КулЛиб - Классная библиотека! Скачать книги бесплатно 

Напісанае застаецца: Сучасная беларуская драматургія [Сяргей Кавалёў] (fb2) читать онлайн


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]
  [Оглавление]

Напісанае застаецца: Сучасная беларуская драматургія

Алесь Петрашкевіч Напісанае застаецца

Гістарычная драма

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Францыск Скарына.

Мікола Гусоўскі.

Максім Грэк.

Мікалай Капернік.

Томас Мюнцэр.

Юрый Адвернік.

Маргарыта.

Пётр Мсціславец.

Марцін Лютэр.

Мануэла.

Эльза.

Нунцый.

Iнквізітар.

Кваліфікатар.

Біскуп.

Сенатар.

Пісар.

Кат.

Іахім, ён жа Джавані, Іаан, Ісаак, Ахмет.

Члены святога судзілішча.

Стражнікі інквізіцыі.

Юнакі пры шпагах.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

I

Пакой вучонага-багаслова. Марцін Лютэр рэпеціруе прамову.


Лютэр (да ўяўнага натоўпу). Здраднікі, вераадступнікі, мяцежнікі, забойцы, рабаўнікі, багахульнікі! Ніводнага д’ябла не засталося ў апраметнай, усе ўсяліліся ў мужыкоў. А таму не час спаць. Час літасці прайшоў. Настаў час мяча і гневу! Іх трэба забіваць, як шалёных сабак!

Уваходзіць маладая манашка.

(Незадаволена.) Ну, што табе, Эльза?

Эльза (нясмела наблізілася да Лютэра). Да вас той самы Іахім, каторы Джавані. (Прытулілася да Лютэра.)

Лютэр (пацалаваўшы Эльзу). Упусці. А як выйдзе, прыходзь...

Эльза выходзіць. Лютэр праводзіць яе ласкавым позіркам. Уваходзіць Iахім у вопратцы манаха, твар пад капюшонам.

(Сурова.) З чым?!

Іахім (адкідае капюшон, з усмешкай). З даносам, пан Лютэр.

Лютэр. Ведаю, што з даносам. На каго?..

Iахім. На Францыска, сына Скарыніна, у навуках вызваленых і лекарстве доктара...

Лютэр (недаверліва). Жартуеш?!

Iахім. Каб я быў жыў!

Лютэр. Хапіў ты высока, ды Прага далёка.

Iахім. Навошта Прага, ваша светласць? Ён тут, у Вітэнбергу, уласнай персонай у маёй карчме.

Лютэр (не верыць сваім вушам). Ты нешта пераблытаў!

Іахім (вымае з-пад палы паперу). Не на тое вы плаціце Іахіму, каб ён блытаў. Чытаю: «...У пятніцу, пятага лістапада, у Падуі, у храме святога Урбана а гадзіне 17-й на скліканай і ў звычайным парадку сабранай святой Калегіі слаўнейшых падуанскіх дактароў мастацтваў і медыцыны па даручэнні найдастойнейшага доктара мастацтваў і медыцыны пана Тадэя Мусаці, віцэ-прыёра вышэйназванай Калегіі, са згоды райцаў указанай Калегіі, ва ўводным слове прыёр сказаў: «Найдастойнейшыя паны дактары! Прычына склікання Вашых дастойнасцей наступная: прыбыў нейкі вельмі вучоны малады чалавек, доктар мастацтваў, бедны, родам з надзвычай далёкіх краёў, магчыма, на чатыры тысячы міляў і больш ад гэтага слаўнага горада, для таго, каб узвялічыць славу і бляск Падуі, а таксама красуючай супольнасці філосафаў гімназіі і святой нашай Калегіі. Ён звярнуўся да Калегіі з просьбай дазволіць яму ў якасці дару і асобай міласці падвергнуцца з ласкі Божай выпрабаванням у галіне медыцыны пры гэтай святой Калегіі...» Экзамен працягваўся два дні, і магістр Францыск з гонарам абараніў сваю навуковую годнасць. Ён публічна абгрунтаваў свае тэзісы, у дыспуце абверг усе аргументы апанентаў і ўсімі наяўнымі прафесарамі і вучонымі Падуі і Вероны, а іх было 24, пры поўнай адсутнасці нязгодных, быў ухвалены і прызнаны прыдатным да лекарскіх навук...» Іахім не пісаў гэта сам. Ён пазычыў паперу ў самога Скарыны. Русіны — даверлівыя дзеці. I гэтыя не вельмі хаваюць, што едуць на Белую Русь.

Лютэр. Чаму ж яны едуць праз Вітэнберг, а не праз Кракаў?

Iахім. Вы не ведаеце русінаў, ваша светласць. Калі яны ўжо едуць ды па справе, то ім і тысяча міль касіня не косіня. Такі народ... Я вам скажу, калі я яшчэ быў праваслаўным і зваўся Іаанам...

Лютэр (перапыняе). Што ж ім трэба ў Вітэнбергу?..

Iахім. Навошта ў Вітэнбергу, калі ім трэба ў Кёнігсбергу. І тое, што ім там трэба, аднаму Іахіму вядома.

Лютэр (нецярпліва). Не таргуйся!

Iахім. Калі ўжо бедны Іахім пра тое дазнаўся, дык толькі для вас, пан прафесар, бо Іахіму таксама трэба жыць...


Лютэр кладзе перад сабой капшук з грашыма.


Іахім думае, што ў Кёнігсбергу Скарыне патрэбны прылады да друкарскага станка і папера. Яны ў сябе да гэтага часу на бяросце пішуць і смешаць свет. Такі ўжо народ з бярозавымі грамацеямі. А Скарына разумны чалавек — ён, як і вы, ваша светласць, робіць кнігі. Каб той быў так здароў, хто не ведае, што кнігі — гэта грошы. I навошта мне былі б іх кнігі, калі б я меў грошы?.. Я вам скажу, калі я яшчэ быў католікам і зваўся Джавані...

Лютэр (перапыняе). Ты занадта многа гаворыш.

Іахім. З кім жа мне яшчэ пагаварыць, калі пасля Папы Рымскага вы, ваша светласць, самы разумны чалавек ва ўсім свеце.

Лютэр (злосна). Пасля Папы?..

Іахім (зарыентаваўся). Прыйдзе час, і Папа будзе пасля вас. Галоўнае, каб такія, як Скарына ды Максім Грэк, не вылупіліся наперад. На Русі цяпер у вялікай модзе ерась, што ставіць за мэту зрабіць Маскву трэцім Рымам, а чацвёртаму, як яны кажуць, не бываць. А самы зацяты руплівец праваслаўя і кніжнасці ў іх усё той жа Максім Грэк.

Лютэр. Не твайго розуму гэтыя турботы.

Іахім. Даруйце, ваша светласць, такі я ўжо дурны ўрадзіўся... Я вам скажу, калі я яшчэ быў іудзеем і зваўся Ісаакам...

Лютэр (перапыняе). Пра якія кнігі Скарыны ты гаворыш?

Іахім. Іахім не чытаў тыя кнігі, але Іахім не затыкаў вушэй, калі яны пілі і елі. Калі сустракаюцца хоць двое русінаў, яны не ядуць. Яны п’юць і гавораць. А гэтых было чацвёра. Можна было падумаць, што на ўсім белым свеце няма, не было і не будзе нічога лепшага за тыя кнігі... Іахім даўно ведае, што той жа Скарына пяць моў ведае, але адкуль Скарыне ведаць, што Іахім рускую ведае? I хоць нехта разумны сказаў: язык мой — вораг мой, хто пра гэта думае там, дзе трэба! I пра што яшчэ можна гаварыць, калі не сказаць пану прафесару, што гэты Скарына пераклаў Біблію з латыні на мужыцкую мову гэтых белых русінаў ці ліцвінаў.

Лютэр (устрывожана). Гэтага не можа быць! Гэтага яшчэ нават я не зрабіў!..

Іахім. Вы зноў жа не ведаеце русінаў. Яны спрадвеку так: ходзяць ціха, глядзяць ротам, а потым ні з таго ні з сяго выкідваюць такую штуку, што ўвесь свет разам кажа «ах». Такі ўжо народ. Сказаць, што Скарына пераклаў Біблію,— гэта яшчэ нічога не сказаць. Каб пан прафесар не паскупіўся і парадаваў беднага Іахіма добрым задаткам, Іахім не застаўся б у даўгу. Бо калі гэты полацкі разумнік цытуе Цыцэрона пра тое, што дом, у якім няма кніг, падобны да цела, пазбаўленага душы, ад яго можна чакаць і не такога. I калі я ўжо прыняў вашу веру і завуся Іахімам...

Лютэр кідае, а Іахім спрытна ловіць капшук з грашыма.

Калі б ваша светласць дазволіла, Іахім параіў бы вам сустрэцца з доктарам Скарынай сам-насам, як кажуць у Парыжы. Мала што ў яго там яшчэ ў галаве!.. Разумны з разумным доўга не гавораць, а памятаюць адзін аднаго да скону. А тое, што германскія рыцары за дзвесце гадоў не змаглі адолець дзікае славянскае племя, зусім не азначае, што яно не праглыне вашага вучэння, калі яго падкінуць з розумам і добрай прынадаю.

Лютэр. А ты, Іахім-Джавані-Іаан-Ісаак, не такі ўжо і...

Іахім (перахоплівае). Цёрты я, ваша светласць, бо некалі зваўся і Ахметам. Дык запрасіць доктара Скарыну да пана прафесара?

Лютэр. Чаму ж не? Сустрэча з дастойным субяседнікам узаемна ўзбагачае.

Іахім. Мудрыя словы. Па сабе ведаю. I калі падумаць...

Лютэр. Гэта ўжо мой занятак. А ты — ідзі!..

Іахім. Разумею, ваша светласць, але ці не едзе Скарына ў Кёнігсберг, каб па дарозе заехаць у Вармію да канцлера Альштынскага капітула Мікалая Каперніка...

Лютэр (здзіўлена). Да таго самага?..

Iахім. Іахім другога не ведае... У іх былі адны настаўнікі і ў Кракаве і ў Падуі. Чаму ж у іх не могуць быць адны і тыя ж інтарэсы? Тым больш што Скарына лічыць Каперніка вялікім разумнікам. Калі б гэта было не так, то навошта Скарыне вазіць з сабою яго пісьмы?

Лютэр. Ты бачыў пісьмы Каперніка ў Скарыны?

Іахім. Пісьмы што! Іахім бачыў у Скарыны такое, ад чаго ў іншых можа пацямнець уваччу. I калі б пан прафесар кінуў Іахіму на беднасць, ён перадаў бы вашай светласці такое, чаго пакуль няма ні ў кога на свеце. (Вымае складзеную паперку.)

Лютэр (дае Іахіму адну манету). Трымай.

Іахім (узважыў манету). Капернік пасінеў бы ад злосці, каб дазнаўся, як танна ваша светласць цэніць яго адкрыцці.

Лютэр. За грахі свае і нахабства ты згарыш некалі на кастры.

Iахім. Якая карысць паліць беднага Іахіма, калі могуць згарэць Скарына з Капернікам? Вы паглядзіце, што напісаў адзін дурань і што возіць з сабой другі. (Аддае паперку.) Я вам скажу, калі я быў мусульманінам, зваўся Ахметам і гандляваў шкуркамі...

Лютэр (прагледзеўшы паперку). Пакажы мне той залаты, што я табе даў.

Іахім знаходзіць і падае Лютэру манету. Той кладзе яе сабе ў кішэню.

Нічога новага. Гэта лухта ў мяне ўжо ёсць. Можаш узяць яе назад. (Перадае Іахіму паперку.)

Іахім. Такі ўжо лёс у беднага Іахіма: калі ў Каперніка нічога новага, то і яму адны страты. (Выходзіць і вяртаецца.) Калі я зваўся Ахметам і гандляваў шкуркамі, мне даводзілася сустракацца з купцом Іванам Скарынай. Не мая справа вучыць вашу светласць, але мне не лёгка было абдурыць таго Івана. А гэты — Францыск, ды яшчэ і доктар...

II

Начлежка пры карчме. Ноч. Маргарыта спрытна нешта вяжа. За сталом, асветленым некалькімі свечкамі, сядзіць Скарына. Ён чытае.


Маргарыта (спявае)

Ой, з-пад лесіку, лесу цёмнага,
Ой-лі, ой-люлі, лесу цёмнага,
Што з-пад гаіку з-пад зялёнага,
Ой-лі, ой-люлі, з-пад зялёнага.
Тудай ішлі — прайшлі ўсё два малайцы,
Ой-лі, ой-люлі, усё два малайцы.
Усё два малайцы, абодва не жанаты,
Ой-лі, ой-люлі, абодва не жанаты.
Яны йшлі-прайшлі, станавіліся,
Ой-лі, ой-люлі, станавіліся,
За адну дзевачку пасварыліся,
Ой-лі, ой-люлі, пасварыліся.
«Вы ж не біцеся, не сварыцеся,
Ой-лі, ой-люлі, не сварыцеся.
Аднаму каму я дастануся:
Ці то старшаму, ці то младшаму,
Ой-лі, ой-люлі, ці то младшаму».
(Устрывожана.) Ноч на дварэ, а іх усё няма...

Скарына. Не трывожся, Маргарыта, Юрась, відаць, Пятру горад паказвае. Цікаўны хлапчына. А ў немца ёсць чаму павучыцца. У друкарскай справе — сабаку з’еў. I сакрэты рамяства кніжнага моцна трымае... Прызнаюся, быў у мяне намер тайны — пакінуць Юрыя з Пятром на нейкі час у Нямеччыне бліжэй да якой-небудзь друкарні: што ўжо ведаюць, у тым умацаваліся б, а што новым падасца, на вус наматалі б.

Маргарыта. Францыск...

Скарына. Таму і не рашаюся прасіць, што бачу, як вы з Юрыем без сынка вашага ўжо і дня не можаце...

Маргарыта. Беражы цябе Божа, Францыск, за добрае сэрца тваё! А ў Нямеччыну Юрась яшчэ прыедзе. Павязаны ён з табою моцным вузлом. А я, як нітка за іголкай...

Скарына. Я шчаслівы, што не памыліўся ў пабраціме сваім. I ты мне, Маргарыта... за сястру раднейшая.

З’яўляюцца Адвернік і Мсціславец. Абодва хмурыя і незадаволеныя.

Лёгкія на ўспамін. Ну, і як ён, немец?

Адвернік. Не зварыць нам з ім кашы. Скнара ён!

Мсціславец. Яно і вы, дзядзька Юрась, жмінда, якіх мала. (Ухіляецца ад поўхі.)

Скарына (смяецца). Не вельмі далікатна, але дакладна. Мсціславец (з захапленнем). Такая папера была! I метал на літары срэбрам блішчэў.

Адвернік. Дурню за мяжой усё блішчыць. А ты ў корань глядзі і пытайся, колькі каштуе. Якога ражна я буду перакупшчыка золатам асыпаць? Я сам у каго хочаш перакуплю. Не лыкам шыты полацкі купец Адвернік!

Скарына. Не скупіся, Юраська! Няма для нас сёння тавару важнейшага за паперу. А волава цьмянае ў руках нашых стане даражэй злата краснага, калі перальём яго ў слова звонкае. А таму — не скупіся!

Адвернік. У нас два вазы кніг, а золата — кот наплакаў. Да таго ж коні нашы...

Скарына. Коні таксама купі. А не купіш, я тую паперу на сабе павязу, аж да самай Вільні.

Адвернік. Каб коні навар далі ці хоць бы акупіліся, воз паперы браць трэба.

Скарына. Значыцца, воз вазьмі, калі ты такі абароцісты.

Адвернік. Можна і воз, толькі здымай з сябе ўсё да нацельнага крыжа.

Скарына. За метал і паперу я і крыж зніму...

Адвернік (памаўчаўшы). Харош будзе дактарок без крыжа і без парток...

Мсціславец. I крыж і парты — справа нажыўная. Бярэм паперу, дзядзька Юрась!..


З’яўляецца прыгожы малады мужчына ў вопратцы, якую насіла польская знаць у пачатку XVI стагоддзя. Зрабіўшы цырыманіяльны паклон, госць працягвае рукі для абдымкаў.


Скарына (зусім збянтэжаны нечаканасцю). Мікола?!

Гусоўскі. Францыск!!!


Па-мужчынску моцна абнімаюцца.


Скарына. А я думаў — цудаў не бывае!

Гусоўскі (зноў абдымае сябра). Родны ты мой!

Скарына (разглядае). А ладны! А важны! А прыгожы, чорт цябе задзяры і Бог цябе барані!

Гусоўскі (на Маргарыту). Жонка?

Скарына. Жонка... Але чужая.

Гусоўскі. Усё адно прыгажуня. Пшэпрашэм, пані! (Цалуе руку Маргарыце.)

Скарына (крычыць). Юрась! Пётра!.. Мікола Гусоўскі! З нашага краю хлопец. (Маргарыце.) У Кракаве вучыліся разам, таварышылі. (Абдымае Гусоўскага за плечы.) I не было ў мяне сябра вярнейшага за яго! I радасць — на двух. I гора — на двух. I песню родную — у два галасы! I смутак па Бацькаўшчыне — пароўну!

Гусоўскі. I закаханыя былі ў адну паненачку...

Скарына (смяецца). А прыгажуня наша ашчаслівіла трэцяга. (Мсціслаўцу.) Між іншым, пабрацім мой Мікола земляком табе даводзіцца. Ты з Мсціслаўля, а ён з Гусава на Дняпры. Адсюль і прозвішча ў яго Гусоўскі.

Гусоўскі (з сумам). Цяпер у мяне, Францыск, і прозвішча чужое, і вера не свая.

Скарына (задуменна, праз паўзу). Не кожны вольны сваё імя насіць, не кожны можа па сабе веру абраць...

Адвернік. Маргарыта, ластавачка ты мая, на адной назе да карчмара! Капусткі, гурочкаў, скварку! I каб мне яешню на ўсю патэльню! I пойла таго, што шнапсам называецца, калі ў Іахіма нічога іншага не знойдзецца.

Маргарыта выходзіць.

(Падае Гусоўскаму руку.) Трымай! Будзем знаёмцамі. А калі палюблю, то на мяне можаш спадзявацца. Адвернік я. Юрый. А можна і проста Юрась.

Скарына. Хачу, каб ты ведаў, Мікола, рука гэтага самага Юрася аднолькава цвёрда можа трымаць меч і бязмен. Ён радца віленскі, друг мне верны і...

Адвернік (выкарыстаў паўзу). Ён хацеў сказаць: і крэдытор... Толькі ў такіх даўжнікоў, як Францыск, я сам у вечным даўгу застануся. Бо няма сёння на ўсёй Белай Русі нашай мужа больш дастойнага і больш багатага душою...

Скарына. Кінь ты, Юрась!..

Гусоўскі. Колькі ж мы з табою не бачыліся, сын Скарынін?!

Скарына. З таго самага часу, як развіталіся...

Гусоўскі (Адверніку). У 1509 годзе ад Нараджэння Хрыстова кароль Польшчы і вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары накіроўвае пасольства ў Капенгаген, каб заключыць дагавор аб вечным міры...

Скарына (перахоплівае). Два шчаслівыя і, як ім здаецца, здольныя бакалаўры навук вызваленых па волі яго вялікасці ўключаюцца ў пасольства пісцамі...

Гусоўскі. Паслы дагавор падпісваюць, здольныя пісцы сторазова яго перапісваюць, каралі рыхтуюцца да новай вайны, а бакалаўры воляй лёсу на колькі гадоў губляюць адзін аднаго... Сон! Далібог, сон! Дай да цябе дакрануцца, пакуль ты не знік.

