад нас, быдла, бо інакш самі цябе зараз адчэпім!

Але я ім дарогу заступіў і Ірку вырываю. Тым часам адзін з іх заехаў мне кулаком у вуха. Таму я не стрываў і казікавым сэрцам, на якім было напісана: “КАХАЙ МЯНЕ!” як заеду яму ў пысу! А другога вязанкам абаранкаў – у зубы. Тады адзін з іх балею з прылаўка схапіў і мяне ёю як трэсне, дык я за цэбар і цэбарам яго!… Ну і пайшло-паехала. А тут яшчэ нейкія цывільныя ўблыталіся і давай малаціць нас усіх. Адзін дык увесь час біў нас дрынам і крычаў: “Бі мохаў! Ужо пачынаецца!” Але падбегла мноства нашых хлопцаў і пачалі валіць хто каму трапіць. Папераварочвалі прылаўкі, столікі і нават вазы. Зрабілася вялікая замяшанне.

Што там увогуле рабілася, дык і апісаць цяжка. Зрэшты я быў так збіты, што вочы мае апухлі і зусім нічога не бачылі. А непаразуменне гэта зліквідаваў вайсковы патруль і нас усіх пад канвоем даставіў у камендатуру. А там нават зразумець не маглі, з чаго пачалося? Хто пачаў бойку? Бо, зразумела, ні я, ні тыя тры афіцэры не паведамілі, што гэта з-за нас атрымалася. А Ірка дык увогуле знікла. Толькі я даведаўся ад тых хлопцаў, што яна – грамадская дзеўка і нават вельмі танна за любоў бярэ, бо стараватая ўжо і досыць брыдкая.

Вызвалілі мяне. Прыйшоў я дадому і як паглядзеў на сябе ў люстра, дык мяне ажно страх агарнуў. Пад вачыма чорна, нос успухлы, на галаве поўна гузоў. Але гэта неістотна, бо ўсё загаіцца. Аднак адзенне было ўсё падранае і забруджанае, боты падрапаныя. А ў аднаго бота насок зусім скамячыўся і форму страціў. Акрамя таго я пераканаўся, што знік з кішэні мой гадзіннік. Карацей, застаўся страшна пацярпелым.

Пачаў я Ірку пільнаваць на вуліцы, каб мне ўсё гэта прасвятліла і вярнула грошы, якія я на яе выклаў. Праз пару дзён дачакаўся. Затрымаў яе і гавару:

– Хачу ведаць, як гэта ўсё адбылося?

А яна кажа:

– А так адбылося, што ты балагану нарабіў і з-за цябе атрымалася авантура!

– Навошта ж ты мяне кінула і пайшла з тымі афіцэрамі?

– Бо мне так спадабалася. Я табе не жонка і раблю што хачу!

– У такім разе, – кажу, – аддай мне паліто, боты і тыя грошы, якія я табе пазычыў.

А яна кажа:

– Не ўбачыш ты ўсяго гэтага як сваіх вушэй. Марнавала з табою час, таму мне і ўзнагароджанне належыць. Але цяпер болей не хачу нават бачыць цябе і таму адыдзіся ад мяне!

У гэтым месцы яна дадала некалькі такіх слоў, якіх я – як чалавек культурны – ні паўтарыць, ні напісаць не магу. Пасля дулю мне пад нос усадзіла і кажа:

– Вось што ты атрымаеш, дурань! А як будзеш мне надакучваць, дык я цябе ў турму адпраўлю за тую авантуру, што ты на рынку ўчыніў! Зараз пайду ў камендатуру і майму прыяцелю, маёру Паўлушу Сліннікаву, усё аб табе распавяду. Ён табою, дрэнь, заапякуецца! Акрамя таго, ніякая я для цябе не Ірка, а Ірэна Антонаўна!

Як я пачуў гэта, дык мне ажно холадна зрабілася. Бо – Сліннікаў, гэта сабака першарадная і шмат ужо хлопцаў знішчыў. Таму я сказаў:

– Шаноўная Ірэна Антонаўна! Як вам не сорамна? Столькі падарункаў вам даў! Столькі грошай! Заўсёды ў ручку цалаваў! А вы мяне знішчыць хочаце і згубу маю плануеце!

Яна ж адказала:

– Нічога я яму не скажу. Чорт з табой! Але болей мне, смярдзючы парфумамі парсюк, галаву не дуры. Так толькі нягоднік робіць, каб ад прыстойнай дзяўчыны вяртання грошай за прыемнасці жадаць!

Плюнула яна прама на мяне і адышла. І я таксама плюнуў… калі за ёй дзверы ў кватэру захлопнуліся. І нават кулаком ёй пагразіў. “Эх, каб не Сліннікаў, зрабіў бы я табе наганяй за мае падарваныя маёмасць, афіцэрскі гонар і зламанае сэрца!”

Так скончылася маё вялікае каханне. Добрую навуку я атрымаў і назаўсёды страціў жаданне да раманаў з буржуйкамі. Нашыя саветкі, аднак, непараўнальна лепшыя і таннейшыя. Таму я вырашыў і даў сабе цвёрдае камсамольскае слова, што больш ніколі з буржуйкамі блытацца не буду.

Адно што мяне хоць крыху ў маім няшчасці цешыць, дык гэта тое, што Гітлер вельмі інтэнсіўна Лондан бамбардзіруе… на шчасце пралетарыяту і ў гонар камуністычнай партыі

15 чэрвеня 1941 года.

Вільнюс.

Даўно я не пісаў, бо быў страшэнна засмучаны трагічным заканчэннем майго раману з ужо вядомай вам нячэснай і подлай асобай. Нават імя яе называць не хачу… Не кахання мне шкада. Пысу канкрэтна збітую таксама ў рахунак не бяру, бо гузы і сінякі ўжо сышлі. Але вялікіх стратаў як ідэйны камсамолец дараваць не магу. Столькі грошай у тую буржуйскую заразу ўпакаваў і ніякай карысці з таго не паймеў… Да канца жыцця не забудуся на той гадзіннік, які на рынку, падчас бойкі за сэрца дамы, нейкі рэакцыяніст злачынна выцягнуў ў мяне з кішэні. Толькі катарынка мяне яшчэ цешыць, таму граю на ёй цэлымі днямі.

Такім чынам, з-за Іркі я зусім страціў давер да палякаў, што вельмі востра адчулі вучыцелькі. Да Марыі Іванаўны цяпер звяртаюся не інакш як: “Буржуйская свіння!” Няхай ведаюць цвёрды характар савецкага афіцэра. Задумваўся нават над тым, каб пачаць іх у азадак пхаць і па пысах плявухаць. Вельмі не люблю я буржуазію і рэакцыяністаў. Але мяне моцна цешыць тая акалічнасць, што – як заўважыў – голадна вучыцелькам жывецца. Пенсій сваіх не атрымліваюць, таму і грошай не маюць. Марыя Іванаўна, малодшая і смялейшая, кожны тыдзень носіць прадаваць на рынак розныя хатнія рэчы і рэшткі апраткі. Але як усё прададуць, дык, напэўна, паздыхаюць з голаду! Вельмі гэта прыемна есці каўбасы з булкамі і глядзець, як буржуазія галадае.

Але найважнейшая рэч здарылася ўчора, гэта значыць, 14 чэрвеня. Той радасны дзень застанецца ў маёй памяці назаўсёды. Менавіта ўчора пачалі ўпарадкоўваць горад і ачышчаць яго ад буржуазіі. Я гэта ўжо зранку заўважыў, бо троху ў тых справах разбіраюся. Вось заўважыў я, што з некалькіх пунктаў гораду едуць пустыя грузавікі, а ў іх – канваіры. З самай раніцы планава заехалі ў патрэбныя раёны і пачалі ліквідацыйную працу, уладкоўваюць у аўтамабілі буржуазію згодна з загатаванымі спісамі.

Вельмі забаўна было назіраць за гэтым. Нават у тэатры я не смяяўся так, як цяпер. Буржуйкі плачуць, цягнуць дзяцей і манаткі. Буржуі чамаданы і мяхі ў кузавы ўкладаюць. Але ім дазваляюць – і то не ўсім – узяць толькі шэсць рэчаў. А нашы арлы з НКВД з’яўляюцца то тут, то там, работу спраўджваюць і кіруюць ёю. Потым грузавікі, наладаваныя буржуйскім мясам, едуць на вакзал. А там ужо чакаюць эшалоны для прыняцця дарагіх гасцей. Будзе кім рускую зямлю ўгноіць.

Я нават у горад пайшоў, каб памілавацца з таго, як спраўна сацыялістычныя ўлады ліквідуюць рэакцыйныя элементы. І пераканаўся, што ачышчаюць горад вельмі грунтоўна. Аўтамабілі так і матаюцца на вакзал і назад. А ў аўтамабілях розныя капіталісты сядзяць. Кабеты і дзеці плачуць і крычаць нешта тым, хто яшчэ засталіся. З аднаго аўтамабіля нейкі подлы рэакцыяніст крыкнуў: “Няхай жыве Польшча!” Пашкадаваў я, што не маю з сабой пісталета, каб куляй яму буржуйскую пашчу затыркнуць. Толькі гукнуў у адказ: “Польшча ўжо згінэла, і вы таксама хутка паздыхаеце!”

Палякаў мала на вуліцах заўважыў. Пуста неяк зрабілася. Але нашых хлопцаў поўна паўсюль. Смяюцца і ажно за бакі хапаюцца, назіраючы гэтую ліквідацыю злачынных элементаў. Як убачаць аўтамабіль з буржуямі, дык свішчуць. Карацей, забаўляюцца з задавальненнем.

Вярнуўся я дадому. Бачу: у калідоры стаяць падрыхтаваныя ў дарогу рэчы. Гэта ўжо вучыцелькі да прыбыцця транспарту падрыхтаваліся, каб потым у спешцы рэчы не хапаць. Убачыў я Марыю Іванаўну і кажу ёй:

– Ясна пані, як бачу, некуды ў дарогу выпраўляецца… Пэўна ў Лондан… Але і там вас Гітлер бомбамі намацае!

Яна нічога на гэта не адказала. Тады я дадаў:

– Як выедзеце, дык я не дужа плакаць па вас буду. Нават марша вам на дарогу сыграю.

Пайшоў я ў свой пакой. Катарынку на балкон вынес і чакаю. А як убачу машыну, наладаваную палякамі, дык адразу ім рукой машу і марша граю. Вельмі весела такім вось чынам час праводзіў.

Цікава мне, чаму вучыцелек не забіраюць? Бо казалі ж мне хлопцы, што нашы ўлады грунтоўна ад буржуазіі горад ачышчаюць. Першымі вывезлі тутэйшых камуністаў, бо вядома, што яны альбо трацкісты, альбо круцялі, якія падмазваюцца пад шляхетную назву камуністаў. Мы гэта добра ведаем! Потым забралі рабочых актывістаў, каб антыдзяржаўнага вэрхалу альбо забастовак не ўчынілі… Але я ўпэўнены, што і пра вучыцелек не забудуцца. Пачакаю яшчэ, а потым пайду ў НКВД і нагадаю ўладам аб гэтых рэакцыйных гадзюках.

А тым часам любы Гітлерок рук таксама не пакладае і марна не сядзіць, а валіць бомбамі па Лондане. Карацей, паўсюль, праца ідзе гожа і па плане – у гонар пралетарыяту і для ўзмацнення сацыялізму!

22 чэрвеня 1941 года.

Вільнюс.

У галаве ў мяне ўсё пераблыталася і адчуваю я, што гіну назаўсёды. І не маю ўяўлення, што цяпер рабіць.

Пайшоў я прагуляцца на Зялёны Мост. Дзень прыгожы. Цёпла. Сонейка свеціць. Чую: самалёты вурчаць. Прыемна мне зрабілася, што арлы нашы не дрэмлюць на варце Савецкага Саюза. А тым часам самалёты пачалі пікіраваць на мост. “Манеўры праводзяць”, – падумаў я сабе. Але хутка раздаліся выбухі, і вада з ракі хвастанула ўгору, а бэлькі з плытоў паляцелі ў паветра, як запалкі. “Ого! – падумаў я сабе. – Гэта не манеўры нашы, але акцыя ворага. Хочуць нам мост знішчыць”.

Людзі бягуць, хаваюцца хто дзе можа. Здалёк таксама выбухі чуваць. Дым уздымаецца ўгору. Пажары пачаліся. Зразумеў я, што гэта англічане зрабілі на горад налёт. Бо болей няма каму. Недагледзеў наш любы Гітлерочак, як праляцелі над Германіяй і б’юць, подлыя фашысты, па Савецкім Саюзе! Выбралі час, калі мы занятыя вывазам палякаў. А можа, нават спецыяльна як фашысты хочуць прыйсці на дапамогу польскім фашыстам і перашкодзіць іх зліквідаваць. Але гэта ім дарма не пройдзе. Я нават сам па адным аэраплане тры разы з пісталету стрэліў і пэўна трапна, бо бачыў, як ён загайдаўся ў паветры.

Тым часам налёт скончыўся. Вылез я з ямы, у якой хаваўся ад асколкаў бомб, і бягу дадому. А па дарозе мне нейкі баец крыкнуў:

– Немцы горад бамбяць!

– Англічане, а не немцы! Дурань ты! – крыкнуў я яму.

Прыбег дадому, а там вучыцелькі вокны замыкаюць, якія папярэдне паадчынялі, каб ім шыбы ад выбуху бомбаў не павыляталі. Адамкнуў я свой пакой і бачу: у вокнах аніводнай цэлай шыбы няма. Таму пайшоў да вучыцелек і пытаюся:

– Мар’я Іванаўна, дарагая мая, што гэта робіцца?

– А ці пан яшчэ не ведае?!

Не вылаяўся я на яе за “пана” і надалей прыязна з гэтай заразай размаўляю.

– Нічога дакладна не ведаю. Дапускаю, што гэта англічане налёт на Вільню зрабілі.

Наўмысна сказаў не Вільнюс, а Вільня, каб буржуйку тую задобрыць. А яна тарэшчыцца на мяне. Але як тарэшчыцца? Так, быццам у мяне рогі выраслі. А потым гаворыць:

– Якія там англічане! Гэта немцы бамбардзіруюць горад і наступ пачалі.

– Якія немцы?

– Ну немцы… гітлераўскія… Ці ж пан і гэтага не ведае?!

– Але як жа ім гэта Гітлер і Сталін дазволілі?! Няўжо Гітлера ўжо няма?

– Дык гэта ж Гітлер вайну супраць вас і пачаў.

Адчуў я, што ў вачах цёмна робіцца, а ў галаве шумець пачало. Абапёрся я аб сцяну і ледзь не ўпаў. Але Марыя Іванаўна мне халоднай вады напіцца прынесла. Апрытомнеў я толькі ў сваім пакоі. Паваліўся на ложак і без руху амаль дзве гадзіны праляжаў. Так саслабеў адразу. Потым у казармы пабег, каб што-небудзь пэўнага даведацца. Бачу: у казармах нікога няма. Толькі некалькі нашых афіцэраў бегаюць, якія – як і я – на прыватных кватэрах жылі.

Аказалася, што штаб з гораду ўжо ўцёк, а полк наш на вакзал скіравалі. Пачаў я мітусіцца па горадзе, бо не ведаў што рабіць. Але пераканаўся, што ніякіх уладаў нашых ужо няма. Усе паўцякалі. Калі яны здолелі – паняцця не маю! Ні камендатуры няма, ні НКВД. Толькі грузавікі ўсё яшчэ ездзяць і на вакзал палякаў згодна са спісамі возяць. Вядома, загад уладаў выконваюць, бо ніхто ж яго не адмяняў. А ўлады даўно ф’ю-ф’ю! І следу ад іх не засталося.

Вярнуўся я дадому толькі позна ўвечары. Аказалася, што гэта несумненна Гітлер ударыў па Савецкім Саюзе. Сам каментар нашага радыё чуў: “…Азвярэлыя гітлераўцы напалі на Савецкі Саюз, але дорага за тое заплоцяць!”

Можа, і дорага заплоцяць, але мне што з таго? Што мне цяпер рабіць?… Бачыў ужо некалькі нашых афіцэраў у цывільнай вопратцы. А я, як дурань, чамаданы і катарынкі купляў. Цяпер нават у што апрануцца не маю. А гітлераўцы, як чуў, увесь час наперад валяць і, можа, хутка тут будуць. Іх НКВД такіх гасцей, як я, несумненна, у работу возьме і ў нямецкую Сібір у лагер сашле.

Трэба было папярэдне даведацца, як немцы паступаюць з тымі, хто сам ім здаецца. Я троху ведаю вайсковай інфармацыі, дык бы ахвотна ўсё ім распавёў. Але чорт іх ведае! Можа, у іх з намі размова кароткая. Куля ў карак і бывай. Вельмі пашкадаваў я, што да вучыцелек занадта сурова ставіўся. Але ж хто ведаў, што такія змены надыдуць. Цяпер і параіцца няма з кім. І аб дапамозе не папросіш.

Прыгадаўся мне контрык Коля і ягоныя словы: “… праз 20 год у той самай кніжцы альбо ў іншым выданні, будзе напісана… калі раптам Чырвоная Армія дзе-небудзь ад каго-небудзь атрымае ў знакі, дык толькі з-за таго, што Сталін быў капіталістычным агентам і перамозе перашкодзіў”. Слушна Колька казаў. Гэта вялікая праўда! Бо Троцкі здрадзіў Расіі ў 1920 годзе. А чаму здрадзіў? Бо быў жыд, значыцца, рускі народ яго не цікавіў!… А зараз гэты… бо… бо таксама чужынец. Гэта значыцца, грузін. Бачна па тым носе паскудным і па вачах, што гэта яшчэ той выпадак! Пранюхаў большы інтарэс за граніцай альбо даведаўся, што яго хочуць зліквідаваць сапраўдныя рускія патрыёты, таму і прадаўся Гітлеру за даляры. А пра тую прыязнасць Гітлера да нашага народу, дык ён наўмысна трубіў, каб пралетарскую пільнасць усыпіць!… Такім чынам я адразу зразумеў усю ягоную рэакцыйную работу. Бо, па-першае, калі ён не быў упэўнены ў Гітлеры, навошта тады яго заўсёды і паўсюль выхваляў і ваеннымі матэрыяламі дапамагаў? Па-другое, калі яго Гітлер упэўнена ашукаў і дурня з яго зрабіў, тады чаго ж ён варты?!… У такім выпадку Маргалаў у сто разоў мудрэйшы за яго, бо вайну з Германіяй даўно прадбачыў, але за гэта трапіў з усёй сям’ёю ў лагер. А можа, Сталін толькі за тое Маргалава і абясшкодзіў, што ён абуджаў пільнасць пралетарыяту?…

Злосць мяне ўзяла. Усхапіўся я на ногі. Стаў перад партрэтам Сталіна, які, як мне здавалася, партрэту Гітлера па-хаўрусніцку вокам рабіў, і спытаўся ў яго:

– Як жа там пайшло ў цябе з нашым верным сябрам? Раскажы мне гэта, вучыцель наш і правадыр каханы! Ці ты здурнеў зусім на старасці год альбо такім жа самым здраднікам з’яўляешся, як Троцкі!

А ён нічога.

Тады я партрэт ягоны са сцяны зняў і гляджу яму ў яго фальшывую грузінскую пысу. А ён маўчыць… Таму я яму так сказаў:

– Твой тата быў чэсным пралетарам і шанаваным шаўцом. Дык і табе трэба было навучыцца боты якасна шыць. Але ты не любіў чэснай працы, таму пачаў на папа вучыцца. Тольку розуму дзеля гэтага меў замала, вось і выгналі цябе з семінарыі як сабаку. А цяпер зноўдурнем аказаўся!… Не! Не тваё гэта месца ў ганаровым куце!

Паклаў я партрэт Сталіна на стул і на яго месцы павесіў партрэт Гітлера і чырвоную лампадку перад ім запаліў. А Сталіна нагой як штурхнуў, дык толькі шкло з рамы пасыпалася, а партрэт угору ўспырхнуў, і за печ заваліўся. Нават з гэтай сітуацыі выкруціўся, бо я збіраўся яго на дробныя кавалачкі падраць. Палез я на печ, але ніякім чынам партрэт дастаць не здолеў, бо ўніз ссунуўся. Плюнуў я толькі туды і злез.

Потым стаў перад партрэтам Гітлера і гляджу яму ў вочы. Адразу зразумеў, што ён з’яўляецца вельмі мудрым і ідэйным правадыром. А які адважны! Столькі ўжо краін прыдбаў, а цяпер адначасова і Англію, і Расію ў абарот узяў. І яшчэ як узяў! Я сам пераканаўся.

Стаў я на каленях перад партрэтам Гітлера і нізка яму пакланіўся. Зразумеў, што гэта ЁН вядзе чалавецтва да лепшага жыцця і клапоціцца аб шчасці пралетарыяту. Што сапраўдны сацыялізм можа ў свеце пабудаваць.

Вельмі мне стала шкада, што я не магу ў ягоны гонар нямецкага Інтэрнацыяналу заспяваць. Нават гэтаму не навучыўся, аслеплены фальшывай сталінскай прапагандай.

Таварышу А. Гітлеру

27 ліпеня 1941 года.

У гумне.

Я не зусім у небяспецы, але ўжо троху лепей. Істотней тое, што найгоршы час ператрываў і пазбегнуў такім чынам смерці жахлівай. На ўсялякі выпадак вырашыў я гэтыя мае Запіскі прысвяціць Гітлеру. Гэта вельмі мудры і магутны правадыр, і я дужа яго шаную. А да Сталіна ўжо ніякага даверу не маю. Але мушу троху падрабязней распавесці, як я з нямецкіх кіпцюроў вырваўся і жыццё сабе ўратаваў.

Усю ноч з 22 на 23 чэрвеня я не спаў. Нават спрабаваў заснуць, але з-за страху не мог. А раптам – думаў – гітлераўцы надыдуць і мяне схапаюць. Тады і лампадка перад партрэтам Гітлера не дапаможа. Натуральна, расказаў бы шчыра, што гатовы ім аддана служыць і што ахвотна б асабіста Сталіна ўкакошыў. Але ці зразумеюць і ці павераць мне? І ці буду ім патрэбны? Бо такіх, як я, у Расіі мільёны. Зноў жа застаецца нявысветленым іншае пытанне. А можа, гэта Сталін асабіста разам з Гітлерам дзейнічае і рускі народ мардуе? Таму я такім чынам ячшэ б горш патрапіў… Палітыка – гэта рэч далікатная і без чытання “Праўды” альбо “Ізвесцій” цяжка зразумець, што на свеце насамрэч робіцца.

Нарэшце я вырашыў, што трэба ўцякаць. Але што з рэчамі рабіць? Усяго не ўнясу… Спакаваў я іх у чамадан, узяў на плечы катарынку і стаў перад люстэркам. Вельмі прыгожы быў выгляд, і доўга я з сябе мілаваўся. “Так, – падумаў сабе, – з-за гэтага подлага здрадніка, Сталіна, не атрымалася мне гэтых скарбаў адсюль вывезці!” Мушу амаль усё пакінуць.

Пачаў я рыхтавацца да дарогі, бо зразумеў, што ў Вільнюсе заставацца не магу. Спароў афіцэрскія адзнакі. Абуў горшыя боты. Узяў з сабою грошы, гадзіннік і гэтыя мае Запіскі. Афіцэрскія дакументы, партыйны білет і пісталет усунуў глыбока пад абіўку ў крэсла. Можа, тады і захаваюцца яшчэ.

Меў я стары, падраны шынэль і благую шапку. Надзеў я яе, каб выглядаць на звычайнага байца. Зноў стаў перад люстэркам. Але як паглядзеў на сябе, дык у мяне слёзы з вачэй самі паплылі. Вось да чаго мяне давёў здраднік расійскага народу грузін Джугашвілі-Сталін! Узяў я з сабою хлеба, каўбасы, цукру і троху курыва. Потым перахрысціў свае рэчы. Пацалаваў катарынку, чамадан і шаўронавыя боты, бо не меў надзеі, што ізноў іх убачу.

Нарэшце, а 2-й гадзіне ночы, замкнуў я старанна дзверы ў мой пакой на ўсе калодкі і клямкі. Паслухаў, ці не заўважыў хто ў кватэры, што я выходжу, і пасунуўся паціху на сходы. У горадзе было яшчэ цёмна, таму я хутка пайшоў у кірунку Павароту. Ведаў дарогу да Ляндварова і вырашыў спачатку туды накіравацца. А потым буду старацца на ўсход прабіцца, бо ў ваколіцах тых я нядоўга здолею хавацца.

Калі дасягнуў Павароту, дык пачало віднець. Дайшоў я да ракі, знайшоў каля берага лодку і пераправіўся на другі бок Віллі. Ведаў я, што там вялікіх дарог няма, таму напачатку буду ў небяспецы. А палякі наўрад ці мяне схопяць і немцам здадуць. Бо яны немцаў не любяць, як і нас.

Увесь дзень я праседзеў у лесе. Было спакойна, але заснуў толькі пад вечар. Абудзіўся пасля поўначы і пайшоў далей уздоўж ракі. Так лягчэй было захоўваць патрэбны кірунак, і вада, каб напіцца, блізка была, бо дні стаялі гарачыя.

Уначы я чуў, як шмат самалётаў ляцела. Потым з тылу, над Вільнюсам, ясна зрабілася, як удзень. Гэта напэўна немцы горад і дарогі ракетамі асвятлялі, каб пераканацца, ці будуць Вільнюс абараняць. Але хто там будзе бараніцца. Хіба толькі вучыцелькі сваімі патэльнямі.

Зранку я ўбачыў па другі бок Віллі большыя лясы. А паселішчаў чалавечых там зусім бачна не было. Таму я зноў праз раку пераправіўся і ў лесе цэлы дзень праседзеў. Такім чынам я ўдзень у лясах хаваўся, а ўночы ішоў далей, сам не ведаючы куды. Але адно ўжо было добра, што я быў жывы і свабодны.

Цэлы тыдзень я лазіў, як воўк, па лясах. Хлеб мой скончыўся хутка, але каўбасы і цукру надолей хапіла. Вырашыў я ўрэшце пайсці да людзей. Можа, дзе якую працу атрымаю, бо ў лясах з голаду здохну. Але мушу ўтаіць, што быў афіцэрам. Бо інакш, калі раптам мяне немцы сцапаюць, будзе мне кепска. А на радавога, можа, і не будуць вельмі злаваць.

Я ўвесь час вельмі шкадаваў, што не маю цывільнага адзення. Вялікую памылку я зрабіў, што не купіў яго сабе, як іншыя нашы афіцэры зрабілі. Пэўна, разумелі яны, што скончыцца наша вялікае сяброўства з Германіяй і вымушаны мы будзем уцякаць. Але мяне вельмі здзівіла, што немцы так лёгка нас пагналі. Яшчэ іх і блізка не было, а ўжо ўсё наша войска драпанула. І ўлады першымі. Нават не паведамілі, дрэні, што нам рабіць. Не інакш як здрада была. Ніколі я таго Сталіну не дарую! Вось, каб яго зараз у лесе самога напаткаць! Навучыў бы я яго марксісцкай дыялектыцы так, што да смерці б памятаў!