Скарына. Губляюць, каб знайсці!

Гусоўскі (успомніў). А знаходзяць, каб спытаць адзін у аднаго пра зробленае, каб паведаміць адзін аднаму пра дасягнутае, як ва ўзаемнай клятве аб тым было дамоўлена. Ці забыў мо ўгавор наш?..

Адвернік. Відаць, дрэнна ты ведаеш друга свайго, Мікола...

Мсціславец. Ды мы хутчэй на плаху, чым супраць слова!..


Скарына абдымае за плечы Мсціслаўца.


Гусоўскі. Тады адказвай пры сведках, Францыск Скарына, пабраціму свайму: чым багаты? чым слаўны? чым шчаслівы? і засмучаны чым?..

Скарына. За славаю не ганюся...

Мсціславец. Пацвярджаем! Настаўнік Францыск сам кажа: хто сквапны на пахвалу, той бедны заслугамі.

Скарына. Гэта не я кажу. Пётра. Гэта Плутарх сцвярджае.

Мсціславец. Тым больш!..

Скарына. Клятву нашу трымаю моцна і выконваць стараюся сумленна...

Мсціславец. Мы, як Марк Аўрэлій, прыстаўляем адну добрую справу да другой, ды так спрытна, што паміж імі аніякага прамежку.

Гусоўскі. Францыск, дзе ты сабе такога разумніка ўзяў?..

Мсціславец. А настаўнік Францыск і сам у Марка Аўрэлія вучыўся не рабіць нічога без прычыны і мэты, а па-другое, не рабіць нічога, што не клалася б на карысць людской грамады.

Скарына. Як бачыш, багаты я сябрамі вернымі і настаўнікамі слаўнымі. Шчаслівы сустрэчай з табой, дружа. Бо толькі тады чалавек шчаслівы, калі лічыць сябе шчаслівым. А чым засмучаны, таго ўсё роўна не пералічыш... Хіба і ўся споведзь...

Мсціславец. Настаўнік Францыск у нас міласнік навукі і мудрасці...

Скарына жартам дае Пятру па патыліцы.

Мы ў прадмове так і напісалі (цытуе): «...бо выбраў пакінуць у навуцы і ў кнігах вечную славу і памяць сваю, а не ў вялікіх багаццях».

Адвернік. Малайчына! Калі ўжо і падаваць тавар, то лепшым бокам...

Мсціславец. А наш настаўнік з усіх бакоў...

Скарына. Не сябры, а лісліўцы... Хіба ж так можна?

Адвернік. Можна, Францыск, можна! Хто ж нас у гэтым вялікім свеце заўважыць, калі мы яшчэ самі сябе прыніжаць будзем. Дай час, на ўвесь рост станем! А пакуль, Пётра, нясі сюды першую, але вялікую справу рук яго і розуму светлага!

Мсціславец (выходзячы). Усю несці?

Адвернік. А чаго скупіцца? Свая работа, а не з чужых рук!


Мсціславец выходзіць.


Скарына. Даруй, Мікола, мы табе і рота адкрыць не даём. Дзе ты цяпер? Адкуль і куды? Як жывеш і пры кім служыш? Якімі вятрамі занесла цябе ў Нямеччыну?..

Адвернік (голасам Скарыны). Так што адказвай, Мікола, сябру свайму Францыску: чым багаты? чым слаўны? чым шчаслівы і засмучаны чым?..

Гусоўскі (праз доўгую паўзу). Хачу быць багатым, а жыву бедна. Люблю славу, а яна мяне абыходзіць. Хачу шчасця, ды не маю. Хачу быць самім сабою, а з’яўляюся сродкам для выявы іншых. Хачу чыстага неба над галавою, а дыхаць даводзіцца смуродам ад кастроў, на якіх паляць людзей. Хачу бачыць роднае жытняе поле ўстаўленым умалотнымі снапамі, а бачу яго здратаваным і заваленым мёртвымі братамі сваімі...

Адвернік. Загадкамі гаворыш, братка. Давай ясней...


Уваходзіць Мсціславец. У руках у яго стос кніг у нрыгожых скураных вокладках. Знянацку ён сутыкаецца з Іахімам, і кнігі падаюць на падлогу. Адвернік ледзьве стрымлівае злосць і дапамагае Мсціслаўцу сабраць кнігі.


Мсціславец. Падняць цяжка, а несці прыемна...

Скарына (задаволена). Добра сказана!

Мсціславец. Дакраніцеся, пагартайце. (Падае кнігу.)

Гусоўскі (адкідае вокладку, у захапленні). Псалтыр?! (Читая.) «...Там ест справедливость, там ест чистота, душевная и телесная. Там ест наука всякое правды. Там мудрость и разум совершенный. Там ест милость и друголюбство без ильсти; и вси иные добрые нравы, якобы со источника оттоле походять...»

Скарына (перахоплівае і прадаўжае па памяці). «И видечи таковые пожитки в так малой книзе, я, Францишек,

Скоринин сын с Полоцька-града, в лекарских науках доктор, повелел есми Псалтырю тиснути рускими словами, а словенским языком напред ко чти и к похвале Богу во троици единому и пречистой его матери Марии, и всем небесным чином, святым и светицам Божиим, а потом к пожитку посполитого доброго, с тое причины, иже мя милостивый Бог с того языка на свет пустил...» «Без мудрости и без добрых обычаев не ест мощно почстиве жити людем посполите на земли...»

Гусоўскі (узрушана агледзеў прысутных). Кнігі на мове нашых бацькоў?! Упершыню?! Ці ведает сам, што зрабіў ты, Францыск Скарына?!

Скарына. Зроблена пакуль толькі палова справы... Гэта Стары Запавет. Новы толькі перакладзены з латыні, але не адціснуты яшчэ.

Мсціславец. Арыстоцель гаварыў: пачатак — ёсць больш чым палова ўсяго.

Скарына. Успамінаючы Арыстоцеля, дружа мой, не забывай Авідзія, а ён раіў аб справе меркаваць па выніку.

Адвернік. Няма чаго прыбядняцца — вернемся дамоў, загрыміць твая слава, Францыск, сын Скарынін.

Скарына. Рабі вялікае, не абяцаючы вялікага! (Абняў Мсціслаўца.) Апора ты мая і надзея ў пачынанні вялікім на святой Русі натай. (Гусоўскаму.) I не глядзі, што юны,— у друкарскай справе вернай рукі майстар і ў навуках здольны.

Мсціславец. Кіньце вы, дзядзька Францыск...

Скарына. А самае галоўнае ў тым, што не толькі вучнем у друкарскай справе, а паслом сапраўдным паміж мною і Максімам Грэкам стаў Пётра Мсціславец... А Максім вялікую справу на Маскве распачынае і яшчэ на большую спадзяецца.

Мсціславец (заахвочаны ўвагай Скарыны). Зробім Святое Пісанне, а там іншыя кніжкі друкаваць пачнём: «Александрыю», «Трою», арыфметыку ці вершы, як у другіх краінах.

Адвернік. Дай час, і скончыцца тваё панаванне, лаціна пастылая. Завыюць служкі папскія. Сам народ, без талмача ў сутане, спасцігне праўду Боскую. А там, глядзіш, і свой голас прарэжацца ў люду простага. А будуць голас свой ды вера адзіная, перастане ваяваць брат брата. I зойме народ наш месца роўнае паміж роўных... Што маўчыш, зямляк?

Гусоўскі (пасля паўзы). Пры Божай міласцю каралю польскім Жыгімонце служу дыпламатам, браты мае...

Скарына (задуменна). Так...

Адвернік (не зарыентаваўся). Дай Бог кожнаму!

Гусоўскі. Дай, ды не ўсім. Еду з Італіі. З пасольствам караля Жыгімонта быў у Папы Рымскага.

Адвернік. Ого!

Мсціславец (у захапленні). У самога Папы?!

Гусоўскі. Цяпер дарога мая да вялікага магістра прускага. Азвярэў тэўтонец. Абламаўшы ў свой час зубы аб землі нашы, ваюе і нішчыць зараз Вармію. Замірыць трэба караля Жыгімонта Старога з пляменнікам яго магістрам Альбрэхтам. Цешу сябс надзеяй з другам нашым Мікалаем Капернікам стрэцца. Кажуць, дасягнуў многага ў навуках нябесных. А зараз камісарам па абароне Варміі прызначаны...

Скарына. Дай Бог удачы і табе і яму.

Адвернік. I няма чаго смуткаваць. He той цяпер тэўтонец!

Гусоўскі. А смутак мой ад таго, браты, што чужым народам міру шукаю, а свой у слязах і крыві захлынаецца. Княжацкая міжусобіца губіць братнія народы, а татарыну і тэўтонцу толькі таго і трэба. Рускія гарады зруйнаваўшы, татары Бельскую, Люблінскую і Хелмінскую землі зваявалі і разбілі палякаў ля Сокаля, быццам ведалі, што тыя не схацелі слухаць разумнай рады князя Канстанціна Астрожскага і гетмана літоўскага, якія меліся на падмогу палякам прыйсці.

Вымае з-пад плашча-накідкі невялікую кніжачку, чытае на латыні. Скарына слухае вельмі ўважліва. Адвернік глядзіць на Міколу скоса і ўсміхаецца скептычна. Пятра захапляе мелодыка верша, хоць ён і не разумее зместу.

In medio quaedam populo spectacula Romae
      Contigerant nuper forte videnda mihi.
Dum fera dimissi miscebant proelia tauri,
      Densa relaxantes corpore tela suo...[1]
Адвернік (Гусоўскаму). Даруй, братка... Прыгожа пяеш, нічога не скажаш... Незразумела толькі... (Дзёрзка.) I лаціна твая паганая нам во дзе сядзіць!.. I калі ты нам брат, то лепш змоўкні! A то...


Гэта так нечакана, што Гусоўскі спачатку губляецца, а потым выхоплівае шпагу і становіцца супраць Адверніка ў баявую пазіцыю.


Гусоўскі (крычыць). Абараняйся, няшчасны!!!


З’яўляецца Маргарыта; на падносе выпіўка і закуска. Адвернік хапае з падноса бутэльку, а ўсё астатняе ляціць на падлогу. Маргарыта засланяе сабой мужа.


Скарына (Адверніку). Бутэлькай яго! Бутэлькай з-за жончынай спіны, пакуль ён не праткнуў цябе наскрозь! (Весела рагоча.)

Маргарыта. Спыніцеся!!! Малю вас, апамятайцеся!!!

Гусоўскі (хавае шпагу ў ножны). Пшэпрашэм, пані! (Цалуе Маргарыце руку.) А з табой мы яшчэ сустрэнемся! (Кладзе ў кнігу пальчатку і кідае Адверніку, затым выходзіць.)

Адвернік (збянтэжана). Што гэта ён рукавіцамі кідаецца? (Паднімае пальчатку.) Хіба біцца не будзем?..

Скарына. Спасцігай, купец, лаціну, а за рукавіцай ён яшчэ вернецца.

Маргарыта (перапалохана). А можа, нам хутчэй з’ехаць?..

Мсціславец. А рукавіцу карчмару аддадзім.

Скарына. Вы не ведаеце Гусоўскага! Пад зямлёй знойдзе і заколе. Я яшчэ ў Кракаве нагледзеўся. Звер! Чуць што — за шпагу, і няма чалавека. Што яму Адвернік? Ён адзін на адзін з зубрам выходзіў.

Адвернік. Ну, панужай, панужай мяне яшчэ...


З’яўляецца Гусоўскі з двума юнакамі ў дарожных накідках і пры шпагах.


Скарына. Калі ласка, ён ужо з дружкамі!..


Маргарыта выштурхоўвае Адверніка і Мсціслаўца ў суседні пакой.


Гусоўскі (Скарыне на юнакоў). Mae «секунданты» твае кнігі прыхоняць, а я табе сваю пакіну. Калі па душы будзе, знойдзеш мяне заўтра ў замку. (Перадае невялічкую кніжачку.) Юрася твайго я яшчэ папалохаў бы, ды жонка ў яго вельмі прыгожая. А прыгожых я не крыўджу. (Абдымае Скарыну.) Да сустрэчы, родны! (Выходзіць.)

Скарына (раскрывае кніжачку). «Carmen de bisontis» — «Песня пра зубра». «Verba volant, scripta manent» — «Словы злятаюць, напісанае застаецца»?.. (Чытае паэму.)

                                ...Бясконца купае і губіць
Марс збраяносны людзей у крывавых купальнях...
Хто вінаваты? Чыёю злачыннай рукою
      Губяцца сувязі братнія, бурацца храмы?
Вораг знішчае — мы скажам, а трэба ж прызнацца:
      I ад сваіх міжусобіц мы ўсе не дужэем...
Гонар, сумленне зямных уладарцаў, здаецца,
      Спяць беспрабудна. Усе іх учынкі і справы
Людзям на гора, дзяржаве ж — на шкоду і страты.

Сцэна зацямняецца.


Гучыць голас Гусоўскага:

      Болей за ўсё непакоіць іх сверб панавання:
Вострыць мячы пастаянна сусед на суседа —
      Ты або я запаную, дваім жа нам цесна.
Братазабойствы, грызня, міжусобныя войны —
      Іхні занятак фізічны і свет іх духоўны.
Б’юцца князі-ваяводы, а стогнуць народы:
      Воіны ж гінуць у тых і другіх у сутычках,
Што ім той смерд — наша гора і нашы пакуты?
      Ім бы свайго дамагчыся, а ты хоць заліся
Ў горкіх слязах. За мурамі рыданняў не чутна —
      Значыць, гандлюй і крывёю, і лёсам падданых...
      «Пастырам будзь па-над паствай!» — гаворыць Пісанне.
Будуць — чакайце! Ваўкамі грызуць сваю паству.
      Вось да чаго давяла непамысная прагнасць
Славы, багацця і ўлады і як ачарсцвілі
      Ўсё іх нутро сябелюбства, раскоша і слава!..
      Турак агнём і мячом вынішчае ўсе нашы пасады,
Паліць мястэчкі і сёлы, руйнуе святыні...
Рэжа пад корань — жанок і дзяцей не шкадуе...
Князь і баяры — усе, каму льга заступіцца,
      Глухі да нас і не горай, чым жорсткі татарын,
Душаць пятлёй галасы абурэння ў народзе.
      Плаха і кат-выканаўца — вось доля любога,
Хто пастаяць за закон і за Бога азваўся.

Сцэна асвятляецца.


Скарына. Я ведаў, Мікола, што ты анёл сэрцам і паэт душою... (У захапленні.) Але каб такое!.. (Заўважае Маргарыту, Адверніка і Мсціслаўца.) Ён перажыве ўсіх нас і застанецца ў памяці нашчадкаў нашых на доўгія вякі...

Адвернік (скептычна). Даў Бог новага святога... А па мне — свістун са шпагаю.

З’яўляецца Iахім у вопратцы карчмара.

(Іахіму.) Ну, што табе, мая радасць, не спіцца? Здаецца, мы добра заплацілі...

Іахім (не зважаючы на Адверніка, толькі Скарыне). Guten Abend, Herr Doktor. Jochim halt es für grosse Ehre solche massgebende Person der Stadt Wittenberg, die Audienz vom so grossen Reformator wie Martin Luther gewürdigt wurde, in seiner Taverne zu sehen[2]. (Перадае запрашэнне.)

Aдвepнiк. Што ён там лапоча?

Скарына. Кажа, прыемна, што яго таверну выбраў такі важны госць Вітэнберга, які ўдастоіўся аўдыенцыі самога вялікага рэфарматара Марціна Лютэра.

Іахім. So, so. Die Kutsche wartet auf Ihre Majestät[3]. (Выходзіць.)

Скарына. I карэта, кажа, чакае... (Сам сабе.) Усё-такі запрасіў. Так яно і павінна было быць.

Маргарыта. У госці апоўначы?

Адвернік (пачынае таропка апранацца). Нічога, выспімся!.. Ну, Францыск, здаецца, і мы ў людзі выходзім! Хутчэй збірайся, Пётра! Хоць будзе што ў Полацку расказаць! Не кожнаму ўдаецца на свае вочы такога чалавека ўбачыць, які на самога Папу Рымскага замахнуўся... Цікава, якія ў іх тут звычкі: са сваёй бутэлькай у госці ходзяць ці гаспадар будзе частаваць...

Скарына. Па-першае, мы не ведаем, ці п’е вялікі рэфарматар...

Адвернік. Не можа быць, каб на такой высокай пасадзе чалавек не піў. Вазьмі нашага віленскага біскупа...

Скарына. Па-другое, ні цябе, ні Пятра ў госці не запрашаюць.

Маргарыта. Так што кладзіся, Юраська, спаць; рана табе яшчэ з лютэрамі сустракацца.

Адвернік. Жанчына, не блытайся пад нагамі!

Скарына. Па-трэцяе, вазы трэба пільнаваць. Ці мала што...

Мсціславец. Сапраўды, пра гэта мы не падумалі...

Скарына. Тады падумайце, а я пайшоў. (Выходзіць.)


Маргарыта благаслаўляе яго.


Мсціславец. А што, як раптам...

Адвернік. А што можа быць раптам?

Мсціславец (хітра). Той са шпагаю, а вы адзін...

Адвернік. Зялёны ты яшчэ з мяне кпіць. Лезь на палаці, і цыц! I ты, Маргарыта, кладзіся. А то сядзіш да поўначы і глядзіш на Францыска як зачараваная... Аж няёмка...

Маргарыта (з усмешкай). Каму няёмка?..

Адвернік (не адразу). I яму... і мне.

Маргарыта. А-а-а...

Адвернік. Б-э-э...

Маргарыта. А ты шпурні яму рукавіцу. Во будзе смеху.

Адвернік. У бабы бабскія размовы. I бяры вас пасля гэтага ў дарогу! Хоць бы хлапчука пасаромелася.

Мсціславец. Кіньце вы, дзядзька Юрась. Я не жанчына і то палюбіў яго.

Маргарыта (весела смяецца). Ай ды хлапчук! Ай ды малайчына!

Адвернік (строга). Сказаў — хопіць, значыцца, хопіць. (Бярэ шапку.) Пайду вазы пагляджу. (Выходзіць.)


Як толькі Адвернік з’яўляецца на прасцэніуме, на яго накідваюцца два стражнікі, скручваюць рукі, надзяваюць на галаву мяшок і валакуць за сабой. Iахім неўзаметку назірае за гэтым.

III

Частка вузкай келлі адгароджана шырмай. На жэрдцы, што яе падтрымлівае, вісяць мужчынская сутана і адзенне манашкі. Перад шырмай — невысокі стол. На ім віно і розныя стравы. За шырмай смех, шорах. Мужчынская рука забірае бутэльку.

У келлю ўваходзіць Кваліфікатар са стосам скарынінскіх кніг.

Голас з-за шырмы: «Хто?»


Кваліфікатар (незадаволена). Хто?! Кваліфікатар святога судзілішча, святы айцец.


З-за шырмы высоўваецца напалову распрануты Нунцый.


Нунцый. А ты не думаеш, Кваліфікатар, што пасля гэтага візіту я павінен буду спаліць цябе на кастры за нагавор на Нунцыя, які нібыта схільны да грэхападзення?.. (Знікае за шырмай і сцягвае з жэрдкі сутану.)

Кваліфікатар. Усе пад Богам ходзім. Толькі данос у мяне надзвычайнай важнасці, святы айцец. Францыск Скарына Рус, з якім вы так хацелі сустрэцца ў Празе, з’явіўся ў Вітэнбергу ў карчме нашага даносчыка Джавані, каторы зараз Іахім. Лютэр не стаў чакаць раніцы і паслаў па Скарыну ў карчму... А гэта кнігі доктара Скарыны.


Нунцый выбягае з-за шырмы, апранаючыся на хаду.


Нунцый. Не ў час ты, Кваліфікатар, не ў час, але з навіною радаснай! Пра тое, што будуць гаварыць Скарына з Лютэрам...

Кваліфікатар. Вы будзеце ведаць усё, святы айцец. Але...

Нунцый. Інквізіцыя не церпіць ніякіх «але»!

Кваліфікатар. У горадзе аб’явіўся некі Мікалай Гусавіяні. Піша вершы, п’е віно, нанёс візіт Скарыне і выклікаў на дуэль яго спадарожніка.


З-за шырмы выходзіць Мануэла, зашпільваючы гузікі.


Мануэла. Ой, як гэта цікава! (Нунцыю.) Можа, возьмем абодвух? У нашай катавальні яшчэ ніколі не падсмажвалі паэтаў.

Кваліфікатар. Аднаго ўжо ўзялі.

Нунцый. Дык вазьміце і другога. (Іранічна.) Цябе ж дама просіць.

Кваліфікатар. Другі едзе з польскім пасольствам ад яго святасці Папы.

Нунцый (катэгарычна). Другога не браць! Ідзіце!

Кваліфікатар. Слухаю, святы айцец! (Выходзіць.)

Мануэла (капрызна). Калі нельга паэта, то давай спалім Кваліфікатара, каб не соўгаўся куды не трэба.

Нунцый (заклапочана). У другі раз, у другі раз, маё золатка... А пакуль Гасподзь і без таго міласціў: спачатку паслаў мне цябе, потым Кваліфікатара, а зараз і самога Скарыну.

Мануэла. Усё роўна Кваліфікатара трэба спаліць!..

Нунцый (ходзіць па келлі). Спалім, спалім... З Боскай дапамогай усіх, каго трэба, спалім...

IV

Лютэр у сваім пакоі прымервае прафесарскую мантыю. З’яўляецца Эльза.


Лютэр. Ну?

Эльза. Іахім тут, а госць чакае ўнізе.

Лютэр. Праводзь яго сюды.

Эльза затрымліваецца.

Што яшчэ, Эльза?

Эльза. Мануэла толькі што перадала: Нунцый зацікавіўся гэтым доктарам, яго спадарожніка інквізіцыя ўжо ўзяла.

Лютэр. Дзякую. (Цалуе Эльзу ў лоб.) Дзякую. Гэта надзвычай цікава. (Адлічвае некалькі манет.) Для Мануэлы.

З’яўляецца Іахім. Ён чуў апошнія словы Лютэра. Эльза выходзіць.

(Іахіму.) Будзь паблізу.


Іахім кланяецца Лютэру і знікае за парцьерай. З’яўляецца Скарына ў суправаджэнні Эльзы.


Скарына. Мір дому вашаму!

Лютэр. Блаславі вас Гасподзь, доктар Скарына. Вельмі, вельмі рады. Прашу вас... (Запрашае ў крэсла, сам садзіцца ў другое, разглядае Скарыну.)

Скарына (каб перапыніць доўгую паўзу). Вельмі крануты вашай увагай да маёй сціплай асобы.

Лютэр. Не трэба залішняй сціпласці, доктар, яна шкодзіць і, як вы зараз пераканаецеся, дазваляе мне на правах гаспадара адразу ж абвінаваціць вас...

Скарына. Калі ёсць мая віна, схіляю галаву...

Лютэр (пад добразычлівую ўсмешку). Як жа ёй не быць? Знакаміты рускі вучоны з’яўляецца ў самым дэмакратычным горадзе Еўропы, ці, як цяпер кажуць, у самым сэрцы Рэфармацыі, і, замест таго каб даць пра сябе вестку, інкогніта, на ўскрайку горада жыве ў нейкага Іахіма, не думаючы пра тое, што Марцін можа пакрыўдзіцца.

Скарына. Прымаю вашы абвінавачанні і хацеў бы...

Лютэр. Можаце называць мяне проста ваша светласць...

Скарына. Скажу шчыра, што яшчэ да сустрэчы з вамі я ведаў, што пры ўсёй сваёй добразычлівасці ваша светласць усё ж схільна да абвінавачанняў.

Лютэр (задаволены пачаткам размовы). Цяпер я бачу, што вы знаёмы з маімі дзевяноста пяццю тэзісамі супраць Папы Рымскага. Так, я сапраўды абвінавачваю, бо рымская царква — гэта пачварны прытон, бессаромная блудніца, і Папа Леў X такі ж ерэтык, як і яго паршывае воінства. I ён яшчэ смее выдаваць булу, у якой патрабуе спаліць мае сачыненні?! Папісты з задавальненнем спалілі б і самога Лютэра. Не супраць гэтага і наш імператар. I стрымлівае яго толькі тое, што многія нямецкія князі на маім баку. Ім абрыд імператар, абрыдла ўлада Паны, абрыдлі манастыры, абрыдлі гандляры індульгенцыямі, якія абіраюць нямецкую казну на карысць ненажэрнага Рыма! I я публічна ва ўніверсітэцкім двары спаліў папскую булу! Дагэтуль мая дзейнасць была толькі прэлюдыяй. Зараз я сур’ёзна бяруся за справу, і мяне нішто не спыніць. Я абраннік Божы! Маё слова — слова Гасподне! Хто не прыме майго вучэння, той не выратуецца. Я нямецкі прарок! Уся Германія пойдзе за мной па аднаму майму слову. Мы, немцы, народ грубы і жорсткі. З немцамі нялёгка пачынаць што-небудзь, але я іх прымушу. Да таго ж я ведаю, што маё вучэнне жыве сёння не толькі ў цэнтры Еўропы, але і магутнай хваляй дакацілася да Русі.

Скарына (стрымана). Наколькі мне вядома, хваля Рэфармацыі пакуль што дакацілася толькі да Прагі...

Лютэр (стрымана). Не будзем спрачацца аб яе межах, хоць мне вельмі цікава пачуць іменна ад вас, што там у Празе?

Скарына. У Празе халера, ваша светласць...

Лютэр (не чакаў). Вы мудра зрабілі, доктар, збегшы адтуль...

Скарына. Я не збег, ваша светласць, і як доктар павінен быў быць зараз з маімі братамі...

Лютэр. Тады вам лепш вярнуцца і памерці разам з братамі...

Скарына. Справа ў тым, што прыйшоў час вярнуцца мне на радзіму сваю. I браты зрабілі ўсё магчымае, каб я без асаблівых прыгод мог трапіць на маю Белую Русь жывы і здаровы.

Лютэр. Белая Русь... Чуў, чуў. Дзікі лясны край, цёмныя людзі... Гэта недзе паміж Польшчай і Масковіяй?..

Скарына. Дакладней, гэта па дарозе ад Чудскага возера да Грунвальда...

Лютэр (зразумеў намёк). Бачу, вы любіце геаграфію?..

Скарына. Не ведаючы геаграфіі, не спасцігнеш гісторыі... А калі не ведаць гісторыі, то многае дзікім здаецца...

Лютэр (каб перавесці гаворку). Дарэчы, чаму для сваёй вучонай дзейнасці вы абралі іменна Прагу, а не наш, скажам, слаўны Вітэнберг з яго ўніверсітэтам, які сваёй вучонасцю засланіў сёння славу і Падуі, і Сарбоны, не кажучы ўжо пра Карлаў універсітэт у Празе?..

Скарына. У Празе нас лепш разумеюць... Мовы ў нас блізкія...

Лютэр. Не любіце вы нас, немцаў, і, між іншым, дарэмна...

Скарына. Дасць Бог, мы вас яшчэ палюбім...

Лютэр. А пакуль?..

Скарына. Пакуль мы больш-менш паспяхова ад вас абараняемся.

Лютэр. А вы калючы, хоць і ў гасцях...

Скарына. Калі быць занадта сціплым, то ваша светласць можа падумаць... У нас такі старадаўні звычай: без запрашэння ў госці не хадзіць...

Лютэр (пасля паўзы). Мне б хацелася больш пачуць ад вас аб Празе, да якой, як вы самі пераканаліся, дакацілася хваля майго вучэння.

Скарына. Гэта сапраўды так. Не даўней як на тым тыдні я слухаў у Празе вашага земляка Томаса Мюнцэра. Яго прамова сабрала многія тысячы сялян і гарадской беднаты! Першыя словы Томаса выклікалі такі выбух у натоўпе, што здалося, скалануліся званіцы сабораў...

Лютэр (ускоквае з крэсла, крычыць амаль істэрычна). Сабака! Здраднік! Перахрышчэнец пачварны! Ён паганіць самую ідэю лютэранства! Ён дыскрэдытуе маё імя! Ён хоча падняць чэрнь, якая змяце ўсё святое з твару зямлі. Азвярэлыя мужыкі, аб’яднаўшыся ў камуны, знішчаць гарады, замкі, княжацкія маёнткі, яны, як саранча, з’ядуць усё, што трапіцца на іх шляху! Яны самога Бога...


Уваходзіць Эльза і падае Лютэру шклянку вады. Ён адпівае, супакойваецца, садзіцца ў крэсла. Эльза выходзіць.


Скарына. Даруйце, ваша светласць, я, відаць, не ўсё разумею ў вашай барацьбе супраць папскага прастола...

Лютэр (ціха, зморана). Не прыкідвайцеся прасцячком, доктар! Вы не можаце не ведаць, што сучасная царква — гэта цудоўна абсталяваны прытон. Ад апошняга служкі касцёла да Папы Рымскага — усе разбэсціліся і разбэсцілі паству. Храмы пусцеюць, на святах, у паломніцтвах служкі Хрыстовы п’янствуюць і распуснічаюць. У царкву ідуць, каб пакрасавацца ўбраннем і паглядзець на прыгожых жанчын. (Узрываецца.) Я разбуру лжывую прыгажосць веры! Я надам ёй канкрэтна-пачуццёвы выгляд! Я зраблю яе даступнай, дамашняй!

Скарына. У такім разе вам давядзецца праліць рэкі крыві...

Лютэр. Гэта мяне не спыніць! Калі спатрэбіцца, мяне не спыніць мора крыві!.. Погань, што падніме Мюнцэр супраць царквы і дзяржаўнасці, мы будзем біць, душыць, калоць, як шалёных сабак! Вы, русіны, любіце прымаўкі. У нас яны таксама ёсць. I я кідаю ў твар Мюнцэру: для грубага балвана патрабуецца і грубы клін. Я ствару ўласную інквізіцыю. Яна будзе выцягваць языкі з пашчы перахрышчэнцаў Мюнцэра і прыбіваць іх да шыбеніцы! Яна агнём і мячом вынішчыць плебейскі дух Мюнцэра!

Скарына. У такім выпадку я не бачу паслядоўнасці вашага вучэння і не разумею яго асновы...

Лютэр. Усё вельмі проста! Я замяню прынцып «апраўдання верай». Мой дэвіз: «Веру, каб разумець!» Пазавіце ваш дэвіз, доктар Скарына!

Скарына. Я не ксёндз, я не поп, наўрад ці стану калі-небудзь прэсвітэрам... I мой дэвіз: «Разумею, каб верыць!» Для мяне рэлігія — гэта споведзь самаўладнага чалавека, яго асабістая схільнасць. Для вас яна — вышэйшая амбіцыя хрысціяніна. Вы збіраецеся агнём і мячом вынішчыць Мюнцэравы камуны перахрышчэнцаў, а я кажу: і тыя, што памыляюцца, і сапраўдныя хрысціяне — дзеці аднаго Бога, і няма розніцы паміж імі. Мой тэзіс: «Бог адзін, а веры розныя». У вас жа супраць яго дзевяноста пяць тэзісаў. Я за пошук месца пад сонцам для ўсіх моў і супраць міжрэлігійнай рознасці, а вы...

Лютэр (перапыняе). I ўсё ж я спадзяюся, што вы, як чалавек вучоны і мудры, падтрымаеце маё вучэнне на Русі і ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Скарына. Не буду вас абнадзейваць...

Лютэр. Але чаму, калі вы не хочаце крыві і разарэння свайго народа?

Скарына. А чаму вы ставіце лёс майго народа ў залежнасць ад сваіх амбіцый?

Лютэр. Гасподзь дараваў германскаму імператару дзяржаву, роўнай якой не бачыў ніхто з часоў Карла Вялікага. Германія на шляху да сусветнага панавання ў славу Божую і да ўз’яднання ўсяго хрысціянства пад скіпетрам адзінага пастыра. Гэта патрэбна Усёмагутнаму і Свяшчэннай Рымскай імперыі германскай нацыі.

Скарына. Вам, ваша светласць, давядзецца лічыцца з тым, што якраз гэта не патрэбна тым, хто жыве паміж Грунвальдам і Чудскім возерам, і не толькі.

Лютэр. Пра што гэта вы?..

Скарына. Я пра адвечную верацярпімасць і прыязнасць майго народа да іншых народаў і іх рэлігій, пра тое, чым мы можам ганарыцца. Вы, ваша светласць, як мне здаецца, намагаецеся разбурыць гэта. Сведкамі таму кастры, на якіх спальваюць людзей.

Лютэр. Людзей паліць папская інквізіцыя. Я перамагу яе!

Скарына. Пры дапамозе кастроў...

Лютэр. Мая вера іх не выключае, калі спатрэбяцца.

Скарына. У гэтым я вам несаюзнік. Мір і згода, асвета і навука — вось мая асабістая рэлігія, мой бог, мая вера! А прызначэнне чалавека на зямлі я бачу ў разумнай дзейнасці. Бо страшным можа быць розум, калі ён не служыць чалавеку.

Лютэр. Вы пэўна чулі пра Эразма з Ротэрдама?

Скарына. Я ведаю Эразма.

Лютэр. Некаторыя ў нас лічаць яго кіраўніком еўрапейскай рэспублікі вучоных. Ці не хочаце вы стаць кіраўніком рэспублікі вучоных славян?

Скарына. А чаму вы рашылі, што я супраць гэтага?

Лютэр. Мяне заўсёды кранае славянская непасрэднасць.

Скарына. Вы мне таксама падабаецеся, хоць наўрад ці пасябруем мы.

Лютэр. Не будзем далёка загадваць, а я вам тым часам раскажу, як кёльнскія багасловы вызначылі суадносіны Эразм — Лютэр... Эразм знёс яйка, заўважылі яны, якое выседзеў Лютэр. Пазней Эразм адмовіўся ад куранят лютэраўскай пароды. Магчыма, калі вы, доктар Скарына, дажывяце да старасці, вам давядзецца таксама адмовіцца ад куранят, якіх выседзяць вашы нашчадкі.

Скарына. Выседзець куранят не штука. Відаць, таму ў нас звычайна іх лічаць пад восень... Ужо позні час. Я стаміў вас, ваша светласць. (Хоча ўстаць з крэсла.)

Лютэр (спыняе Скарыну). Дарэмна непакоіцеся, доктар. У мяне моцнае здароўе і шмат часу. Скажу шчыра, з вамі прыемна весці дыялог. Відаць, у вас былі неблагія настаўнікі?

Скарына (весела). Трэба быць дурнем, ваша светласць, каб не паразумнець, жывучы ў адзін час з вамі. Але калі б я быў на вашым месцы ці на месцы вашага антаганіста Папы Рымскага, я не адпускаў бы грахоў і не прадаваў індульгенцый тым людзям, што настойліва не разумнеюць, жывучы ў адну эпоху з Леанарда да Вінчы і Рафаэлем Санці, чытаючы Дантэ і Томаса Мора, Эразма з Ротэрдама... і Марціна Лютэра з Вітэнберга. Я мог бы назваць яшчэ нашага Максіма Грэка і вашага Томаса Мюнцэра, але вы яго не любіце.

Лютэр. Адзін мой памочнік неяк сказаў: мой патрон Лютэр так любіць Мюнцэра, як той яго шануе.

Скарына. У мудрага патрона мудрыя памочнікі.

Лютэр. Дзякую. Толькі вы забылі назваць сярод разумных Мікалая Каперніка. Кажуць, ён наважваецца даказаць, нібыта зямля рухаецца вакол сябе, а зусім не неба ці цвердзь нябесная, сонца і месяц рухаюцца над зямлёй.

Скарына. Так, Мікалай Капернік гэта даказаў ужо.

Лютэр (рагоча). Даказаў?! Дык гэта ж усё роўна, як бы хто сядзіць у каламажцы і ўяўляе, нібыта ён сам знаходзіцца ў спакоі, а зямля і дрэвы рухаюцца вакол яго.

Скарына. Відаць, у нас з вамі не стае прасторавага ўяўлення, каб зразумець гэта.

Лютэр. Даруйце, паважаны доктар, толькі справа, пэўна, выглядае такім чынам: хто хоча быць разумнікам, таму не падабаецца тое, што робяць іншыя: яму хочацца рабіць усё па-свойму; яму здаецца, што гэта і будзе самае лепшае. Гэты ваш дурань наважыўся перавярнуць усю навуку астраномію.

Скарына. Я прасіў бы вашу светласць!..

Лютэр (не зважае на папярэджанне). Але як сведчыць Святое Пісанне, Ісус Навін спыніў сонца, а не зямлю, як сцвярджае ваш разумны блазан.

Скарына. Ваша светласць, сёння, калі грыміць слава Хрыстафора Калумба і Фернанда Магелана, а заўтра — Мікалая Каперніка, для якіх стаў цесны прывычны «orbis terrarum», а «terra incognita» стала спакуслівай мэтай жыцця, быць прафесарам і сядзець пад цвердзю нябеснай ва ўласнай каламажцы я палічыў бы сорамам.

Лютэр (устае з крэсла). Вы, паважаны... абразілі мяне, у маім уласным доме!

Скарына (устае з крэсла). Вы, ваша светласць, двойчы абразілі майго друга і зрабілі гэта першым.


З’яўляецца Эльза з дзвюма шклянкамі вады на падносе. Лютэр стрымлівае свой гнеў, бярэ адну шклянку сам, другую перадае Скарыне. Эльза выходзіць. Скарына ставіць сваю шклянку на стол не адпіўшы.


Лютэр. Згодзен... Бадай што нам лепш стрымацца.

Скарына. Бадай што...

Лютэр (бадзёра, нібы нічога не здарылася). А можа, пераступім праз амбіцыі — вы праз сваю, а я праз сваю? Пазбегнем звады?! Я вам абсталюю друкарню, забяспечу паперай, дам кафедру ва ўніверсітэце, а вы мне ўзамен дружбу і адданасць. (Нібы жартам.) А хочаце, я за вас сваю пляменніцу Эльзу аддам? Чым не нявеста: набожная, маладая, прыгожая. Яна вам кучу дзяцей нараджае. А парадніўшыся, мы з вамі, доктар, многае маглі б перайначыць у гэтым грэшным свеце...

Скарына. Цаню нямецкую дзелавітасць, не маю падстаў сумнявацца ў вартасцях вашай пляменніцы, але не магу прыняць вашых прапаноў. Адналюб я і заручаны з другою.

Лютэр. Хто ж яна?

Скарына. Белая Русь.

Лютэр. Ну што ж, доктар, у такім разе я скажу тое, што вам належыць запомніць. (Садзіцца ў крэсла.)

Скарына. Пастараюся быць уважлівым. (Садзіцца ў крэсла.)

Лютэр (цвёрда і ўпэўнена). Вы, доктар Скарына, не любіце сваёй радзімы, не шкадуеце свайго народа, губіце сваю дзяржаву.