У адзін з дзён я з раніцы нічога не еў і зусім саслабеў з голаду. Але ўвечары заўважыў паблізу лесу хаціну. Пачаў я здалёк яе аглядаць. Аднак ніякіх немцаў не заўважыў. Толькі нейкая баба і дзеці ў двары круціліся. Дачакаўся я, калі сцямнее, і ўвайшоў на падворак. Заўважыў у вакне дома святло і зазірнуў у сярэдзіну. Убачыў, што за сталом кабета і дзеці сядзяць. Вячэраюць. Дык мне голад ажно кішкі скруціў. Вырашыў да іх зайсці.

Знайшоў я ўваход у сенцы, а адтуль адчыніў дзверы і ўвайшоў у хату. Адразу зразумеў, што і тут буржуі жывуць. Падлога з дошак. Сцены абклеены шпалерамі. Карціны нейкія вісяць. А на ложках – падушкі ў белых навалках. Хацеў я ірвануць назад, але было ўжо позна. Дадала мне троху адвагі тая акалічнасць, што заўважыў, што дзеці за сталом босыя сядзяць.

– Добры вечар! – сказаў я.

– Добры вечар! – адказала кабета, уважліва аглядаючы мяне.

Дзеці таксама на мяне вочы вытарэшчылі. Тады я кажу:

– Прадайце мне, гаспадыня, хаця б троху хлеба, бо я вельмі галодны.

– Не маю я хлеба на продаж, – сказала кабета. – Можа, хутка самі будзем без хлеба. Знішчылі нас бальшавікі. Мужа забралі разам з канём і фурманкай. Пагналі на нейкія работы, і ўжо год мінуў, а ён не вяртаецца. Пэўна, загінуў дзесь. Сына старэйшага ў няволю забралі ў 1939 годзе. Аб ім таксама нічога не ведаем. Таму не маю зараз ні каня, ні мужчыны для працы… Знішчылі нас цалкам і невядома за што!

– Ці ж я ў тым, гаспадыня, вінаваты? Мяне таксама бальшавікі знішчылі. Забралі ў войска. Прыгналі ажно сюды. А зараз самі ўцяклі, а мяне пакінулі. Не ведаю ні куды ісці, ні што рабіць.

Тады кабета наліла ў міску супу і адкроіла вялікі кавалак хлеба. Указала мне месца за сталом.

– Сядай і еш! – сказала яна. – Хоць ты і бальшавік, але я не хачу галоднага чалавека з дому выганяць.

– Сколькі я вам павінен? – спытаўся я.

– Нічога я ад цябе не хачу, – адказала кабета.– Дала табе есці, каб не зграшыць. Хрыстос нам казаў галоднага накарміць, а ворагам прабачаць. Можа, і мае там, у Расіі, калі яшчэ жывыя, дзе-небудзь галодныя, дык і ім таксама хто-небудзь кавалкам хлеба дапаможа.

Я ў гэта не вельмі паверыў, каб ім у Расіі хто-небудзь што-небудзь даў. Зразумела: самі не маюць. А як заробяць што, дык адразу з’ядаюць, бо таксама галодныя. Але вельмі пачціва ёй падзякаваў і спытаўся:

– Ці не бачылі вы тут немцаў, гаспадыня? Я іх вельмі баюся, бо застрэляць мяне, як убачаць. А ці я павінен у тым, што з’яўляюся салдатам? Узялі ў войска і сказалі служыць, дык я і мусіў.

– Разумею гэта, – сказала баба. – Нашых хлопцаў таксама шмат Саветы ў войска пагналі. Засталіся тыя, хто пахаваўся. А немцаў я нават на вочы не бачыла. Толькі чула ад людзей, што іх вялікія сілы галоўнымі дарогамі пасунуліся.

Як пачала яна потым Гітлера і Сталіна клясці, дык мяне ажно страх узяў!… Халера з ім, са Сталіным, бо чорт яго ведае, дзе ён ёсць. Але Гітлер жа тут! А яна кляне… Так, не здолелі польскія паны свой народ прыстойна выхаваць. А цяпер невядома, як з імі і размаўляць. А яна крычала гучна:

– Зваліліся, заразы, на нашыя галовы і нішчаць нас! Добрасумленна працаваць ім не хочацца, дык па нашу крывушку прыходзяць. Адзін сатана быў. Пазабіраў быдла, збожжа, людзей. Цяпер другі прыйшоў! І няма на іх халеры альбо перуноў!

Страшна яна іх кляла. Дык і я патороху пачаў ёй дапамагаць. Толькі пра Гітлера, натуральна, не ўзгадваў. Але Сталіна я канкрэтна абрабіў.

– І мяне, гаспадыня, гэты подлы Сталін знішчыў! І ўсю Расію таксама. Не толькі вас.

Такім чынам мы іх з гадзіну часу лаялі. Баба Сталіна і Гітлера, а я Сталіна. Яна ад злосці і жалю дык нават плакаць пачала. Вядомая справа: палітычна несвядомы элемент. Не разумее, што так яно і павінна быць, бо інакш бы парадку не было. Толькі гэты грузін Сталін моцна нас падвёў і прывёў Савецкі Саюз, а таксама непераможную Чырвоную Армію да вялікага паражэння.

Развітаўся я з гаспадыняй і вельмі ёй падзякаваў. Паказала яна мне, як выйсці да вялікай дарогі… у кірунку літоўскай граніцы. Сказала, што там яшчэ спакойна і немцаў напэўна няма.

Троху мне весялей зрабілася. Наеўся я добра і кавалак хлеба меў у запасе… Але і дурны гэты польскі народ! Сама кажа, што бяда ў іх, аднак іншаму дапамагае. І каму? Уласна таму, хто дапамог Сталіну сюды ўвайсці. Што яна простая мужычка, дык я не вельмі ў гэта паверыў. Бо карціны на сценах, падлога, стулля і падушкі ў белых навалках яе выкрылі. Ну і чаравікаў некалькі параў заўважыў. А найболей падазроны быў сцянны гадзіннік. Таму мяркую, што яе муж у польскім урадзе нейкае вялікае становішча меў. Бо якім чынам звычайны мужык да такіх рэчаў дайшоў бы? Але найбольш мяне здзівіла яе адвага. Першы раз у жыцці чалавека ўбачыла і адразу кляне апошнімі словамі і Сталіна, і Гітлера. Ніякай разважлівасці не мае.

Знайшоў я большую дарогу і пайшоў бакавымі сцежкамі ў накірунку Літвы. Але стараўся ісці так, каб увесь час побач з лесам быць. Так заўсёды бяспечней. Людзей той ноччу я не спаткаў, але некалькі разоў чуў, як паблізу псы брахалі. І навошта тут столькі гэтай погані трымаюць? Ім жа трэба жэрці даваць!… У Вільнюсе мы з псамі парадак навялі. Я сам некалькіх застрэліў. Вядома ж: пёс – ён элемент контррэвалюцыйны. Здалёк чуе, што патруль ідзе, і рэакцыяністаў сваім браханнем папярэджвае. Нашы арлы з НКВД таксама псоў маюць і адпаведную школу іхнюю дзеля знішчэння ворагаў працоўнага люду. Таму калі брахаць, дык толькі з мэтамі сацыялістычнымі і гэткім жа чынам.

28 ліпеня 1941 года.

У гумне.

Я не скончыў учора апісання маіх прыгодаў, таму сёння пішу далей. Цяпер я, можна сказаць, найшчаслівейшы чалавек на зямлі, бо пазбегнуў жахлівай смерці ад рук нямецкага НКВД і, можа, ўвогуле яшчэ неяк ацалею. Бо шкада было б, каб Расія страціла такога спраўнага абаронцу сацыялізму, як я. Адно мяне вельмі палохае: не ведаю, што стане з маёй пакінутай у Вільнюсе ўласнасцю. Што праўда, дзверы я добра абараніў, але ж могуць іх выламаць, каб да маіх скарбаў дабрацца. Я цяпер вельмі шкадую, што жыў у нязгодзе з вучыцелькамі і апошнімі словамі на іх абзываўся. Цяпер з-за злосці на мяне яны могуць скарбы мае сабе прыўласніць.

Але трэба апавядаць аб маіх прыгодах. Пасля выхаду з гораду я больш за два тыдні па лясах блукаў. І не ведаў, куды ісці, што рабіць? Тым часам саслаб вельмі, бо апошнія дні толькі ягадамі жывіўся. А адной ноччу бульбы ў полі накапаў і на вогнішчы яе спёк. Але доўга так жыць мне цяжка было, бо як афіцэр меў я вельмі далікатнае здароўе і любіў штодзённа хлеб есці. А пакуль ў Польшчы знаходзіўся, дык зусім распесціўся і цалкам неразумна да розных каўбасаў а таксама масла прызвычаіўся. Думаў, што так будзе заўсёды. І так было б, каб не подлая здрада Сталіна. А здрада павінна была быць, інакш бы Гітлер ніколі не наважыўся напасці на магутны Савецкі Саюз і непераможную Чырвоную Армію.

Аднойчы ўвечары выйшаў я з лесу і пачаў асцярожна аглядаць наваколле. Заўважыў паблізу нейкае жытло. Дом стаіць на пагорку, а ўнізе гумно, стайня і хлеў. Людзей бачна не было, і іншага жытла паблізу я не заўважыў. Але чакаў, што далей убачу. Доўга нікога не было. Потым нейкая баба выйшла з дому і пасунулася сцежкай у накірунку гумна. У руках несла пілу і сякеру. Спусцілася ўніз і пачала каля асеці дрэва пілаваць. Тады я, прымушаны голадам, набраўся адвагі і са схованкі выйшаў. Убачыў, што кабета немаладая і што цяжка ёй самой дрэва пілаваць, таму прамовіў:

– Добры вечар, матуля! Можа, вам дапамагчы дроваў напілаваць?

Яна паглядзела на мяне і пытаецца:

– А ты адкуль тут узяўся?

– З лесу, – кажу. – У мяне вялікае няшчасце здарылася. Забралі мяне ў войска гэтыя праклятыя бальшавікі, прывезлі ажно ў Вільню, а як Гітлер на іх напаў, дык самі ўцяклі, а мяне на згубу пакінулі. Цяпер не ведаю, што рабіць. Дадому не траплю, бо гэта далёка. А тут таксама жыць няма як. І немцаў я вельмі баюся. З-за гэтага далей ад людзей трымаюся і па лясах хаваюся. Ужо цэлы тыдзень хлеба не еў. Можа прадасце мне хаця б кавалачак?

А яна кажа:

– Дам я табе есці, толькі спачатку справы па гаспадарцы скончу. А немцаў не бойся. Дарогу адсюль далёка бачна. Калі якая небяспека, дык у лес пойдзеш. Там цябе ніхто не злапае. А цяпер, калі хочаш мне дапамагчы, дык нарыхтуй дроваў для печы. А я пайду каровы выдаіць.

Схапіў я сякеру і давай дровы малаціць. Вельмі стараўся, каб ведала, што я не лянотнік. З голаду ў мяне галава круцілася, але працаваў з усёй моцы. Яна тым часам карову выдаіла і сказала мне дровы на кухню занесці. Пазаносіў я туды ўсё, што насек, а яна пад плітой агонь распаліла і пачала вячэру гатаваць. Мяне папрасіла сесці і, працуючы, размаўляла са мной. Некалькі разоў навонкі з хаты выходзіла на дарогу паглядзець: ці не ідзе хто чужы. А мне сказала:

– Ты не бойся. Тут народ толькі польскі. Немцаў і бальшавікоў не любяць. Калі нават цябе хто і ўбачыць, дык нікому не скажа. Зрэшты ніхто цябе тут і не ўбачыць, бо я асобна жыву. Гэта маёнтак Буркі.

Як растлумачыла яна мне, што такое маёнтак, дык я ажно здранцвеў ад страху. А потым спытаўся:

– А дзе ваш памешчык?

– Няма, – адказала яна. – У Англіі. Служыць там у польскім войску.

– А памешчыца дзе?

– Я памешчыца.

Хаця я быў страшэнна галодны і змучаны, але ўсё роўна смяяцца пачаў. Ведаў, што дрэнна раблю, але стрываць не мог. Бо я столькі наслухаўся і столькі ў кніжках і перыёдыцы начытаўся аб тых крывасмоках, польскіх панах і памешчыках! Як ходзяць у золаце, жывуць у раскошы і здзекуюцца з мужыкоў. А тут нейкая баба, абы як апранутая, спрацаваная, рукі ад работы ажно чорныя, кажа мне, што яна памешчыца. Я нават падумаў, што кпіць з мяне. А яна кажа:

– Чаго ты зубы ашчэрыў?

Дык я і не ведаў, што рабіць, а таму праўду ёй сказаў:

– Забаўна мне ад таго, што вы самі працуеце і кажаце, што вы – памешчыца.

– Так яно і ёсць! – сказала яна. – Мы тут усе працавалі. Мелі ў добрыя часы дзеўку і парабка для работы, але і для нас працы не бракавала. А цяпер адна засталася, таму сама і працую. Але цяжка мне ўпраўляцца, бо бальшавікі нашу гаспадарку зусім знішчылі. Забралі ўсіх коней і тры каровы. Адну толькі пакінулі… найгоршую. Двух сыноў маіх у войска ўзялі, і яны не вярнуліся. Муж таксама. Так наша праца столькіх гадоў засталася змарнаванай. Але найбольш сям’і мне шкада, бо не ведаю, ці вернуцца яшчэ калі дадому і ці ўбачымся зноў.

Падумаў я, што магчыма ў тым, аб чым яна кажа, крыху праўды і ёсць. Але чуць гэта мне было вельмі дзіўна.

Дала яна мне паесці. І яшчэ як! З самога таго часу, як з горада выйшаў, так не еў. Тым часам яна мяне пра розныя рэчы выпытвала. Хто такі? Адкуль паходжу?… Дык я ёй усё схлусіў. Сказаў, што быў узяты ў войска як прызыўнік і ў самім войску радавым служыў. Што перад тым у калгасе працаваў. І бальшавікоў моцна праклінаў. Разам са Сталіным. Бо ведаў, што палякі яго страшэнна не любяць. Але яна не лаялася ні на бальшавікоў, ні на немцаў, ні на Сталіна. Толькі распытвала мяне і слухала ўважліва. Пасля сказала:

– Што ты далей збіраешся рабіць? Калі далей у дарогу пойдзеш, дык я дам табе бохан хлеба і кавалак сала. Удалося мне крыху збожжа ад рэквізіцыі схаваць, таму я жыта на жорнах мялю і хлеб выпякаю.

Тут я ўсклікнуў:

– Матулечка, любая! Не ведаю я, куды ісці. Калі пайду ў лес, дык дзе-небудзь з голаду загіну, альбо немцы мяне сцапаюць і заб’юць. Ці не мог бы я тут у вас застацца? Рабіў бы ўсё, што толькі скажаце. Еў бы, што дасцё. А пазней, можа, што і зменіцца.

Падумала яна і кажа:

– Добра. Заставайся пакуль тут. А потым паглядзім, што будзе. Спаць дзеля бяспекі будзеш у адрыне. Пайшлі, месца табе пакажу.

Узяла яна ліхтар. Дала мне стары кажух і коўдру. Наліла бутэльку вады, каб я меў што папіць уночы. І пайшлі. Ліхтар яна пад кажухом несла, каб святла ўначы здалёку бачна не было.

Прыйшлі мы ў адрыну. Яна ў адным месцы спецыяльна ўкладзеныя там дошкі вынула і пасвяціла мне ўсярэдзіну. Гэта была схованка, якую цяжка знайсці. Растлумачыла яна мне, што дзверы ў адрыну на ключ замкне, але са схованкі ёсць лаз пад дахам. Таму ў выпадку небяспекі я магу да рава ўцячы і адтуль хмызамі ў лес збегчы. Запэўніла яна мяне, што ўначы тут будзе спакойна, бо немцаў паблізу нідзе няма. А да мястэчка адсюль далёка. Замкнула адрыну і пайшла.

Паклаў я на сена кажух, боты зняў і коўдрай накрыўся. І пачуўся вельмі шчаслівым чалавекам. Аднак палякі тыя не так ужо і страшна подлыя, як нам аб іх казалі. Бо, трэба сказаць праўду, ніхто з іх мяне яшчэ ні разу не пакрыўдзіў, усе толькі дапамагалі. У нас дык мне б ніхто дапамогі не аказаў. Такім тыпам, што ад улады хаваюцца, ніхто не дапамагае. А тут народ іншы. Толькі тая подлая Ірка мяне вельмі пакрыўдзіла. Але, можа, я ёй яшчэ і адпомшчу.

Спаў я вельмі моцна, пакуль не пачуў, што мяне нехта кліча.

– Мішка!… Мішка!…

Пазнаў я голас памешчыцы і адгукнуўся.

– Вылазь, – сказала яна. – Трэба снедаць.

Пайшоў я ў дом. Дала яна мне паесці выдатна. А потым прынесла цывільную апратку, боты, шапку, шкарпэткі і чыстую бялізну.

– Сабрала гэта ўдома, – патлумачыла мне. – Гэта рэчы маіх сыноў. Апраніся ў іх, бо ў тваёй бальшавіцкай уніформе зараз хадзіць небяспечна.

Нарыхтавала яна два саганы вады. Паставіла цэбар халоднай. Дала мне рушнік, мыла і сказала добра вымыцца.

– Мусіць, вошай маеш, – дадала яна.

– Ёсць троху, – сазнаўся я. – Рэч у войску непазбежная.

– Гэта гледзячы ў якім войску, – сказала яна.– У вас гэтага багацця і ў войску, і па-за войскам дастаткова. Такая ўжо ў вас культура.

Выйшла яна з хаты. Пачаў я мыцца ўвесь. Выдраіўся старанна і апрануўся. Так, адразу бачна, што гэта панічы былі. Бялізна чыстая, цалкам белая. Адзенне сукновае. Боты моцныя, з добрай скуры. Гэта ўсё да мяне троху не пасавала. Але нічога, з часам абляжыцца.

Прыбраў я кухню і брудную ваду на двор выліў. А тым часам памешчыца прыйшла і гаворыць мне:

– Ты цяпер забудзь, што цябе Мішкам клічуць. Цяпер ты Янка, мой сын. Я маю нават дакументы для цябе, пакуль іншыя, фіктыўныя, не зробім. Калі немцы сюды прыйдуць альбо паліцыя з гміны, дык ты не ўцякай і нідзе не хавайся. Аднак і на вочы ім не сунься. Пачынай работаць, каб не казаць ім нічога. Балаканне з імі – гэта ўжо мая справа будзе. А суседзям, калі пра цябе даведаюцца, скажу, што ты бежанец. Ці ты добра мяне разумееш?

– Так. Усё зразумеў.

– Пры паліцыі альбо немцах, калі прыйдзецца да мяне звярнуцца, кажы мне: мама. А пры суседках ці ўвогуле калі трэба, называй мяне пані Юзэфа.

Вельмі ўсцешыўся я з гэтага. Пачуўся так, быццам на свет наноў нарадзіўся. Зразумеў, што памешчыца гэта загінуць мне не дасць. Ад радасці дык нават слёзы ў мяне з вачэй пайшлі. Схапіў я пані Юзэфу за руку і пацалаваў.

– Дзякуй вам вялікі, – сказаў ёй. – Пакуль жыць буду, не забуду гэтага, і калі буду ў стане, аддзячу за ўсё, бо загінуў бы без пані.

А яна сказала:

– Богу аддзяч, што ёсць тут добрыя людзі і што маюць сэрца нават для сваіх ворагаў, калі тыя ў няшчасці. А ты, я бачу, малады і дурны, дык можа, яшчэ не зусім сапсуты. Таму я цябе выратую, як здолею.

Вось такім чынам я і застаўся там. Спаў і надалей у адрыне, а ўдзень ужо смела па ўсім фальварку хадзіў. Работы было шмат, таму працаваў цэлымі днямі. Зрэшты, і пані Юзэфа цяжка працуе. Нават болей і лепей за мяне. Бо я толькі ад яе рабоце вучуся.

Я вельмі шчаслівы чалавек. Нядаўна яшчэ думаў, што загіну пэўна. І загінуў бы дзе-небудзь ад голаду альбо ад холаду, альбо ад рук немцаў. А цяпер маю і дом, і ежу, і добрую апратку, і дакументы, і гаспадыню, якая да мяне як маці да сына ставіцца. Але дзе там як маці да сына?!… Ад маці сваёй я нічога, акрамя лаянкі, не чуў. А як малы быў, дык яшчэ і біла часта. А пані Юзэфа ніколі дрэннага слова не скажа. І дбае, каб быў сыты, чысты, у бяспецы. Я ёй гэтага ніколі не забуду і, канешне, як толькі будзе магчымасць, аддзячу. Няхай ведае, што мы, бальшавікі, вельмі добрыя і ўдзячныя сэрцы маем!

Таварышу У. Чэрчылю.

3 кастрычніка 1941 года.

Фальварак Буркі.

Пісаць няма калі.

Работы шмат, бо працуем мы толькі ўдваіх… Аднак я буду гэтыя свае Запіскі патроху далей працягваць. Вырашыў я прысвяціць іх таварышу У. Чэрчылю. Так. Бо аказалася, што гэта вельмі вялікі і важны чалавек. Шкада толькі, што не камуніст ён і што англічанін. Аднак цяпер ад яго залежыць перамога ў вайне… Усё гэта дакладна мне пані Юзэфа растлумачыла. Бо перад тым уся палітыка ў мяне ў галаве пераблыталася.

Праз пару тыдняў пасля майго прыходу на фальварак я падчас вячэры пачаў моцна Сталіна клясці. Ведаў, што яго палякі не любяць і хацеў такім чынам пані Юзэфе дагадзіць. А яна сказала:

– Грашыш ты, хлопча! Нельга так брыдка праклінаць. Гэта сведчыць пра недахоп добрага выхавання. А што новая вайна распачалася, дык Сталін яе зусім не хацеў. Гэта Гітлер на Расію напаў, як папярэдне на Польшчу. Гэта ягоная сатанінская справа!

Я на яе ажно вочы ад здзіўлення вытарэшчыў. Нават спалохаўся, бо падумаў, што, можа, яна камуністка альбо агентка НКВД. А яна далей гаварыла:

– Ты цяпер з’яўляешся нашым саюзнікам, бо 30-га ліпеня Сталін і Молатаў у Крамлі ў Маскве дамову з нашым галоўным правадыром генералам Сікорскім заключылі. І цяпер палякі і расіяне будуць змагацца за вызваленне Расіі і Польшчы ад супольнага ворага, Гітлера. А калі пераможам яго, тады Польшча будзе зноў вольная і ў Расіі іншае жыццё пачнецца. Бо ваш урад будзе вымушаны паклапаціцца аб расійскім народзе, які ў выніку вайны дужа пацярпеў. Дапускаю нават, што і ў вас таксама дэмакратычныя асновы ўвядуць.

– А раптам не пераможам Гітлера, бо вельмі гэта спрытны камандзір і магутную армію мае.

А яна сказала:

– Гэта нічога. Можа, мы б самі і не перамаглі, але нам Англія дапаможа.

– Англія?! – спытаўся я і адчуў, што мне ў вачах цёмна робіцца і пачынаю вар’яцець.

Падумайце сабе, людцы: да чаго дажыў Савецкі Саюз!… Тая самая Англія, якая столькі перашкаджала нам у дабрабыце жыць і працаваць; якая хацела зрабіць з нас нявольнікаў і абрабаваць расійскі народ, будзе цяпер нас вызваляць ад Гітлера, які быў такім вялікім нашым сябрам. Адчуў я, што ўжо зусім нічога зразумець не магу. А пані Юзэфа так далей гаварыла:

– Натуральна, Англія. Гэта вялікі народ, стваральнік магутнай цывілізацыі. За імі таксама і Амерыка возьмецца, калі трэба будзе… Ёсць у Англіі выдатны палітык, Уінстан Чэрчыль ягонае імя. Ён Гітлера абавязкова пераможа. Пакуль ім цяжка, бо яны не былі падрыхтаваныя да вайны. Але маюць выдатную прамысловасць, таму вельмі хутка ўзброяцца і адразу з Гітлерам пакончаць.

З таго часу яна пачала мне шмат пра Англію і Амерыку апавядаць. Гаварыла, што Англія ніколі ніводнай вайны не прайграла і што супольна з ёю пяцьсот мільёнаў чалавек працуюць. І што ўжо шмат сотняў год на іх зямлі вораг не быў. Што здолела нават Напалеона перамагчы. Таму і Гітлеру абавязкова рады дасць.

Але мяне найбольш зацікавіў Чэрчыль, бо аказалася, што гэта менавіта ён мусіць Гітлера перамагчы. Я паволі нават пачаў верыць пані Юзэфе, бо пераканаўся, што яна шмат ведае аб тым, што ў свеце робіцца. Нават аб нашым Савецкім Саюзе шмат цікавых рэчаў мне апавядала. І адкуль толькі баба ўсё гэта ведае?!

Вось таму я вырашыў гэтыя мае Запіскі Чэрчылю прысвяціць, каб ён ведаў аб тым, як я моцна яго шаную. Бо неўзабаве англічане сюды прыйдуць, каб немцаў выгнаць. А калі прыйдуць, каб нас вызваліць, дык, ясная рэч, застануцца назаўсёды, каб з людзей адпаведны барыш за вызваленне для сябе спагнаць. Таму варта забяспечыцца і ў выпадку патрэбы мець магчымасць давесці англійскаму НКВД, што я іхняга правадыра вельмі шаную. Шкада толькі, што не маю партрэта Чэрчыля, каб загадзя павесіць, а не тады толькі, як Цэнтральны Камітэт Англійскай капіталістычнай Партыі выдасць такі загад.

Таварышу І.В. Сталіну.

17 кастрычніка 1941 года.

Фальварак Буркі.

Аказалася, што Сталін, хаця і грузін, не быў ніколі здраднікам Расіі. Проста Гітлер яго хітра ашукаў. Ён наўмысна доўгі час прыкідваўся сябрам, каб разам палякаў разбіць, бо Францыі баяўся. Потым абраў спрыяльны момант і, па-здрадніцку парушыўшы міждзяржаўныя дамовы, напаў на нас. Але гэтага яму таварыш Чэрчыль не даруе. Бо англічане – народ з вялікім гонарам і не любяць, калі хто-небудзь слова не трымае. Вось.

Заўважыў я, што пані Юзэфа заўсёды перад ежай кароткую малітву прамаўляе. А аднойчы яна ў мяне спытала:

– Ты, пэўна, не хрышчаны, бо ніколі нават не перахрысціўся.

Ня ведаў я, што ёй на гэта адказаць, але вырашыў схлусіць.

– Мяне маці сама ахрысціла, калі быў малым дзіцёнкам. Але маліцца не навучыла.