Скарына. А чаму гэта вас так непакоіць? I адкуль такое палымянае жаданне выратаваць мой народ, радзіму, дзяржаву?

Лютэр. Тое, што пачалося ў Германіі, у Вітэнбергу, уласна ў гэтым кабінеце і ў гэтай галаве (стукае па сваёй галаве), спыніць нельга. Пратэстанцтва, лютэранства ўжо хлынулі на Валынь, Галіцыю, у Вялікае Княства Літоўскае. Польшча, Курляндыя, Прусія, ваша Белая Русь ужо сталі надзейнымі плацдармамі, адкуль будзе наступаць маё вучэнне. Яго панясуць мае місіянеры, рамеснікі, купцы, мастакі, вучоныя, перасяленцы-лютэране і проста авантурысты. Без іх не абыходзіцца ў вялікай справе. Яны прыйдуць у вашы гарады і мястэчкі, заснуюць свае школы і секты. Ваш цёмны народ, духоўна абяззброены супраць новага, хоць і чужога вучэння, заглыне яго, як рыба жыўца. Папа Рымскі, ксяндзы і папы не пакінуць сваё стада. Яны будуць душыць, паліць і рэзаць ерэтыкоў-лютэран. Белая Русь пачарнее ад дыму кастроў, на якіх будуць гарэць людзі. Вашы людзі, доктар. Я шкадую, што вы некалькі хвілін таму не прынялі маёй рукі на дружбу і саюз, каб пазбегнуць лішніх ахвяр. Цяпер лічыце, што спазніліся. I ведаеце, што пакуль вы сядзелі ў Празе, мой верны воін Лісманіні ўжо вылучыўся ў Вільні сваім майстэрствам у пропаведзі лютэранства. Ваш ксёндз Кульва прапаведуе пратэстантызм. Тысячы католікаў і схізматыкаў на Белай Русі слухаюць майго вернага нунцыя Вінклера. А вы адмовіліся... Бедны народ!..

Скарына (устае з крэсла). Вы недаацэньваеце мой народ, яго патрыятычных перакананняў і высокага пачуцця ўласнай годнасці. Вы не ўлічваеце, што ён не сірата сярод чужынцаў, што ў яго, як ва ўсіх добрых людзей, ёсць браты. Вы не ведаеце і не ўяўляеце, што на Белай Русі выспелі перадумовы таго, каб застацца сабою і абараніць нашу годнасць, нашу веру і нашу Радзіму. Многія дзясяткі сыноў маёй зямлі набіраюцца сёння розуму ў Сарбоне і Оксфардзе, Кракаве і Падуі, Капенгагене і Карлавым універсітэце. Прыйдзе час, будуць у нас і свае друкарні, і свае ўніверсітэты, і жонку я сабе знайду сам. Вам жа ўдзячны за навуку... Ведайце, што ні вам, ні каталіцкаму Рыму не суджана зламаць нас духоўна і заняволіць фізічна! Мяняюцца часы, ваша светласць. (Дастае з-пад мантыі кніжку і з падкрэсленым паклонам перадае яе Лютэру.) А пакуль — прыміце на памяць аб сустрэчы... Гонар маю! (Выходзіць.)


З-за парцьеры выходзіць Іахім і застывае на месцы, каб не перашкодзіць Лютэру.


Лютэр (разгортвае кніжку, чытае). «Carmen de bizontis».

Голас Гусоўскага (сінхронны пераклад). «Песня пра зубра».

Лютэр. «Verba volant, scripta manent».

Голас Гусоўскага. «Словы злятаюць, напісанае застаецца».

Лютэр. Nicolai Hussoviani... (Паглыбляецца ў чытанне.)


Іахім чакае.


Сцэна зацямняецца.


Гучыць голас Гусоўскага:

      Войны! Злачынная справа — вайна выклікае
Гнеў мой, і слёзы, і боль. Без падтрымкі, бясконца
      Войны вядзём мы адзін на адзін за свяшчэнны
Братні саюз хрысціянства з навалай з усходу.
      Вораг страшэнны адольвае нас і зламысна
Рэжа пад корань наш род і вучэнне Хрыстова
      У душах народаў на ўсіх заняволеных землях.
Ён, спадцішка ўварваўшыся ў нашы ўладанні,
      Цэламу свету нахабна сцвярджае: ваюю
Не за прастору сабе, а за лад у прасторы.
      З верай сваёй ён ідзе і ў імя нам чужацкага бога
Лад свой агнём і мячом усталёўвае ў землях
      Іншага веравызнання і іншых парадкаў...
Кроўю сплываючы, мы абязлюдзелі ў бітвах,
      Курыцы клюнуць няма дзе на целе ад ран незагойных.
Рэкамі кроў наша льецца, і гэтыя рэкі,
      Хлынуўшы ўпоперак ордам татара-турэцкім,
Бег іх імклівы сцішаюць з усходу на захад...
      Нашых суседзяў напасць батагом не кранула.
Певень чырвоны пакуль што па дахах спічастых
      Крыллем не лопаў, і ўтульна пад цёплай пярынай
Кволіцца хіжы драпежнік; яму і нігадкі!
      Жар на выгарышчах нашых ён бачыць, захопнік,
Грудамі золата ўласнага. З гэтым разлікам
      Ён і спрыяе ўсёй набрыдзі радай і справай.
Мы іх, сабакагаловых, спазналі: чакаюць
      Часу свайго, ненажэрцы, а там і лякарства
Хворым прапішуць, ды лекі ўжо будуць па часе.
      Хто не аслеп, не аглух, той і бачыць, і чуе:
Блізка жахаюць маланкі, грыміць з далягляду.
      Прагнасць захопнікаў грозна, як чорная хмара,
Вісне навалай над намі то злева, то справа...
      Час схамянуцца!..

Сцэна асвятляецца.


(Пасля доўгай паўзы і роздуму). Бог сведка, я не хацеў зла гэтаму разумнаму і сумленнаму чалавеку. Боскай волі было пажадана, каб мы сустрэліся. Я не магу зрабіць нічога іншага, як аб’явіць яго маім сябрам і тым самым аддаць у рукі маім ворагам, хоць віна яго толькі ў тым, што ён любіць сваю радзіму і свой народ, як мы любім сваю радзіму і свой народ... Амін!


Iахім. Амін!


Iахім выходзіць.


Лютэр. Калі інквізітары пераламаюць ерэтыку косці, можа быць, мы яму і дапаможам...


Як толькі Скарына з’яўляецца на прасцэніуме, на яго накідваюцца два стражнікі, скручваюць рукі, нацягваюць на галаву мяшок і валакуць за сабой. Іахім неўзаметку назірае за гэтым.

V

Катавальня. Сцяна, што насупраць, завешана посцілкай. Кат наводзіць парадак у катавальні. Ён у чырвоным балахоне з капюшонам. Замест вачэй чарнеюць дзве дзіркі, там, дзе рот,— белая латка з воблікам Маці Божай; на грудзях вялізны белы круг з чорным знакам распяцця.

З’яўляецца Iнквізітар, заглядвае за посцілку.


Кваліфікатар (Кату). А ты не паспяшаўся з ім, майстар?

Кат. Я не люблю, калі ерэтыкі дрэнна сябе паводзяць. (Выходзіць.)


З’яўляецца манах. Адкідае капюшон. Гэта Іахім.


Кваліфікатар. Як поспехі?

Iахім. Толькі што ўзялі.

Кваліфікатар. Не пра тое я!..

Iахім. А-а... Запісаў амаль даслоўна. (Перадае паперы.)

Кваліфікатар. Некалі Лютэр лопне ад злосці...

З’яўляецца Кат.

Тры піва!..

Кат выходзіць.

(Іахіму.) Што засталося ад грэшных?

Іахім. Тры пары коней, два вазы кніг і друкарскі станок.

Кваліфікатар. Коней мне, станок табе, кнігі Нунцыю.


З’яўляецца Кат з трыма куфлямі піва.


Iахім. На якую халеру мне той станок?

Кваліфікатар (адзін куфаль піва бярэ сабе, другі аддае Іахіму). Даносы множыць будзеш. (Чокаецца з Катам і Іахімам.) Zum Wohl!..[4]

Iахім (мнагазначна). Zum Wohl!..

VI

У келлі Нунцый і Мануэла. З’яўляецца Кваліфікатар.


Кваліфікатар. Святы айцец, можа, запросім госця з вашага дазволу?

Нунцый. Дарагому госцю мы заўсёды рады. Пагуляй, Мануэла.


Кваліфікатар выходзіць.


Мануэла (капрызна). Вось так заўсёды... А я ніколі не бачыла русінаў. А гэты яшчэ і вершы піша...

Нунцый. Гэты не піша вершаў. Гэты горш...

Мануэла. Усё роўна!

Нунцый (настойліва). Мануэла!!!

Мануэла. Вы не любіце мяне, святы айцец!..


Нунцый хоча выправадзіць Мануэлу, але яна гарэзліва хаваецца за шырмай. З’яўляюцца Кваліфікатар і Скарына.


Кваліфікатар. Францыск Скарына Рус, у навуках вызваленых і лекарстве доктар. (Выходзіць.)

Нунцый. Рады, вельмі рады! Я так многа чуў пра вас... А толькі што ад душы пасмяяўся. Мне расказалі, як вас да мяне запрасілі. (Рагоча.) Рукі назад, мяшок на галаву і ў госці. Тысячу прабачэнняў. Вы ведаеце, калега, у гэтай Германіі страшэнна цяжка працаваць. Без загаду ніхто пальцам не паварушыць. А варта нешта папрасіць, выконваюць як загад. I так ужо перастараюцца, што за галаву схопішся. Выслужваюцца, варвары. Іншы раз просіш правесці з ерэтыком душа-выратавальную размову, а яны яму рукі і ногі вырываюць. Сядайце, калега, будзьце як дома і забудзьцеся пра стражнікаў. Запэўніваю вас, вы ў надзейным месцы...

Скарына. Даруйце, з кім маю гонар?..

Нунцый (падае руку). Нунцый. Апостальскі нунцый Папы Рымскага.

Скарына не заўважае рукі Нунцыя, і той паказвае на Мануэлу, якая выходзіць з-за шырмы.

А гэта мая пляменніца Мануэла.

Скарына. Вельмі прыемна. Мне сёння шанцуе на прыгожых пляменніц...

Нунцый. I ўсё ж мая радасць большая. Я толькі што пагартаў вашы цудоўныя кнігі. (Бярэ адну з кніг, разгортвае, читав.) «Всяко писание Богом водъхненое полезно ест ко учен ию и ко обличению, исправлению и ко наказанию правды. «Да совершен будеть человек Божий и на всяко дело добро уготован»,— яко святый апостол Павел пишеть...

Псалтырь же сама едина вси тые речи в собе замыкаеть и всех тых учить и все проповедуеть,— суть бо в ней псалмы, якобы сокровище всих драгых скарбов, всякий немощи, духовный и телесный, уздравляють, душу и смыслы освещають... чювствіе в молитвах дають, людей в приязнь зводять, ласку и милость укрепляють, бесы изгоняють, ангелы на помощь призывають...

Псалом ест ангельская песнь, духовный темъян, вкупе тело пением веселить, а душу учить...» (Пасля паўзы.) Якія высокія словы! Якія мудрыя мыслі! (Любуецца кнігай.) Якая тытанічная праца! За такі подзвіг можна аб’явіць святым, а можна... і на кастры спаліць... Вы ведаеце, калега, я ўсё больш пераконваюся, што мы з вамі жывём у такі час, калі фарміруецца абсалютна новы тып асобы — прадпрымальнай, актыўнай, вальнадумнай. Нейкае ўсеагульнае адраджэнне духу чалавека ад шматвяковай спячкі. Ці вы так не лічыце, калега?

Скарына (стрымана). Чаму ж?..

Нунцый. Асоба вызваляецца ад схаластыкі, пошласці, пасрэднасці. У шэрагу краін амаль адначасова ўспыхнулі цэлыя сузор’і Богам адзначаных талентаў. А побач з гэтым — сутыкненні саслоўяў, дзяржаў, рэлігій, якіх занадта многа. Іншы раз проста страх бярэ! Праўда, некаторыя лічаць, што гэтыя сутыкненні якраз і ёсць крыніца сапраўднага прагрэсу. Я хацеў бы даведацца ў вас...

Скарына. Даруйце, але я таксама хацеў бы даведацца, адкуль у вас мае кнігі?..

Нунцый. Хіба я вам не сказаў? Ведаеце, калега, людзі гнюсныя і подлыя грэшнікі. У мяне не толькі вашы кнігі. У мяне і данос на вас. Больш таго, мне толькі што перадалі запіс вашай размовы з Лютэрам... Які мярзотнік, га? Шукае любую шчыліну, каб пралезці са сваім бязглуздым вучэннем. А вы малайчына! Я, бадай што, далажу пра вас яго святасці Папе.

Скарына. Лепш, калі вы не будзеце рабіць гэтага.

Нунцый (здзіўлена). Не разумею... Папа — надзвычай абаяльны чалавек, сапраўдны вучоны, вялікі філосаф і мудрэйшы дыпламат нашай бурнай эпохі. Чаго варта адно яго жаданне прыняць усіх людзей зямлі Рускай у адзінства і згоду рымскай царквы! Пры гэтым, заўважце, яго святасць не просіць ніякага прыбытку і толькі хоча хвалы Боскай і злучэння ўсіх хрыставерных пад скіпетрам Рыма.

Скарына. Дык у чым жа справа, калі нам задарам такое шчасце надарылася: хоць нагбом жлукці, хоць на хлеб намазвай?

Нунцый (робячы выгляд, што не заўважыў іроніі). Мануэла папросіць, каб нам падалі піва.

Мануэла выходзіць.

Тое, што я зараз скажу, не для дзявочага вуха, а я наважыўся быць з вамі шчырым. Справа ў тым, што пасольства яго святасці да вялікага князя Васілія поспеху пакуль не мела. Даўні і закляты вораг Рыма Максім Грэк дрэнна ўплывае як на князя, так і на мітрапаліта. Таму Максіма вам давядзецца ўзяць на сябе. Я лічу, што вам гэта не будзе ўжо цяжка... А калі не ўправіцеся словам, мы дапаможам справай...

Скарына. Мяне здзіўляе ваша прапанова, бо вы не можаце не ведаць, што мы з Максімам Грэкам у дружбе даўняй... і адзінай веры служым.

Нунцый. А вы мяне радуеце тым, што не хаваеце сваёй здрады каталіцкай царкве.

Скарына. Не бачу сэнсу хаваць, калі вы маеце запіс маёй гутаркі з Лютэрам.

Нунцый. Безумоўна... (Спагадліва.) Мне вельмі цяжка будзе пры выпадку абараніць вас. Самі разумееце, што, пасля таго як я вам адкрыўся ў сваіх намерах, вы павінны будзеце прыняць мае ўмовы і даць гарантыі ці мы вымушаны будзем прыняць меры перасцярогі. Гаворка ідзе аб вялікай палітыцы яго святасці Папы.


З’яўляецца Кат з трыма куфлямі піва. Твар пад капюшонам.


Скарына. Вы, святы айцец, арыгінальна частуеце сваіх гасцей. Тым больш што гаворка ідзе аб вялікай палітыцы яго святасці.

Нунцый (устае). Майстар, праводзь госця... у апартаменты.

Кат прапускае перад сабой Скарыну. Абодва выходзяць.

Гм... Колькі ні сустракаю русінаў, ні адзін не падобны на другога.

VII

У катавальню ўваходзяць Скарына і Кат. Кат садзіцца ў крэсла для катаванняў, дзе ёсць прыстасаванні, каб закаваць рукі, ногі і галаву падсуднага. Крэсла лёгка перасоўваецца на колах.


Кат (адкідвае капюшон). Сюды ерэтыкі звычайна ідуць самі. Адсюль я іх выношу. Трапляюцца, праўда, такія, што адразу і не зломіш, але тады вельмі незадаволены бывае найшаноўнейшы Нунцый. А вы ж бачылі, што гэта такое, калі найшаноўнейшы Нунцый незадаволены... А ў мяне жонка, дзеці... Меншанькі асабліва пацешны. Заўсёды пачастункаў чакае — салодкае любіць. Абы я на парог, крычыць: татка, дай буську... Усяго абцалуе, аблашчыць. А работы многа, днямі дома не бываю. А ўчора захварэў, гарыць увесь. Ён плача, і я плачу... Гэта, як бачыце, лесвіца з калаўротам. Верхняя пятля накідваецца на рукі, ніжняя — на ногі. Я кручу калаўрот, ерэтык крычыць ад болю, пан Кваліфікатар задае пытанні... (Да Скарыны.) Кажуць, вы доктар? Можа, параілі б, чым лячыць хлопчыка? Хрыпіць, кашляе, горлам жаліцца.

Скарына. Мёдам напаіце, ножкі папарце...

Кат. Дзякую. Шанцуе на дактароў... Гэта — кола. Ерэтыка прывязваю да слупа, колы падганяю так, каб зуб’е рвала яму скуру. Я кручу, ён раве нема, пан Кваліфікатар задае пытанні... Тут і да вас адзін доктар быў. Памёр яшчэ да спалення. Слабы трапіўся. Гэта ў нас адначасова і дыба і кол. Тут я катую асабліва зацятых. Вяроўкі з паясамі накідваюцца на рукі, ногі і паясніцу. Я падцягваю за вяроўкі, пан Кваліфікатар задае пытанні, ерэтык скрыгоча зубамі, але маўчыць. Тады я падсоўваю яму кол пад мяккае месца, паволі адпускаю вяроўку. I вы б пачулі, якімі гаваркімі становяцца зацятыя... А мёд з чым даваць малому?..

Скарына. Лепш з малаком.

Кат. Правільна. Той доктар таксама раіў, калі мая Берта хварэла. Смех, дый годзе — яна ачуняла, а ён памёр... Гэта калода. Сюды мы закоўваем з рукамі і нагамі. Тады-сяды падстаўляем пад пяткі вось гэту жароўню... На сценах — дробязь, хіба акрамя вунь тых ціскоў. Імі я заціскаю самае далікатнае, што ёсць у мужчыны. Хіба і ўсё. (Да Скарыны.) А можа, у вас ад жывата што ёсць?

Скарына. Ёсць, ды я з сабой не ўзяў. Не ведаў, што з вамі спаткаюся.


Стражнікі прывозяць крэсла, закрытае посцілкай.


Кат. Шкада. А тут у нас пацыент. (Адкрывае посцілку.)


У крэсле закованы непрытомны Адвернік. Глянуўшы на Скарыну, Кат выходзіць. На ўсе вокны і дзверы з грукатам па чарзе падаюць краты.

VIII

Карчма. З'яўляецца Іахім. Ён падыходзіць да бочкі, што стаіць на покуце, адсоўвае яе ўбок, потым паднімае крышку і заглядвае ў пограб.


Іахім. Guten Morgen, Frau Margarita. Guten Morgen, mein junger Freund Peter[5].

З пограба вылазіць Маргарыта, за ёй Пётр. Іахім падае руку Маргарыце.

Bitte, Frau Margarita, bitte. (Пятра асадзіў назад.) Ein Moment! Zurück! Peter, für dich Hinausgehen verboten[6]. (Закрывае пограб.)

Маргарыта (кідаецца дa Іахіма). Што ж вы робіце?! Пусціце! Пусціце яго!..

Іахім (ветліва адхіняе Маргарыту). Zurück, Frau Margarita! Inquisition. Feuer. Kaputt[7]. (Ставіць бочку на крышку ад пограба.)

Маргарыта (плача). Лепш ужо капут, чым у турме тваёй сядзець!

Iахім. Nicht verstehe[8].

Маргарыта. Што ж тут фэрштэіць? Цёмна, кажу, сыра там, мышы! Холадна, як у лядоўні! (Паказвае, як ей холадна.)

Iахім. А-а-а... Хо-лёт-но... Я-я...

Маргарыта (радасна). Я-я... Азыз Пётра... Выпусці!..

Іахім (бярэ руку Маргарыты). Я-я... Хо-лёт-но... Кальт... (Хукае ёй на руку, прыклaдae дa сваёй шчакі, цалуе.)

Маргарыта (насцярожана). Ды ідзі ты... (Адымае руку.)

Iахім (ласкава). Nicht verstehen?[9]

Маргарыта. Ні капелькі...

Iахім. Ja-ja... arbeiten, Margarita, arbeiten[10]. (Паказвае на падлогу.)

Маргарыта. Праваліўся б ты са сваім арбайтам! Пра Юраську і Францыска зноў ні слова... Толькі ад цябе і чуеш: арбайтэн...

Iахім. Ja-ja... arbeiten, Frau Margarita, schneller arbeiten...[11] (Выходзіць.)


Маргарыта ідзе да бочкі, хоча адсунуць яе. З'яўляецца Iахім.


Iахім (пагражае пальцам). Verboten, Frau Margarita, streng verboten. Inquisition. Feuer. Kaputt...[12]

Маргарыта (плача). Міленькі! Родненькі! Ну выпусці ж ты яго хоць на часіначку! Зойдзецца хлопчык. Захварэе.


Іахім весела рагоча, потым знянацку хапае ў абдымкі Маргарыту і пачынае цалаваць яе.


Iахім. Ich liebe dich. Meine Liebe[13].

Маргарыта (крычыць). Адчапіся, порхаўка смярдзючая! (Так штурхае Іахіма, што той ляціць праз бочку.) Іш, прысмактаўся п’яўкаю!.. Як што іншае, дык ты разумееш...

Iахім (здзекліва). Майне лібэ фрау Маргарыта, Іахім разумее столькі, колькі трэба, і яшчэ тое-сёе мае ў запасе. I калі Іахім зразумеў тваю бяду, то чаму б табе, маладой і прыгожай жанчыне, не зразумець яго жадання.

Маргарыта (не верыць сваім вушам). Ты разумееш па-нашаму?!

Iахім. А чаму і не?.. Толькі мне вельмі хацелася, каб і ты зразумела, што, схаваўшы вас ад інквізіцыі ў гэтым пограбе,

Іахім стаў на вастрыё нажа. Ты думаеш, некаму ахвота стаяць на вострым? Ніхто за так стаяць не будзе. I калі ў цябе нічога іншага няма, то не штурхай Іахіма праз бочку. Ён у цябе многа не возьме. Ён возьме нават не столькі, колькі хоча, а столькі, колькі зможа. Гэта ў цябе нічога не каштуе, а ў яго дорага цэніцца. (Ідзе да Маргарыты.)

Рукі Маргарыты намацалі на бочцы вялізны нож, і цяпер яна трымае яго за спінай. Іахім абдымае і цалуе Маргарыту. Яна не працівіцца яму. I тады ён апускаецца на калені, абдымае Маргарыту за ногі, яму хочацца іх пабачыць.

Іахім можа купіць хоць сто жанчын! Але ён не любіць купленага. Ён хоча падарунка! Чаму б табе па-добраму не падараваць Іахіму нешта, калі ён ратуе цябе ад агню, у якім і сам згарэць можа. (Мацае ногі Маргарыты.) А што, як раптам агонь інквізіцыі дакранецца да гэтых цудоўных ножак і вышэй?.. А можа, няхай бы вышэй дакрануўся бедны Іахім?..

Маргарыта (у руках у яе нож). Раней, чым Іахім дакранецца вышэй, гэты нож дакранецца да яго горла...


Энергічны стук у дзверы.


Іахім (седзячы на падлозе). Я ведаў, што гэтым скончыцца!.. Так стукае толькі інквізіцыя!.. Пойдзеш на касцёр ці палезеш у пограб?

Маргарыта. Палезу...

Iахім. Разумна. А падарунка я пачакаю. Каб я быў жыў, ён таго варты. (Ідзе адкрываць дзверы.)

Маргарыта (адкінуўшы крышку пограба). Пётра, ратуйся!


Мсціславец вылазіць з пограба і знікае. Уваходзіць Кат, за ім Iахім. Маргарыта жахаецца і лезе ў пограб.


Iахім. Ну і пасада ў цябе. Людзі шарахаюцца, як ад чумы.

Кат. Пасада як пасада, не горшая за тваю. А твае пастаяльцы і мае пацыенты, здаецца мне, золата і грошы ў лесе схавалі. Як ведалі, што ў цябе за пасада.

Іахім. Прадбачлівыя ерэтыкі.

Кат. З такімі, як ты, будзеш прадбачлівы. А Кваліфікатар хоча ўсё іх багацце сабе заграбці. Трэба перашкодзіць злодзею. А я тым часам з ерэтыкоў прызнанне выб’ю. I золата і грошы папалам падзелім.

Iахім. Па руках.

Кат. Па руках будзе, калі дасі добры задатак.

Iахім. Крыўдзіш недаверам.

Кат. Не першы дзень ведаю.

Iахім. Трымай! (Кідае капшук з грашыма.) I язык за зубамі таксама... (Заве.) Фрау Маргарыта?!

З’яўляецца Маргарыта.

Фрау Маргарыта, вы часам не ведаеце, дзе доктар Скарына схаваў золата і грошы, перш чым спыніцца ў маёй карчме?

Маргарыта. Золата і грошы? Якое золата? Што гэта вы гаворыце?!

Iахім. Не я гавару, фрау Маргарыта. Кат святога судзілішча расказвае. Доктар Скарына і ваш муж зараз у яго. А заўтра на касцёр, абодвух. Хоць аднаго можна было б выратаваць. Выбірай каторага і гавары, дзе золата!

Маргарыта (не верыць сваім вушам). Як каторага?! Як спаляць? Чаму спаляць? За што спаляць?! (Падае на калені.) Я! Я! Я вінаватая!!! Госпадзі міласцівы, я загубіла абодвух!!! Я!!! За грэх мой тайны і мне, і ім кара страшная прызначана! Божачка міласэрны, злітуйся! Яны ж ведаць не ведаюць, што абодва мне сталі роднымі, абодва зрабіліся любымі. А я ж і сама не ведаю, як тое сталася, што любасць мая да іх падзялілася. Госпадзі праведны, ты ж грахі мае не адпусціш, крыж пакутачкі з мяне не здымеш... Адзіным сыночкам клянуся табе, Божачка, што перад судом тваім — чыстая, што перад мужам сваім — верная!

Іахім. Усё адно не будзе табе даравання, бо ў думках сваіх пры жывым мужы з каханым пралюбадзейнічала. А ў святой Кнізе Левіт сказана: калі чалавек пралюбы садзеіць з мужняю жаной, то памруць пралюбадзей і пралюбадзейка.

Маргарыта. Чысты ён, як анёл! Мой грэх! Я люблю, а ён і не ведае!

Іахім. Табе я мог бы даць індульгенцыю на адпушчэнне грахоў, калі б сказала, дзе золата, і паднялася ў мой пакойчык... Палюбіўшы трэцяга, выратуеш аднаго з двух... Дык паднімешся?..


Кат надзявае пальчаткі і ідзе да Маргарыты.


Маргарыта (пасля доўгай паўзы). Паднімуся... (Устае з падлогі.)

Iахім. Вось і добра. Іахіму многа не трэба, але ён любіць па згодзе.

Маргарыта (рашуча і цвёрда). Паднімуся... на касцёр!!! I калі не заместа любых мне, то разам з імі!


Іахім замахваецца, каб ударыць Маргарыту.


Кат (Іахіму). Спыніся, стары грэшнік! (Глянуў на Маргарыту) Не па табе такая жанчына. Да кастра яна ў мяне пабудзе.

Iахім. Колькі сябе памятаю, пакуль сабяруся, абавязкова нехта перашкодзіць.

Кат. Доўга збіраешся...

Іахім (з палёгкай). А з другога боку, як гара з плеч звалілася... Што б я рабіў з ёю ў тым пакойчыку?..


Стук у дзверы.


Кат (перапалохана). Хто?!

Iахім. Калі Кваліфікатар, то канцы абодвум. Знікні! (Маргарыце.) I ты ў пограб, сабачая свіння! (Адкрывае крышку пограба і закрывае яе за Маргарытай.)


Кат знікае. У карчму ўрываецца Гусоўскі і агаляе шпагу.


Іахім (зусім спакойна). Guten Morgen. Bitte! Was wünscht der Herr?[14]

Гусоўскі. Што пажадана, пытаешся?.. Хачу бачыць тваіх пастаяльцаў!

Iахім. Nicht verstehe[15].

Гусоўскі. Wo sind die Mieter aus Weissrutenia?[16]

Iахім. Sie sind abgefahren... Sie haben Schreck bekommen und sind abgelaufen[17].

Гусоўскі. Збеглі?.. Перапалохаліся i збеглі?.. Гэта Францыск ад мяне збег?! Вазы і коней пад паветкаю кінуў, а сам збег?!


З’яўляецца Мсціславец.


Мсціславец. Прыкідваецца ён! Інквізіцыяй нас палохае. (Адкрывае пограб.) Днём у пограбе трымае. А ўначы мы ў яго за парабкаў.


З пограба вылазіць Маргарыта.


Маргарыта (дражніць). Арбайтэн, фрау Маргарыта, арбайтэн, фроенд Пэтар. I няхай па-нашаму расказвае. Ён жа ўсё разумее.

Мсціславец. I, відаць, добра ведае, дзе зараз дзядзька Юрась з настаўнікам Францыскам.

Іахім. Сказаць дакладна, дзе яны, не магу, але пашукаць можна.

Гусоўскі. Як пашукаць?! Дзе пашукаць?! Чаму іх трэба шукаць?!

Маргарыта. Юрый ноччу некуды знік...

Мсціславец. А настаўнік Францыск ад Лютэра не вярнуўся.

Гусоўскі. Пётр! Маргарыта! З маімі хлопцамі... і хутчэй адсюль!.. А ён мне зараз усё скажа. Дзе мае сябры?! (Кладзе шпагу на шыю Іахіма.)


Пётр, Маргарыта і юнакі знікаюць.


Iахім. Вялікі рэфарматар Марцін Лютэр сілу набраў, папісты і інквізіцыя яе яшчэ не страцілі, імператар і курфюрсты сваю ўладу трымаюць. У кожнага турмы, кожны сваіх ворагаў у любы час і ў любым месцы хапае...

Гусоўскі. Дзе іх шукаць?!

Іахім. Пашукаць, канешне, можна, толькі на тое грошы вялікія трэба. Хто за так жыццём рызыкаваць будзе?..

Гусоўскі (грозна). Яшчэ адно слова пра грошы і...

Iахім. Канешне, заколеце, хіба я не ведаю... Толькі Іахіма яшчэ ніхто не заколваў насмерць. А сябры вашы калі не ў Лютэра, то ў Нунцыя. Дзе ж ім яшчэ быць.

Гусоўскі (апускае шпагу). Ну, глядзі... (Выходзіць.)

Iахім. Іахім заўсёды мае справу з сур’ёзнымі людзьмі.

IX

Пакой Лютэра. Вечар. Эльза рыхтуецца да сну і раптам заўважае Гусоўскага.


Эльза (перапалохана). Хто вы?!

Гусоўскі (становіцца на калена). Сеньёра, дзеля ўсіх святых не палохайцеся!

Эльза (крыху спакайней). Не падыходзьце, я закрычу!

Гусоўскі. Лепш не трэба. Я паўгода шукаю з вамі сустрэчы. Я не магу больш без вас! Я люблю вас, сеньёра! Гэтыя маністы...

Эльза нямее ад захаплення, а Гусоўскі тым часам устае з калена і надзявае ёй на шыю дарагі падарунак.

А калі скажаце, дзе доктар Скарына, я і другой нізкі не пашкадую.

Эльза (даверліва і таямніча). Сюды можа ўвайсці Марцін... мой дзядзя.

Гусоўскі. Дзядзя выступае перад народам, а гэта надоўга.

Эльза (азірнулася). I ўсё ж нам лепш... Калі ёсць трэцяя нізка...

Гусоўскі. Я згодзен... Асцярожнасць не пашкодзіць.


Абодва знікаюць за парцьерай.

X

Суд інквізіцыі. За сталом Інквізітар, Біскуп, Сенатар. Перад стадом Кваліфікатар і Пісар. Нунцый ходзіць за плячыма ў суддзяў.


Кваліфікатар (дакладвае). Следства пацвердзіла ўсе абвінавачанні, якія ўваходзяць у склад ерэтычных палажэнняў. Абодва падсудныя наведалі ерэтычную Прагу, мелі зносіны з ерэтыкамі, сустракаліся з адступнікамі Томасам Мюнцэрам і Марцінам Лютэрам. Абодва абвінавачваюцца ў святатацтве і друкаванні кніг.

Нунцый (перапыняе). Хацеў бы напомніць святому судзілішчу словы яго святасці Папы: «Мы патрабуем, каб народы вечна заставаліся пакорлівымі ўладзе свяшчэннікаў і цароў. Неабходны кастры. Перш за ўсё трэба знішчыць вучоных. Трэба пакласці канец кнігадрукаванню». Славянскаму, як вы разумееце, кнігадрукаванню.

Кваліфікатар. Злачынствы, што зрабілі падсудныя, дазваляюць святому судзілішчу адлучыць іх ад царквы, а гарадскому суду (глядзіць на Сенатара) трынаццаць разоў спаліць на кастры.

Сенатар. У нас і пасля аднаго спальвання не ўваскрасаюць.

Нунцый. Толькі ўлічыце, што Скарына мне патрэбен не толькі асуджаны, але і крыху жывы. Ды паўстануць ерэтыкі перад святым судзілішчам! Ды збудзецца суд праведны!..


Кат і два стражнікі прыводзяць Скарыну і Адверніка. Пад іх прымусам падсудныя апускаюцца на калені.


Заслона

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

XI

Суд інквізіцыі.


Інквізітар. Прозвішчы?..

Скарына. Францыск, сын Скарынін.

Інквізітар (Адверніку). Тваё?..

Адвернік. Не вялікі гонар знаёміцца. Так што не будзем тыкацца, разам свіней не пасцілі.

Біскуп. Скарыся, раб Божы, Гасподзь міласэрны!

Інквізітар. Трэба думаць не пра міласэрнасць Боскую, а пра паслушэнства яму. (Кату.) Дапытваць да таго часу, пакуль не з’явіцца жаданне пазнаёміцца. (Кваліфікатару.) Зачытайце пастанову святога судзілішча.

Кваліфікатар (зачытвае). «Мы, Боскай міласцю Інквізітар святога судзілішча, уважліва вывучыўшы матэрыялы справы, узбуджанай супраць ерэтыка, які не хоча назваць імя свайго, і ўлічваючы, што ён блытаецца ў сваіх адказах...»

Адвернік. Блытаюся? Я ж яшчэ нават імя свайго не назваў...

Кваліфікатар. «...што ён блытаецца ў сваіх адказах і што маюцца дастатковыя доказы яго віны, жадаючы пачуць праўду з уласных вуснаў яго і з тым, каб больш не зневажаліся вушы суддзяў, пастанаўляем і рашаем прымяніць да зацятага ерэтыка катаванне».

Скарына (да прысутных). Спыніцеся, малю вас!

Адвернік. Кінь, Францыск, прыніжацца. Хіба не бачыш, як чорныя крумкачы паленага мяса чакаюць?


Стражнікі бяруць Адвернік а пад рукі, а ён знянацку б'е іх ілбамі адзін аб аднаго і шпурляе на стол святога судзілішча. Кат апускае ланцуг на галаву Адверніка.


Скарына (падхоплівае Адверніка). Юрый!

Адвернік. Нічога, братка. Жылі мы з табой адным жыццём, а смерць у кожнага будзе свая.


Кат валачэ Адверніка ў катавальню. Стражнікі становяцца за спінай Скарыны.


Інквізітар (Скарыне). Пакляніцеся, што будзеце гаварыць толькі праўду!

Скарына. Можаце быць упэўнены, я вас і без клятвы не ашукаю.

Інквізітар (Кваліфікатару). Зачытайце падсуднаму тэкст клятвы!

Кваліфікатар (зачытвае). «Я, Францыск, сын Скарынін, у навуках вызваленых і лекарстве доктар, клянуся і абяцаю да таго часу, пакуль змагу, праследаваць, выкрываць, садзейнічаць арышту і дастаўцы інквізітарам ерэтыкоў любой асуджанай секты, іх прыхільнікаў, іх памагатых і абаронцаў, а таксама ўсіх тых, пра якіх я ведаю ці думаю, што яны ерэтыкі, у любы час і ўсякі раз, калі выяўляю іх». Падпісвайце!

Скарына. Гэтай мярзоты не падпішу.

Біскуп. Работа на карысць святой інквізіцыі палегчыла б ваша становішча.

Скарына. Хопіць святой інквізіцыі і той ганебнай работы, якую выконвае на яе карысць ваша прападобнасць.

Iнквізітар. Назавіце нам сваіх духоўных настаўнікаў.

Скарына. Усіх назваць ці асноўных?

Iнквізітар. У нас ёсць час. Пералічвайце і асноўных і ўсіх.

Скарына. Асноўны — дзяк Мяфодзій з Полацка.

Сенатар. Нездарма кажуць: якія настаўнікі, такія і вучні.

Скарына. Дарэмна спяшаецеся. Сярод маіх настаўнікаў, пан Сенатар, быў не толькі дзяк полацкі, але і кароль дацкі, у якога я меў гонар быць за сакратара. Сярод настаўнікаў любімых я назваў бы Арыстоцеля і Авіцэну, сярод асноўных — Сенеку і Цыцэрона, Галена і Гіпакрата. Добрымі дарадчыкамі былі мне Платон і Пталамей. Сёння сэрца маё належыць Франсуа Рабле і Эразму з Ротэрдама, Томасу Мору і...

Iнквізітар (перапыняе). Ці не занадта вялікае ў вас сэрца, каб умясціць у ім адразу так многа ерэтыкоў?

Сенатар. I ці не знайшлося ў ім месца для Яна Гуса і іншых богаадступнікаў, адлучаных ад царквы і спаленых на кастры?

Скарына. Сэрца чалавечае вялікае. Яно можа змясціць у сабе ўвесь свет.

Біскуп. Суд чакае ад вас раскаяння і толькі таму цярпліва выслухоўвае вашы дзёрзкія заявы.

Скарына. Пра раскаянне я з вамі яшчэ не дамаўляўся.

Інквізітар. Дамовімся, як толькі вызваліцца Кат.

Сенатар. Як вы трапілі ў Італію і чаму?

Скарына. Было б дзіўна абысці край, слава якога грыміць універсітэтамі Бачонні, Сіены і Падуі!

Iнквізітар. Слава Італіі ў славе яго святасці Папы.

Скарына. Папы смертныя. Слава ж Італіі ў бессмяротнасці Дантэ Аліг’еры і Мікеланджэла Буанароці, Леанарда да Вінчы і Рафаэля Санці, Петраркі і Бакачыо, Джарджоне і Тыцыяна.

Сенатар. Неверагодна, што ён пляце?! Заткніце яму глотку!