– Ведаю, што ў вас рэлігія знаходзіцца пад пераследам, – сказала пані Юзэфа. – Але гэта вельмі дрэнна. Я табе зараз растлумачу, чаму. Бо табе цяжка гэта зразумець. Вось, напрыклад, я хрысціянка. Гэта значыць, стараюся паступаць у сваім жыцці так, як нам Хрыстос наказаў. А найважнейшы ягоны наказ: “Любі бліжняга, як сябе самога”. Як ты лічыш: дрэнна так паступаць ці добра? Ці лепей любіць толькі сябе, а іншых ненавідзець?… Каб я не была хрысціянкай, дык і цябе з той бяды, у якой ты як чалавек апынуўся, не ратавала б. Навошта рызыкаваць дзеля чужога чалавека і да таго ж яшчэ ворага нашага. Бо ведаю, што вас вучылі толькі нянавісці і да Бога, і да іншых людзей. Але паколькі Хрыстос нам казаў нават ворагам прабачаць, а людзям у няшчасці дапамагаць, таму і я табе дапамагла. Вось: дапамагла табе толькі таму, што я хрысціянка. Ці гэта дрэнна?

– Гэта вельмі добра, пані Юзэфа! І я велізарна вам за гэта ўдзячны. Але Богу маліцца не ўмею. Запозна мяне гэтаму вучыць.

Некалькі разоў мы пра рэлігійныя справы размаўлялі. І ўрэшце я нават згадзіўся з тым, што хрысціяне – гэта не зусім подлыя людзі. Натуральна, не сказаў я ёй таго, што насамрэч думаю. Што кожная рэлігія – гэта махлярства, капіталістычныя хітрыкі і опіум для беднага люду. Гэтаму нас навучыла партыя, і так яно і ёсць. Бо каб рэлігія была чымсьці добрым, дык чаму такія мудрыя людзі, як Ленін і Сталін, лічылі яе шкоднай для пралетарыяту? Нават дапускаю, што гэта ўвогуле жыдоўская работа. У нас Троцкі здрадзіў Савецкаму Саюзу. А Хрыстос, напэўна, таксама быў рэакцыяністам і прыслугоўваў англа-амерыканскім капіталістам. Але гэтага я пані Юзэфе не сказаў, каб не зразумела часам, што я – чалавек культурны, а не нейкі там радавы, мужык ці рабочы.

Аднойчы яна мне сказала:

– Ведаеш што, Янка, паколькі ты хрысціянін, варта табе вывучыць хаця б адну малітву. Ёсць прыгожая малітва: Ойча наш. Пакінуў яе для нас сам Хрыстос. Калі ты пажадаеш і будзеш у стане, яна ўкажа табе ўсе тыя дарогі, якімі чалавек павінен кіравацца ў жыцці, асвеціць іх. Я навучу цябе гэтай малітве. А ты яе, для дабра сваёй душы, хоць раз у дзень прачытай, каб табе ў жыцці лепей вялося і каб зразумеў, што маеш у сабе несмяротную душу, а не пустку, якую бальшавікі запоўнілі злосцю і нянавісцю да людзей.

Вось пачала яна мяне гэтай малітве вучыць. А я мусіў на тое згадзіцца. Бо як жа не згадзіцца?… Ведаў, праўда, што і без гэтага яна б мяне не выгнала і дапамогі сваёй не пазбавіла. Але – падумаў я сабе – лепей гэтую справу ўлагодзіць палітычна. Тая яе малітва на шыі ў мяне вісець не будзе. Зрэшты, можа, нават калі мне і прыдасца. Зноў жа і пані Юзэфа яшчэ дабрэйшая да мяне будзе.

Не вельмі тая навука мне ішла спачатку. Цяжка было словы запомніць. Але праз некалькі дзён я ведаў усю малітву і разам з пані Юзэфай яе ўвечары прамаўляў. А яшчэ яна мяне хрысціцца навучыла.

Як тое маленне ў мяне пачалося, дык я зусім гумор страціў і шанаваць сябе перастаў. “Вось, – разважаў я, – як страшна апусціўся! Сам тыя рэлігійныя забабоны, якія заўсёды высмейваў, адпраўляць пачаў! Да чаго ж я, ідэйны камсамолец, крыштальна чэсны чалавек, дайшоў! Як нізка ўпаў! А ўсё з-за праклятай Германіі і з-за Гітлера!”

Але аднаго разу пачаў я над той малітвай задумвацца. І раптам усё зразумеў і вельмі ўсцешыўся. Гэта ж наша малітва – бальшавіцкая. Можна нават сказаць, што цалкам камуністычная. “Ойча наш…” Хто гэта?… Зразумела, што ЁН!… Заўсёды БАЦЬКАМ мы ЯГО называлі. “Святое імя тваё! Хай будзе воля твая!” Натуральна, што так. У любым выпадку да гэтага заўсёды імкнуліся. І – калі ўсё добра скончыцца – далей імкнуцца будзем. І з тым “хлебам штодзённым” таксама цалкам слушна. Бо толькі ад Яго, таварыша Сталіна, наш хлеб і жыццё залежалі. І з тымі “правіннасцямі нашымі” таксама рацыя! Трэба заўсёды правіннасці тыя ў сабе і навокал вышукваць і ўладам аб іх своечасова даносіць. Толькі з тым “небам” не вельмі згаджаўся. Але пазней дадумаўся, што гэта ўсяго толькі ў пераносным і агульным сэнсе акрэслена месцазнаходжанне Сонейка нашага. Таму замяніў я словы “каторы на небе” словамі: “каторы ў Крамлі”. Нават пра Гітлера ў той малітве ўзгадана: “Але пазбаў нас ад благога”… Гэта значыць ад той падлюгі германскай.

Калі я зразумеў усё гэта, дык вельмі ўсцешыўся і нават сам пані Юзэфе аб малітве нагадваў. Толькі словы “ў небе” замяняў у думках словамі “ў Крамлі”. І такім чынам нават вельмі ладна ў нас ішло. Яна сваё, а я – сваё. І абодва задаволеныя. А бацька Сталін не ўгнявіцца, што ўголас замест “у Крамлі” я казаў “на небе”. Думаў жа інакш. Вось.

Я нават сам час ад часу гэтую малітву прамаўляў і ў хуткім часе падабраў да яе рэвалюцыйную мелодыю і пачаў яе спяваць. Цяпер я вельмі ўдзячны пані Юзэфе, бо яна дакладна мне растлумачыла, што Сталін не здрадзіў. Таму ізноў свята ў яго веру, ізноў ЯМУ мае Запіскі прысвячаю. Бо, натуральна, і Чэрчыль вельмі паважаны чалавек, паколькі нас ад Гітлера ратуе. Але дзе там яму, індывіду з буржуйскім мінулым, з бацькам Расіі і ўсяго свету раўняцца!

ОЙЧА НАШ, КАТОРЫ Ў КРАМЛІ; СВЯТОЕ ІМЯ ТВАЁ! ХАЙ БУДЗЕ ВОЛЯ ТВАЯ! ХАЙ ПРЫЙДЗЕ ЦАРСТВА ТВАЁ, ЯК У КРАМЛІ, ТАК І Ў АСТАТНІМ СВЕЦЕ.

15 студзеня - 15 лістапада 1942 года

15 студзеня 1942 года.

Фальварак Буркі.

Выкрыў я вялікую таямніцу пані Юзэфы. Заўсёды здзіўляўся: адкуль яна навіны з усяго свету мае! А цяпер ведаю. Аказалася, што яна мае радыё. І яшчэ якое! Такое, што загранічныя станцыі можна слухаць.

Аднойчы пані Юзэфа паехала ў мястэчка. Яна амаль кожны тыдзень ездзіць туды з суседзямі. Таму я застаюся дома сам за гаспадара. Калі яна ад’ехала, пачаў я дбайна ўсё абшукваць, што яна мае і дзе хавае? Але нічога падазронага доўга знайсці не мог. Нарэшце ў адным месцы на кухні за печчу, заўважыў расшатаную цэглу. Вынуў я адну цагліну і пасвяціў усярэдзіну. А там у скрутцы радыёапарат стаяў і вялікая батарэя. Мне нават страшна зрабілася, бо быў загад уладаў, каб радыёпрыёмнікі аддаць. А за праслухоўванне загранічных перадачаў павінна накладацца вельмі суровае пакаранне, нават пакаранне смерцю… Лепей за ўсё было ў нас у Савецкім Саюзе. У нас ніхто не забараняў слухаць загранічныя станцыі. Што праўда, ніхто і не слухаў, бо народ такіх прыёмных апаратаў не мае. Таму ўсё ў парадку.

Мне гэта вельмі не спадабалася. У выпадку правалу і я магу з-за гэтай буржуйкі загінуць!… Не магу я зразумець: як гэта можна рабіць супраць загадаў улады!… Ясная рэч, што ўлады гэтыя нямецкія. Але ж гэта ўлады, і калі што загадваюць, дык належыць паслухмяна выконваць. Бо хто чужой улады не слухае, той і сваёй не ўшануе!

Доўга аб тым радыё я думаў. Нарэшце вырашыў, што буду прыкідвацца, быццам нічога не ведаю. А ў выпадку чаго дык так і скажу, што нічога не ведаў, бо інакш бы тэрмінова даклаў. З таго часу я пачаў ставіцца да пані Юзэфы з вялікім недаверам. Аказалася, што і яна здранцвелая рэакцыяністка. Гэта пачварна, што палякі ніякай пашаны да ўладаў не маюць і грамадскага парадку не прызнаюць!

Цяпер я легальны чалавек і нікога не баюся. Пані Юзэфа вырабіла ў гміне для мяне дакументы. Сказала, што гэта ёй даволі шмат каштавала, але цяпер мы можам жыць без страху, бо ўсё ў парадку. І як яна гэтага дамаглася, паняцця не маю. Але я цяпер маю метрыку і шасцімесячнае пасведчанне, выдадзенае на падставе метрыкі. Мянуюся цяпер Ян Бусько, народжаны ў 1919 годзе ў вёсцы Дакудава, Лідскага павету. Акрамя таго маю пасведчанне з ПКУ аб няздатнасці да вайсковай службы і яшчэ адно, з тутэйшай гміны, аб тым, што працую сельскагаспадарчым рабочым у фальварку Буркі. Карацей, усё ў парадку. Пані Юзэфа навучыла мяне троху размаўляць па-польску, і я ўжо няблага гэтую мову разумею. І нацыянальнасць у мяне зменена: беларус.

На пачатку студзеня пані Юзэфа паведаміла мне, што Савецкі Саюз падпісаў “атлантычную хартыю”.

– Што гэта такое? – спытаўся я.

– Гэта, – адказала яна, – вельмі важны палітычны дакумент, якім гарантуецца тэрытарыяльная непарушнасць асобных дзяржаў. Такім чынам нават малыя народы будуць абаронены ад захопу з боку дзяржаў моцных і агрэсіўных.

Сказаў я ёй, што гэта безумоўна вельмі добра. Але ведаў, што нічога ў гэтым добрага няма, усяго толькі хітрыкі капіталістаў, каб утрымаць у сваіх руках тое, што нарабавалі ў іншых народаў. Польшча, напрыклад, захапіла тую частку Беларусі, а таксама Украіны, якая павінна была належаць агульнай радзіме народаў Савецкага Саюзу!… Я гляджу на гэту пані Юзэфу як на троху дурнаватую, бо яна так моцна верыць у тыя подпісы, хартыі і дамовы, быццам зусім не разумее, чаго гэта варта. Гітлер у 1939 годзе падпісаў дамову з Савецкім Саюзам, а ў 1941 годзе на той самы Саюз вераломна напаў. Тое ж самае і з “хартыяй атлантычнай”. Пэўна, нехта хоча некага ашукаць і дымавую заслону пушчае.

Перад Калядамі пані Юзэфа купіла для мяне новыя добрыя боты. Мы спецыяльна па іх на рынак ездзілі. Яна таксама дала перарабіць для мяне адзенне аднаго са сваіх сыноў. І зараз я выглядаю вельмі элегантна. Ніколі ў жыцці такой прыгожай вопраткі не меў. Нягледзячы на гэта, мне дужа не падабаецца, што яна эксплуатуе маю працу як памешчыца. Што праўда, яна таксама працуе. Нават болей за мяне работы мае, бо і карову доіць, і свінняў корміць, і гатуе, і праннем займаецца, і хлеб пячэ, і па гаспадарцы што трэба робіць. Занятая ад ранку да ночы. Але ж яна буржуйка, якая пад прыстойным сацыялістычным ладам павінна быць забітая адразу. Таму прыкра мне працаваць на яе. Не дзеля гэтага я ў школах вучыўся і з’яўляюся камсамольцам і афіцэрскае званне маю. Але мушу трываць, пакуль сітуацыя да лепшага зменіцца.

Некалькі разоў ездзіў я з ёй у мястэчка гандляваць. Мусілі бульбу і збожжа прадаваць, каб былі грошы на гаспадарчыя выдаткі. Каня яна ў суседзяў пазычала, бо свайго няма, паколькі савецкія ўлады яе коней рэквізавалі. Яна вельмі на гэта наракала і казала, што такімі ўчынкамі толькі дзяржаву нішчаць і сабе шкодзяць. Не можа зразумець таго, што яе коні і каровы дзе-небудзь у іншым месцы больш патрэбны. А можа, нават узяты для працы па абароне Савецкага Саюза. Зразумела, што без каня цяжка абысціся. Але дзяржава павінна быць на першым месцы. Бо сама яна сабе дасць рады. Буржуі з любой сітуацыі выкруцяцца. Сказала ж мне нядаўна, што грошы на куплю каня збірае, бо інакш увесну не дамо рады з працаю ў полі. Аказалася, што за савецкай уладай ёй суседскія мужыкі дапамаглі зямлю ўзараць. Дурныя ж тыя польскія мужыкі, што дапамагаюць памешчыцы. Я пакуль іх не ведаю. Але цікава ўбачыць, як яны жывуць. Бо тыя, якіх у мястэчку на рынку бачыў, дык вельмі заможныя. Апранутыя добра. Усе маюць скураныя боты. А ў аднаго нават гадзіннік заўважыў. А можа, гэта ўсё не мужыкі, а памешчыкі? Таму цікава, каго яны эксплуатуюць, каб у такой раскошы жыць і шыкоўна апранацца? Я хачу ў гэтых справах канчаткова разабрацца, бо вельмі яны для мяне незразумелыя. Заўважыў я нават маладых суседскіх хлопцаў, якія часта на веласіпедах у накірунку мястэчка ездзяць, таму спытаў у пані Юзэфы:

– Хто гэта такія, што веласіпедамі раз’язджаюць?

А яна сказала:

– Суседскія хлопцы. Ім зручней па малых справах веласіпедамі ў мястэчка ездзіць, чым возам. У некаторых мужыкоў савецкія ўлады не здолелі веласіпеды адабраць, бо тыя добра іх схавалі. А гэта вельмі выгодна. Я два веласіпеды мела: мужчынскі і дамскі. Але ў мяне, як першая партыя вашых салдатаў прыйшла, адабралі абодва.

Так, дзіўная гэта краіна! Нават мужыкі веласіпедамі ездзяць. І адкуль яны іх узялі? Пані Юзэфа мне казала, што веласіпеды прадавалі ў магазінах у растэрміноўку… Добра жылося рэакцыяністам у той капіталістычнай Польшчы.

А аднойчы ў мяне была дужа страшная прыгода, думаў нават, што загіну. Я жудасна напалохаўся і не забуду таго ніколі ў жыцці. Вось паехаў я з пані Юзэфай у мястэчка на гандаль. Пані Юзэфа даволі хутка прадала авёс і ячмень, потым купіла што трэба для гаспадаркі. А паколькі конь у нас быў пазычаны ў суседзяў, дык яна не хацела доўга ў мястэчку марудзіцца. Таму мы адразу паехалі назад. Едзем сабе і размаўляем. Я па баках гляджу і за ўсім уважліва назіраю. Дамы паўсюль ладныя. Пэўна, у кожным нават падлога ёсць. У вокнах фіранкі і кветкі. Таму ўсё гэта мяне цікавіла. Мінулі мястэчка і раптам я здалёк заўважыў нейкі вайсковы атрад. Спытаўся ў пані Юзэфы:

– Хто гэта можа быць?

А яна цалкам спакойна адказвае:

– Немцы. Тут іх кавалерыйскія атрады дарогі патрулююць. А часам аўтамабілямі ездзяць.

Як я пачуў “немцы”, дык адчуў, што сэрца маё ў грудзях замерла. Спынілася і не працуе. Вось так… Думаў нават, што памёр. Мы далей едзем, а немцы насустрач нам валяць. Я нават хацеў саскочыць з возу і ўцякаць. Але куды там уцячэш? Дагоняць, бо ўсе ж вершнікі. І мясцовасць была невыгодная для ўцёкаў. Акрамя таго я зусім страціў уладу над рукамі і нагамі.

Зраўняліся мы з немцамі. Атрад іх быў малы. Можа з дваццаць вершнікаў. Але які атрад! Напэўна, лепшых кавалерыстаў з усёй гітлераўскай арміі адабралі. Коні дужыя, сытыя, ажно ільсняцца. Я ў Расіі ніколі такіх не бачыў. Вупраж на іх акоўкай блішчыць і ўся з добрай скуры зробленая. Мужыкі як ільвы. Адзенне на іх ахайнае, шэрага колеру. Узброены магутна. Нічога дзіўнага, што такія салдаты перамагаюць. Пэўна, нават мяса ядуць штодзённа, а не як нашы салдаты, смярдзючую рыбу. І тую не заўсёды даюць. Бо часам па тыдню і дольш толькі спляснелыя сухары ядуць, што па шмат гадоў на складах праляжалі.

Вось зраўняліся яны з намі. Мне дыханне ў грудзях сперла, і я толькі гляджу на іх. Хацеў вочы заплюшчыць, але павекамі варухнуць не мог. А на плячах дык быццам мне хтосьці пад кашулю снегу насыпаў. “Прапаў, – падумаў я, – засякуць мяне за польскую буржуйскую справу. І ніхто ў Савецкім Саюзе не даведаецца, як я геройскай смерцю загінуў!”

Адзін з кавалерыстаў каля нас затрымаўся і нешта звярнуўся да мяне па-польску. Але я яго не зразумеў, бо мова яго была нейкая дзіўная. Аднак пані Юзэфа адразу пачала яму нешта па-нямецку гаварыць. Дык ён ёй пасміхнуўся нават і яшчэ нешта сказаў. А яна яму смела і гучна адказала. І таксама шпарка сакатала, як і ён. Бачу: немец да мяне голаў схіліў і нешта спытаўся. І пані Юзэфа на мяне зірнула і нешта сказала. А я сяджу цалкам здранцвелы.

Нарэшце пакінуў нас немец у спакоі і паехаў хутка сваіх калегаў наганяць. Таму і мы ў дарогу рушылі. Праз некаторы час пані Юзэфа спыталася ў мяне:

– Чаго ты так моцна напалохаўся?

– Зусім, – адказваю ёй, – я не спалохаўся. А нават цалкам наадварот: раззлаваўся.

А яна сказала:

– Нават немец гэта заўважыў і спытаўся, што з табою. Я сказала яму, што ты хворы і што вазіла цябе ў мястэчка да доктара.

– Гэта я ад злосці так з твару змяніўся і збляднеў. Бо мне вельмі хацелася таго немца грунтоўненька збіць за тое, што яны так подла напалі на Польшчу ў 1939 годзе. Але баяўся, каб не наклікаць тым прыкрасцяў на пані.

А яна на гэта сказала:

– Нічога. Трэба яшчэ некаторы час патрываць. І ім канец прыйдзе. Англічане нас дакладна ад гэтай гітлераўскай заразы вызваляць.

– Так. Уся надзея на Чэрчыля! – сказаў я і дадаў: – Але ж пані па-нямецку балакае як немка!

– Вельмі добра не размаўляю. Але здолею ўсё сказаць і зразумець, бо ў гімназіі гэтую мову вучыла. Па-французску я лепей гавару.

Дзіка падазроным мне гэта здаецца! Ці не з’яўляецца яна англійскай агенткай? Бо і радыё патаемна слухае. І замежныя мовы ведае. І такая смелая. Вельмі ўсё гэта падазрона! Я мушу быць з ёй асцярожным.

3 лютага 1942 года.

Фальварак Буркі.

Пасля той сустрэчы з немцамі я болей у мястэчку не быў. Калі трэба было ў наступны раз ехаць, дык я ўсё ў дарогу падрыхтаваў, мяхі бульбы на сані наладаваў і кажу пані Юзэфе:

– Прашу на мяне не гневацца, але я ў мястэчка не паеду. Не хачу болей немцаў у вочы бачыць!

– Чаму? – спыталася яна. – Са мной табе няма чаго баяцца. Я па-нямецку добра размаўляю. З усяго выкруцімся… Да таго ж у цябе дакументы ў поўным парадку. Можаш ехаць са мною смела.

– Не паеду ні за што! – кажу я. – Баюся, што як убачу немцаў, дык ад злосці не стрываю і біць іх пачну. Такі ўжо ў мяне гарачы характар. А паколькі фашыстаў тых вельмі не люблю, дык ад знервавання магу вялікія няшчасці на сябе і на пані наклікаць. Лепей я дома застануся, бо і працы шмат назбіралася.

– Добра, – сказала яна, – заставайся дома. Але я хацела, каб ты меў разрадку і на людзей паглядзеў.

– Лепей буду адзін сядзець, чым немца ўбачыць. Бо я іх нават за людзей не лічу. Горшыя яны за ваўкоў.

І застаўся дома. Работы ажно зашмат перарыдляваў, бо сумна было. А моцы мне ад добрай ежы прыбыло, таму і працаваць было лёгка.

Пані Юзэфа вярнулася дадому позна і была вельмістомленая. Таму я каня распрог і пакупкі ў дом занёс. А яна напісала цыдулку і сказала мне:

– Адвядзі каня да Малугаў, бо ў мяне яшчэ шмат работы па доме. Аддасі ім каня, гэтую цыдулку і соль, якую прасілі для іх купіць.

Мне не вельмі хацелася да суседзяў паказвацца. Але пані Юзэфа, канешне, заўважыла гэта і сказала:

– Ты з суседзямі нашымі пазнаёмся і іх не асцерагайся. Тут усе палякі. Хаця гэта бедныя людзі, але шляхетныя, і ніякай крыўды ад іх ты мець не будзеш. Зрэшты, усе тут і так ведаюць, што ты ў мяне як рабочы працуеш і здагадваюцца, што пасля рускага войска застаўся. Можаш быць упэўнены, што ніхто на цябе не данясе. У нас такіх звычаяў няма. Не ты адзін у гэтых ваколіцах хаваешся. Шмат вашых салдатаў засталося і хаваюцца ў мужыкоў ці па фальварках.

Што было рабіць?… Узяў я соль і цыдулку, ускочыў без сядла на каня і паехаў да суседзяў. Нават было цікава паглядзець, як сапраўдныя мужыкі тут жывуць. Бо пані Юзэфа ж памешчыца. Гэта значыць, з вышэйшага класа паходзіць і жанчына выкшталцоная. Пэўна, толькі вайна прымусіла яе па-сапраўднаму працаваць і перастаць эксплуатаваць бедных людзей.

Выбраўся я на лепшую дарогу і еду да Малугаў. Гэта было блізка, але дарога дрэнная, бо апошнімі днямі шмат снегу нападала. Агні ў вокнах хаты здалёк бачна, бо побач з нашым фальваркам месціцца… Прыехаў я ўрэшце да Малугаў. Два вялікія сабакі выскачылі да мяне і пачалі брахаць. Дык я з каня злезці баяўся, бо псы як ваўкі выглядалі. Але нехта з дому выйшаў на двор і спытаўся па-польску:

– Хто там?

Я адказаў:

– Рабочы ад пані Юзэфы з Буркоў. Каня вам прывеў і соль прывёз. Цыдулка таксама ёсць для гаспадара.

Мужчына той сабак адагнаў і павёў каня на стайню.

– Пачакай тут хвілінку, – папрасіў мяне.

Вярнуўся ён адразу і пайшлі мы ў хату. Я з усімі павітаўся і цыдулку з кішэні дастаў.

– Не ведаю, каму гэта аддаць, – кажу.

– Вядома, мне, – сказаў старэйшы, зусім ужо сівы мужчына. – Я тут гаспадар.

Даў я яму цыдулку і хату разглядаю. Вельмі дзіўным мне падалося ўсё, што ў іх убачыў. Пад столлю вялікая газніца гарэла. На сценах шмат розных карцін вісела і гадзіннік у шкляным футарале. На вокнах шмат кветак ў гаршках і белыя добрыя фіранкі. Папросту дзіва мяне ўзяло і не мог я сам сабе паверыць, што тут звычайныя мужыкі жывуць. Але самае дзіўнае было тое, што ўсе добра апранутыя і абутыя. Кабеты ў чаравіках, а мужчыны ў ботах з халявамі. Узяло мяне вялікае падазрэнне. Падумаў нават, што тут нейкія капіталісты хаваюцца і прыкідваюцца мужыкамі.

Стары цыдулку прачытаў і схаваў яе ў шуфляду ў стале. Потым да мяне звярнуўся:

– Ты адкуль будзеш?

Дык я яму паведаміў так, як у паперах было запісана.

– З Дакудава. Лідскага павету.

А ён гаворыць:

– Ты гэта паліцыі будзеш балакаць альбо немцам. А я па тваёй гаворцы ведаю, адкуль ты. І не толькі па гаворцы, але і па ўсіх тваіх манерах. Ад нас табе няма чаго хавацца. Мы не такія людзі, каб чалавека ў няшчасці пераследваць альбо ўладам даносіць.

Тады я гавару:

– Ад войска я адстаў. А сам – з Расіі.

– Ну дык што ж, – мовіў стары. – Я Расію добра ведаю. За царом дык я яе ўздоўж і ўпоперак прайшоў. Яшчэ калі малады быў. Тады можна было па ўсёй Расіі свабодна ездзіць. А па-руску я не горш чым па-польску размаўляю.

Бачна, што сапраўды па-руску добра гаворыць. Так чыста і гладка, як палітрук, а не звычайны мужык. Расказаў я яму праўду, што паходжу з маскоўскай акругі і што маю ў Маскве брата, які працуе рабочым на мэблевай фабрыцы. Аб тым, што сам я афіцэр і камсамолец, а брат – начальнік складу матэрыялаў, нават не ўзгадваў. Размаўляў я з ім і па хаце азіраўся. Акрамя нас, там было яшчэ двое маладых мужчынаў і дзве дзеўкі. Аказалася, што гэта ўсё – дзеці Малугі. Адна дзеўка на кроснах ткала. А другая часта на чорную палову хаты на кухню хадзіла. Вячэру гатавала.

Хутка пасля яны селі за стол і мяне запрасілі. Я адмаўляўся. Сказаў, што дома павячэраю. Але стары і слухаць не захацеў:

– Дома, – сказаў ён, – яшчэ раз паясі. А ад нас галодны не выйдзеш, бо інакш потым абгаворваць пачнеш, быццам палякі такі народ, што галоднага з дому выганяюць. А ты ў нас як госць. Таму сядай і еш!