Скарына. Не, неверагодна якраз тое, што Італія спарадзіла не толькі тытанаў розуму і мудрасці, але і кастры інквізіцыі... Італія слухала ўтрапёнага Саванаролу і вальнадумнага Пампанацы. У Італіі знайшоў сваю альма-матэр Мікалай Капернік.

Інквізітар. Вы і гэтага лічыце разумнікам?

Скарына. Мне заўсёды шчасціла на сустрэчы з разумнымі людзьмі.

Біскуп. Выслухаўшы вас, мы, відаць, не зможам гэтым пахваліцца.


З’яўляецца Нунцый.


Сенатар. Далучаюся да вас, найшаноўнейшы айцец, бо я, як і вы, не магу пахваліцца, што сустракаў многа разумных людзей.

Скарына. «Пяцьдзясят гадоў жыву я на свеце, гадоў трыццаць шукаю разумных людзей і нідзе не знаходжу іх»,— сказаў нехта філосафу Эмпедоклу.— «Мой дружа! — адказаў яму Эмпедокл.— Толькі разумныя знаходзяць разумных».

Нунцый (плясхае ў далоні). Брава, доктар Скарына!

Сенатар (нешта з цяжкасцю глытае). Ты, брудны ерэтык, згарыш раней, чым думаеш!

Скарына. Але не раней, чым вы праглынеце апошні кавалак. Інакш святое судзілішча не пачуе ўсёй той праўды, якую я абяцаў, а вы не адолееце адчування голаду.

Сенатар (ускоквае і крычыць). У катавальню яго!!!

Нунцый. Які вы, аднак, нецярплівы, Сенатар. (Да членаў суда.) Рэкамендую ўсім перадыхнуць.


Усе, акрамя Скарыны, выходзяць. Кат прыносіць непрытомнага Адверніка, апускае яго на падлогу.


Кат (спачувальна). Лепш бы не пераносіць. Дурная прыкмета: варта перанесці грэшніка на іншае месца, як ён тут жа памірае.

Скарына (агледзеўшы Адверніка). Вы вырвалі яму рукі?..

Кат (садзіцца на калоду). Я і ногі вырву. I табе вырву... Ды не глядзі ты на яго ногі: якая цяпер ужо розніца — ці я спалю яго па частках, ці адразу? За сябе паклапаціся. Ты думаеш, мне вялікая ахвота расцягваць вас тут ды падсмажваць. Гэты, добра, маўчаў, а іншыя верашчаць, енчаць, галосяць — брыдка слухаць... Мне так здаецца, што і ты спачатку маўчаць будзеш, а пасаджу я цябе на кол ды падцягну разочкі са два, як таго доктара... Калі ерэтык не сазнаўся пасля гадзіннага катавання, значыць, ён надзвычай моцнага здароўя. А залішняя мяккасць... Раз мяккасць, два мяккасць, а там і самога на касцёр пацягнуць... Ты ўжо даруй! На рабоце я. Дарэчы, хлопчыку майму лепш. (Падае Скарыне шклянку вады.)

Скарына. Я вельмі рады... Дзякую вам. (Поіць Адверніка.)

Адвернік (прастагнаў). Францыск, дружа!..

Скарына. Юрый, любы мой! (Прыпадняў, прытуліў да сябе.)

Адвернік. Што ж гэта за суд такі, Францыск?! Гэта ж не святое судзілішча, а зборышча ваўкалакаў. За што ж яны,сыраеды пачварныя, льюць кроў нявінную?.. У нас жа яшчэ пры Вітаўце такіх суддзяў сабакам на корм кідалі. (Пасля паўзы, нібы ў забыцці.)

Пайшоў каток у лясок,
Прынёс каток паясок,
Скарына занепакоена прылажыў руку да лба Адверніка.

Пайшоў каток на ганачак,
Прынёс каток бараначак.
Скарына (тармосіць яго за плячо). Юрый! Што ты, Юрый?!

Адвернік. Не трывожся, Францыск, я так. Сынок мой, Сцяпанка, любіў гэту калыханачку. (Ціха спявае. Яму дапамагае Скарына.)

Пайшоў каток у лавачку,
Прынёс каток булавачку.
З’яўляецца Нунцый, услухоўваецца ў мелодыю.

Пайшоў каток на таржок,
Прынёс каток піражок...
Нунцый. Спяваюць? Кат пад іх дровы рыхтуе, а яны спяваюць.

Скарына (пасля доўгай паўзы). Песні гнеў і ярасць утаймоўваюць, мір і пакой чыняць, смутак і скруху адганяюць, жорсткае сэрца мякчаць і слёзы з яго, як бы з крыніцы, зводзяць.

Нунцый. Слязамі касцёр не пагасіш, доктар...

Адвернік. Мы не са слязамі, мы на касцёр з песняй пойдзем.

Нунцый. Калі Кат языкі не вырве. Дарэчы, пакліч Пісара.

Кат. Слухаю, святы айцец. (Выходзіць.)

Адвернік. Язык можна... Песні з душы не вырвеш.


З’яўляюцца Пісар і Кат.


Нунцый (Скарыне). Пройдуць вякі, пакуль нехта даведаецца пра тое, як вы тут трымаліся.

Скарына. І ўсё ж гэтыя вякі пройдуць. Патомкі нашы...

Нунцый. Патомкам доўга давядзецца чакаць, таму паслухайце самі. (Пісару.) Зачытайце!

Пісар (зачытвае пратакол). «Ерэтык, не назваўшы свайго імя, тройчы быў падцягнуты на дыбе і не войкнуў. Тады Кат прычапіў да яго ног калоду і падцягнуў ерэтыка зноў. Яго рукі выскачылі з суставаў, а жылы так расцягнуліся, што калода лягла на падлогу. Але ён толькі заскрыгатаў зубамі. Тады Кат падсунуў яму пад ногі жароўню з вуголлем. Калі ступні задымелі, ерэтык пачаў успамінаць маці...»

Кат. Успомніў маці, успомніць і сваё імя...

Пісар. Справа ў тым, святы айцец, што ён успамінаў не сваю, а вашу маці...


Скарына ўсміхаецца.


Нунцый (нічога не зразумеў). Не прыкідвайцеся, доктар, што вам не страшна.

Скарына (вельмі сур'ёзна). Не адчуваць страху не ўласціва чалавеку, а не ўмець пераносіць пакуты не да твару мужчыне.

Нунцый. Сёння я яшчэ магу дапамагчы вам, заўтра — не. Падпісвайце, доктар. I не шукайце прыгожай смерці.

Скарына. Прыгожая смерць здольная звязаць сучаснае з мінулым і будучым, ганебная — ніколі!

Нунцый. Шкада. Вельмі шкада, што ваш друг з-за вас будзе паміраць доўга і непрыгожа.

Адвернік. Пра што гэта ён, Францыск?

Скарына. Нунцый чакае нашай здрады.

Нунцый. Не будзе здрады, памраце і вы, доктар. Выбірайце, пакуль ёсць магчымасць.

Скарына і Адвернік сняваюць калыханку. Вяртаюцца ўсе ўдзельнікі суда. Стражнікі прысланяюць Адверніка да сцяны.

Працягвайце!

Інквізітар. Ерэтык Скарына, як аднёсся Лютэр да таго, што вы выдалі сваю Біблію?

Скарына. Не ведаю, як Лютэру, а мне прыемна, што я яго апярэдзіў.

Сенатар. Вы, бадай што, апярэдзіце яго і на кастры.

Скарына. Можа стацца і так, толькі нас гэта не парадніць.

Інквізітар. Вы парушылі догмат і пастановы сусветных хрысціянскіх сабораў і аддрукавалікнігі Бібліі не ў тым парадку, які прызнаны кананічным.

Адвернік. Ну дык складзі іх перад сабой у кананічным парадку, і справа з канцом.

Інквізітар (крычыць). Маўчаць!

Кваліфікатар. Найцяжэйшае злачынства ерэтыка ў тым, што ён выдаў Святое Пісанне нават не на стараславянскай мове, а на мове нейкага дзікага племя.

Адвернік. Самі вы дзікуны.


Стражнік заціскае Адверніку рот.


Інквізітар. Як вы пасмелі пайсці на гэта кашчунства?

Скарына. Толькі з тае прычыны, што народ мой не дзікі, а мова яго з’яўляецца мовай яго дзяржавы. На ёй мы гаворым і спяваем, на ёй чытаем і пішам, ёю карыстаюцца суддзі і летапісцы, на ёй ствараецца Статут Вялікага Княства Літоўскага — адзін з першых кодэксаў у Еўропе. У роднай песні, у роднай мове, у пісьменстве праяўляецца разумная прырода чалавека. Чужая нам лаціна не можа даць цэльнасці і натуральнасці мыслення. Без роднай мовы чалавек нямы і сляпы.

Сенатар. Да такога кашчунства не дадумаліся ні Эразм, ні Томас Мор, ні сам Лютэр!

Скарына. Сапраўды, гэта так. Мая Біблія, пасля чэшскай, будзе другой у свеце, зробленай на мове майго народа. Даруйце, але ў мяне не было часу чакаць, пакуль да гэтага дадумаюцца іншыя.

Iнквізітар. Цяпер святыя суддзі пераканаліся, што ерэтык друкаваў свае кнігі ў саюзе з д’яблам.

Адвернік. Ну і ёлуп! Перад табой жа не проста кнігі. Перад табой жа Біблія! I чаго б варта была Біблія, калі б на ёй стаяў подпіс д’ябла! I дзе вы знойдзеце такога д’ябла, які ўзяўся б за пераклад і выданне Бібліі.


Інквізітар дае знак — стражнікі выцягваюць Адверніка ў катавальню і вяртаюцца на свае месцы.


Iнквізітар. Хто былі вашы памочнікі?

Скарына. Адгарніце вокладку любой з дваццаці трох выдадзеных мной кніг Бібліі, і вы пераканаецеся, што я зрабіў гэта адзін.

Біскуп. Як вы смелі зрабіць гэта без дазволу?!

Скарына. «О век! О літаратура! Прыемна жыць і непрыемна было б яшчэ адпачываць!» — усклікнуў ваш зямляк Ульрых фон Гутэн, трымаючы ў руках першую нямецкую друкаваную кнігу. Чаму ж святое судзілішча адмаўляе ў праве майму народу мець сваю друкаваную кнігу?..

Інквізітар. Вас так натхніў фон Гутэн, што вы пайшлі на страшнейшае святатацтва і ерэтычную дзёрзкасць.

Скарына. На гэта мяне натхніў наш зямляк і знакаміты вучоны Кракаўскага ўніверсітэта Ян з Глогава. А яшчэ быў у мяне абавязак перад Фіёлем Швайпольтам — першадрукаром славянскім у Кракаве. Я пакляўся Яну здзейсніць яго мару — пераклаў Біблію на родную мову і тым самым прадоўжыў друкарскую справу Фіёля.

Інквізітар. Ці раскайваецеся?

Скарына. Не! I ў няшчасці застаюся верным клятве.

Iнквізітар. Ці было вам вядома, што ў 1492 годзе інквізіцыйная калегія забараніла Фіёлю друкаваць і распаўсюджваць кнігі?

Скарына. Якраз таму я і пакляўся прадоўжыць яго справу.

Біскуп (крычыць). Ты д'ябал! Ты горш за нізкадушнага Мюнцэра! Толькі той плебейскі верхавода знаёміць сваіх перахрышчэнцаў з тэкстам Бібліі.

Скарына. А чаму б людзям і не ведаць, што пішацца ў Бібліі?

Iнквізітар. Таму, што Біблія занадта цвёрды арэшак для міран і разуменне яе патрабуе пасрэдніцтва царквы.

Скарына. Пасрэднік не спатрэбіцца, калі простыя людзі самі авалодаюць кніжнай прамудрасцю.

Інквізітар. Тайны рэлігіі не павінны быць даступны ўсякаму, патрабуе Папа, але тым толькі, якія могуць іх разумець так, каб вера не пацярпела ад гэтага.

Скарына. I вы і ваш Папа баіцеся, каб Біблія трапіла ў рукі простых людзей. Ім жа адразу кінецца ў вочы неадпаведнасць паміж тым, што прапаведуе Хрыстос і што робіце вы ў сваіх цэрквах і такіх вось катавальнях.

Інквізітар (Кваліфікатару). Назавіце іншыя злачынствы ерэтыка.

Кваліфікатар. Іх шмат, святы айцец. Але асноўнае ў сцвярджэнні, нібыта кніга Бібліі «Юдзіф» не святымі прарокамі створана, а «найпервей,— як ён піша,— от летописцев написана ест».

Iнквізітар. Ці адракаецеся ад ерасі гэтай?

Скарына. Не, бо то ісціна!

Кваліфікатар. Ерэтык ставіць пад сумненне стварэнне Госпадам свету нашага з нічога. Ён сцвярджае, што з нічога нічога не бывае.

Інквізітар. Ці адракаецеся ад ерасі гэтай?

Скарына. Не сцвярджаю, але і не адракаюся. Загадка гэта над розумам людскім.

Кваліфікатар. Ерэтык у сваіх прадмовах цытуе многіх цароў, дзяржаўцаў і філосафаў і ў той жа час нават не ўпамінае айцоў царквы.

Скарына. Прызнаю гэты грэх, хоць і не раскайваюся.

Кваліфікатар. Запаветы Гасподнія падаюцца ерэтыком не ва ўстаноўленай паслядоўнасці.

Iнквізітар. Ці адракаешся ад ерасі гэтай?

Скарына. Не бачу граху, бо ўсе запаветы пералічаны. Нічога ж, напрыклад, не зменіцца, калі нехта з вас памяняецца месцамі, скажам, з Катам.

Кваліфікатар. Ерэтык прапаведуе роўную свабоду ўсім, роўнае ўладанне ўсіх. Ён сцвярджае, што Гасподзь Бог на добрых і на праведных напускае беды і немачы, а злым і несправядлівым дае шчасце і здароўе.

Інквізітар. Ці адракаешся ад ерасі гэтай?

Скарына. А хіба тое, што я з другам маім аказаліся перад судом вашым, не пацвярджае маёй думкі?

Кваліфікатар. Ерэтык патрабуе адмаўлення ад багацця, а гэта гучыць абвінавачаннем царквы і свецкай улады.

Скарына. Адзінае багацце прызнаю я: чыніці добрыя справы і ў іх багаціціся.

Інквізітар. Чаму вы сталі доктарам медыцыны, калі Кракаўскі ўніверсітэт рыхтаваў вас для служэння Богу і царкве?

Скарына. Я рашыў паслужыць яшчэ і людзям. З чаго лепш мы можам пачаць, як не з нашай агульнай прамаці прыроды,— падказаў мне Цыцэрон.


З’яўляецца Нунцый і садзіцца ўбаку.


Біскуп. Вы паганіце храм прыроды! Вы ідзяце за д’яблам, доктар!

Скарына. Я іду за Галенам і Авіцэнай. Храм прыроды — мой храм і мая лабараторыя.

Сенатар. Ён хоча сказаць — трупярня, дзе расчляняе нябожчыкаў.

Скарына. Перад спальваннем сваіх ахвяр вы расчляняеце іх жывымі.

Сенатар. Мы робім гэта, каб пасля смерці душа ерэтыка не ўз’ядналася з целам яго. А вось вы з якое прычыны рэжаце трупы і капаецеся ў шлунні нябожчыкаў? Цікава, што вы там шукаеце?

Скарына. Я высвятляю, ці можа тое, што знаходзіцца ў чалавечай галаве, мяняцца месцамі з тым, чым запоўнены страўнік.

Сенатар (здзекліва). Ну і як?

Скарына. Мяркуючы па вашым пытанні, можа.


Нунцый рагоча. Яго падтрымліваюць астатнія.


Нунцый. Брава, доктар.


Прычына смеху даходзіць і да Сенатара.


Сенатар (істэрычна). Я патрабую паклікаць Ката! Мае вушы змарыліся слухаць здзекі і блюзнерства гэтага мярзотніка! (Падавіўся, кашляе.)

Нунцый (да членаў судзілішча). Пакіньце мне ерэтыка, а самі падсілкуйцеся чым Бог паслаў. Сенатара я б пакінуў без абеду.

Сенатар. А чаму вы так вырашылі?

Нунцый. Каб не здарылася перамяшчэння... Няхай ужо лепш будзе пуста і тут (мацае за лысіну) і ў страўніку. (Рагоча.)

Усе смяюцца і выходзяць.

Значыць, доктар, вы жадаеце стаць святым мучанікам? Вы марыце аб цярновым вянку? Вы шукаеце славы?

Скарына. Я хачу шчасця свайму народу. Хачу, каб ён знайшоў яго не праз кастры і шыбеніцы, а праз асвету, навуку, розум і мудрасць. Мая мара — грамадства справядлівасці, дзе пануюць мір, згода і законнасць. Глыбока перакананы, што месца чалавека пад сонцам павінна вызначацца не яго радавітасцю ці веравызнаннем, а розумам, энергіяй, ведамі і жаданнем быць карысным агульнай справе. Я шукаю гармоніі і дасканаласці ў чалавеку, грамадстве, у свеце. Веру ў чалавека, веру ў яго добры, разумны пачатак. Мудрасць чалавека, розум чалавека ёсць маці ўсіх добрых спраў і настаўнік усякаму добраму ўменню. Абавязак мудрых людзей уз’яднаць Арыстоцелеву і жыццёвую мудрасць.

Нунцый. Мудрасць даецца нам Богам, каб пазнаць Бога, а вы рашылі выкарыстаць яе на тое, каб разбэсціць паству.

Скарына. Мая дзяржава...

Нунцый (перапыняе). Дзяржаў многа, Бог адзін. I мы, яго верныя слугі і воіны, зробім усё, каб вера, як і Бог наш, стала адзінай.

Скарына. Адукацыя, вучонасць, кнігі, а не саюз цэркваў і рэлігій з’яднаюць народы.

Нунцый. Цяпер зразумела, чаму ў вашых прадмовах не сказана пра каталіцкую царкву і веру ні адзінага добрага слова.

Скарына. У маіх прадмовах не ўхваляецца ні адна царква і вера, але і не ганьбіцца ніводная. Бог адзін, а веры розныя. Вы пазнаяце Бога, я яшчэ хачу пазнаць веру і людзей. Мне здаецца, што навука і багаслоўе пайшлі рознымі шляхамі, бо ў іх рознае ўяўленне аб ісціне. Можа, духу разумнасці святой суджана іх уз’яднаць?..

Нунцый. Што яшчэ за дух такі?

Скарына. Дух дабра, чалавекалюбства, справядлівасці, ісціны, подзвігу, самаахвярнай любові да Айчыны.

Нунцый. Інтарэсы сваёй Айчыны вы ставіце вышэй за інтарэсы Бога, царквы і веры?

Скарына. Іменна таму на маёй зямлі за найбольшае злачынства самая цяжкая кара — выгнанне з Радзімы.

Нунцый. Найвышэйшы закон — Закон Божы, і найвышэйшая кара — кара Гасподняя.

Скарына. Найперш за ўсё закон, правы пісаныя, ёсць закон прыродны, усім людзям ад Бога дадзены. Ён напісаны ў сэрцы адзінага і кожнага чалавека. Ён дадзены яму Богам разам з розумам і свабоднай воляй — то чыніць усім іншым, што самому люба ад усіх іншых мець, і таго не чыніць іншым, чаго сам не хочаш ад іх мець. А вы сябра майго і тысячы іншых без суда і дазнання ў магілу зводзіце.

Нунцый. I вы і ваш друг абвінавачваецеся ў ерасі.

Скарына. Абвінаваціць можна і невінаватага, але выкрыць — толькі вінаватага. Асуджэнне ж невінаватага — ёсць асуджэнне саміх сябе.

Нунцый. Я не веру, доктар, што ваша ўпартасць сведчыць аб вашай сіле. Ці вы згодзіцеся на саюз з намі, ці наша суровасць прывядзе да выніку, якога чакае ад нас Бог.

Скарына. Злоба нараджае горшую злобу. Хто ўзяў нож — ад нажа і загіне. Не забывайце пра гэта, святы айцец.

Нунцый. У такім разе суд і Кат прадоўжаць сваю работу. (Выходзіць.)


Вяртаюцца ўсе ўдзельнікі суда і займаюць свае месцы.


Кваліфікатар. Святое Пісанне ерэтык малюнкамі спаганіў. I толькі за гэта заслугоўвае спальвання.

Скарына. Тады і Папа Рымскі заслугоўвае таго ж, бо ён дазволіў Мікеланджэла размаляваць Сіксцінскую капэлу. Мае ж малюнкі ў кнігах змешчаны для таго, каб дзеці малыя і людзі простыя, чытаючы, маглі лепей разумеці.

Сенатар. У вашых малюнках вялікі не Бог, а чалавек!..

Скарына. Гэта не самае горшае ў іх.

Сенатар. I тое, што будаўнікі храма ў вас апрануты ў што папала, таксама не самае горшае?

Скарына. Што ў каго было, тое той і апрануў.

Сенатар. А твары?! (Гартае кнігу.) Вось! У малюнку «Стварэнне свету» ў абліччы Бога, няхай даруе мне Усявышні, няма ніякай святасці, а падпяразаны хітон падобны на звычайны сялянскі армяк. Уся фігура Бога Айца, няхай даруе мне Усявышні, амужычана. Што Бог, што чалавек — ніякай розніцы!

Скарына. Я рызыкнуў на гэта толькі таму, што ў нас нават на Масковіі Андрэя Рублёва за гэта не папракалі. I Бог — чалавек, і чалавек — Бог.

Сенатар. А што вы зрабілі з царом Давідам? Ён жа ў вас падгуляў на мужыцкай папойцы. Ён жа ледзьве на нагах трымаецца!

Скарына. Прызнаю! Давід у мяне, здаецца, крыху перабраў.

Біскуп. Што яму Давід? Ён сябе тройчы намаляваў у Бібліі! Тройчы!!!

Скарына. А чаму гэта вас так устрывожыла? Я ж сябе намаляваў, а не вас.

Інквізітар. Калі б вы, акрамя гэтага, не зрабілі супраць царквы і веры нічога іншага, то і тады вас трэба спаліць тройчы.

Скарына. Спачуваю вам, але спаліць мяне вы можаце толькі адзін раз. Кніжкі ж мае разышліся па ўсім славянскім свеце. I хоць свет гэты вялікі, аднак і кніг нямала.

Iнквізітар. Жыццё ў вас адно. Адракайцеся ад грахоў сваіх! I тады пасля смерці душа ваша злучыцца з целам. У адваротным выпадку цела ваша яшчэ пры жыцці будзе разарвана на часткі...

Скарына. Смерць для чалавека — нішто, вучыць Эпікур, бо, калі мы існуем, смерць яшчэ не прысутнічае, а калі смерць прысутнічае, тады мы не існуем. Тым больш мае рацыю Эпікур, калі справа жыцця ў асноўным здзейснена. Я зрабіў усё, што дазволілі мне мае здольнасці.

Iнквізітар (узрываецца). «Я», «мае здольнасці», «мая праца», «мае кнігі», «мой народ», «избранный муж»! Колькі амбіцыі, колькі гонару?!

Скарына. А чаму б мне і не сказаць пра сябе з годнасцю?! Чаму б не падпісацца пад сваёй працай з гонарам: «Доконана ест сия книга... повелением, працею и выкладом избраннаго мужа, в лекарскых науках доктора Франциска, Скоринина сына с Полоцка...» I чаму б не ганарыцца тым, што з пачуццём уласнай годнасці я змясціў партрэт свой у кнізе, зробленай уласнымі рукамі?! Перад вамі не разлютаваны палеміст, не пустэльнік, не апантаны фанатызмам прарок. Перад вамі той, хто хоча зліць у адно дабрату, розум і мудрасць. I намер гэты не ад маёй амбіцыі і не ад слабасці нашай. Не, панове інквізітары! Іншыя насталі часы! Пераможана мангольская навала на Усходзе! Абломлены клыкі сабакагаловым рыцарам, і не саступіць са сваіх граніц Белая Русь на Захадзе! Захлынуліся славянскай крывёю татары і туркі на Поўдні. У служэнні свайму народу, роднаму краю бачыў я сваё прызначэнне. Спадзяюся, што мой народ не будзе абвінавачваць мяне ў нясціпласці. Я аддаў яму, што мог, і перад судом вашым ні ў чым не каюся.

XII

Келля. Позні вечар. З'яўляецца Гусоўскі.


Мануэла (з-за шырмы). Вы сёння так рана, святы айцец? (Выглядвае, напалохана.) Хто вы?

Гусоўскі. Сеньёра, дзеля ўсіх святых, не палохайцеся!

Мануэла (выходзіць з-за шырмы, зашпільваючы гузікі). А я і не палохаюся, калі ты такі смелы.

Гусоўскі. Тым лепш! Прыміце ад мяне, сеньёра, з любоўю вось гэтыя маністы. (Прымервае падарунак, цалуе Мануэлу, заўважае кнігі Скарыны і сутану Нунцыя.)


Мануэла перахоплівае позірк Гусоўскага.


Мануэла. Нунцый дапытвае ерэтыкоў.

Гусоўскі. У такім выпадку спяшацца не будзем. (Здымае плашч і шпагу.)


Мануэла знікае за шырмай. Гусоўскі хутка надзявае сутану Нунцыя, наверх накідвае свой плашч і, прыхапіўшы шпагу, знікае.


Мануэла (з-за шырмы). Колькі ж цябе можна чакаць?.. (Выходзіць з-за шырмы амаль без вопраткі, здзіўляецца.)

З’яўляецца Нунцый.

(Нунцыю, капрызна.) Колькі ж цябе можна чакаць?..

Нунцый. Справы, дзіця маё, справы. (Распранаецца.)

XIII

Лютэр у сваім пакоі. З’яўляецца Эльза.


Эльза. Да вас сястра Мануэла.

Лютэр (устрывожана). Мануэла?! Сама?!

З’яўляецца Мануэла. Эльза выходзіць.

Чаму сама? Хто дазволіў?

Мануэла. Вы ж самі сказалі, калі нешта незвычайнае здарыцца, самой прыбягаць. А толькі што нейкі дзівак забег — Нунцый якраз ліцвінаў дапытваў,— маністы падарыў, мімаходзь пацалаваў і збег. Я так і не зразумела, што яму трэба было.

Лютэр. Русінаў, кажаш, дапытваў? Цікава, як яны там?

Мануэла. Маўчаць, як каменныя. А Нунцый злы, як сабака. Учора суд скончыўся. Заўтра ноччу іх душыць будуць... I калі вы ўжо мяне да сябе возьмеце? Ад Нунцыя казлом нясе, дыхаць няма чым!

Лютэр. Прадыхаеш! Прыйдзе час — вазьму. А цяпер ідзі. Казёл прачнецца, а цябе няма пад бокам.


Мануэла выходзіць. Уваходзіць Эльза.


Эльза. I што толькі Нунцый знайшоў у гэтай лахудры!..

Лютэр (хмура). У кожнага нунцыя свой густ. (Прыхінуў да сябе Эльзу.)

XIV

Суд інкнізіцыі.


Інквізітар (да суддзяў). Панове суддзі! Угаворы нашы словам Божым, як вы пераканаліся, не змаглі скіраваць ерэтыкоў да хрысціянскай набожнасці. Каб паршывыя авечкі не заразілі ўсё стада, каб спакуслівы прыклад не пашкодзіў усёй хрысціянскай абшчыне, каб нас не спасцігла кара і гнеў Божы, мы, па пільным абмеркаванні абставін, пераходзім да прыгавору. Прывядзіце другога падсуднага.


Пісар выходзіць і вяртаецца з Катам. З’яўляецца Нунцый.


Кат. Найшаноўнейшыя суддзі! Пасля таго як я заняўся ім, ён, здаецца, памірае.

Інквізітар. Тым больш ён павінен быць тут.


Стражнікі цягнуць ледзьве жывога Адверніка.


Нунцый (Скарыне). Вы ўсё-такі загубілі яго. А маглі выратавацца абодва. (Кваліфікатару.) Працягвайце!

Кваліфікатар (чытае). «Мы, пайменаваныя па міласэрнасці Божай асобаўпаўнаважанымі святым прастолам, прызваўшы імя Госпада нашага Ісуса Хрыста і яго славутай Маці Дзевы Марыі, прыйшлі да наступнага прыгавору: асуджаем і аб’яўляем доктара Францыска, Скарыніна сына, русіна, і яго саўдзельніка, імя свайго не назваўшага, і якія не пакаяліся, настойлівымі, непахіснымі, упартымі і зацятымі ерэтыкамі. Мы адлучаем вас ад нашай святой веры і царквы, міласэрнасці і літасцівасці якой вы аказаліся недастойнымі. Мы перадаём вас свецкаму суду, каб ён пакараў вас належнай карай. Звыш таго загадваем, каб ад гэтага часу ўсе кнігі Францыска Скарыны, якія знаходзяцца ў святой службе і ў будучым трапяць у яе рукі, былі б унесены ў спіс забароненых кніг, публічна разарваны і спалены на плошчы. Ды будзе так, як мы сцвердзілі».

Нунцый. Амін.


Суддзі выходзяць.


Скарына. Ты праклінаеш мяне, Юрый?

Адвернік. З чаго ты ўзяў?

Скарына. Я загубіў цябе...

Адвернік. Кінь дурную гаворку, Францыск. Ты мяне папярэджваў. Я ведаў, што твая справа небяспечная.

Скарына. Даруй, дружа!

Адвернік. Не трэба. Ты не вінаваты. Я сабе дараваць не магу, што Маргарыту з сабой узяў... Сцяпанку асірацілі. Пагнала ж нас нялёгкая праз Нямеччыну! А думалася, у Вільні паперню паставім, станкі друкарскія справім, з Масквою сувязь наладзім. I загудзе справа кніжная... Такая няўдача! Такая прамашка!

Скарына. Што б там ні здарылася, а тое, што мы пачалі, не спыніцца. Максім Грэк адзінай надзеяй жыве — на Маскве друкарства распачаць. Найстаршы бургамістр Вільні Якуб Бабіч кніжнай справай загарэўся. Князь Канстанцін Астрожскі вялікі міласнік друкаванай кнігі. Не памрэ наша справа, Юрый! Не павінна!.. Толькі б Пётра з Маргарытай выратаваліся.

Адвернік. А нашы зараз да зубрыных ловаў рыхтуюцца. Сапраўднае паляванне на сапраўднага звера... I няма нічога больш справядлівага, як сысціся з ім адзін на адзін.

Скарына (чытае па памяці).

      Што да мяне, то сваё паляванне і ловы
Адпаляваў я. Адзіная ўцеха ў самоце —
      Жыць успамінамі. Думкай ляціш быстракрылай
Ноччу і днём на радзіму, у памяці сеці
      Вабіш той час незабыўны, што некалі ў нетрах
Родных лясоў разгубіўся, і кліч — не даклічаш...
      Што ў іх, тых закліках? Час улавіць немагчыма.
Гонішся, смертны, за страчаным часам, прыстанеш,
      Не даганяеш, бо што прамінула — не вернеш.
Гэты пясок-плывунец высыпаецца ў вечнасць.
Адвернік. Маргарыту дарэмна з сабой узяў.

Скарына. Хто ж ведаў. Любіць яна цябе надзвычайна, вось і не засталася дома.

Адвернік. Відаць, што любіць.

Скарына. А ты хіба сумняваешся?

Адвернік. Якія сумневы. Як даведалася, што да цябе еду, на хвіліну не адышла. Не возьмеш, кажа, з сабою, памру ад скрухі. Узяў... і загубіў!.. Францыск, братка, ты разумны, добры, але ты сляпы. Маргарыта любіць цябе. Яна толькі прызнацца сабе не можа...

Скарына. Так не бывае, Юрый!

Адвернік. Бывае! Я перад смерцю кажу табе: бывае! Ты будзеш шчаслівы, калі захочаш. Сын у мяне, Сцяпанка... Яму бацька трэба. Падтрымай Маргарыту, Францыск!..

Скарына. Я застануся з табой.


Доўгая паўза.


Адвернік. Пераказаў бы ты мне, Францыск, як там у Гусоўскага пра смерць зубра напісана...

Скарына. Можа, я перакажу што-небудзь іншае?

Адвернік. Не, Францыск, пра смерць хачу.

Скарына. Не трэба, Юрый.

Адвернік. Таму, хто памірае, не адмаўляюць. Пра зубра, пра паляванне, Францыск... (Пасля доўгай паўзы.) Як жа мы трапілі з табой, Францыск, у загон, з якога няма выйсця?.. Нам заўтра на касцёр... Францыск! Ратуйся, як зможаш, і... і не пакінь Маргарыту.

Скарына. Мужайся, дружа.

Адвернік. Не дзіва?! У гэтым свеце стала не дзіва, калі людзі паляць людзей. Людзі паляць людзей!!!


З’яўляюцца Кваліфікатар і Кат.


Кваліфікатар. Настаў час пра Боскае пагаварыць... Ну як яно, доктар? Аб чым думаем? На што спадзяёмся? Пра што марым?..

Скарына. Пра ўдасканаленне чалавечай прыроды мару...

Адвернік. Не дарабіў Бог чалавека. Вось ты хіба чалавек?

Кваліфікатар. Пра смерць, пра смерць думаць трэба.

Скарына. Дарэмна жартуеце. Роздум пра смерць і пазнанне самога сябе ёсць найвышэйшая мудрасць.


З'яўляецца Нунцый. Кваліфікатар і Кат выходзяць.


Нунцый. Найвышэйшая мудрасць — пазнаць Бога і дасягнуць Яго міласэрнасці. А заклік да апраўдання чалавечага розуму — гэта выклік Богу, царкве і веры! Вы запалілі свой факел ад агню старажытных мудрацоў і хочаце кінуць яго нам пад ногі, каб выклікаць пажар вальнадумства і ерасі. Вы замахнуліся на самыя догмы Святога Пісання.

Скарына. Догмы застануцца догмамі. Розум чалавека — усяму вяршыня. Ідэя асветы і чалавекалюбства, можа, найгалоўнейшая з усіх ідэй, якія нараджаліся ў чалавецтва за ўсе тысячагоддзі яго існавання. Толькі пры дасканалым чалавеку — дасканалая дзяржава і грамадства. Вось чаму чалавек-мудрэц павінен быць прасякнуты духам святой разумнасці і філасофіі.

Нунцый. Ці не вы з’яўляецеся ўзорам такога мудраца і дабрадзея?

Скарына. Калі няма нікога іншага, я гатовы быць першым...

Нунцый. Не, доктар, вы памрэце не ад сціпласці. (Заве.) Майстар, падыдзі сюды!

Кат. Слухаю, святы айцец! Хіба зноў падкруціць? Толькі ўсё адно дарэмна. Мне ўжо трапляліся русіны. Такі народ, як кажа брат Іахім...

Нунцый. Я вырву твой доўгі язык! I адсяку рукі, калі ты дакранешся яшчэ да доктара Скарыны! А вам бы, доктар, пара ўжо і згадзіцца. Друкавалі б нашы кнігі на сваёй мове і для свайго народа, жылі б сабе ў славе і дастатку. Здалася вам тая Белая Русь...

Скарына. Здалася... Можна памяняць пастыра, але не Радзіму.

Нунцый. Майстар, займіся ты імі нарэшце як належыць! (Выходзіць.)

Кат. Загубіў ты свайго друга, а маглі выратавацца абодва. Хоць пакуль чалавек жывы, ён ніколі не павінен траціць надзеі.

Скарына (іранічна). Працытаваў Сенеку Кат святога судзілішча. Якое кашчунства над сапраўдным розумам...

Кат. Калі наведае цябе гора, агляніся наўкола і суцешся: ёсць людзі, доля якіх яшчэ цяжэйшая за тваю.

Скарына (здзіўлена). Вы і Эзопа ведаеце?

Кат. Тут працуючы, пра каго хочаш наслухаешся. А многія на сценах пішуць. (Дае сарочкі.) На смерць гэта... А Кваліфікатара таксама некалі спаляць... Як і мяне, між іншым...

Адвернік. Як цябе дагэтуль зямля носіць?

Кат. Не крыўдуй на мяне, добры чалавек. Работа ў мяне такая...

Скарына. А чаму спаляць Кваліфікатара?

Кат. Грошы любіць. Сяброў прадае. Задуменны стаў. А калі задуменны, то спаляць.

Адвернік. Ну, цябе, відаць, і агонь не возьме?

Кат. Чаму не возьме?

Адвернік. Ты — каменны.

Кат. Гэта толькі здаецца. Мне і вас шкада. Думаеце, у Ката дык і сумлення няма? Кат вам — дык і не чалавек? А пакаяліся б, і мне лягчэй. Тых, што пакаяліся, мы тут душым з міласэрнасці Божай. А калі на касцёр, як зацятых, то горш. На вуліцу выходзіць увесь горад. На ерэтыка кожны павінен плюнуць ці ўдарыць. А бывае, што іншы цэліць у ерэтыка, а плюе на мяне. Усе рагочуць, галёкаюць, а я пад балахонам плачу. Тут у катавальні не паплачаш. А пад балахонам адводжу душу. Добра, што вашаму брату рот завязваюць. Тут ужо не папросішся і не пажалішся. А вочы просяць... Ой, як страшна просяць вочы. I я вас малю: вы на мяне тут глядзіце, колькі хочаце, а там не трэба. Я вам за гэта сухіх дроўцаў падрыхтую, саломкі. Бывае, што ад дыму захлынаюцца адразу. А калі захлынуўся, тады ўжо лягчэй. Бывае два віды кары: у адным выпадку спальваюць,— гэта прасцей, а ў другім — ерэтыка спачатку жывога разрываюць на часткі абцугамі,— гэта горш. Абцугі награюцца і пякуць пальцы.

Адвернік. Бедны Кат! Ты ўжо беражыся! Як жа яны без тваіх залатых рук?..

Кат. Яны без рук не будуць. (Праз паўзу.) Пайду піва прынясу. Люблю пасядзець з пацыентам на развітанне. (Выходзіць.)

Адвернік. Францыск... Вазьмі мой крыж, Францыск, а мне аддай свой. Пабратаемся. (Мяняюцца нацельнымі крыжамі.) Рад я, брат мой, што не пахіснулі яны моцнага духу твайго. Не сагнулі непаклоннай галавы! А тут падумаць сорамна — канчаецца маё доўгацярпенне.

Скарына. Трымайся, брат мой, ужо не доўга...

Адвернік. Пэўна, і Маргарыту і Пятра недзе катуюць... Францыск, ты сказаў ім усё, што хацеў... Можа, зараз пакаемся... для прыліку... каб лягчэй памерці... каб не плявалі... я ўжо не кажу пра абцугі...

Скарына. Мы памрэм не першыя і не апошнія. I не смерць наша ім патрэбна. Рукамі і сумленнем нашым авалодаць хочуць, каб павярнуць на сваю карысць і на шкоду славянскаму брацтву. За святое паміраем, дружа.


Праходзіць Іахім і непрыкметна кідае Скарыне пакуначак. Той разгортвае яго.