Сеў я да стала. Стары гучна малітву прачытаў. Усе перахрысціліся. І я таксама. Потым пачалі есці. І аказалася, што гэтыя мужыкі не горш ядуць за маю памешчыцу. Дзіўныя рэчы! Бо ад пані Юзэфы я потым даведаўся, што яны – звычайныя сяляне. І нават не з заможных кулакоў, бо сям’я з шасці асобаў, а зямлі, не вельмі добрай, усяго 15 гектараў.

Вельмі мне дзеўкі спадабаліся. Вялікія, пунсовыя, добра і чыста апранутыя. А трымаюцца так, быццам яны – дочкі нейкага важнага буржуя. Ніводная з іх пальцамі ў носе не калупалася і не чухалася ад свярбення. Нават не лаяліся і на надвор’е не плявузгалі. Проста цуд!

Пасля вячэры я сабраўся дадому. Вельмі далікатна падзякаваў за прыём. Стары ж мне сказаў:

– Табе там на фальварку зусім нудна. Дык ты прыходзь да нас. Удзень мы часу не маем, бо працуем. Лепш за ўсё ўвечары ў суботу альбо ў нядзелю. Так што прыходзь, бо здзічэеш тут без людзей. Мне і пані Юзэфа казала, што табе ў яе сумна адному.

Развітаўся я з Малугамі і пайшоў дадому. Усю дарогу разважаў над тым, як добра польскія мужыкі жывуць. З гэтага вынікае, што і без калгасаў можна добра даць сабе рады. Але як да такіх багаццяў даходзіць, дык зразумець таго не магу… Ні трактароў у іх няма, ні розных інструктараў, ні дзяржаўнага планавання, ні кіраўнікоў, а так добра ўсё ў іх атрымліваецца!… Вырашыў я, што сапраўды трэба часцей да Малугаў хадзіць, каб добра да ўсяго прыгледзецца. А акрамя таго дзеўкі мне вельмі спадабаліся.

З таго, што ўбачыў дагэтуль, я зразумеў, што польскія мужыкі зусім інакш жылі, чым нам аб тым апавядалі. Дзе ты знойдзеш у Расіі мужыка, які б меў гадзіннік? А ў гэтых гадзіннікі – звыклая рэч. Сытыя таксама ўсе, добра апранутыя. І ніхто іх не б’е, не прадае, не трымае ў вязніцах. Нават наша памешчыца вымушаная ў мужыка каня пазычаць. Толькі адну вялікую загану маюць, што ўсе палякі і што ў Бога вераць. І тое яшчэ блага, што ў калгасы не аб’ядноўваюцца, але кожны сам для сябе працуе.

Прыйшоў я дадому. Пані Юзэфа ўжо павячэрала, а для мяне ў духоўцы пакінула. Спыталася ў мяне:

– Як табе ў Малугаў спадабалася?

– Вельмі добрыя людзі, – адказаў я, – і вельмі раскошна жывуць.

А пані Юзэфа запярэчыла:

– Дзе ж там “раскошна”? Гэта бедная гаспадарка. Ні лесу не маюць, ні поплаву. Годна трымаюцца і добра працуюць. Таму і бяды ў іх няма… А здабытак на гарэлку не марнуюць. Бо гэта – найгоршае.

Сказаў я ёй, што Малугі запрасілі мяне прыходзіць да іх вечарамі ў суботу альбо ў нядзелю.

– Вельмі добра, – сказала пані Юзэфа. – Можа, якая дзеўка ўпадабае цябе, а ты – яе, дык ажэнішся і застанешся тут назаўсёды. Навошта табе ў Расію вяртацца і ў калгасе невядома на каго ўсё жыццё працаваць, галадаць і нічога свайго не мець? Тут будзеш сам сабе гаспадаром… Як надыдуць лепшыя часы, дык і я табе дапамагу. А зараз, як сам бачыш, няма чым. Вашыя ўлады мой маёнтак цалкам знішчылі, а сям’ю па свеце раскідалі. Вось жыву абы-як, абы толькі да лепшых часоў ператрываць. І ўсе тут так жывуць.

Пайшоў я спаць, але доўга не мог заснуць. Усё думаў аб тутэйшым жыцці. Зусім усё інакш выглядала, чым нам апавядалі. А пры гэтым усе наракаюць і кажуць, што гэта благія часы і жывуць абы-як. Як жа яны перад вайной жылі?

Раней я свой гадзіннік у адрыне хаваў, каб не выкрыцца, што не салдатам звычайным быў, а заможным афіцэрам. Але зараз, калі ўбачыў, што тут нават мужыкі гадзіннікі маюць, дык я сваю “Амегу” дастаў са схованкі і зноў на руцэ пачаў насіць. Гэта дадало мне павагі і значнасці. Вось.

3 красавіка 1942 года.

Фальварак Буркі.

Два месяцы таму я пісаў, што вырашыў больш ніколі ў мястэчка не ездзіць. Аднак пазней асмялеў і ўжо некалькі разоў там быў. Першы раз пані Юзэфа мяне ўгаварыла, бо хацела мне некалькі кашуль з каўнерыкамі і гальштук купіць, каб я мог, прыгожа апрануты, да суседзяў у адведзіны пайсці. Купілі тры добрыя кашулі, два гальштукі і капялюш з шырокімі берагамі. Як прыбраўся я назаўтра ўвечары ва ўсё гэта і паглядзеўся ў люстэрка, дык самога сябе пазнаць не мог. Выглядаў, як кінаактор. Але ніяк не магу навучыцца гальштукі завязваць, і пані Юзэфа мне ўвесь час дапамагае.

Цяпер мы маем уласнага каня і ў суседзяў, каб гандляваць паехаць, больш не пазычаем. Конь, што праўда, кепскі, бо на добрага трэба шмат грошай. Але ў нашай гаспадарцы і гэты вельмі прыдасца. Заўсёды прыемней уласным канём у мястэчка паехаць, чым у нейкага хама пазычаць. Гэта нават і не выпадае, бо я не мужык, а лепшы элемент.

Нядаўна я выканаў адну вельмі прыгожую справу. Пакараў належным чынам Ірку за яе подлы характар, за зруйнаванне маёй маёмасці ну і за расчараванне ў каханні. Я даўно разважаў, што зрабіць гэтай буржуйскай гадзіне за ашуканства мяне, ганаровага афіцэра і камсамольца? Потым зразумеў, што ўласна цяпер і з’явілася добрая магчымасць Ірку пакараць. Вось купіў я ў мястэчку паштовую марку, паперу для пісання і канверт, і дома, калі пані Юзэфа не бачыла, такое вось пісьмо ў гестапа склаў:

“Вельмі Шаноўная Установа!

Маю гонар паведаміць Вам, што ў Вільні жыве вядомая камуністка і агентка бальшавіцкага НКВД, якая падтрымлівала сувязь з савецкімі афіцэрамі і працавала на вайсковую разведку.

Пераканаўча прашу абясшкодзіць гэту подлую і хітрую агентку праз яе расстрэл альбо высылку ў лагер прымусовай працы, дзе павінна здохнуць, каб не магла шкодзіць гітлераўскай арміі.

У якасці доказу яе злачыннай, контрфашысцкай дзейнасці падаю наступныя факты:

Першы: агентка гэта падтрымлівала сталыя сувязі з камуністамі і расійскай арміяй. Напрыклад, вельмі сябравала і аказвала вялікія паслугі слыннаму камуністу і герою Чырвонай Арміі, лейтэнанту Зубаву. Другі: сабраную інфармацыю яна пераказвала для ўжывання разведкай і контрразведкай НКВД праз маёра з Камендатуры горада Вільня Паўла Сліннікава.

Пераканаўча прашу аб яе арышце і абясшкоджанні. А калі будзе адмаўляцца ад сваёй подлай контргітлераўскай работы, прашу прыціснуць належным чынам і тады дакладна прызнаецца ў сувязі з вышэйузгаданымі камуністамі-сталінцамі.

Заўважу, дадзеная асоба можа быць вельмі небяспечнай для геройскай Нямецкай Арміі і для яе вялікага ПРАВАДЫРА, Адольфа Гітлера.

Зычлівы грамадзянін і прыхільнік непераможнай Нямецкай Арміі, а таксама яе вялікага ПРАВАДЫРА І БАЦЬКІ нямецкага народу, Адольфа Гітлера”.

Указаў я дакладны адрас, а таксама імя і прозвішча Іркі і падпісаў адрас на канверце:

ЦАЛКАМ САКРЭТНА

Ва ўласныя рукі начальніка

Акруговага ГЕСТАПА

ВІЛЬНЯ

Плошча Лукішкі.

Наступным разам, калі я быў у мястэчку, дык укінуў гэтае пісьмо ў паштовую скрынку і супакоіўся. Цяпер я ўпэўнены, што Ірку напаткае заслужанае пакаранне за подлае патаптанне ідэйнага камсамольца і шляхетнага афіцэра Чырвонай Арміі. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.

Ёсць яшчэ адна карысць ад даслання таго пісьма. У выпадку калі немцы мяне калі-небудзь злапаюць, дык я здолею адразу засведчыць, што з’яўляюся іхнім сябрам і нават аказаў паслугу для гестапа, дэканспіруючы ворагаў нямецкага народу. Акрамя таго пакажу, дзе пані Юзэфа хавае радыё, з дапамогай якога слухае загранічныя антыгітлераўскія станцыі. Такім чынам я вельмі добра і мудра засцярогся на выпадак уласнага арышту. Таму пачуваюся цяпер у большай бяспецы. Вельмі я, аднак, мудры чалавек і ад гэтага мне вельмі шанцуе. Так, розуму мне не бракуе.

У Малугаў я быў ужо некалькі разоў. Хутка пасля першага знаёмства пайшоў да іх ізноў. Было гэта ў нядзелю ўвечары. Натуральна, што я апрануўся выдатна. Пані Юзэфа мне належным чынам гальштук завязала, і выглядаў я вельмі высокай асобай. “Амегу” на руку так прыладзіў, каб яе ўвесь час было бачна.

Прыйшоў я да іх. Ужо на двары пачуў, што дзеўкі песні спяваюць. Аднак не нашы, а ўсё на польскай, фашысцкай мове. Увайшоў я ў дом і вельмі сардэчна павітаў усіх. Адразу пачаліся размовы і розныя жарты. Найбольш весяліўся малодшы сын Малугі, Андрэй. Мне гэта не вельмі падабалася, але я рабіў выгляд, што ягоныя жарты і мяне забаўляюць. У адзін момант ён у мяне спытаўся, ці хадзіў я ў школу. Я сказаў, што хадзіў і вельмі добра вучыўся. Тады ён кажа мне:

– Калі хадзіў у школу, тады скажы мне, колькі будзе 7 разоў па 8?

– 56, – адказаў я адразу, увогуле не задумваючыся. Хай пераканаюцца, якая вялікая ў Савецкім Саюзе навука і культура.

– Добра, – прамовіў ён. – А які найвялікшы горад у свеце?

Я адказаў:

– Масква.

А ён запярэчыў і сцвярджаў, што Лондан. А пасля Лондана – Нью-Йорк… Вось найлепшы доказ таго, як здолела яго затлуміць і асляпіць англа-амерыканская прапаганда і рэклама. Але нічога, размаўлялі і бавіліся далей.

Пазней стары Малуга пачаў мне аб Амерыцы распавядаць. Аказалася, што ён 15 гадоў там жыў і працаваў на заводзе Форда ў Дэтройце. А потым вярнуўся з сабранымі грашыма і купіў сабе гаспадарку. Тады я спытаўся ў яго па-дзелавому, калі яму так добра там жылося, што нават мог шмат грошай адкладаць, каб гаспадарку купіць, дык чаму не застаўся там назаўсёды. Але ён мне адказаў, што вельмі занудзіўся па сваім краі і сваіх людзях. Таму і не застаўся там, хаця жыў і зарабляў вельмі добра.

Зацікавіла мяне тая Амерыка, таму я спытаўся, ці моцна над ім там здзекваліся і як білі, каб вялікія нормы з яго выціскаць. А ён адказаў:

– Я не ведаю ніводнага такога выпадку, каб там хтосьці рабочага ўдарыў. Рабочы там вельмі шануецца і мае вялікія правы.

– Ну тады голаду, мусіць, ты там нацярпеўся?

– Голаду? – стары рассмяяўся. – Аб голадзе і гаворкі няма. Еў я шмат і смачна. Нічога мне там не бракавала.

Зацікавіла мяне іншая праблема, таму я спытаўся ў яго:

– А як там паступаюць з тымі рабочымі, якія на працу спазняюцца?… Ці іх так, як у нас, на першы раз на тры месяцы ў турму садзяць, і толькі пасля другога разу канчаткова ў лагер высылаюць, ці адразу забіваюць?

Але стары адказаў мне на гэта ўхіліста:

– Тваё пытанне нават дурным мне здаецца. Па-першае, там ніякіх лагераў няма. А наступнае: на работу, калі няма жадання, можаш увогуле не прыходзіць. І працаваць можаш дзе хочаш. Натуральна, на працу трэба своечасова прыходзіць, каб быў парадак.

– Добра, – кажу я. – А калі хто далёка ад завода жыве, бо ў Амерыцы людзей шмат і не кожны можа побач жыць. Таму часам здарыцца яму спазніцца…

– Я – сказаў стары, – жыў у 25 кіламетрах ад завода, на якім працаваў, і ніколі не спазняўся. Будзільнік заўсёды ў час мяне будзіў, а гаспадыня, у якой я пакой здымаў, заўсёды мне сняданак у час гатавала. Таму з гэтым клопату ніколі не было.

Бачу я, што ён мяне зразумець не можа, таму тлумачу яму, як малому дзіцяці:

– Добра, жыў ты ў 25 кіламетрах ад завода. Таму толькі на дарогу да працы мусіў найменей як чатыры з паловай гадзіны траціць. А калі, напрыклад, вялікі снег дарогі заваліў, альбо пасля дажджу моцная твань утварылася, дык мог на гадзінку і спазніцца.

Ён рассмяяўся і сказаў:

– Балота там няма, бо ўсе дарогі заасфальтаваныя. А калі снег прайшоў, дык яго адразу спецыяльныя аўтамабілі з дарог зграбаюць. А 25 кіламетраў да працы я хадзіць не мусіў, бо ездзіў заўсёды. Увогуле там ніхто на вялікія адлегласці пешшу не ходзіць.

– Значыцца, мусілі штодзённа пропускі на праезд у амерыканскім НКВД браць!

– Ніхто ў Амерыцы пропуск на язду не патрабуе, і ніякага НКВД там няма. Хто хоча ехаць, той купляе білет і ўсё. А тыя, хто часта ездзіць, купляюць танныя сезонныя білеты.

– Ну добра, – гавару я, – а калі вагоны перапоўненыя і нават на даху месца няма, і з-за гэтага здарыцца спазніцца, а завод з-за таго панясе страты. Няўжо такіх асобаў у Амерыцы не караюць, а толькі цалуюць?

А ён кажа:

– Цяжка мне з табой размаўляць. У Амерыцы ніхто на дахах не ездзіць. Там усё падлічана і роўна столькі паяздоў альбо аўтобусаў курсуе, каб у кожнага было месца. Але я на працу на ўласным аўтамабілі ездзіў.

– На ўласным аўтамабілі!!!

– Так. Чаго ты здзіўляешся? Я там за ўвесь час два аўтамабілі меў. Першы прадаў, калі стары стаў, і новай канструкцыі купіў.

– А дзе ты грошы на пакупку аўтамабіля ўзяў?

– Як гэта, дзе?… Зарабіў.

– Каб набыць аўтамабіль?!

– Я яго не адразу купіў. Узяў у фірме задатак, а потым адпрацаваў у тэрмін. Першы аўтамабіль сплаціў за два гады. А на другі меў больш грошай і за год часу сплаціў. Зрэшты, там не толькі рабочыя, якія далёка ад працы жывуць, свае аўтамабілі маюць, але і тыя, хто блізка ад працы жыве. Толькі той аўтамабіль не купляе, хто не мае дзе гараж збудаваць альбо заарандаваць. А некаторыя проста не хочуць мець з ім клопату. На нашым заводзе вельмі мала было працаўнікоў, якія не мелі ўласных аўтамабіляў.

Паглядзеў я на яго – хацеў давесці што-небудзь да ягонага слыху. Але прамаўчаў. Толькі зразумеў з таго моманту, хто ён ёсць насамрэч і адкуль паходзяць і тыя фіранкі на вокнах, і добрыя боты на ўсіх! Адразу ўсё гэта мне зрабілася ясным. Гэтым, уласна, аўтамабілем ён сябе і выкрыў! Бо каб сказаў, што нейкі там рабочы, стаханавец, працаваў у Амерыцы шмат гадоў і да веласіпеда дакараскаўся, дык, можа, я яму і паверыў бы. Але аўтамабіль!… Мяне нават смех узяў, як уявіў сабе рабочага, які сядзіць ва ўласным аўтамабілі. Гэта непрыстойна нават!

Так, моцная, аднак, тая амерыканская прапаганда, калі нават тут здолела сваіх агентаў размясціць і блытаніну ў галовах распаўсюдзіць!… Каб я такое ў нас ад яго пачуў, дык ведаў бы, як паступіць з такім тыпам. А тут павінен заткнуцца і болей ні пра што не пытаццца. Бо мне нават страшна зрабілася. Гэта ж подлая нячэснасць, якая не мае межаў!

3 мая 1942 года.

Фальварак Буркі.

Я маю вольны час, бо сёння нядзеля, таму пішу далей. У пятніцу таксама не працаваў, паколькі пані Юзэфа зранку, падчас снядання, паведаміла мне:

– Апрані сёння добры гарнітур і адпачні. Работу на наступным тыдні прыспешым.

Здзівіўся я:

– Чаму сёння не працуем?

– Таму што рабочае свята: першае мая.

– І вы таксама гэта свята адзначаеце?

– Як хто хоча.

Дзіўны, аднак, народ, гэтыя палякі. Нават наша пралетарскае свята прысвоілі сабе. Але нічога, гэта мне прыдалося нават, бо я быў змучаны. Вядома: толькі ўдвох працуем, таму цяжка ўсё паспець. У калгасе дык нашу працу чалавек дваццаць рабілі б… Мне некалі пані Юзэфа сказала:

– Рабі колькі можаш, бо ты тут як на сваёй гаспадарцы. Ты працуеш для мяне, а я – для цябе. А абодва працуем дзеля таго, каб было нам з чаго жыць.

Вельмі прыемна мне было гэта пачуць, хаця, уласна, я павінен быў пры маёй выкшталцонасці не працаваць, а толькі працай іншых кіраваць. Але выглядала на тое, што я таксама памешчык, асабліва калі апрануць лепшае адзенне, навязаць гальштук і “Амегу” навідавоку прычапіць. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё. Каб я мог яшчэ пакінутыя ў Вільні рэчы забраць, дык, можна сказаць, быў бы цалкам задаволены. Асабліва катарынкі мне не хапае, бо я чалавек пачуццёвы і музыку так жа моцна люблю, як і каўбасу.

На Сталіна я ўжо зусім не злуюся, бо хаця ён і іншародзец, але аказалася, што вельмі дбае пра рускія інтарэсы. І зусім не павінен ён у тым, што Гітлер нас ашукаў. Бо той такая шэльма, што ніякіх абяцанняў не выконвае і ганаровыя абавязацельствы парушае. Пані Юзэфа растлумачыла мне ўсё дакладна і сказала, што Сталін цяпер разам з Польшчай, Англіяй і Амерыкай супраць Гітлера змагаецца і падпісаў “атлантычную хартыю”, у якой сказана, што ўсе народы мусяць быць вольнымі і жыць без страху і ў дабрабыце. Гэта вельмі прыемна, нарэшце буржуазія зразумела, што без вольнасці жыць немагчыма. Таму ёсць надзея, што ўсе дзяржавы дабравольна далучацца да Савецкага Саюза. Толькі трэба перамагчы гэтую імперыялістычную заразу Гітлера. А тады атрымаецца і сусветны калгас збудаваць, усіх буржуяў, хто мае гадзіннікі і веласіпеды, выразаць і паўсюль наш рускі сацыялізм з дапамогай НКВД увесці.

Пасля добрага снядання пайшоў я ў адрыну і Інтэрнацыянал а таксама Ойча наш урачыста праспяваў. Бо я ўжо да той камуністычнай малітвы вельмі гожа рэвалюцыйную мелодыю падабраў. Таму часта спяваю яе ў гонар нашага БАЦЬКІ Сталіна.

Таварышам: генералу Сікорскаму

І прэзідэнту Рачкевічу.

10 мая 1942 года.

Фальварак Буркі.

Да Малугаў я хаджу цяпер кожную нядзелю, хаця функцыя старэйшага Малугі як капіталістычнага агента мне вельмі не падабаецца. Але дзеўкі вельмі прыгожыя, і хацеў бы я якую-небудзь з іх падчапіць. Калі быў у іх у апошні раз, дык малодшы сын Малугі Андрэй сказаў:

– Шкада мне цябе вельмі.

– Чаму? – спытаўся я.

– Таму што ты такі дурны… Задурылі цябе вашы палітрукі, і ты нічога пра свет не ведаеш. Нават пра тое, што ў вас робіцца, паняцця не маеш.

Вельмі прыкра мне было гэта слухаць. Але ці мог я яму сказаць, што я афіцэр, і што гэта яны– цёмная маса, а не мы. А ён далей гаварыў:

– Увогуле становішча тваё дрэннае. Бо калі Гітлер пераможа, дык ты будзеш вымушаны ўсё жыццё пад фальшывым прозвішчам жыць і ўсяго баяцца. А калі пераможа Расія, дык таксама ні вярнуцца дадому не здолееш, ні раскрыцца.

– Як гэта не здолею?

– Рэч ясная, што не здолееш, бо ці ў лоб табе пальнуць, ці на худы канец у лагер сашлюць за тое, што адстаў ад войска. Ты ж дэзерцір, а нават і здраднікам можаш залічыцца. Ведаю я вашыя парадкі.

– Але ж гэта яны мяне пакінулі і самі ўцяклі. Што ж я мусіў рабіць? Адзін немцаў затрымаць?

– А пра гэта цябе і пытацца не будуць. Я добра ведаю, што ў вас салдат, якога нават параненага пасля бою ў палон узялі, лічыцца здраднікам. А што казаць пра такога, як ты!

Падумаў я добра: праўду кажа. Дрэнная мая справа. Таму пытаюся ў яго:

– Што ж мне цяпер рабіць?

– Не ведаю, – адказаў ён. – Калі вашы ізноў сюды прыйдуць, дык куля цябе не праміне. Альбо куля, альбо смерць з голаду і надмернай працы ў лагеры. Адзінае, што цябе можа ўратаваць, дык гэта калі тут, пасля перамогі над Гітлерам, зноў вольная Польшча будзе. Вось тады ацалееш.

– Але ж тады вашы капіталісты мяне заб’юць!

– Якія там капіталісты, – сказаў Андрэй. – І навошта ім цябе забіваць? Набалакалі табе глупстваў, а ты і верыш рознай лухце. У нас жылі ў бяспецы і свабодна нават тыя, хто сюды яшчэ перад вайной з Расіі ўцякалі. І ніхто ім крыўды не рабіў.

– Але ж я рускі.

А ён кажа:

– У нас тут чужынцаў шмат было, і кожны мог свабодна жыць і працаваць, калі супраць нашых законаў не выступаў.

Сапсаваў мне настрой той Андрэй. Зразумеў я, што мая сітуацыя вельмі дрэнная. Не цікавілі мяне ўжо ні песні, ні пачастунак, ні дзеўкі. Нават раней дадому пайшоў. Спытаўся я ў пані Юзэфы:

– Пані вельмі адукаваная. А я хто – звычайны салдат і мала што ведаю. Няхай скажа мне пані праўду, ці перамогуць Гітлера?

– Натуральна, – адказала яна, – што перамогуць. Супраць яго зараз паўсвету змагаецца. Пакуль ён яшчэ трымаецца, але доўга не працягне.

– Добра, – кажу. – А калі гітлерцаў адсюль выганяць, дык якая тут будзе ўлада: англійская ці савецкая?

– Ні англійская, ні савецкая, – адказала яна.– Тут зноў будзе Польшча, як і была. За гэта ж змагаліся і змагаемся ўвесь час з Германіяй… Наша вольнасць гарантавана міжнароднымі дамовамі. Бо за тое, каб тут была чужая ўлада, змагацца не было б патрэбна. А з Расіяй наш галоўны лідэр, генерал Сікорскі, паразумеўся. Ён зараз у Англіі жыве. А калі з немцамі скончым, дык ён адразу сюды з польскім войскам прыбудзе.

– Дык гэты Сікорскі для вас такі ж, як раней быў Пілсудскі?

– Зразумела, і ўвесь народ верыць і чакае, калі ж ён тут з’явіцца. І ўрад наш разам з прэзідэнтам таксама сюды прыедзе і будзе Польшчу адбудоўваць пасля тых спустошанняў, якія нам нарабілі савецкая і нямецкая акупацыі.

– А хто ў вас зараз найгалоўнейшы… Вось, у нас Сталін. А ў вас?

– У нас прэзідэнт Рачкевіч.

– Рачкевіч?

– Так.

– З гэтага вынікае, што вы двух правадыроў маеце. Адзін цывільны – гэта прэзідэнт. А другі вайсковы – генерал Сікорскі. Гэта дрэнна.

– Чаму?

– Бо парадку няма. Невядома нават, каму тэлеграмы дасылаць з выразам любові і адданасці. І войска не ведае, аб кім песні спяваць.

Тады мне пані Юзэфа доўга аб палітыцы, аб дэмакратыі і аб розных іншых справах апавядала. Але я гэтым усім мала цікавіўся. Найгорш было тое, што мая сітуацыя зараз вельмі дрэнная. Нашы прыйдуць – куля ў карак! Немцы злапаюць – куля ў лоб! І аказалася, што адзіныя, на каго я магу разлічваць, дык гэта палякі. На іх буржуйскі, панскі ўрад. Вось да чаго справы дакаціліся!

Я амаль усю ноч не спаў і толькі аб усім тым думаў. Бо выйшла так, што я дэзерцір, вораг народу і пралетарыяту. А ў чым я павінен? Заўсёды ж у першую чаргу любіў Сталіна і Расію. Заўсёды іх шанаваў і любіў, так, як належыць кожнаму чэснаму і шляхотнаму камуністу ва ўсім свеце. І толькі кулю ў лоб альбо сасланне ў лагер заслужыў!… Нават аказалася, што толькі буржуазія і капіталісты могуць мяне з гэтай сітуацыі выратаваць і жыццё мне даць… Вельмі прыкрае такое самапачуццё. Вось.

Вымушаны я буду навучыцца размаўляць па-польску а таксама вывучыць словы польскага Інтэрнацыяналу, а таксама мелодыю ягоную дакладна даведацца. А Запіскі мае мушу прысвяціць ажно дзвюм асобам адразу. Тым генералу Сікорскаму і прэзідэнту Рачкевічу. Толькі каго з іх першым назваць? Гэта вельмі істотна, і я баюся, каб не зрабіць памылкі. Але хіба лепей генерала. Бо ён як Гітлера прыкончыць, дык, рэч вядомая, уладу ў свае рукі залапае і прэзідэнта таго адразу як-небудзь спрытна зліквідуе. Таму і будзе першым у дзяржаве. А калі памылюся з важнасцямі персонаў, тады буду вымушаны выбачэння прасіць і сазнацца польскаму НКВД, што гэта мяне немцы падгаварылі, я ж ад дурноцця паслухаўся. Можа, тады больш лагоднае пакаранне адмераюць. Так, вельмі цяжка мне да новых акалічнасцяў прыстасоўвацца.

Пачаў я штодзённа прасіць пані Юзэфу, каб яна мне абавязкова партрэты прэзідэнта Рачкевіча, генерала Сікорскага, а таксама Пілсудскага купіла. Сказаў, што заплачу за іх любую цану. Гатовы нават гадзіннік прадаць, абы толькі іх мець.

– Навошта яны табе патрэбны? – спыталася яна ў мяне.

– Вельмі люблю я тых правадыроў і бацькаў польскага народу!

Паабяцала яна мне, што калі будзе ў Вільні, дык пастараецца тыя партрэты знайсці. Гэта было б цудоўна! Я б тады пасярэдзіне Пілсудскага павесіў. Гэта як той іх капіталістычны Ленін. А злева і справа Сікорскага і Рачкевіча. Гэта як Сталін і Молатаў. Толькі мушу, канешне, даведацца, як імя капіталістычнага Маркса. Бо вельмі прыдалося б і ягоны партрэт павесіць. Добра было б і партрэт начальніка рэакцыйнага польскага НКВД прыдбаць. Бо інакш можа атрымацца істотнае адхіленне ад буржуазнай генеральнай лініі.

11 чэрвеня 1942 года.

Фальварак Буркі.

У канцы мая пані Юзэфа паехала ў Вільню, а калі праз тры дні вярнулася, дык прывезла для мяне вялікі партрэт Пілсудскага і фатаграфію Сікорскага, а таксама Рачкевіча, выразаныя з нейкіх даваенных ілюстраваных выданняў. Партрэт Пілсудскага мне вельмі падабаецца, але фатаграфіі абодвух цяперашніх правадыроў на тонкай паперы і ўвогуле дрэнныя. Але я іх наклеіў належным чынам на кардонку і ў маім пакойчыку на сцяну павесіў. Але праз некалькі дзён пані Юзэфа іх ўбачыла і загадала зняць. Чым я быў вельмі здзіўлены.

– Чаму? – спытаўся я. – Гэта ж правадыры польскага народу. Трэба каб кожны, хто іх любіць, меў іх партрэты на сцяне.

– У нас такога звычаю не было, – сказала пані Юзэфа. – А партрэты гэтыя ў цяперашняй сітуацыі могуць прывесці да няшчасця. Прыйдуць сюды паліцыя ці немцы і калі заўважаць, дык могуць нас арыштаваць. Здымі і схавай!

Зняў я партрэты і ў адрыне схаваў. Але добра гэта сабе запомніў і вырашыў, што калі тут будзе ізноў Польшча, дык я адразу дакладу іхняму фашысцкаму НКВД, што яна не дазволіла мне партрэтаў правадыроў на сцяне мець. За гэта моцнае пакаранне яе напэўна напаткае. Я ж вызначуся і буду мець прызнанне ў гэтай шаноўнай установе, якая змагаецца супраць ворагаў капіталістычнага люду.

Праз некалькі дзён я сказаў пані Юзэфе, што вельмі хачу вывучыць польскую мову, бо калі тут будзе Польшча, дык не збіраюся ў Расію вяртацца. Яна ахвотна на гэта згадзілася і адразу пачала мяне вучыць. Толькі мне вельмі не падабаецца іхні капіталістычны алфавіт. Бачна, што яго прыдумаў нейкі закасцянелы рэакцыяніст. Літары смеху вартыя. Але пані Юзэфа сказала мне, што гэта лацінскі алфавіт і што ім карыстаюцца ўсе еўрапейскія краіны, Амерыка і шмат іншых краін, бо ён зручны і просты.

Пачаў я паволі літары пазнаваць, а таксама чытаць і пісаць. А размаўлялі мы цяпер толькі па-польску. Адзінае, калі я чаго не мог добра зразумець, дык пані Юзэфа па-руску мне тлумачыла.

Аднойчы спыталася яна ў мяне аб жыцці ў Савецкім Саюзе. Папрасіла:

– Скажы мне, Янка, праўду, як вы ўвогуле там жывяцё? Я пра гэта сама шмат ведаю, але і ты можаш мне шмат цікавых рэчаў распавесці. Добра разумею, што вы няшчасныя і што з дзяцінства так выхаваны, каб ніколі праўды не казаць. Адно дзяўбецё, як папугаі тое, што вам савецкая прапаганда ў галаву ўбіла. Але ты тутэйшае жыццё добра паглядзеў і можаш яго з вашым параўнаць. Таму скажы, ці лепей табе было ў Расіі і ці сапраўды жыццё рускага народу лепей за наша?

Задумаўся я: што ёй сказаць? Скажу праўду – чорт яго ведае, што з таго можа ў будучыні атрымацца! Калі нашы сюды вернуцца, дык яна можа на мяне ў НКВД данос зрабіць. Калі ж і далей буду хлусіць, дык падумае, што ў мяне фальшывы характар. Яна, пэўна, убачыла, што я баюся шчыра адказаць і так азвалася:

– Ты ў мяне жывеш даўно і ведаеш, якая я. Можаш мне смела ўсё казаць і быць упэўненым, што ніякай прыкрасці з гэтага ты мець не будзеш. Я і без цябе вельмі шмат ведаю аб жыцці ў цяперашняй Расіі. І не толькі аб Расіі, але і пра ўвесь свет. Сама заўсёды гаварыла і гавару табе толькі праўду. А ты альбо хлусіш, альбо выкручваешся, каб праўду не казаць. Я нават падумала, што ты вельмі хітры і вераломны, хаця я да цябе як маці да сына стаўлюся і ўсё што магу раблю, каб табе тут добра было.

Зразумеў я, што мушу ёй праўду расказаць… Такую праўду, аб якой я нават думаць не хачу. Зрэшты, калі тут Польшча будзе, дык я нават не вельмі рызыкую. Бо ў Расію вырашыў ніколі добраахвотна не вяртацца, паколькі тут як парабак жыву лепей і з’яўляюся больш шанаваным чалавекам, чым у Расіі як афіцэр.

Азірнуўся я, каб пераканацца, ці не чуе нас раптам яшчэ хто-небудзь, і гавару ёй:

– Жылі горш, чым у вас псы. Нічога ў нас добрага не было, няма і ніколі не будзе. Працуем без канца і краю, але нават дрэннай ежы ўдосталь не маем. І кожны кожнага баіцца. Мяне дома маці і бацька баяліся, бо ў школах намаўлялі нас за бацькамі сачыць і ўладам пра ўсё даносіць. Не было ні адзення добрага, ні абутку, ні ежы. Хадзілі ў лахманах, галадалі і верылі, што гэта вялікае шчасце. Бо думалі, што за граніцай яшчэ горш. Што ў вас людзі зямлю ядуць і кару з дрэваў.

– А ці не маглі па радыё загранічным пачуць альбо ад старэйшых людзей даведацца, як дзе ў іншым месцы людзі жывуць альбо ў Расіі да рэвалюцыі жылі?

– За ўсё сваё жыццё я такога радыё, каб можна было загранічныя станцыі слухаць, і не бачыў нават. А старыя людзі пазагінулі альбо вымушаныя маўчаць. Толькі калі я сюды прыйшоў, дык убачыў упершыню, як добра могуць людзі жыць. Спачатку нават думаў, што ўсё гэта – капіталістычная прапаганда, альбо што тут усе – буржуі. Толькі потым пераканаўся, што тут нават рабочы мае такое жыццё, аб якім мы і марыць не можам. Шмат рэчаў я дагэтуль зразумець не магу. Але добра разумею тое, што нас падманвалі ўсё жыццё.

– Няшчасны вы народ, – сказала пані Юзэфа.– Але будзь упэўнены, што пасля вайны гэта зменіцца. Маладыя людзі таксама даведаюцца, якое ў свеце жыццё, і не захочуць жыць далей у такой страшнай няволі і паняверцы.

– Нічога ў нас не зменіцца і нічога ўвесь народ аб лепшым жыцці ведаць не будзе. Бо хто што ведае, калі ацалее, дык нават ніводным словам з іншымі не абмовіцца. А калі б нават уся Расія пра гэта ведала, дык таксама нічога зрабіць было б немагчыма. Такі ўжо наш лёс. Толькі капіталісты, калі захочуць, здолеюць у Расіі новае жыццё пабудаваць. Але толькі тады, калі скінуць наш урад і ліквідуюць НКВД. Самі ж мы і праз тысячу гадоў не вызвалімся.

Не разумею, як я надумаўся расказаць усё гэта пані Юзэфе. Першы раз у жыцці некаму (і сабе самому) праўду пра ўсё гэта паведаміў. Шкадую нават пра гэта, але нічога ўжо не зробіш. Зрэшты, калі што, дык не прызнаюся, што такое казаў. Могуць забіць нават, але не прызнаюся. Злуюся на сябе і на пані Юзэфу, што такая размова ў нас адбылася. Ведаю, што нікому яна пра яе не данясе, бо і сама б тады была ліквідаваная. Але вельмі мне прыкра, што капіталістаў хваліў, а наш расійскі ўрад крытыкаваў.

З таго дня я пачаў часцей пра гэтыя справы гаварыць. Я ўжо нічога не хаваў, бо быў упэўнены, што нашы сюды ўжо ніколі не прыйдуць. Калі Германія вайну выйграе, тады наш урад ліквідуюць, НКВД павыразаюць і паразганяюць і свой парадак увядуць. Калі ж Англія з Амерыкай перамогуць, дык яны ўсё вернуць і тут, хутчэй за ўсё, ізноў будзе Польшча. Нягледзячы на тое, я баюся гэтых думак і пачаў дрэнна спаць па начах. Увесь час мне сняцца арышты, даносы, высылка ў лагер, турмы, экзекуцыі…

Аднак жа і шчаслівы я быў, калі жыў у Расіі і пра ўсё тое, што цяпер ведаю, нічога не ведаў. Што з таго, напрыклад, што я цяпер маю добры касцюм, чаравікі і гадзіннік, калі тут кожны мае гадзіннік і ў скураных чаравіках альбо ботах ходзіць. Альбо тутэйшая добрая ежа… Калі яна ёсць заўсёды, дык і думаць аб ёй няма чаго. А як у Расіі часам фунт цукру на паёк атрымліваў, дык ганарыўся і быў вельмі задаволены, бо ведаў, што цябе надзвычайна адзначылі і атрымаў ты вялікае шчасце. Натуральна, былі мільёны такіх, хто заўсёды галадаў і ў рыззі хадзіў. Але што мне было з таго? Кожны ж пра сябе павінен дбаць. Я ж належаў да лепшага класу, быў афіцэрам і камсамольцам, таму мяне мусілі болей цаніць, чым нейкага там абывацеля. А цяпер як парабак я жыву лепей, чым раней як афіцэр, але ніякай спецыяльнай павагі не маю, кожны мяне дурнем лічыць і ніхто мне не зайздросціць. Там я мог з часам высокае становішча заняць, а тут да канца жыцця парабкам застануся. А калі нават ажанюся тут і здолею ўласную гаспадарку закласці, дык такіх гаспадароў тут поўна паўсюль… Раней я думаў, што з’яўляюся вельмі шчаслівым чалавекам, бо жыву ў Расіі, а не за граніцай. А цяпер ведаю, што гэта было маё глупства. Але ад гэтага я лепей не пачуваюся.

Да Малугаў я і надалей хаджу увесь час па суботах альбо па нядзелях. Усе там вельмі добра да мяне ставяцца, а адна з дачок, Антося, дык нават вельмі зычліва на мяне пазірае і ахвотна са мной размаўляе. Ведаю, нядобрай дарогай Малуга да свайго багацця ішоў, але што мне з таго? Зрэшты, калі ён і з’яўляецца агентам амерыканскіх капіталістаў, дык мне гэта аніяк не шкодзіць. Няхай ужо лепей тут будуць амерыканцы, чым немцы альбо бальшавікі. Бо тады я буду ўпэўненым у сваім жыцці.

Некалькі разоў стары Малуга выцягваў мяне на размову аб Савецкім Саюзе. Але я заўсёды гаварыў яму, што мала аб тым ведаю, паколькі быў звычайным рабочым і паходжу з сялянскай сям’і. У войску ж быў радавым, узятым падчас мабілізацыі. Але аднойчы ён мне сказаў так:

– Круціш ты, хлопча, языком, як пёс хвастом. Усё ты ведаеш, але гаварыць баішся ці не хочаш. Так цябе палітрукі выдрэсіравалі.

А Андрэй неяк са мною доўга ў полі размаўляў. Палі нашыя побач, таму калі мне пані Юзэфа па палудні есці прынесла, дык і ён прыйшоў да мяне пабалакаць. Дзве рэчы мне расказаў. Гаварыў, што перад вайной тут амаль усе маладыя хлопцы за Савецкі Саюз выступалі і было шмат такіх, хто належаў да камуністычнай партыі.

– Мне цяжка ў гэта паверыць, – прызнаўся я.

– Шчырую праўду табе кажу, – запэўніў Андрэй. – Я таксама быў супраць польскага ўрада. Мы чыталі розныя вашы часопісы і брашуры. Часам прыязджалі да нас камуністы з павету альбо з Вільні. І амаль уся моладзь за Расію была. Бо мы думалі, што ў вас там сапраўды вялікі дабрабыт і вольнасць. Што падаткі вельмі малыя, што жыццё вясёлае. Некалькі дзясяткаў нашых хлопцаў нават праз граніцу ў Расію пайшлі. Але вярнуўся толькі адзін і пачаў нам апавядаць, што ў вас не рай але пекла. Такія гісторыі нам апавядаў, што ажно злосць брала, бо паверыць у такое не маглі. Думалі, што паліцыя яго перакупіла, каб супраць Саветаў агітацыю праводзіў. Пазней застрэлілі яго праз вакно ва ўласнай хаце. Дагэтуль ніхто не ведае: хто яго забіў… Але пасля таго, як вы самі сюды прйшлі, дык мы адразу ад камунізму вылячыліся. Чаго польская паліцыя і ксяндзы з амбонаў за 20 год не зрабілі, дык вы тое самі за 20 дзён здзейснілі. Нават так сталася, што Германіі аддаем перавагу ў параўнанні з вамі, хаця гэта таксама наш вялікі вораг і піяўка добрая. Але як свіння ў мужыцкую хату не лезе, партрэтаў Гітлера паўсюль не вешае і ў людзей боты з ног не здзірае.

На заканчэнне ён сказаў мне вось што:

– Ведаеш, чым вы нас найбольш узялі, пакуль мы вас не ведалі?… Песнямі… Усе гэтыя песні вашы аб вольнасці, аб каханні, аб свабодзе, аб радасным жыцці савецкім, спявалі і да вас нашы сэрцы цягнуліся. А цяпер мы нават з чортам паспявалі б, абы толькі вас д’яблы ўзялі!

Другі раз пачуў я амаль тое ж самае. Бо ў Вільні мне некалі контрык Колька пра такое ж балакаў. Таму мяркую, што і ён закасцянелы рэакцыяніст. Толькі цяпер я зразумеў, што нас любяць толькі там, дзе ў вочы не бачылі. Кепскае гэта самапачуццё. Ніколі не прызнаюся, што быў камсамольцам і афіцэрам. Зрэшты, мне і не паверылі б. Бо нават як салдат я для іх занадта дурны.

15 лістапада 1942 года.

Фальварак Буркі.

Даўно не пісаў. Было і нават шмат цікавых, хаця і дробных спраў, але нічога настолькі істотнага, каб абавязкова трэба было занатоўваць. Акрамя таго было шмат работы, таму калі знаходзілася вольная гадзіна, дык лічыў за лепшае адпачыць альбо схадзіць да Малугаў, чым пісаць.

Цяпер жа большасць работ скончылі. Са жнівом самі б рады не далі, але дапамаглі суседзі. Акрамя мяне і трох Малугаў, працавала яшчэ пяць кабетаў з суседства. Хутка работу скончылі і пані Юзэфа для іх у суботу ўвечары пачастунак наладзіла. Было шмат рознай ежы і нават пара бутэлек гарэлкі. Весела бавіліся.

З бульбай у нас яшчэ лепей атрымалася, бо з гораду кабеты для капання прыйшлі і шэсць дзён працавалі. Я толькі плугам барозны адкідаў, а бабы збіралі бульбу і скідалі на воз. Тым часам пані Юзэфа ў доме працавала і для нас усіх ежу гатавала. Зрабілі на зіму два вялікіх капцы бульбы, а рэшту ссыпалі ў склеп. Карацей, у нашай гаспадарцы ўсё ў парадку. Цяпер я паволі дровы на зіму нарыхтоўваю. Дужага лесу ў нас няма, толькі маладняк, таму я там, дзе дрэвы густа растуць, выбіраю бярозкі, алешынкі, сасёнкі і ссякаю іх. А ўзімку, калі снег спадзе, звязу ўсё дадому. Так што паліва будзем мець надоўга.

Пані Юзэфа сказала, што на зіму зробіць мне добрае паліто. Яна мае такое пасля аднаго з сыноў. Вельмі добры матэрыял і пашыта прыгожа. Трэба будзе толькі троху перарабіць, каб лепей мне пасавала. Я гэтым вельмі ўсцешаны. Буду і я нарэшце, як сапраўдны буржуй, у паліце шыкаваць.

Мы маем ужо трыццаць курэй і гадуем тры парсюкі. Аднаго пані Юзэфа мяркуе перад Калядамі забіць, каб на зіму было мяса і тлушч. Цяпер пані Юзэфа кожны тыдзень на ўласным кані і возе на рынак ездзіць і возіць на продаж масла, яйкі, гародніну. Гарод яна зрабіла вялікі, таму мы маем мноства памідораў, агуркоў, капусты. Карацей, гаспадарка наша моцна выправілася і нават маем намер лепшага каня купіць.

Аднойчы я знайшоў у пралеску старыя акопы. Зараслі яны розным пустазеллем і травой, але глыбокія і цягнуцца праз увесь гай. Пані Юзэфа сказала мне, што акопы тыя засталіся пасля вайны 1914-18 гадоў, бо тут пэўны час лінія фронту праходзіла. Яшчэ там, пасярод гаёчка, вялікі падземны бункер ёсць. Столькі часу мінула пасля той вайны, а бункер ячшэ і зараз у добрым стане. Я туды саломы занёс і летам, у спёку, спаць у бункер хадзіў. Там, калі печку зрабіць і новыя дзверы ўставіць, дык і ўзімку жыць можна, бо ён глыбокі і тоўстым слоем зямлі пакрыты. Яго там знайсці цяжка, бо з усіх бакоў і нават зверху хмызняком зарос.

Пані Юзэфа працягвае далей вучыць мяне чытаць і пісаць па-польску. А размаўляем цяпер толькі па-польску і ўжо добра на гэтай мове разумеемся. Можа, нават лепей гавару за тутэйшых мужыкоў, бо іхняя мова мяшаная з беларускай і некаторыя словы яны перакручваюць. А пані Юзэфа чыста па-польску гаворыць. Я нават некалькі кніжак прачытаў, але не ўсё мог зразумець, таму пані Юзэфа заўсёды мне цяжкія месцы тлумачыла.

Да Малугаў далей працягваю хадзіць у нядзелю альбо ў суботу. Яны вельмі добра да мяне ставяцца і высмейваць нават перасталі. Толькі зараз я зразумеў, што стары Малуга ніякі не капіталістычны агент і сапраўды ў Амерыцы на працягу 15 год працы столькі грошай сабраў, каб мець магчымасць вярнуцца і купіць тут гаспадарку. Мяне неяк перад тым збянтэжыла ягонае апавяданне пра ўласны аўтамабіль. Але пазней я спытаўся аб тым у пані Юзэфы, і яна мне саказала, што ў Амерыцы насамрэч шмат звычайных рабочых маюць уласныя аўтамабілі. І гэта не праблема, таму што там на кожных чатырох ці пяцёх чалавек па аўтамабілі прыпадае. Таму каб амерыканцы дамовіліся на адзін дзень і гадзіну, дык усё іх насельніцтва адначасова магло б на аўтамабілях ехаць. Дзіўная гэта краіна! А ў нас так шмат пісалі і гаварылі нам, што там пачварная галеча і гвалт. Што там людзьмі гандлююць, як псамі, што пануе голад, што не хапае школ і бальніц. Што рабочых за розную драбязу забіваюць і садзяць у турмы. Спрытна ж, аднак, дурылі нас нашыя ўлады і дурняў з нас фабрыкавалі. Да таго ж у нас ва ўсёй Расіі не знойдзеш нават аднаго рабочага, які б меў аўтамабіль. І не толькі аўтамабіль, але і шматлампавае радыё альбо добры гадзіннік ці прыстойны касцюм. Калі тут, у Польшчы, людцы жывуць у параўнанні з намі выдатна, што ўжо пра Амерыку казаць!

Я зараз з пані Юзэфай часта аб Расіі балакаю і пра ўсё, як там ёсць, праўду ёй апавядаю. Але зусім усё распавесці дык мне страшна і сорамна. Бо і так я сярод іх як дзікі чалавек. Толькі ў Польшчы пачаў свет пазнаваць і добрае жыццё ўбачыў. Акрамя таго добра тое, што нікога, акрамя немцаў, я не баюся. Бо насельніцтва тут такое, што даносаў не робіць і адзін аднаму наўмысна не шкодзяць.

Паколькі я пазнаёміўся з некалькімі мужыкамі з ваколіц, дык аказалася, што Малугі сапраўды не такія багатыя, як я сабе ўяўляў напачатку. Іншыя больш зямлі маюць. У некаторых ёсць лугі альбо кавалкі лесу і жывуць значна лепей за Малугаў. Аказалася, што і без калгасаў мужыкі ў стане добра гаспадарыць. Бо ў нашых калгасах людцы працуюць цэлымі днямі, а нават хлеба досыць не маюць.

Успомнілася мне наша песня, якую ўсе паўсюль спяваюць і па радыё ўвесь час граюць:

Уся Расія гэтую песню спявае і верыць, што ў нас лепей, чым дзе. І я так думаў. І польскія хлопцы – пакуль нас не ўбачылі – таксама аб Расіі так думалі і аб нашым праўленні марылі. А цяпер яны яе інакш спяваюць:

Альбо так:

Так, упакавалі нас у бутэльку бацькі рэвалюцыі! У бутэльку ўпакавалі, прапагандай закаркавалі і на назаўсёды дурнямі зрабілі.

Андрэй нядаўна ў мяне спытаў:

– Скажы ты мне, чаму ваша Расія, маючы такія багацці на зямлі і ў зямлі, так дрэнна жыве? Бачыш сам, што ў нас у Польшчы цесна, зямлі для ўсіх бракуе, але аднак добра сябе ўтрымліваем і нават перад вайной іншым дзяржавам быдла прадавалі. А вы маглі б паўсвету карміць, а тым часам самі галадаеце. І гэта столькі гадоў!

А стары Малуга некалькі разоў апавядаў мне аб тым, як жылося за царскай Расіяй. Казаў, што ўсяго ажно празмерна было, хаця царскі ўрад і не ўмеў добра кіраваць дзяржавай. Што было зашмат свабоды. Што рабочы мог працаваць дзе хацеў. І што не толькі на хлеб і беднае жыццё зарабляў, але і на прыстойнае ўбранне і жыццё добрае. А каму ў Расіі не падабалася, той мог свабодна адтуль выехаць за граніцу. Так як ён сам і зрабіў.

Я яму паверыў, бо пераканаўся, што ён заўсёды толькі праўду гаворыць. Паверыў і зразумеў, што рэвалюцыя ў Расіі не дзеля таго адбылася, каб рабочага і мужыка ад эксплуатацыі вызваліць, але дзеля таго, каб іх абдурыць, абрабаваць, укінуць у галечу і зрабіць суцэльнымі нявольнікамі. І што толькі на карысць жменькі людзей тая рэвалюцыя атрымалася, бо жывуць яны цудоўна. А для мільёнаў звычайных абывацеляў гэта найстрашнейшая катарга.

– Скажы ты мне, – спытаўся я ў Малугі, – чаму мы нічога не маем? Гэта ж не можа быць, каб 1000 альбо нават сто тысяч чалавек, якія лепшае становішча займаюць і намі кіруюць, зжыралі ўсё, што вырабілі сваёй працай 160.000.000 грамадзянаў Расіі.

– На ўзбраенне ўсё ідзе і на загранічную прапаганду, – сказаў Малуга. – Акрамя таго ваш урад зусім не хоча, каб народ быў сытым і дастатак меў. Яны добра ведаюць, што сыты чалавек пачынае аб чым-небудзь іншым, акрамя ежы, разважаць. А так кожны думае толькі пра тое, каб з голаду не здохнуць і голым не хадзіць, і баіцца гэту магчымасць страціць. А адначасова яму столькі гадоў убіваюць у галаву, што нідзе на свеце так добра не жывецца, як у іх. Ты ж таксама у гэта верыў. А тым часам за вашыя грошы за граніцай ідзе вялізная прапаганда вашага сацыялізму, вольнасці, культуры, дабрабыту. І людцы ў гэта вераць, так як і мы ў Польшчы, большасць людзей, верылі, што толькі вы нам вольнасць і шчасце можаце даць.

Такім чынам паволі-паволі ў мяне пачалі вочы на ўсё адкрывацца. І ажно страх мяне апанаваў пры думцы, што я мог зноў у Саветах апынуцца! Цяжка мне было б там жыць пасля таго, што я ў Польшчы ўбачыў і чаго пра свет даведаўся.

Цяпер я пастаянна выпытваю ў пані Юзэфы пра палітычныя навіны, бо ведаю, што яна, калі мяне дома няма альбо, можа, па начах, загранічнае радыё слухае і ведае, што робіцца ў свеце. Сказаў я ёй, што вельмі баюся, каб нашы сюды не вярнуліся. Але яна мяне супакоіла. Сказала, што Гітлер шмат рускіх знішчыў і што расійская армія панесла вялізныя страты. Так што, калі Англія і Амерыка Расіі не дапамогуць, Гітлер яе прыкончыць. Але цяпер саюзнікі вялізную колькасць рыштунку і ваенных матэрыялаў, а таксама правіянту, пасылаюць караблямі ў Расію. І адначасова робяць моцныя налёты на Германію і руйнуюць нямецкія парты, гарады, а таксама прамысловыя раёны. Таму калі перамогуць разам, дык і Расія, напэўна, стане іншай. Тады Польшча ізноў атрымае вольнасць і будзе цалкам незалежнай.

Гэта мяне вельмі ўсцешыла, бо я ведаю, што ад нашых ні на што іншае, акрамя смерці, спадзявацца не магу. Калі б нават не ліквідавалі адразу, дык мусіў бы да канца жыцця ў лагеры працаваць празмерна і гінуць задарма. Цяпер я гэта добра разумею, але ад гэтага мне толькі страшна робіцца.

3 лютага - 9 снежня 1943 года

Таварышу І.В. Сталіну.

3 лютага 1943 года.

Фальварак Буркі.

Мушу я, аднак, гэтыя свае Запіскі зноў Сталіну прысвяціць. Такі ўжо мой лёс!

Зблыталася ўсё ў мяне ў галаве, і не ведаю, што рабіць. Мне было ўжо цалкам добра, і верыў я, што заўсёды так будзе. А цяпер адчуваю, што надыходзяць для мяне благія дні.

Нядаўна пані Юзэфа моцна прастыла і не магла паехаць у мястэчка на гандаль. А трэба было абавязкова купіць шкло для лямпы і цвікі. Акрамя таго патрэбны былі і лекі для пані Юзэфы. Таму я вымушаны быў сам гэтыя справы ўладзіць. Растлумачыла яна мне ўсё дакладна, дала грошы і цыдулку для аптэкара.

Дарога была вельмі дрэнная. Невядома, як ехаць: на санях ці возам. У цяснінах снег ляжыць. А там дзе дарога вышэй ідзе, змёрзлую зямлю бачна. Таму я сказаў пані Юзэфе:

– Лепей я пешшу ў мястэчка пайду. Нічога цяжкага несці не трэба, таму хутчэй усё зраблю пешшу, чым на санях ці возам.

Яна згадзілася. Апрануў я новае паліто, узяў брызентавую торбу для рэчаў і пайшоў. У мястэчку вельмі хутка ўсё зрабіў і скіраваўся дадому. На палове шляху мне вельмі піць захацелася. Убачыў я паблізу дарогі мужыцкі двор і ўвайшоў на падворак. Бачу: побач з хлевам нейкі мужчына, у кажушку без рукавоў, дровы сячэ. Наблізіўся я да яго, павітаўся вельмі ветліва і гавару:

– Ці не дасцё мне, гаспадар, вады напіцца.

Ён да мяне павярнуўся. Паглядзеў я яму ў твар і адчуў, як мне ў галаву кроў ударыла, а потым адразу ў ногі пайшла. Адразу пазнаў, хто ён такі! І падумаў сабе: “Зараз я напэўна загіну!” Хацеў нават уцякаць, але ногі мае здранцвелі і быццам у зямлю ўраслі. Бачу я: у яго сякера з рук выпала і вочы быццам збялелі. Гэта значыць, што і ён мяне пазнаў.

Быў гэта той самы маёр НКВД, які некалі мяне ў Вільні дапытваў па справе тэрмасу і пысу мне набіў належным чынам, каб я болей нічога такога не натварыў. Пэўна, ён падумаў, што зараз я з ім за тое службовае біццё пысы паквітаюся. Я ж сабе нешта зусім іншае падумаў: “Калі ён ужо тут, значыцца, кепскія мае справы! Гэта значыць, што НКВД тут дзейнічаць пачаў!” У гэты момант ён схапіў мяне за руку і гаворыць:

– Таварыш, дарагі! Прашу нікому не казаць, хто я такі. Вы таксама афіцэр, як і я, таму мусіце мяне зразумець і за тую прыкрасць, якую я вам зрабіў, не гнявіцца. Такую службу я меў, якая вымушала мяне фармальна справы кліентаў вырашаць. Думаеце, што мяне ў пысу не білі?… Яшчэ як білі!… І пры гэтым зусім без прычыны. А дзеля біцця вас я ж дзяржаўную падставу меў.

– Таварыш маёр… – кажу я.

Але ён мне гаварыць не даў і рукамі на мяне замахаў:

– Тссс… – гаворыць. – Пссс. Ні слова, што я быў маёрам! А яшчэ да таго ж маёрам НКВД!… І мяне такім чынам загубіш, і сябе!… Я тут як звычайны салдат і ў мужыка як рабочы працую. Бо яны афіцэраў і наш НКВД ненавідзяць страшна! А як да звычайнага радавога дык вельмі добра да мяне ставяцца.

Засведчыў я маёру, што ўсё гэта належным чынам разумею і што ён можа быць упэўнены, што я таямніцу ягоную, адпаведна, захаваю. А што тычыцца маёй пысы, канкрэтна ягонымі рупленнямі пашкоджанай, дык я яму шчырую праўду паведаміў, што я гэта палічыў нават за гонар. Тады маёр зразумеў, што я чалавек, які працягвае заставацца сацыялістычна свядомым, і таму супакоіўся.

Хацеў я з ім болей пабалакаць, бо ён павінен як энкавэдзіст шмат цікавых рэчаў аб сучаснай сітуацыі ведаць. Але ён даў мне вады для піцця і выправадзіў з надворка на дарогу. Там спытаўся ў мяне:

– Дзе ты жывеш?

Мяне гэтае пытанне як шпілька ўкалола. Але я мусіў усё ж такі праўду яму сказаць.

– Цудоўна! – узрадаваўся ён. – Блізка жывем. Усяго тры кіламетры шляху. Таму зараз мы лепей размаўляць не будзем, а спаткаемся так, каб нас ніхто не мог убачыць. Лепш за ўсё ў суботу ўвечары пасярэдзіне шляху. Там ёсць доўгая цясніна і побач высокая бяроза стаіць. Вось у тым месцы ў суботу ўвечары, калі зробіцца зусім цёмна, буду вас чакаць. А цяпер ідзіце дадому. Пра мяне – нікому ні слова.

Пайшоў я далей. Вельмі нудотна і страшна мне зрабілася. Жыў я ціха, спакойна і думаў, што заўсёды так будзе, а калі што зменіцца, дык толькі да лепшага. Ажно тут, як камень на галаву, гэты маёр НКВД зваліўся. І якога чорта я туды па ваду пайшоў! Пачуваўся так паскудна, быццам быў выкліканы ў НКВД па палітычнай справе. Так, дрэнныя мае справы, і здаецца мне, што нічога з маіх планаў на лепшае жыццё не атрымаецца. Нядаўна яшчэ марыў, што заўсёды буду ў пані Юзэфы працаваць, а можа, нават да якой-небудзь мужыцкай сям’і прыжанюся і сам калі-небудзь гаспадаром стану. А цяпер канец! Калі нават і не застрэляць мяне, дык у лагер сашлюць. А ў найлепшым выпадку буду ізноў усё жыццё малодшым афіцэрам пайка чакаць і баяцца кожнага слова.

Калі прыйшоў дадому, пані Юзэфа спыталася ў мяне:

– Чаго такі засмучоны?… Збляднеў зусім… Можа, зноў немцаў спаткаў?

– Не, – кажу. – Штосьці горшае за немцаў мне напаткалася. Ваўка я вялікага ўбачыў і вельмі спалохаўся.

– Адзін воўк не страшны, – сказала яна. – Горш, калі зграю ваўкоў напаткаеш. Але зараз іх тут шмат не павінна быць.

А я ёй так адказаў:

– Дзе ёсць адзін воўк, там і шмат іх можа знайсціся. Цяпер, уласна, іх пара.

Так скончылася маё шчаслівае жыццё, і згінуў назаўсёды мой спакой.

7 лютага 1943. Нядзеля.

Фальварак Буркі.

Учора ўвечары я пайшоў на спатканне з маёрам. Гэта зусім блізка ад нашага фальварку. А бярозу, што расце на краю цясніны, добра бачна здалёк. Я штодзень на яе глядзеў, і не дрэвам звычайным яна мне падавалася, але шыбеніцай.

У цясніну я ўвайшоў не з боку дарогі ў мястэчка, а з боку лесу. Наш уласны гаёк якраз з тым лесам мяжуе. Таму я магу да цясніны так дайсці, што нікога не сустрэну, бо ўсе дарогі абміну.

Калі знайшлі адзін аднаго ў цясніне, было ўжо зусім цёмна. Думаў я, што першы прыйшоў, але маёр ужо мяне чакаў. Сядзеў на вялікім камяні, мне ж на іншы, меншы памерам, указаў і сказаў:

– Сядай!

“Так, – падумаў я сабе, – акурат на то выглядае, быццам я на допыт ў НКВД трапіў”.

Усеўся я і пачаў цыгарку з самасейкі круціць. Маёр таксама запаліў. Потым спытаўся ў мяне:

– Як табе ўдалося з нямецкіх лапаў выдрацца?

Распавёў я яму, як мяне пакінулі ў Вільні і як я потым туляўся, як звер па лясах, пакуль тут прытулку не знайшоў. Толькі аб дакументах сваіх і аб новым прозвішчы яму не сказаў. Лепей каб ён таго не ведаў, бо невядома пакуль, што яшчэ можа здарыцца ў будучыні. Можа, я з тымі дакументамі буду вымушаны куды-небудзь уцякаць з гэтых краёў і іншай схованкі шукаць.

Спытаўся я ў яго, як ён застаўся, бо ведаю, што ўсё НКВД уцякло своечасова. А ён гаворыць:

– Я ў павеце быў, у службовай дэлегацыі, калі немцы на горад налёт зрабілі. Думаў, што гэта англічане. А назаўтра зранку прыехаў у Вільню і ўжо нікога з нашых не заспеў. Не ведаў, куды і як ехаць, што рабіць? На шчасце, меў я цывільны гарнітур і дакументы арыштаваных палякаў. Таму апрануўся па-цывільнаму, свае дакументы спаліў, а пашпарт і метрыку аднаго з арыштаваных сабе ўзяў. Потым пехатой з гораду выйшаў. Думаў, можа дзесьці да нашых далучуся. Але нідзе нікога не знайшоў. Доўга туляўся, пакуль палякі не далі мне прытулку. Усю зіму ў іх быў, а ўвесну 42-га сюды прыйшоў, бо тут гаспадару ўласны чалавек для дапамогі па гаспадарцы патрабаваўся. Стары ён. Сыны ягоныя некуды зніклі, таму сам не можа працу адолець, хаця гаспадарка малая. Толькі адна старэйшая дачка пры ім і ўнук малы. Я ўжо амаль год у іх жыву.

Даведаўся я ад маёра, што па польскіх фальварках і хутарах шмат нашых салдатаў хаваюцца.

– Што з намі цяпер будзе? – спытаўся я ў яго.

– Усё добра будзе, – адказаў ён. – Немцы ледзьве трымаюцца. Калі ні ў гэтым годзе, дык у наступным канец ім настане. Нашы таксама слабыя, але Англія і Амерыка магутныя арміі выставілі. У гэтым годзе удараць на ўсю моц. Таму Германія, пэўна, не вытрымае. Занадта доўгі трымае фронт.

– Значыцца, нашы зноў сюды прыйдуць?

– Канешне, прыйдуць.

– Што тады будзе з намі? Савецкія ўлады могуць палічыць нас за дэзерціраў.

Маёр на гэта адказаў:

– Аб гэтым трэба загадзя падумаць і так справы наладзіць, каб мы не дэзерцірамі, а героямі барацьбы за вызваленне Расіі ад захопнікаў сталі. Для гэтага ты мне і будзеш патрэбны. І я табе таксама прыдамся, а пакуль што мусім уважліва назіраць, што ў гэтай мясцовасці палякі робяць. Ведаю, што па лясах ужо ёсць іх партызанскія атрады. А як цяплей стане, дык іх яшчэ болей будзе. Гэта для нас можа быць вельмі карысна. Таму ты болей па мужыках хадзі, з імі балакай, выпытвай у іх і зважай на ўсё. А ў кожную суботу будзем тут сустракацца і радзіцца. Калі ж здарыцца нешта вельмі пільнае і істотнае, дык да мяне прыходзь, пакажыся толькі, тады ўвечары я сюды прыйду. Дарога блізкая. Але цяпер найістотнейшая справа – назіраць за настроямі тутэйшага насельніцтва і партызанскім рухам. Такім чынам мы можам вельмі карысную для Савецкага Саюза работу выканаць. Прыдасца гэта тады, як немцаў адсюль выганяць.

– Лічыце, што Польшчы тут не будзе… такой, якая была да 1939 года?

– Ясная рэч, што не будзе. Не для таго мы велізарныя страты панеслі і вайну вядзем, каб панам іхняе панства адбудоўваць!

Развіталіся мы, і пайшоў я дадому. Вельмі сумна мне зрабілася. Зразумеў, што мушу я назаўжды ў Расіі застацца, і што вялікае шчасце будзе, калі яшчэ жыццё сваё ўратую. Цяпер адна ў мяне надзея: гэты маёр. Бачна, што ён вялікі спрытняга і можа мяне ўратаваць. Зрэшты, і сябе абараніць мусіць. Цяпер я мушу за ўсім навокал уважліва сачыць і пра ўсё маёру дакладаць. Не атрымалася ў мяне стаць самастойным гаспадаром, таму трэба паклапаціцца хаця б пра тое, каб у Расіі кулю ў карак не атрымаць альбо не трапіць у лагер.

25 ліпеня 1943 года.

Фальварак Буркі.

Даўно я не пісаў, бо жаданне пісаць знікла. Не магу зразумець таго, што на свеце дзеецца. Папросту нейкая вар’ятня зрабілася!

Некалі пані Юзэфа расказала мне, што немцы за Смаленскам, у мясцовасці Катынь, магілы знайшлі, у якіх целы 10.000 забітых^[4] польскіх афіцэраў. Дадала, што немцы сцвярджаюць, быццам ахвяраў гэтых знішчылі рускія. А расійскі ўрад гэтыя злачынствы адмаўляе. Я ёй адразу сказаў, што гэта, напэўна, нямецкая работа, бо не можа быць у сацыялістычнай дзяржаве, якой кіруе вядомы ўсяму свету сваёй надзвычайнай дабрынёй і справядлівасцю Сталін, маглі зрабіць такое злачынства. Але яна сцвярджае, што гэта, хутчэй за ўсё, савецкая работа. Бо немцы, зразумела, мільёны людзей знішчылі, але ваеннапалонных не забіваюць і трымаюць іх у спецыяльных лагерах.

Калі я ў суботу спаткаўся з маёрам, дык спытаўся ў яго, хто тых афіцэраў у катынскім лесе пазабіваў? А ён мне на гэта адказаў:

– Вядома: наша работа. І вельмі добра, што абясшкодзілі іх назаўсёды. Гэта былі нашы ворагі, і нічога добрага мы ад іх чакаць не маглі. Трэба было б іх усіх у Польшчы панішчыць і толькі малых дзяцей пакінуць, каб па-нашаму выхаваць. Бо з дарослымі толькі клопат заўсёды мець будзем. Польскі народ увесь подлы. Заўсёды супраць Расіі бунтавалі, розныя паўстанні і рэвалюцыі ладзілі. І ніколі не мелі пашаны да дзяржавы, закону і ўлады.

Можа, ён і мае рацыю. Ён лепей за мяне ў гэтых справах разбіраецца. Дзеля гэтага ж спецыяльную адукацыю атрымаў.

Падчас апошняга спаткання маёр сказаў, што з немцамі зусім дрэнна і, мусіць, яны нядоўга вытрымаюць. Што мы можам хутка спадзявацца на вялікія змены. Сказаў ён мне наведваць часцей мужыкоў, заводзіць знаёмствы сярод моладзі і ўважліва сачыць за тым, што яны робяць. Сказаў мне таксама, што знайшоў яшчэ трох нашых салдатаў, якія ад войска адсталі і хаваюцца ў мужыкоў. Мае з імі сталыя стасункі, але яны не ведаюць, што ён маёр НКВД. Сказаў мне таксама, што ён мае намер у будучыні, калі немцы будуць уцякаць, пачаць супраць іх дыверсійную дзейнасць, каб дапамагчы Чырвонай Арміі перамагчы ворага. Гэта была б вялікая заслуга перад Расіяй. Не вельмі ўсё гэта мне спадабалася, але я ні ў чым з ім не спрачаўся. Самі разумееце: маёр НКВД!

23 верасня 1943 года.

Фальварак Буркі.

Тыдзень таму даведаўся я ад малодшага сына Малугі, Андрэя, што ў лесе, які мяжуе з нашым гаем, знаходзіцца атрад польскіх партызанаў. Аказалася, што ён з імі сувязь падтрымлівае і час ад часу ўночы правіянт ім возіць. Гэта мне вельмі не спадабалася, бо могуць немцаў раззлаваць, і тыя аблаву зробяць. А таму і мы, паколькі жывем побач з тым лесам, будзем мець цяжкую адказнасць. Мае рацыю маёр, які гаворыць, што палякі ўсе бунтаўшчыкі і ніякага шанавання да ўладаў не маюць.

А пазней дні праз два я пайшоў у лес. Хацеў сухіх бярозак насекчы, каб плот падправіць. Калі праходзіў паблізу бункера, нехта крыкнуў мне па-польску: “СТОЙ!” Я спыніўся. Убачыў, што да мяне двое ўзброеных людзей набліжаюцца. Страшна мне стала. Не ведаў, што рабіць. А яны пытаюцца ў мяне:

– Ты хто? Чаго тут лазіш?

Я ім сказаў, што з’яўляюся рабочым з фальварка пані Юзэфы і прыйшоў сюды, каб бярозак насекчы. Але яны глядзелі на мяне вельмі падазрона. Адзін з іх пра дакументы мяне спытаў. Я сказаў яму, што дома іх пакінуў, але магу зараз жа прынесці, альбо няхай яны са мной да фальварка падыдуць і там паглядзяць.

Узгадаў я аповед Андрэя аб партызанах. Таму я ім гавару:

– Ці ведаеце Андрэя Малугу?

Адзін з іх сказаў:

– Я ведаю.

– Дык вось, – кажу, – гэта наш сусед. Яны мяне добра ведаюць. Я часта ў іх бываю. А вы пэўна партызаны. Андрэй мне казаў, што ў гэтым лесе ваш атрад стаіць.

Паверылі яны мне, але сказалі далей у лес не хадзіць і да бункера не набліжацца.

Вярнуўся я дадому і пра тую сустрэчу пані Юзэфе расказаў. А яна даўно ведала аб тым, што іх атрад у нашым лесе кватаруе. Нават задаволеная з-за гэтага. Гаворыць, што хутка поўныя лясы польскага войска будуць. І чым нямецкае адступленне бліжэй, тым большыя страты яны могуць ім прынесці і перамогу нашу паскорыць.

У суботу я пайшоў на сустрэчу з маёрам і ўсё гэта яму распавёў. Ён сказаў мне як мага больш падрабязнасцяў пра партызанаў даведацца. Растлумачыў, чаму гэта так важна.

– Зараз яны супраць немцаў, таму карысныя для нас. Але калі немцы адступяць, дык могуць быць і для нас небяспечнымі. Таму трэба загадзя даведацца, якія ў іх сілы, дзе дыслакуюцца, як узброены, як падтрымліваюць сувязь паміж атрадамі, хто імі кіруе, хто з мясцовага насельніцтва ім дапамагае?

Буду я вымушаны паболей з Андрэем пра гэтыя справы размаўляць, каб сабраць як мага больш інфармацыі для маёра.

Наогул зрабілася вельмі неспакойна. Пані Юзэфа гаварыла мне, што немцы адступаюць па ўсім фронце і што ўжо Смаленск пакінулі. Яна гэтым вельмі ўсцешана і гаворыць, што вайна хутка скончыцца.

14 лістапада 1943 года.

Фальварак Буркі.

Некалькі разоў я разам з Андрэем вазіў правіянт для партызанаў. Ездзілі мы ў лес па начах. Пасля кожнай такой выправы пані Юзэфа вызваляла мяне ўдзень ад працы, бо казала, што я мушу адаспацца і адпачыць. Яна сама мяне туды пасылае. Мусіць, ужо цэлы капец бульбы і шмат садавіны туды завезлі. Цяпер я ведаю шмат падрабязнасцяў аб партызанах і кожную суботу пра ўсё дакладаю маёру. Падчас апошняй сустрэчы ён мне сказаў, што не толькі я назіраю за дзейнасцю польскіх партызанаў, але ў яго ёсць вялікая сетка шпегаў з нашых людзей і польскіх камуністаў, якія і надалей трымаюцца расійскага боку. Адзначыў таксама, што назіранне за польскімі партызанамі зараз вельмі істотна, каб мець магчымасць пасля выгнання немцаў ачысціць край ад ненадзейных элементаў.

З размоў з маёрам я зразумеў, што нават і гаворкі няма, каб тут незалежная Польшча паўстала.

– Не дзеля таго мы змагаліся з Германіяй, – сказаў маёр, – каб вызваленую ад іх Польшчу іншаму нашаму ворагу аддаць. А палякі заўсёды былі, ёсць і будуць нашымі ворагамі.

У той жа час пані Юзэфа цалкам упэнена ў тым, што пасля перамогі над Германіяй Польшча будзе незалежнай. Сказала мне, што для мяне ў яе заўсёды месца знойдзецца. А калі захачу ажаніцца ў гэтай старонцы і тут застацца, дык зробіць усё, што здолее, каб мне новае жыццё аблегчыць. Але я на гэта ўжо зусім не разлічваю. Ведаю, што ізноў буду вымушаны ў войску служыць, а пазней мяне ў Расію вышлюць.

Шчасце, аднак, што я з тым маёрам сустрэўся. Ён мяне ўратуе. Бо сам бы я мусіў і ад нашых уладаў хавацца. А з дапамогай маёра зноў выплыву і буду легальным, а можа, і заслужаным грамадзянінам.

9 снежня 1943 года.

Фальварак Буркі.

Аказалася, што ў бункеры, у нашым гаі, партызаны склад зброі наладзілі. Некалькі іх там жывуць і вартуюць. А для сувязі з галоўным атрадам маюць тэлефон. Ведаю я ўжо шмат падрабязнасцяў аб іх і пра ўсё маёру дакладаю. Ён жа мне сказаў, што калі немцы будуць набліжацца, дык мы мусім уласны партызанскі атрад сфармаваць і ворагу сур’ёзна нашкодзіць, каб прыспешыць перамогу Чырвонай Арміі. Мне гэта не вельмі падабаецца, але калі ён так вырашыў, буду вымушаны ягоны загад выканаць. Але пакуль усё спакойна.

Працы ў гаспадарцы зараз мала, таму пані Юзэфа больш цяпер займаецца са мною польскай мовай. Я ўжо лёгка польскія кніжкі чытаю і нават пішу троху. Маёр мне сказаў, што веданне польскай мовы можа мне дужа прыдацца на службе, калі мы возьмемся за ліквідацыю і ўціхаміранне палякаў.

З сям’ёй Малугаў я зусім зжыўся, і яны лічаць мяне сваім чалавекам. Стары Малуга сказаў мне нядаўна, што пасля вайны, калі Антося захоча выйсці за мяне замуж, ён супраць таго не будзе. Дасць нам на новую гаспадарку каня і карову і дапаможа дом пабудаваць. А пані Юзэфа дадала, што вылучыць нам са свайго маёнтку 5 гектараў зямлі, за якую мы будзем сплочваць ёй вельмі доўгі адрэзак часу. Але здаецца мне, што з гэтых планаў нічога не атрымаецца, бо не ўбачаць яны вольнай Польшчы ніколі. А пры савецкай уладзе, калі ў мяне добра пойдзе, дык магу стаць важнай асобай. Тады з такімі хамамі, як Малугі, і знацца не буду. Іх жа, безумоўна, да калгасу далучаць.

Тым не меней, я ўсё часцей да Малугаў хаджу і лічуся ў іх нарачоным Антосі. Гэта для мяне вельмі зручна, бо я здабыў суцэльны давер ва ўсёй ваколіцы і даведваюся шмат цікавых рэчаў. Ведаю, напрыклад, хто з мужыкоў захоўвае зброю. Малугі таксама маюць тры карабіны і шмат амуніцыі. Яны спецыяльныя схованкі ў стайні зрабілі і там зброю хаваюць. А пані Юзэфа на гарышчы браўнінг мужа мае. Некалі дастала яго адтуль, пачысціла і зноў схавала. Аднак палякі гэтыя, бясспрэчна, небяспечныя элементы. Прычым ведаюць, што за такія справы ў цяперашні час пагражае ім смяротнае пакаранне. Аднак не падпарадкоўваюцца існуючай уладзе.

Маёр вельмі радуецца, калі я яму падобную інфармацыю аб навакольным насельніцтве прыношу. Гаворыць, што калі нашы прыйдуць, трэба будзе тут парадак навесці. Ведаю, што ў яго атрымаецца. Я ж ахвотна яму дапамагу.

17 мая - 7 снежня 1944 года

17 мая 1944 года.

У адрыне ў мужыка.

З сярэдзіны красавіка я знаходжуся ў лясах. Мы стварылі свой партызанскі атрад. Маёр ягоны камандзір, а я ягоны намеснік. Маем мы ў атрадзе сем чалавек. З іх чацвёра – нашы байцы, якія ў мужыкоў хаваліся. А тры – гэта польскія камуністы з мястэчка.

Маёр сказаў мне ў красавіку, што ў цяперашні час бяспечней сядзець у лесе, чым быць дома, адкуль у любы дзень нямецкія жандары альбо паліцыя могуць нас выцягнуць. Акрамя таго трэба забяспечыцца на будучыню, учыніўшы гожую і гераічную барацьбу ў тыле ворага. Гэта важная дыверсійная акцыя. Згадзіўся я, што, бясспрэчна, гэта цалкам слушна.

Са зброяй усё было проста. Нам яе дасталі польскія камуністы з мястэчка. Аб камунізме нашым яны маюць такое ж уяўленне, як аб астраноміі. Але рыхтуюцца ўвесь час да нейкага лепшага становішча, калі савецкія ўлады зноў сюды прыйдуць. Гэтыя палякі нам вельмі прыдаліся, бо яны добра ведаюць мясцовасць і паўсюль знаёмых маюць. Яны ўласна і ўладкавалі ўсе справы з тутэйшым насельніцтвам і кажуць паўсюль, што мы – польскі атрад. Таму нам усе спрыяюць. Маем добрую ежу і дакладную інфармацыю.

Учынілі мы ўжо некалькі сур’ёзных дыверсійных акцый. Атрад наш называецца “Камуністычны Партызанскі Атрад імя Ванды Васілеўскай”. Я прапанаваў назваць наш атрад імем, натуральна, Сталіна. Але маёр сказаў, што мы дзейнічаем сярод польскага насельніцтва, а таму лепей назваць атрад імем гэтай найвялікшай польскай патрыёткі. Спытаўся я ў яго:

– Чаму тады не назваць яго імем найвялікшага польскага патрыёта Дзяржынскага?

Але ён на гэта адказаў:

– Фелікс Дзяржынскі быў, бясспрэчна, вялікай асобай і дастаткова чырвоным камуністам. Але Ванда Васілеўская акрамя ўсяго гэтага мае яшчэ тую перавагу, што, як нам вядома, з’яўляецца найвялікшай сучаснай пісьменніцай у свеце. Мае яна яшчэ і такую велізарную заслугу, што Савецкі Саюз і бацьку нашага Сталіна кахае больш чым сваю айчыну!^[5]

Калі я збіраўся ісці ў атрад у лясы, дык пані Юзэфа вельмі расхвалявалася. Нават заплакала.

– Шкада мне цябе, Яначка! – сказала яна. – Я вельмі баюся, каб з табой у партызанцы што-небудзь дрэннага не здарылася.

Убачыў я, што ў вачах яе слёзы паказаліся. Таму і я хацеў заплакаць, але не атрымалася. Толькі моцна падзякаваў я ёй за дапамогу і апеку і за тое, што мяне амаль тры гады ў сябе ад немцаў хавала і як маці да мяне ставілася. Сказаў я ёй:

– Не ведаю, ці пабачымся яшчэ, бо іду я змагацца з крыважэрнымі гітлераўцамі і магу загінуць. Але калі жывы застануся, дык абавязкова адплачу вам належным чынам і аб добрым сэрцы пані да смерці памятаць буду!

Перахрысціла яна мяне, але раптам нешта сабе прыгадала.

– Чакай, Яначка! – сказала. – Дам я табе на дарогу адну рэч, якая ў хвіліну небяспекі можа цябе абараніць. Але мусіш гэта заўсёды пры сабе мець.

Прынесла яна срэбны медальёнчык з выявай Маці Божай Вострабрамскай і павесіла яго мне на шыю. Паўтарыла яшчэ раз, што калі мне будзе дрэнна альбо буду вымушаны схавацца, дык каб ізноў да яе прыходзіў.

Потым я пайшоў развітацца з Малугамі. Дома толькі старога і дачок заспеў, бо сыны яго даўно ўжо самі ў партызанцы. Стары мне на дарогу бутэльку вельмі моцнага самагону даў. А Антося паклала мне ў торбу дзве пары ваўняных шкарпэтак, якія сама для мяне зрабіла. А перад тым яшчэ пані Юзэфа спакавала мне ў торбу шмат каўбасаў, сала і хатняга тытуню. Таму забяспечылі мяне ў дарогу вельмі добра. Не магу на іх наракаць.

Малуга яшчэ раз паведаміў мне, што Антося згаджаецца пайсці за мяне замуж, і што ён сам нічога супраць таго не мае. Бо хаця ён, як сам сказаў, бедны, але мае добры характар. Напрыканцы ён мне так сказаў:

– Як ворага выганіце, дык прыходзь. Пасля Калядаў шлюб возьмеце і вяселле справім. А потым неяк і гаспадарку вам наладзім. Хаця ты і бальшавіком быў, але адрозніваешся ад іх, бо маеш добрае сэрца. Таму мы цябе любім і дапаможам табе.

Усё гэта мяне моцна ўзрушыла. Развітаўся я нарэшце з імі і пайшоў у дарогу. А медальёнчык пані Юзэфы я, натуральна, адразу па дарозе выкінуў. Не выпадае мне, афіцэру і камуністу, такія рэчы на шыі насіць.

1 чэрвеня 1944 года.

У лесе, каля Ляндварова.

Праводзім мы выдатныя дыверсійныя акцыі, і, можна сказаць, зрабілі сур’ёзную пагрозу тылу нямецкай арміі. Калі так пойдзе і далей, дык пакрыем сябе вялікай славай як адважныя партызаны Савецкага Саюза.

Першы налёт зрабілі на леснічоўку, дзе ўсю зіму кватараваў нямецкі атрад, які кіраваў працай цывільных рабочых у лесе і вывазам драўніны. На пачатку вясны немцы адтуль убраліся, пакінуўшы пусты будынак казармы на некалькі дзесяткаў асоб.

Мы з’явіліся там пад вечар. Польскія камуністы ўказалі нам уваход у леснічоўку, а самі засталіся ў хмызах. Наша шасцёрка са зброяй напагатове адважна рушыла наперад. Заспелі сям’ю ляснічага падчас вячэры. Сказалі ім падняць рукі ўгору. Маёр з пагрозай спытаў у ляснічага:

– Чаму ты, бандыт, гітлераўцам дапамагаеш?

А ляснічы сказаў:

– Што ж я мог зрабіць? Прыйшлі яны сюды, пабудавалі казарму і кіравалі вывазкай лесу. Мне сэрца балела, гледзячы на іх гаспадаранне ў нашых лясах, але я не мог нічога супраць зрабіць і мусіў маўчаць.

– Але рабочым за працу плаціў?

– Гэта мне загадалі рабіць, і я мусіў слухацца. Зрэшты, нікога я тым не пакрыўдзіў.

Жонка ляснічага і дзеці ягоныя вельмі спалохаліся і ўвесь час плакалі. Маёр умазаў буржуйцы ў пысу і загадаў маўчаць. Потым сканфіскавалі ў іх грошы і забралі з кладоўкі прадукты. Жонка ляснічага прасіла хоць троху пакінуць для дзяцей хаця б. Але мы ўтаймавалі яе прыкладамі. Я пры такой нагодзе канфіскаваў у яе залаты пярсцёнак. Такая рэч вартасць заўсёды мае і можа мне прыдацца. Забралі ў іх усё адзенне і абутак і толькі пасля гэтага выйшлі з леснічоўкі. Абмяркоўвалі, што з імі рабіць? Я прапанаваў расстраляць усіх адразу, каб знішчыць гэта буржуйскае гняздо. Але маёр сказаў:

– Не варта пакуль моцнага следу пасля сябе пакідаць. Мы іх ліквідуем паціху, калі нашы сюды прыйдуць. Бо ўсіх ляснічых і леснікоў трэба будзе ў першую чаргу ў лагеры саслаць. Людзі, якія добра ведаюць лясы, вельмі небяспечныя для сацыялізму. У першы раз мы толькі палову гэтых лайдакоў ліквідавалі. У наступны раз рэшту іх прыкончым.

Так і вырашылі. Сказалі ляснічаму і ягонай сям’і, каб аб нашым візіце нікому ні слова не гаварылі, бо інакш вернемся сюды і іх, як псоў, перастраляем. Пасля чаго ў поўным баявым парадку адступілі ў лес.

Другой важнай партызанскай акцыяй было ліквідаванне намі пошты ў мястэчку. Палякі-камуністы з нашага атраду добра ўсё ведалі, але пайшлі туды яшчэ раз на разведку. Вярнуліся праз два дні і паведамілі, што немцаў у мястэчку ніводнага няма. Убраліся ўсе ў Вільню, быццам прадчуваючы, што мы паблізу.

Увечары падкраліся мы палямі, з тылу, да будынка пошты. Польскіх камуністаў пакінулі ў двары вартаваць. Справа ў тым, што іх ведаюць у мястэчку і таму яны не могуць разам з намі паказвацца. Таму ўвайшлі мы ўшасцёх у кватэру начальніка пошты. Установа была даўно зачынена. Зрэшты, гэтая ўстанова – абы што, малы драўляны дамок. А ззаду – два пакойчыкі начальніка пошты. Вось уварваліся мы як бура ў кватэрку. Сям’я начальніка да сну рыхтавалася. Загадалі ім рукі ўгору ўзняць і зрабілі падрабязную рэвізію. Знайшлі троху грошай, паштовых марак і пяць пачкаў, падрыхтаваных да высылкі. Канфіскавалі гэта ўсё і ўзяліся за начальніка пошты за тое, што прыслугоўвае гітлераўцам. А ён нам сказаў:

– І зусім я ім не прыслугоўваю. Я тут ужо 25 год працую. Калі вы тут былі першы раз, я таксама гэтую ўстанову ўтрымліваў, бо нехта ж павінен гэта рабіць. А заробак маю такі, што выжыць на яго не магу. Жонка мая шыццём падзарабляе, каб мелі што есці. Якое ж гэта прыслугоўванне гітлераўцам?

Спрытны палячышка! І бачна, што нават не дужа нас спалохаўся. Але мы сказалі яму боты зняць, бо добрыя меў. Забралі таксама швейную машыну, бо адзін з нашых камуністаў пра яе ведаў і прасіў нас яе забраць, бо яму патрабавалася машына для ягонай дзеўкі з вёскі. Збіраліся ўжо выходзіць, але начальнік пошты нам сказаў:

– Вы не павінны паштовы пакунак забіраць. Бачыце ж, што ўсё ў лагеры для ваеннапалонных у Германіі адрасавана. Нашы жаўнеры там у няволі, таму іхнія сваякі дасылаюць ім туды што могуць, каб дапамагчы.

А маёр як тупне нагой:

– Ты голас не падавай, пёс фашысцкі, бо зараз табе ў лоб пальну!

Начальнік пошты на гэта адказаў:

– Ніякі я не фашыст. Я людзям служу. А вы, калі забярэце пачкі, грошы і паштовыя маркі, тады дайце мне распіску.

Тут ужо мы далі яму такую “распіску”, што да смерці не запамятае! А пасля расправы над ім адышлі мы, з добрым баявым шыкам і ў поўным парадку, у напрамку лесу. Я на гэтай выправе толькі тое скарыстаў, што ўзяў будзільнік. Запасны гадзіннік прыдасца. Зрэшты, і прадаць можна будзе.

Зараз увесь час жывём у лясах. І нядрэнна жывём. Жрачкі маем колькі пажадаем. А як чаго не хапае, дык па начох на польскія адзінокія хутары налёты робім і сацыялістычным чынам недахопы ліквідуем. Некалькі разоў шмат гарэлкі здабывалі, бо нашы камуністы з атраду шмат самагоншчыкаў ведаюць.

Пару разоў перарэзалі тэлеграфныя драты на прыдарожных слупах. Маёр сказаў, што гэта дыверсійная акцыя велізарнага значэння і можа папсаваць немцам іх ваенныя справы. Кожную такую акцыю маёр запісвае ў спецыяльны Дзённік, на якім зрабіў такі загаловак: Дзённік дыверсійнай дзейнасці Камуністычнага Партызанскага Атраду ім. Ванды Васілеўскай. Кожны з нас там узгаданы і кожны мае псеўданім. Маёр мае псеўданім “Грозны”. Мой псеўданім, натуральна, “Сталінец”. Маёр нядаўна прачытаў мне падрабязнае апісанне нашага першага нападу на леснічоўку. Вельмі прыгожа ён там усё абмаляваў. Асабліва мне спадабалася тое месца, дзе ён апавядаў, як немцы, пры нашай адважнай атацы на леснічоўку са страху збеглі, пакінуўшы нам вялізную ваенную здабычу і груды не вывезенага з лесу бярвення коштам у шмат мільёнаў рублёў.

Я паволі працягваю пісаць свае Запіскі, якія могуць быць карыснымі мне ў будучыні для працы над вялікай сацыялістычнай аповесцю. Так, Савецкі Саюз, Чырвоная Армія і камуністычная партыя могуць мною ганарыцца!

18 чэрвеня 1944 года.

У хмызах.

Мы даведаліся з дапамогай камуністаў з нашага атраду, што немцы адступаюць па ўсім фронце. Чырвоная Армія па-геройску рушыць наперад. Саюзнікі высадзілі дэсант у Францыі і гоняць гітлераўцаў адтуль. Карацей: узялі Германію ў жалезныя абцугі, каб ўжо з іх не вырвалася.

Мы правялі ваенны Савет, у якой дэмакратычна прыняў удзел увесь наш, пакрыты неўміручай славай, партызанскі атрад… а гэта значыць, маёр, я, чатыры нашых байцы і тры польскія камуністы. Перадусім мы тры разы крыкнулі “ура!” у гонар нашага ВЯЛІКАГА правадыра Сталіна. Потым зноў крыкнулі “ура”, але не так гучна і толькі адзін раз, у гонар апякункі нашага геройскага атраду Ванды Васілеўскай. Толькі пасля гэтага адбыўся ваенны савет.

Пастанавілі: каб нанесці рашучы ўдар па нямецкай арміі – спаліць драўляны мост на дарозе, што звязвае ўсе Кошкі з мястэчкам. Бо некалькі разоў здаралася, што той дарогай перавазілі корм для коней. Мост мае каля 15 крокаў даўжыні і 7 крокаў шырыні. Таму з’яўляецца важным стратэгічным аб’ектам. Ягоным знішчэннем мы маглі істотна ўскладніць харчаванне азвярэлых коней гітлераўскай арміі. Акрамя таго было б гэта адначасова і выдатнае ваеннае дасягненне.

Даставілі нам з мястэчка вялізную бутлю нафты, і рушылі мы ў дарогу. Зрабілі лагер на адлегласці ў пяць кіламетраў ад месца мяркуемай акцыі. Было гэта на вялікай паляне. Калі надышоў змрок, выпілі мы пяць бутэлек моцнага самагону і, умацаваўшыся духам і целам, рушылі наперад.

Маёр ішоў першы. За ім адзін з польскіх камуністаў, які паказваў яму дарогу. Потым я, а за мною – рэшта атраду. Наблізіліся да дарогі і спыніліся. Доўга прыслухоўваліся, але было зусім ціха. Маёр зняў пісталет з засцерагальніка, узяў у аднаго з камуністаў бутлю нафты і рушыў далей. Перасеклі мы зарослы хмызняком роў і сталі на дарозе. Потым асцярожна і максімальна ціха скіраваліся да моста. Ішлі ў поўнай цішы, бо пясок быў глыбокі і мяккі і добра глушыў нашы крокі. Ноч панавала такая цёмная, што мы не маглі разгледзець адзін аднаго. Гэта найлепшым чынам спрыяла нашай смелай акцыі.

Нарэшце мы наблізіліся да мосту. І менавіта ў гэты момант нешта каля нас як грымне, загрукоча, затрашчыць, затрасецца!… У мяне сэрца спынілася. А вакол мяне ўсё ператварылася ў хаос. Хтосьці енчыў. Нехта іншы крычаў. Нехта штурхнуў мяне ў пуза і зваліў на зямлю. Раздаліся стрэлы.

Бачу я, што справы кепскія і трэба жыццё ратаваць. Таму кінуў я карабін і махнуў з дарогі ў лес. А за мной, чую, нехта гоніцца. Тады я яшчэ хады наддаў. Хвілін пятнаццаць імчаў так, што ажно паветра ў вушах гуло. Пасля спыніўся, бо пераканаўся, што ніхто мяне ўжо не наганяе. Пайшоў хутка ў кірунку паляны, бо была між намі такая дамова, што калі нехта згубіцца і адстане ад атраду, дык мусіць чакаць іншых менавіта там. Праз якіх дзесяць хвілін я апынуўся на месцы. Быў вельмі задаволены сабой, што ў поўнай цемры так шпарка адмахаў пяць кіламетраў. І быў упэўнены, што я першы. Але заўважыў, што нехта паблізу нашага лагеру сядзіць і папіросу курыць.

– Хто там? – грозна крыкнуў я.

– Не вішчы, дурань! – азваўся маёр.

Гэта мяне вельмі здзівіла. Аказалася, што ён нават мяне апярэдзіў. Так, можам ганарыцца сабою, бо ногі маем першакласныя. І не толькі я і маёр, але і ўся Чырвоная Армія. Мы ж у 1941 годзе мелі на нямецкім фронце самае меншае пяць мільёнаў салдатаў. А калі Гітлер на нас напаў, здолелі так удала ўцякаць, што немцы на аўтамабілях нагнаць нас не маглі. І таму толькі палову нашай арміі ўзялі ў палон. А рэшта сабе: ходу-ходу! Ажно пад Маскву. Спецыяльна дзеля таго, каб гітлераўцаў у пастку завабіць.

– Што там было каля таго моста? – спытаўся маёр.

– Нейкае вялікае нямецкае фармаванне. Пэўна, нават з танкамі, бо нешта там гуло на ўвесь лес. А потым спыніліся і, мусіць, адступілі ў паніцы… Так што, можна сказаць, сёння мы затрымалі вялікае наступленне гітлераўцаў. Што можа прывесці да іхняга вялікага паражэння.

Праз некаторы час падышлі нашы байцы. Двое былі разам, а двое – паасобку. Адзін з іх меў моцна падбітае вока, а другі надарванае вуха. Карацей, і нам троху дасталося. А маёр сцвярджае, што ў яго танк страляў, але ў выніку сутыкнення з ім ён зваліўся ў роў. Аднак я троху падазраю, што гэта зусім не танк, а менавіта я маёра галавой у пуза тузануў, каб сабе дарогу для ўцёкаў ачысціць.

Толькі пад раніцу прыйшлі польскія камуністы. Двое з іх неслі трэцяга. Галава ў яго была скрываўлена. Левага вока зусім не бачна. І ён страшна смярдзеў нафтай. Маёр агледзеў яго падрабязна і прыйшоў да высновы, што па ім нямецкі танк праехаў і заліў яго бензінам. А не раздушыў толькі таму, што дарога была вагнутая. Але я чамусьці ўпэўнены, што гэта маёр у замяшальніцтве махнуў яго бутляй нафты па галаве.

Мы пачалі дапытвацца, хто страляў? Адзін з байцоў сказаў, што гэта ён стрэліў у нямецкага генерала, які ехаў на белым кані на чале арміі… Аднак там нешта вельмі сур’ёзнае было, і нам моцна пашанцавала, што мы ўсе ацалелі. А дзякаваць мусім толькі сваёй адвазе і незвычайнай прысутнасці духу.

Маёр апісаў усю гэтую акцыю ў Дзённіку Камуністычнага Партызанскага Атраду ім. Ванды Васілеўскай. Пасля мы пачалі абачліва адыходзіць з небяспечнага месца. Бо немцы маглі апамятацца і ўдзень зрабіць аблогу ў бліжэйшых лясах. А паколькі яны маюць істотную колькасную перавагу над намі, дык мы мусілі адступіць. Да таго ж, у сутычцы з немцамі каля моста мы страцілі ўсю зброю. Толькі ў маёра другі пісталет, які быў у кабуры на пасе, ацалеў. Таму мы мусілі як мага хутчэй ізноў узброіцца, каб мець магчымасць і надалей весці з немцамі барацьбу. Гэта не будзе вельмі цяжка, бо польскія камуністы маюць магчымасць з мястэчка для нас зброю прыцягнуць. Там яе шмат.

20 чэрвеня 1944 года.

У лесе.

Вызначыў я вельмі прыкрую рэч. Але, на шчасце, ніхто з атраду аб тым не ведае. Вось неяк, пасля адступлення з небяспечнага месца каля таго стратэгічнага моста, затрымаліся мы надоўга ў вельмі выгодным месцы – у лесе паблізу крыніцы. Аднойчы пайшоў я троху далей, каб мясцовасць агледзець. Меў з сабой пісталет і гранаты, бо камуністы зброю для нас з мястэчка ўжо прыцягнулі.

Дзень быў вельмі прыемны і цёплы. Адышоў я, гуляючы, даволі далёка ад нашага лагера. Захацелася мне піць. А паколькі чуў, што паблізу крынічка струмяніцца, пачаў я скрозь зараснікі алешыны да вады прадзірацца. У гэты момант нешта як зашуміць, як затрашчыць… Ну я ўцякаць. Прадраўся праз зараснікі і ўваліўся ў ваду. Таму затрымаўся там, бо далей уцякаць не было магчымасці. І ў гэты момант я зразумеў, што грукат гэты адбываецца ў маёй брызентавай торбе, якую я заўсёды з сабой ззаду на пасе насіў.

Я ўжо апавядаў аб тым, як мы зрабілі налёт на пошту ў мястэчку і як я, згодна з камуністычным правам сацыялізацыі, будзільнік у начальніка пошты ўзяў. Але я не ўмеў з чымсьці такім абыходзіцца. Накруціў яго некалі, дык ён пачаў каверзна гудзець якраз тады, калі мы хацелі стратэгічны мост знішчыць. Я тады нават не мог падумаць, што той вэрхал у мяне ў сумцы ўсчаўся. А сёння я зноў, ад няма чаго рабіць, будзільнік накруціў. А ён цяпер пачаў звінець, і з-за яго я ледзьве ў крынічцы не ўтапіўся. Добра, што я быў адзін, бо магла б з-за гэтага звону ці паніка сур’ёзная атрымацца, альбо – калі б маёр здагадаўся што да чаго – саліднае біццё пысы па маім адрасе.

Вынуў я будзільнік з сумкі і са злосці як махнуў яго аб камень, дык ён яшчэ раз дзвінькнуў і ў ваду ўпаў. Аднак жа і небяспечныя тыя буржуйскія вынаходніцтвы! Лепей нічога такога пры сабе не мець. Эх, каб зараз той начальнік пошты мне ў рукі трапіўся! Дорага б ён за такі жарт заплаціў!

Хаця будзільнік я і ліквідаваў, выглядаў, аднак, вельмі блага. Быў увесь мокры, бо па самую шыю ў ручай уваліўся. Акрамя таго, калі бег праз хмызы, падраў адзенне і скрывавіў твар. Не выпадала мне ў такім стане ў атрад вяртацца. Задумаўся я: што рабіць? А пасля здагадаўся, што гэта гісторыя можа быць для мяне нават сур’ёзнай баявой адзнакай і вялікай заслугай.

Вось наблізіўся я троху бліжэй да нашага лагера. Потым кінуў гранату ў нейкі роў. А пасля выбуху гранаты пачаў садзіць ў паветра з пісталета. Высадзіў адзін магазін, усадзіў другі і бягом у лагер. Там ужо ўсе паўскоквалі на ногі і не ведалі, што рабіць, у які бок уцякаць. Я крыкнуў ім:

– Нямецкая аблога лесам ішла, але я іх затрымаў. Забіў некалькіх з пісталету, а некалькіх гранатай разарваў!

Маёр быў вельмі ўражаны. Паціснуў мне моцна далонь і сказаў:

– Вялікі дзякуй, таварыш, за гэты геройскі ўчынак, годны афіцэра Чырвонай Арміі і актыўнага партызана Ванды Васілеўскай! Цяпер вораг нас знянацку не заспее!

Сабраліся мы паспешна і пачалі адыходзіць у накірунку, супрацьлеглым таму, адкуль я прыбег. Толькі пасля таго, як адышлі адтуль на трыццаць кіламетраў, затрымаліся на доўгі адпачынак. Тады маёр і ўставіў у Дзённік мой геройскі ўчынак.

– Колькі гітлераўцаў застрэліў з пісталету? – спытаўся ў мяне маёр.

– Пяцёх дакладна, бо бачыў, як упалі.

– Запішу сямёх, бо мог дваіх не заўважыць.

– Цалкам слушна, – кажу я.

– А колькі разарвалася гранатай?

– Думаю, што вельмі шмат, бо кінуў яе ў самую сярэдзіну натоўпу немцаў.

– З дзесятак іх там было?

– Ну хіба што з дзесятак.

Таму маёр упісаў праўдзіва: дзесяць. Карацей, доказы геройскай дзейнасці нашага атраду ўвесь час павялічваюцца. І я да гэтага істотна спрычыніўся. Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.

2 ліпеня 1944 года.

У хмызах.

Мы штораз пакрываемся вялікай славай і адважна нішчым ворагаў Савецкага Саюза, а таксама сацыялізму. За апошнія дніразграмілі дом ксяндза ў мястэчку і два маёнткі крыважэрных польскіх паноў. Вядома, што гэта зацвярдзелыя рэакцыяністы, а таму трэба іх загадзя абясшкодзіць. А для пралетарыяту ад гэтага значная карысць, бо я ўжо тры гадзіннікі маю і пяць пярсцёнкаў, а таксама срэбную папяросніцу. Адзення і абутку мы маглі б фуру набраць, але немагчыма ўсё гэта за сабою цягаць. Наогул, усе хлопцы з нашага атраду істотна палепшылі сваё матэрыяльнае становішча ў часе нашай ідэйнай барацьбы за дабро пралетарыяту.

Акрамя таго нам удалося ў некалькіх месцах, каля лясных дарог, пасекчы драты на тэлеграфных слупах. А найістотнейшай нашай справай было спаленне двух вялікіх стагоў сена ў дзесяці кіламетрах ад Вільні. Можа, цяпер не адзін рэакцыйны конь з голаду здохне.

Заўчора польскія камуністы з нашага атраду пайшлі на разведку ў мястэчка. Вярнуліся яны ўвечары і засведчылі, што немцы з Вільні эвакуіруюцца; што нямецкая армія паспешна адступае; што шмат цывільнага насельніцтва рушыла на захад, не жадаючы заставацца на тых тэрыторыях, якія зоймуць савецкія войскі; што польскія партызанскія атрады мелі вялікія сутычкі з нямецкімі вайсковымі атрадамі і рыхтуюцца апанаваць Вільняй.

Мы правялі нараду наконт цяперашняй сітуацыі. Паколькі атрад наш не меў вайсковых мундзіраў, вырашылі мы дэлегаваць аднаго з польскіх камуністаў у мястэчка, каб купіў там чырвонага матэрыялу на стужкі і чорнай фарбы, каб маглі на іх назву нашага атраду ўвекавечыць.

Я прапанаваў зрабіць для нашага атраду штандар. Як-ніяк гэта мела б вялікае значэнне. Маю прапанову ўсе прынялі са згодай. Маёр даў загад камуністу, які павінен быў ісці ў мястэчка, каб абавязкова набыў там прыгожай матэрыі на чырвоны штандар. Камуніст сказаў, што не ведае, ці атрымаецца ў яго, паколькі крамы ўжо даўно пазачыняліся. На стужкі шмат матэрыялу не трэба, таму гэта як-небудзь уладзіць. Але знайсці нечага адпаведнага на штандар будзе цяжка. Але маёр сказаў яму, што гэта справа дзяржаўнага значэння і што ён мусіць уладзіць яе абавязкова. Даў яму шмат грошай з касы нашага атраду і загадаў тэрмінова выпраўляцца ў дарогу.

8 ліпеня 1944 года.

У лесе.

Заўчора мы рушылі баявым маршам праз лясы ў кірунку Вільні. За дзесяць кіламетраў ад горада сталі лагерам у лесе, каб зарыентавацца ў сітуацыі. Мы чулі моцныя выбухі з боку горада, а ўвечары і ноччу ўсё неба ў тым накірунку было чырвонае ад зарава пажараў. Уначы ж было выразна чуваць і гук гарматаў, выбухі і страляніну. Адзін з камуністаў паведаміў нам, што гэта польскія партызаны адсеклі дарогі для адступлення нямецкай дывізіі і значнымі сіламі атакуюць горад.

Мы правялі таемную вайсковую нараду штаба нашага атраду. Гэта значыць: маёр і я. Разважалі, што рабіць у такой сітуацыі. Я раіў чакаць, пакуль усё не высветліцца і тым часам шукаць сувязі з часткамі нашай рэгулярнай арміі. Маёр падтрымаў маю думку. Таму мы вырашылі не соваць носа ў гарачыя справы, а адпачыць тут. І тым часам якраз маглі зрабіць баявы штандар нашага атраду.

У нас было шмат чырвонай матэрыі, і мы зрабілі стужкі на рукавы для нашага атраду. Вымалявалі чорнай фарбай на кожнай стужцы вялікія літары “В.В.”. Гэта азначала першыя літары імя і прозвішча шаноўнай апякункі нашага атраду Ванды Васілеўскай. А па баках ад літар намалявалі чарапы і скрыжаваныя косткі. Атрымалася пагрозліва, значна і на сто працэнтаў сацыялістычна.

Цяжэй было зрабіць штандар, бо адпаведнага матэрыялу ў нас не было. Камуніст прынёс з мястэчка толькі чырвоную спадніцу. Сказаў, што нічога іншага дастаць не мог. Агледзілі мы спадніцу з усіх бакоў. Яна была вельмі брудная і падраная. Але маёр палічыў, што гэта нават добра, бо будзе выглядаць як стары баявы штандар геройскага атраду, якім мы, улічваючы нашы партызанскія подзвігі, безумоўна, і з’яўляемся. Распаролі спадніцу, выпаласкалі ў вадзе і расцягнулі на траве для сушкі, каб складкі выраўняліся. Потым, калі высахла, выразалі з яе адпаведны кавалак матэрыялу на штандар. На адным баку яго намалявалі чонай фарбай скрыжаваныя серп і молат, пяціканцовую зорку, а таксама вялікія літары “СССР”. Зверху змясцілі словы: “ЗА АЙЧЫНУ! ЗА СТАЛІНА!” А ўнізе: “СМЕРЦЬ ВОРАГАМ РАСІІ!” На другім жа баку штандара намалявалі пасярэдзіне чэрап са скрыжаванымі над ім косткамі, а па баках вялікія літары: – “В” “В”. Такім чынам штандар наш атрымаўся цалкам сацыялістычны і ўтрымліваў галоўныя ідэйныя лозунгі камуністаў усяго свету.

Калі фарба высахла, мы ўмацавалі штандар на моцным, доўгім дрэўку. Выглядаў ён салідна, і мы былі ў захапленні ад сваёй прыдумкі. Правялі пастраенне атраду. Маёр стаяў перад яго фронтам. Я каля яго. Атрад пашыхтаваўся трыма парамі. А справа асобна стаяў баец са штандарам як сцяганосец. Выглядала гэта прыгожа. Цяпер наш атрад быў грозным і ідэйным!… Савецкі Саюз, БАЦЬКА Сталін і польскі геній Ванда Васілеўская могуць ганарыцца сваімі змагарамі-героямі.

14 ліпеня 1944 года.

Горад Вільнюс.

Учора мы даведаліся ад мужыкоў, што польскія партызаны занялі горад і што немцы капітулявалі. Нашы салдаты таксама выйшлі да горада. Таму мы вырашылі таксама накіравацца туды. Дабраліся да прадмесця ўвечары, але было ўжо запозна, таму ў кожным польскім доме, у які мы зазіралі з мэтай сацыялізацыі, ужо шмат байцоў пабывала і лепшыя рэчы былі ліквідаваны. Таму нам мала чаго з добрых рэчаў у рукі трапіла. Я толькі два дамскія гадзіннікі здабыў і адзін заручальны пярсцёнак. Гэта вялікае расчараванне!

Сталі лагерам над берагам Віллі. Маёр сказаў нам трымацца разам і не хадзіць болей па дамах, бо там могуць быць міны. Пакінуў мяне за галоўнага і пайшоў шукаць сувязі са штабам нашай арміі. Сувязь, відавочна, ён знайшоў, бо вярнуўся позна ўночы на карачках, зусім п’яны і доўга ванітаваў. Потым паваліўся на зямлю і заснуў.

Я ж доўга не мог заснуць. Паўсюль нашыя байцы крычаць, страляюць, б’юцца за ваенныя трафеі. Па абодвух берагах ракі вогнішчы паляць. Але пазней і я ў сон праваліўся. Прачнуўся зранку ад холаду. Байцы ўжо ўсталі і ваду на гарбату ў катле гатавалі. Маёр таксама абудзіўся.

Хацеў я абуцца. Шукаў боты, шукаў – няма. Зніклі. Скрала нейкая дрэнь падчас майго сну. З-пад галавы выцягнулі! Вельмі неасцярожна я зрабіў, што з ног іх зняў. Але пасля доўгага маршу ў мяне вельмі ногі балелі. На шчасце, гадзіннікі ўсе ацалелі. Ледзьве злапаў я потым нейкага паляка і загадаў яму чаравікі зняць. Бо інакш быў бы вымушаны хадзіць басанож. А гэта мне, афіцэру і намесніку камандзіра грознага партызанскага атраду, не выпадала. Трэба будзе пайсці па польскіх дамах і што-небудзь адпаведнага пашукаць. Але надзея слабая, бо нашы байцы горад ужо грунтоўна даследавалі. Зрэшты, і не маю я на гэта часу, бо маёр зноў некуды выпарыўся, а мне загадаў заставацца з атрадам. Таму я мог толькі з жалем у сэрцы назіраць, як нашы байцы парадкі ў дамах польскіх паноў наводзяць і мяхамі з іх ваенныя трафеі выносяць.

Маёр вярнуўся толькі пасля полудня ў кампаніі двух афіцэраў НКВД, палкоўніка-танкіста і нейкага цывільнага з павязкай на рукаве. Цывільны быў ваенным карэспандэнтам. Ён зрабіў некалькі здымкаў нашага атраду, штандару, а таксама мяне і маёра. Потым ён доўга распытваў нас аб баявых дзеяннях нашага атраду і штосьці запісваў ў нататніку.

Пасля доўгай размовы наш атрад размясцілі ў адным з ацалелых дамоў па Жыгімонтаўскай вуліцы. Байцам і камуністам мы сказалі, каб яны ў горад ішлі не ўсе адразу, а па чарзе, па два чалавекі. Самі ж рушылі ў дарогу.

Аказалася, што НКВД ужо ў горадзе і ўжо прыступіла да навядзення парадку – так, як належыць. Па дарозе я заўважыў некалькі польскіх партызанаў з бела-чырвонымі павязкамі на рукавах і з арламі на шапках. Гэта мне вельмі не спадабалася. Але адзін з энкавэдзістаў сказаў, што хутка з імі будзе поўны парадак.

Маёр сказаў мне трымацца пры ім, бо трэба будзе ўладкаваць справы з нашымі дакументамі. Ён спытаўся ў мяне, ці хацеў бы я працаваць у НКВД. Я сказаў яму шчыра, што заўсёды пра гэта марыў, паколькі з’яўляюся ідэйным камуністам. Ён паабяцаў, што паспрабуе мяне ўладкаваць.

21 ліпеня 1944 года.

Вільнюс.

Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!

Я самы шчаслівы чалавек у свеце. Пра мяне пішуць ва ўсіх газетах Савецкага Саюзу. Мой фотаздымак размясціла мноства ілюстраваных часопісаў: як героя надзвычайнай партызанскай барацьбы ў тыле ворагаў Расіі. Толькі мне прыкра ад таго, што пра маёра як пра камандзіра нашага атраду пішуць яшчэ больш, чым пра мяне.

Маёр мне сказаў, што аб нашым геройскім атрадзе будуць складаць песні, пісаць кніжкі і можа нават вялікі фільм здымуць. А штандар нашага атраду ўжо адаслалі ў Маскву, і ён будзе памешчаны там у спецыяльным гістарычным музеі, прысвечаным барацьбе за вызваленне Расіі ад гітлераўскага нападу. Гэты штандар стане пуцяводнай зоркай для Расіі і камуністаў усяго свету.

Вельмі гэта прыемнае самапачуццё.

11 жніўня 1944 года.

Вільнюс.

Апошні раз я пісаў 21 ліпеня. Потым не меў часу, хаця было шмат цікавых рэчаў для занатавання. Цяпер распавяду троху больш.

Вось, жыву я зноў у вучыцелек. Праз два тыдні пайшоў я туды. Бабы як убачылі мяне, дык вельмі спалохаліся. А я адразу валю да майго пакоя і бачу, што дзверы адчыненыя. А я ж пакінуў іх добра зачыненымі на ўсе засаўкі і навясныя замкі.

– Хто гэта зрабіў?! – спытаўся я пагрозліва.

Марыя Іванаўна адказала:

– Нямецкае гестапа. Некалькі разоў сюды прыходзілі і аб вас распытвалі. Потым выламалі дзверы. Прывяла іх сюды нейкая прастытутка, Ірэна, якая жыла насупраць і мела з вамі нейкія справы. Гестапаўцы распытвалі ўсіх нас пра лейтэнанта Зубава, бо атрымалі аднекуль інфармацыю, што ён тут жыў і быў вядомым камуністам.

Зразумеў я, што зрабіў вялікую памылку, калі паслаў пісьмо ў гестапа, каб пакараць тую подлую Ірку. З гэтага вынікала толькі тое, што заставалася самога сябе дакараць, бо мае найкаштоўнейшыя рэчы зніклі. Толькі катарынкі немцы не забралі, таму Марыя Іванаўна ў сваім пакоі яе захоўвала. Імгненна аддала яе мне. І яшчэ адна рэч засталася ў пакоі некранутай: партрэт Гітлера, які я, выходзячы з Вільні, на ганаровым месцы павесіў. Садраў я партрэт са сцяны, шпурнуў на падлогу і нагамі патаптаў. Потым аблаяў належным чынам баб і загадаў ім тэрмінова вызваліць для мяне яшчэ адзін пакой. Я цяпер вялікая асоба і не выпадае мне жыць абы-як. А гэтыя тры бабы з дзіцёнкам могуць цудоўна і ў адным пакоі змясціцца.

Не магу я нашкадавацца свайго чамадана і ботаў. Але пісатлет і дакументы, якія перад выхадам з гораду схаваў пад абшыўкай крэсла, ацалелі.

11 лістапада 1944 года.

Вільнюс.

Баценьку свету, вялікаму Сталіну, ура! ура! ура!

Дзяржвыдат выдаў у 1.000.000 экземпляраў кніжку слыннага пісьменніка Іллі Сталінбздурга пад назвай Нязломныя. Гэта аповед пра дзейнасць нашага партызанскага атраду імя Ванды Васілеўскай. У гэтай кніжцы на першай старонцы ёсць партрэт, натуральна, Сталіна; потым – партрэт Ванды Васілеўскай, апякункі нашага атраду; потым маёра, потым мой; і нарэшце усяго нашага атрада ў розных сітуацыях: у баявым парадку, на прывале, і г.д. У кніжцы ёсць таксама 15 карт з раёнаў нашых баявых аперацый і адпаведна перароблены, а таксама літаратурна апрацаваны Дзённік нашага атраду. Але цікавей за ўсё, несумненна, апісанне нараджэння нашага атраду і яго вялікіх подзвігаў пяра Іллі Сталінбздурга. Так ужо маляўніча і прыгожа ён там нашы гераічныя бітвы з пераважаючымі сіламі гітлераўцаў апісаў, быццам і сам разам з намі змагаўся за вольнасць Расіі і свету. Так, мы можам ганарыцца нашымі савецкімі пісьменнікамі. Здольнасці ў іх незвычайныя!

Акрамя таго я даведаўся, што павінны быць зняты фільм пад той жа назвай НЯЗЛОМНЫЯ. Відавочна, што гэта будзе найвыдатнейшы фільм у свеце, асабліва каштоўны тым, што абапіраецца на цалкам праўдзівыя падзеі. Толькі ў ім Расія і ўвесь свет здолеюць убачыць, якіх цудаў адвагі і самаахвярнасці здатны дасягнуць супольна расійскія афіцэры і польскія камуністы, якіх натхняе вялікая ідэя сталінскага сацыялізму!

Будзе таксама пастаўлены пад той жа назвай тэатральны спектакль. А савецкія паэты ўжо складаюць аб нас паэмы і балады… Як бачыце: акупілася мне мая нязломная камуністычная адданасць Расіі і яе ВЯЛІКАМУ правадыру!… Яшчэ мяне шчодра ўзнагародзілі за маю адвагу і цяжкое змаганне з крыважэрнымі фашыстамі. У дні свята кастрычніцкай рэвалюцыі мне прысвоілі званне капітана і адначасова ўручылі ордэны Суворава, Кутузава, а таксама Грунвальда. Маёру ж прысвоілі палкоўніка і ўзнагародзілі ордэнамі Леніна, Сталіна, а таксама Дзяржынскага.

Але здарылася адна гісторыя, якая мне вельмі не спадабалася. Узнагароды нам уручалі ўрачыстым чынам – пасля вайсковага параду ў Вільнюсе, на плошчы Сталіна. Уручаў нам узнагароды сам камандуючы заходнім фронтам генерал Вазелінаўскі. Дзеля ўзнагароды выклікалі маёра, мяне і нейкую кабету. І тут я са здзіўленнем убачыў, што злева каля мяне стала Ірка. Узнагародзілі яе золата-чырвонай зоркай з дыяментамі імя Ванды Васілеўскай.

Пасля ўрачыстасці я наблізіўся да Іркі і спытаўся:

– Шаноўная Ірэна Антонаўна, ці пазнаеце мяне?

А яна аслупянела і сказала:

– Ідзі ты да халеры, хам, бо зараз табе ў пысу трэсну!

Даў я ёй супакоіцца і адышоўся, хаця было вельмі цікава: якім чынам такая гідкая і ардынарная дзеўка была ўзнагароджаная ордэнам такой вялікай польскай патрыёткі і найвялікшай пісьменніцы свету Ванды Васілеўскай? Потым маёр (цяперашні палкоўнік) мне растлумачыў:

– Гэта вялікая рэвалюцыянерка і ахвяра гестапаўцаў. Мы вызвалілі яе з турмы, дзе сядзела ў немцаў па падазрэнні ў шпіянажы на карысць Савецкага Саюза. Трымалі яе ў турме амаль тры гады. Нейкі савецкі здраднік данёс на яе ў гестапа, што яна працавала на карысць нашай разведкі. Але яна трымалася гераічна і нічога немцам не паведаміла. Таму яе прызналі “нязломнай”, узнагародзілі ордэнам і, як асобу з выключна высокімі сацыялістычнымі маральнымі якасцямі, прызначылі старшынёй Аддзелу Апекі над Маці і Дзіцем пры тутэйшым Гаріспалкоме^[6]. Цяпер яна можа зрабіць вялікую кар’еру, бо нашы ўлады звярнулі на яе асаблівую ўвагу і цэняць яе вельмі высока.

Вельмі прыкра мне зрабілася, што я сваім даносам на Ірку ў гестапа не толькі не нашкодзіў ёй, але і велізарна яе ўзнёс. Але хто ж такое мог прадбачыць?

7 снежня 1944 года.

Вільнюс.

Маёр цяпер – як я ўжо пісаў – палкоўнік і атрымаў пасаду начальніка НКВД у Вільнюсе. Да мяне ён ставіцца вельмі добра і больш не было выпадку, каб я ад яго па пысе атрымаў. Зрэшты, і я цяпер не абы-якая постаць. Я ж не толькі герой Савецкага Саюза, адзначаны высокімі ордэнамі, але і капітан Чырвонай Арміі.

Нядаўна маёр выклікаў мяне да сябе і спытаўся:

– Хочаш быць начальнікам раённай міліцыі? Гэта вельмі важная пасада. А паколькі добра ведаеш мясцовасць і насельніцтва раёну, дык гэта пасада для цябе цалкам адпаведная. Падначальваўся б непасрэдна мне. Арганізаваў бы належным чынам народную міліцыю. Меў бы для дапамогі тых польскіх камуністаў, якія былі ў нашым партызанскім атрадзе.

Я вельмі ўзрадаваўся той прапанове і з вялікай удзячнасцю яе прыняў. Гэта давала мне магчымасць самастойна і з карысцю працаваць дзеля шчасця пралетарыяту і Савецкага Саюза. І на фронт, дзе можна лёгка загінуць, мяне ўжо не маглі паслаць. Акрамя таго, я мог праводзіць ліквідацыю ворагаў працоўнага люду, якімі, несумненна, з’яўляюцца ўсе палякі. А такія ліквідацыі могуць быць вельмі карыснымі таксама і для таго, хто іх праводзіць. Таму я адказаў наступным чынам:

– Таварыш палкоўнік! Ахвотна прымаю гэтую прапанову і дзякую за гонар, адзнаку і давер. Буду намагацца нішчыць ворагаў Савецкага Саюза на гэтай пасадзе не менш старанна, чым у часе нашага супольнага змагання.

Палкоўнік загадаў мне ўладкаваць мае справы ў Вільнюсе і праз тры дні з’явіцца да яго па дакументы і інструкцыі. А потым я мусіў выехаць у райцэнтр для прыняцця пасады.

Адплацілася мне, аднак, тое, што я быў нязломным камсамольцам і сынам нашай святой Расіі. Быў шчодра ўзнагароджаны за маю безгранічную адданасць БАЦЬКУ Сталіну і камунізму!

1 студзеня 1945 года

1 студзеня 1945 года.

Вільнюс.

Вялікаму Сталіну ура! ура! ура!

З 15 снежня я – начальнік раённай міліцыі. Арганізаваў ужо больш за дзесяць пастарункаў у раёне. Маю ў сваім распараджэнні асабісты аўтамабіль і шафёра. Карацей: я цяпер ВЯЛІКІ чалавек і велізарная асоба.

Зрабіў я, карыстаючыся інфармацыяй ад польскіх камуністаў, некалькі спісаў ворагаў працоўнага люду і даслаў іх у НКВД для прыняцця рашэння і ўрэгулявання. Аказалася, што ўсё тутэйшае насельніцтва, акрамя сем’яў камуністаў і іх сяброў, па-прафашысцку настроенае і рэакцыйна арыентаванае. Таму будзе шмат працы з арыштамі, высылкамі ў лагеры і іншыя аддаленыя месцы Савецкага Саюза. Але цяпер трэба будзе рашуча ачысціцца ад тых контррэвалюцыйных элементаў.

22 снежня я атрымаў ад начальніка НКВД з Вільнюса загад: знайсці ў раёне адпаведны маёнтак дзеля арганізацыі “падсобнага хазяйства”^[7] для НКВД. Мне адразу прыйшоў у галаву маёнтак пані Юзэфы. Ён зручна размешчаны. Мае добрыя зямлю і будынкі. А жывы інвентар можна будзе ў навакольных мужыцкіх гаспадарках сацыялізаваць. Зрэшты, адразу далучыць да маёнтку пані Юзэфы некалькі суседніх мужыцкіх гаспадарак. Такім чынам, і маёнтак павялічыцца, і будзе добра ўсім забяспечаны. Гаспадарку Малугаў трэба будзе далучыць у першую чаргу, бо яны маюць добрых коней і кароў.

Удзень 24 снежня я арганізаваў выправу ў тую мясцоваць для ліквідацыі рэакцыянераў і забеспячэння маёнтка для НКВД. Такія справы трэба ўрэгулёўваць неадкладна. Узяў я з сабою грузавік і сем міліцыянераў аховы. А сам паехаў першым на асабістым аўтамабілі. У першую чаргу заехалі мы ў маёнтак Буркі. Пані Юзэфа выйшла з дому на двор, і было бачна па яе фашысцкай пысцы, што яна вельмі спалоханая. Я выйшаў з аўтамабіля і іду да яе. Праз некаторы час яна пазнала мяне і крыкнула радасна:

– Мішачка, ці гэта я цябе бачу?! Я думала, ты загінуў і плакала па табе!

Тады я сказаў ёй колка:

– Няма тут ніякага Мішачкі, а ёсць капітан Зубаў, начальнік раённай народнай міліцыі. Прыехаў сюды рабіць рэвізію!

Яна збляднела. Глядзіць на мяне, быццам вачам сваім не верыць, і нічога не кажа. А я сказаў ёй ісці ў дом. Узяў з сабой двух міліцыянераў. Калі ўвайшлі ўнутр, я сказаў ёй:

– Прашу неадкладна выдаць мне схаваную зброю!

А яна адказала:

– Няма ў мяне ніякай зброі!

– Няма? – пытаюся я.

– Няма, – паўтарыла яна.

Тады я як трэсну яе ў пысу, як крыкну:

– А браўнінг мужа, які, подлая гадзюка, сама мне паказвала, дзе?

Аддала яна мне браўнінг. Тады я пачаў яе аб іншых справах распытваць. Найперш аб кантактах з загранічнымі рэакцыяністамі з дапамогай радыё. Яна заўпарцілася. Але ізноў атрымала ў пысу. А радыё я сам са схованкі за печкай вынуў, бо яна нават не падазравала, што я ведаю, дзе яна яго хавала. Радыё гэта вельмі мне прыдасца, бо менавіта аб нечым такім я марыў.

Яна мне кажа:

– Дык гэта так, Мішачка, ты аддзячваеш мне за тое, што я цябе тры гады, рызыкуючы сама, ад немцаў хавала і як да сына да цябе ставілася! Казаў шмат разоў, што да смерці будзеш мне ўдзячны за маю дабрыню і ахвярнасць!

Дык я яе яшчэ раз у пыску трэснуў.

– Маўчы, подлая рэакцыяністка! – крыкнуў ёй. – Такіх як ты трэба як клапоў нішчыць, бо нічога ад вас, апроч здрады Савецкаму Саюзу, нельга чакаць!

Зрабілі мы пільны вобыск ва ўсім маёнтку. Я добра ведаў, дзе што трэба шукаць. Потым напісаў пратакол вобыску і пералічыў галоўныя пункты абвінавачання:

1. Муж у Англіі.

2. Укрыванне дэзерціра Чырвонай Арміі.

3. Захаванне зброі.

4. Падтрыманне кантакту з заграніцай з дапамогай радыё.

5. Дапамога дзейнасці партызанаў.

6. Кантакты з немцамі, дзякуючы веданню нямецкай і французскай моў.

7. Падтрыманне сувязі з падпольнай арганізацыяй у Вільнюсе.

8. Фашысцкая агітацыя.

9. Падробка дакументаў.

10. Распаўсюджванне рэлігійных забабонаў.

11. Ачарненне Савецкага Саюза.

12. Усхваленне фашысцкіх уладаў Англіі, Амерыкі і Францыі.

13. Буржуйскае паходжанне.

Пратакол гэты пані Юзэфа падпісваць не пажадала. Рашуча адмовілася. Сказала, аціраючы рукамі з твару кроў:

– Можаце рабіць са мной усё што хочаце, але я гэтай хлусні не падпішу. Тут ўсё хлусня.

Я папярэдзіў яе, што, выказваючы зацвярдзелую рэакцыйнасць, яна яшчэ болей абцяжарвае сваё становішча. Потым апячатаў яе маёнтак і рэчы ў ім. А пані Юзэфу сказаў міліцыянерам усадзіць у грузавік і добра пільнаваць, каб не ўцякла. Пасля мы паехалі да Малугаў. Удала заспелі ўсю іх сям’ю за сталом. Акурат елі вігілійную вячэру. Я гэта прадбачыў і таму адмыслова выбраў дзень 24 снежня для майго візіту. Антося як убачыла мяне, дык кінулася мне на шыю.

– Мішачка, каханы! Я так моцна па табе ссумавалася і столькі страху аб цябе мела!

Але я адсунуў яе ўбок. Потым загадаў усім устаць і ўзняць рукі ўгору. Затым асабіста абшукаў усіх прысутных і пачаў з імі расправу.

Стары Малуга ўвесь час не мог паверыць, што я раблю гэта сур’ёзна. Але атрымаў пару разоў кулаком у зубы і некалькі ўдараў прыкладам карабіна, таму паверыў і змоўк. Выцягнулі мы схаваную ў стайні зброю, а потым пайшлі ў бункер у лесе. Там знайшлі палявы тэлефон і яшчэ шмат зброі і амуніцыі. Наладавалі гэта ўсё ў грузавік. Старога Малугу і ягоных сыноў, надзейна звязаных як асабліва небяспечных злачынцаў усадзілі ў грузавік.

Пакінуў я на месцы двух дачок Малугі, каб было каму гаспадарку даглядаць у сябе і ў Бурках. Для нагляду за імі вылучыў двух міліцыянераў. Сказаў ім, што калі будзе ім тут сумна, дык могуць сабе з дзяўчатамі пабавіцца.

Галоўныя пункты абвінавачання Малугаў наступныя:

1. Захаванне зброі.

2. Партызанская дзейнасць.

3. Распаўсюджанне рэакцыйнай прапаганды.

4. Ачарненне Савецкага Саюза.

5. Фашысцка-капіталістычная прапаганда.

6. Распаўсюджанне рэлігійных забабонаў.

7. Веданне ўладаром гаспадаркі англійскай мовы.

8. Ухіленне ад службы ў Чырвонай Арміі сыноў Малугі.

Зранку я выслаў іх пад моцнай аховай у турму пры НКВД у Вільнюсе. А асноўны рапарт і пратаколы даслаў як зусім сакрэтныя дакументы ва ўласныя рукі начальніка НКВД. Цяпер я ўпэўнены, што пані Юзэфай і Малугамі нашыя ўлады будуць апекавацца належным чынам! Вось.

Такім чынам, энергічна і годна, распачаў я сваю новую дзейнасць на славу Расіі і ВЯЛІКАГА правадыра чалавецтва Сталіна, а таксама дзеля перамогі камуністычнай партыі ва ўсім свеце.

КАНЕЦ ЗАПІСАК 

ЗАЎВАГІ

1

Звыклыя сьцьверджаньні ўсіх расейцаў, якія прыйшлі на акупаваныя 6альшавікамі тэрыторыі "У нас усё ёсьць!... У нас усяго багата!... У нас усё лепей!... У нас усё таньней!".

(обратно)

2

Контрык - скарот рускага выразу: контррэвалюцыянер (заўвага аўтара).

(обратно)

3

Цытаваньне тэкстаў зроблена з вышэйузгаданай кніжкі (стар. 230 і 231), выдадзенай "ОГІЗ" у 1945. - Аўтар.

(обратно)

4

Такую колькасьць трупаў назвала нямецкае радыё, у перадачы ад 13 красавіка 1943 году (заўвага аўтара).

(обратно)

5

Ванда Васілеўская жыла ў СССР з 1939 году. У пярыяд нямецкай акупацыі Польшчы была адным з арганізатараў "Саюзу польскіх патрыётаў у СССР". Атрымала Дзяржаўную прэмію СССР імя Сталіна ў 1943, 1946 і 1952 гг. Аўтар раманаў аб барацьбе супраць "белапольскай шляхты" (манумэнтальная трылёгія "Песьнь над водамі", 1940-51 гг.), аб барацьбе антыфашыстаў ("Вясёлка", 1942 г.), аб перамозе "сацыялістычнага гуманізму" ("Проста любоў", 1944 г.), аб гераізме польскіх камуністаў ("У барацьбе наканаванай", 1958 г.). (Заўвага перакладчыка).

(обратно)

6

Гарадзкі Выканаўчы Каммэт (заўвага аўтара).

(обратно)

7

Падсобнае хазяйства - дапаможная гаспадарка (заўвага аўтара).

(обратно)

Оглавление

Сяргей Пясецкі Запіскі афіцэра Чырвонай Арміі (ад 17 верасня 1939 г.)

Ад перакладчыка

22 верасня - 19 снежня 1939

1 студзеня - лістапада 1940 года

1 студзеня - 17 кастрычніка 1941

15 студзеня - 15 лістапада 1942 года

3 лютага - 9 снежня 1943 года

17 мая - 7 снежня 1944 года

1 студзеня 1945 года

*** Примечания ***