Скарына (чытае). «Гэта атрута. Падсыпце яе ў піва Кату. Калі ўсё будзе скончана, я выведу з турмы таго з вас, хто...»

Адвернік (пасля паўзы). Чытай далей, Францыск...

Скарына маўчыць.

Чытай, дружа, і ратуйся, калі ёсць магчымасць. Я той з нас, хто сам не выйдзе. Ці ж не так там напісана?

Скарына. Так! Але я цябе не кіну!

Адвернік. Заві Ката! Не марудзь! Ратуйся! Ты жыць павінен! Сцяпанка жыць павінен! Справа наша жыць павінна!

Скарына. Я не здолею загубіць чалавека.

Адвернік. Чалавека?! Чалавек жа забіў мяне!..


Адвернік памірае.


Скарына (крычыць). Эй! Эй! Хто там ёсць?! Паклічце Кваліфікатара.


Уваходзіць Кат з куфлямі піва.


Кат. Малайцы! Так многія: пакутуюць да апошняга дня, а перад кастром каюцца. I вам добра, і мне лепш заплацяць. (Скарыне.) А вас яшчэ і доктарам пры мне ў катавальні пакінуць могуць. Я калі ўваходжу ў смак, ерэтыкі да кастра паміраюць. Тут без доктара нельга. (На Адверніка.) А яго — не! Яго спаляць! (Ставіць куфлі з півам і вывозіць Адверніка.)


Уваходзіць Кваліфікатар.


Кваліфікатар. Клікалі?..

Скарына (падае Кваліфікатару пакуначак.) Забярыце гэта назад і труціце сваіх катаў самі.


Кваліфікатар чытае запіску.


Кваліфікатар. Знаёмая рука. Ай, Джавані, Махмуд, Іаан, а мог бы яшчэ пажыць... (Скарыне.) А можа, усё ж атруцім Ката? (Выходзіць.)

Скарына (пасля паўзы чытае па памяці).

      Вось і прыйшлі мы. Цяпер уявіце паляну.
Зубр на паляне стаіць нерухомы, як быццам
      Роздуму поўны над светам і зменлівым лёсам...
Варта — прагон на засоў,— і пайшло паляванне!..
      Коп’і і пікі шыбнулі лаўцы, і ўпілася
Сталлю булатнай у цела звярынае зброя...
      Ярасць кіпіць унутры, наліваюцца бельмы
Чырванню мутнай, і кроў то цурком, то па кроплях
      Сочыцца з поўсці, і пеняцца свежыя раны...
(Надоўга замаўкае, нібы пагружаецца ў сон.)


З’яўляюцца прывіды Максіма Грэка, Мікалая Каперніка, Томаса Мюнцэра.


Грэк. Суровы час. Мы таксама захлынаемся ад злобы ўладароў і цемры натоўпу.

Скарына. Хто — мы?

Грэк. Я, Максім Грэк, і браты твае па духу.

Капернік. Я, Мікалай Капернік.

Мюнцэр. Я, Томас Мюнцэр.

Скарына. У чым жа віна ваша?

Капернік. Мы апярэдзілі свой час, якім пакуль кіруюць жорсткасць і цемра.

Мюнцэр. Я пераходжу ад слоў да мяча! Усёй маёй камуне павінна належаць улада мяча!

Капернік. Мой меч скіраваны супраць ворага знешняга — магістра крыжаносцаў Альбрэхта.

Мюнцэр. Марцін Лютэр схіляе магістра Альбрэхта прыняць яго вучэнне.

Грэк. Магістр Альбрэхт шукае саюза з вялікім князем маскоўскім, каб развязаць сабе рукі супраць Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага.

Капернік. Калі я ўзначаліў абарону Варміі ад тэўтонскага разбою, у нас была магчымасць разграміць ордэнскую Прусію і назаўсёды пазбавіць славянскія народы ад пагрозы крыжакоў. Але наш кароль Жыгімонт не дае ў крыўду пляменніка Альбрэхта і тым самым даруе жыццё Ордэну. Нерашучасць Жыгімонта выкарыстаў імператар Карл V. Ён кінуў супраць нас многія тысячы наймітаў. Баязліўцы і здраднікі з Альштынскага капітула пакінулі мяне ў асаджаным замку. Толькі жменька верных воінаў усяляе ў мяне надзею...

Мюнцэр. Альбрэхту дапамагае і Папа Рымскі, і Лютэр. Я падніму народ супраць Рыма і супраць Лютэра. У гэтым свеце павінна ўзяць верх справядлівасць, аднолькавая для ўсіх людзей.

Грэк. Магістр Альбрэхт выступае пасрэднікам у перагаворах Папы з вялікім князем маскоўскім. Пасля падзення Візантыйскай імперыі страцілі спакой іх святасці. З нахабствам бязмежным яны пераконваюць князя Васілія прызнаць над сабой уладу заходняй царквы, за што і абяцаюць «святой» уладай сваёй дараваць маскоўскаму князю каралеўскі тытул... Шчаслівы я, што не без маіх старанняў вялікі князь Васілій Іванавіч дастойны даў адказ Папе. Дзякуй Богу, уразумеў гасудар, што аб’яднанне з Рымам — няволя для Масковіі, не лепшая за татарскую.

Капернік. Горш за ўсё баюся я, каб рэлігійная свара не прывяла да ўпадку культуры, каб не заняпала навука — гэта самае дарагое для чалавека. Прадчуваю жах набліжэння рэлігійнай вайны і неверагодныя пакуты народаў. Прадбачу ў сувязі з гэтым здзічэнне Цэнтральнай Еўропы. Але спадзяюся, што розум і мудрасць прымусяць варожыя бакі быць больш прадбачлівымі перад тварам смерці і спусташэння.

Мюнцэр. Вольна злодзею, калі праціўнік яго абяззброены.

Грэк. Русь прыпадабняю да ўдавіцы, акружанай ільвамі, мядзведзямі, ваўкамі і лісіцамі. А таму ганьбую тых, хто, уладу трымаючы, прыцясняе слабых. Ім жа ў навуку раскрываю небяспечную сутнасць іудзейскага злавер’я, элінскага нявер’я, лацінскай ерасі... Калі ж загіну, то ахвярай сваіх перакананняў. Сабе ж у апраўданне ворагі нашы прыпішуць нам свае памылкі. Прыйшоў час раскідваць каменні, прыйдзе час каменні збіраць.

Скарына. Ты апошні, Максім, хто пакіне мяне. Не рабі гэтага, пакуль не паведаеш пра нашы кніжныя справы. Мы за іх з другам маім на касцёр ідзём...

Грэк. З радасцю вялікай убачыў я, што багаты свет міласнікамі кніжнай граматы. А змяніць букву кніжную страх вялікі. На Маскве паміраюць за адзіную літару «аз». Баючыся лжэвучэння, айцы царквы глядзяць на друкарскую справу як на справу д'ябла. I першая мая спроба пацярпела няўдачу. Але радасць мая ў тым, што друкаваныя кнігі венецыянца Альда Мануцыя, што я прывёз з сабой, захапілі многіх, і асабліва вялікага князя Васілія. Пасля гэтага ён міласціва адкрыў перада мной царскую бібліятэку, у якой я знайшоў незлічонае мноства грэчаскіх кніг і рукапісаў, не перакладзеных яшчэ на славянскую мову. Па волі гасудара распачаў я работу гэту з перакладу Псалтыра.

XV

Ноч. Карчма. За рознымі сталамі сядзяць Лютэр з Эльзай, Нунцый з Мануэлай. Лютэр спінай да Нунцыя.


Нунцый. Вы не любіце Папу, я не люблю вас.

Лютэр. Любіце, не любіце. Я люблю Германію і да вас прыйшоў не на рамонках варажыць.

Нунцый. Мы ворагі, і нам няма пра што гаварыць!

Лютэр. Калі двум разумным ворагам пагражае трэці, яны, гэтыя двое, павінны стаць яшчэ разумнейшымі. Я сказаў бы, мудрэйшымі.

Нунцый. Пакуль я вас не разумею.

Лютэр. Аддайце мне Скарыну пад залог, пра які я вам ніколі не напомню.

Нунцый. Гэта ўжо занадта! Папскі прастол не прадае сваіх ворагаў сваім ворагам.

Лютэр. Навошта ж ворагам? Мы падорым яго нашаму агульнаму другу магістру Альбрэхту, які, як і мы з вамі, не хоча не толькі чацвёртага Рыма, але і больш за нас з вамі робіць для таго, каб не з’явіўся трэці. Гэта найлепшым чынам скампраметуе Скарыну. I на каго б ён пасля гэтага ні працаваў — на мяне, на вас ці на Альбрэхта,— карысць будзе Вялікай Рымскай імперыі германскай нацыі. Трымайце задатак, святы айцец. (Перадае капшук з грашыма. Бачыць Іахіма. Здзіўлена.) Іахім?!

Iахім. Джавані я, ваша светласць. Джавані.

Нунцый. Не здзіўляйцеся, калега. Ён шпіёніў для вас з майго дазволу.

Лютэр. Які мярзотнік!

Іахім. У кожнага святога свой мярзотнік, ваша светласць. (Да Нунцыя.) Ёсць падставы меркаваць, што каля вас, святы айцец, з дазволу пана Лютэра таксама нехта шпіёніць. (Глядзіць на Мануэлу.)

Нунцый (да Лютэра). У такім разе мы спалім яе на вашых дровах.

Лютэр. Згодзен, калега, калі разам з Іахімам. Танней абыдзецца для інквізіцыі — цяпер у Германіі дровы ў цане.

Нунцый. Брава, рэфарматар! Можна і разам. Чаго не зробіш у імя дружбы.

Лютэр. Таму і спадзяюся, што нашага ворага мы падорым нашаму другу.


Лютэр, Эльза і Мануэла выходзяць. Нунцый звяртае ўвагу Іахіма на Кваліфікатара, які падслухоўваў размову, і перадае яму яд.


Нунцый. Дарагому госцю, якому мы заўсёды рады.


Іахім высыпае яд у збан з півам. Гэта бачыць Кваліфікатар і падыходзіць да Іахіма.


Іахім. О-о! Пан Кваліфікатар! Дарагому госцю, як кажа яго светласць, мы заўсёды рады.

Кваліфікатар. Я таксама рады, Джавані, Іаан, Ісаак і як цябе там яшчэ... (Паказвае пакуначак з атрутай і запіску, якія атрымаў Скарына.) Панюхай, Джавані, ці не пахне паленым?

Іахім. Вы мой почырк добра ведаеце...

Кваліфікатар (ласкава). Ай мярзотнік!

Іахім. А чаму б мне і не быць мярзотнікам?.. Даруйце, жартую...

Кваліфікатар. За такія жарты ты ў мяне на кастры згарыш!

Іахім. Ну што вы ўсё пра гарачае. (Налівае піва.) Ахаладзіцеся. Тут такі жарт: павярнуся я ў гэты бок — вам смерць, павярнуся ў гэты — мне будзе смерць. Бо я маю намер пазычыць Скарыну ў інквізіцыі на некалькі дзён. У мяне ён скажа, дзе золата.

Кваліфікатар (рагоча). А мне здалося, што ты не там дурняў шукаеш.

Іахім. Табе правільна здалося. (Забівае Кваліфікатара нажом і пакідае за сталом.)


Уваходзіць Кат.


Кат. Ну і ёлуп! Я пра золата русінаў-ліцвінаў казачку расказаў, а ты, як блазнота, вушы растапырыў.

Iахім. Ты лепш ідзі адсюль, а то...

Кат. А вось гэтага якраз не трэба. Плаці за грахі свае.


Іахім перадае Кату капшук з грашыма, налівае піва.


Iахім. Zum Wohl![18]

Кат. Zum Wohl! (Адпівае піва і падае мёртвы.)

Iахім. Бедны Кат! Яму б яшчэ жыць ды жыць...

Уваходзіць Нунцый.

Асірацелі мы з вамі, ваша светласць. Кваліфікатар памёр, а з Катам памылачка выйшла. (Гладзіць Ката па галаве.)

Нунцый. Не перажывай! Яны абодва дрэнна працавалі. Цяпер ты будзеш катам. (Выходзіць.)

Iахім (праз паўзу). Катам дык катам.

XVI

Катавальня. На падлозе ляжыць Адвернік, каля яго сядзіць Скарына.

Уваходзіць Іахім. Надзявае фартух і капюшон ката.


Iахім. Катам дык катам — чым не работа. А там — паглядзім...

Уваходзяць Нунцый і два манахі. Іахім прыкланяе калена.

Прыступаю да работы, ваша светласць.


Манахі бяруць Іахіма пад рукі. Гэта юнакі пры шпагах. Нунцый скідае мантыю. Гэта Гусоўскі. У яго руках шпага. Іахім ускрыквае. Скарына бачыць сяброў.


Гусоўскі (на Іахіма). Тваё слова, доктар?..

Скарына. У помсты вочы пустыя і сэрца жорсткае. У прыроджанага ж закону сутнасць у тым, каб рабіць з друтім чалавекам так, як бы ты хацеў, каб рабілі з табою.

Гусоўскі. Да гэтага часу ты так і не пераканаўся, што не ўсе людзі чалавекі?!

Скарына. Гэта мой прынцып, Мікола.

Гусоўскі (Іахіму). Жыві!.. Такі прынцып у доктара Скарыны...


Юнакі ўсаджваюць Іахіма ў крэсла для катаванняў. Гусоўскі кідае на яго мантыю Нунцыя. З’яўляюцца Маргарыта і Мсціславец.


Маргарыта. Юраська, родны! Што яны з табою зрабілі?! (Убачыла Скарыну.) Ён памёр?! Францыск, ён памёр?!!

Скарына. Так жа прыгожа, як і жыў.


Усе падыходзяць да рампы. Апускаецца заслона.

У руках Скарыны і Гусоўскага свяцільнікі.


Мсціславец. А мы дамоў едзем... Мы дамоў едзем без цябе...

Маргарыта (рэчытатывам).

Пайшоў каток у лясок,
Прынёс каток паясок...
Скарына (прыхінае да сябе Маргарыту). «Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках, чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих,— тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають».

Гусоўскі (чытае па памяці).

Боская Маці, Прачыстая Дзева Марыя...
О, заступіся за нас! Праз любоў к Чалавеку
      Бацька наш Бог і абраў цябе сам, і паставіў
Першай заступніцай люду, і ты заступіся!..
      Стань загародай на бітых шляхах і гасцінцах,
Вартай памежнай між воляй народаў і рабствам...
Дзе небяспека і смерць, і няхай вінаватых
      Так пакарае няўмольнаю ўладай закону,
Каб паслядоўнік, стырна не ўпускаючы ўлады,
      Нашую зброю скрыжоўваў са зброяй варожай
Толькі за праўду, са шчырай адданасцю справе
      Мужа дзяржаўнага вёў каравелу дзяржавы
I праз хаос, і праз штормы жахлівага часу!

Заслона

Іван Чыгрынаў Следчая справа Вашчылы

Драма ў дзвюх дзеях

ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ

Васіль Вашчыла — кіраўнік Крычаўскага паўстання на Магілёўшчыне.

Іван Карпач, Стась Бочка } войты.

Іван Бочка — пісар праўлення.

Мікола — сотнік.

Мартын — меншы Вашчылаў сын.

Лявонцьеў — генерал-губернатар у Кіеве.

Бястужаў-Румін — граф.

Максімовіч — палкоўнік старадубскі.

Гарнастаеў — прэм’ер-маёр.

Карчмар у Кіеве.

Карчмар па дарозе ў Мглін.

Карчмар у Старадубе.

Манах.

Шленца — ротмістр літоўскай харугвы.

Пішчык — шляхціч.

Геранім Радзівіл — літоўскі падчашы, князь.

Афіцэр.

Судзейскі.

Стражнік першы.

Стражнік другі.

Рэйтар.

Чорны дзяцюк.

Дойліды.

Драгуны.

Княская варта.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Карціна першая

Кіеўская губернская канцылярыя. За сталом — генерал-губернатар Лявонцьеў. Насупраць, але трохі збоку, стаіць з паперамі для даклада прэм’ер-маёр Гарнастаеў.


Гарнастаеў. I яшчэ, ваша вышэйшасць (падае генерал-губернатару чарговую паперу), складзены пашпарт на імя перабежчыка з-за польскай граніцы Васіля Вашчылы. Чакае вашага подпісу.


Генерал-губернатар бярэ аркуш, хоча напісаць від на жыхарства, але нечага задумваецца, кладзе на край стала.


Лявонцьеў. Што ён за чалавек?

Гарнастаеў (бярэ другі аркуш). Згодна з допытам, які ўчынены на Цімошынскім фарпосце, Васіль Вашчыла, сын Мацея, даў наступныя паказанні сяржанту Сафронаву: гадоў ад нараджэння яму пяцьдзясят чатыры; нарадзіўся ў Старадубскім палку Почапскай сотні ў сяле Чамаданаве, дзе бацька яго і маці жыхарства мелі і там памерлі, а браты яго, Мацей, Яфрэм і Сямён, таксама Мацеевы дзеці, у сяле Бунушава за Бунчыковым таварышам Аляксандрам Карэцкім і цяпер жывуць. За польскую граніцу перайшоў гадоў дзевятнаццаць таму назад і жыў там за князем Радзівілам у Падданстве на Крычаўшчыне, у сяле Сілічы па сёлетні, семсот сорак чацвёрты год.

Лявонцьеў. Што яго змусіла зноў перакінуцца ў Расію?

Гарнастаеў. Тлумачыць, што жыць у старастве стала цяжка, не хоча заставацца больш на чужой старане.

Лявонцьеў. Цяпер не хоча, а тады хацеў! Дзе ён цяпер, гэты Вашчыла?

Гарнастаеў. Трымаем у Пячэрскай турме.

Лявонцьеў. Вось што, прэм’ер-маёр, мне хочацца самому паглядзець на гэтага чалавека. Пагаварыць з ім. Справа ў тым, што за князем Радзівілам у Крычаўскім старастве шмат падданых Яе Імператарскан Вялікасці. Гэта дакладна вядома. Але ўсе яны беглыя з Расійскай імперыі. Па загаду Калегіі замежных спраў нам належыць пачаць перамовы з польскімі ўладамі, каб вярнуць адтуль расійскіх падданых. Думаю, што гэты Вашчыла многае ведае і з яго слоў можна шмат высветліць. Магчыма, што якраз з яго дапамогай нам удасца схіліць некаторых добраахвотна перайсці ў Расію.

Гарнастаеў. Калі вашай вышэйшасці будзе прыстойна дапытаць перабежчыка?

Лявонцьеў. Марудзіць не стану. Самі разумееце, справа дзяржаўная. Граф Бястужаў-Румін ужо каторы месяц запытанні шле. Я, прызнацца, доўга раздумваў, як падступіцца да гэтай справы, з якога боку, але цяпер... раз гэты Вашчыла ў нас, можа, сапраўды самы зручны выпадак настаў. Пашліце, прэм’ер-маёр, рэйтара ў турму, няхай даставіць перабежчыка.

Гарнастаеў. Будзе зроблена, ваша вышэйшасць.


У пакой у суправаджэнні рэйтара заходзіць Васіль Вашчыла. Генерал-губернатар доўга глядзіць на яго.


Лявонцьеў. Значыць, не захацеў жыць за граніцай?

Вашчыла. Так.

Лявонцьеў. А чаму тады бегаў туды, у Польшчу?

Вашчыла апускае галаву.

Гэта добра, што вярнуўся на радзіму. Але скажы мне — ты не раскольнік?

Вашчыла. Не, я праваслаўны.

Лявонцьеў. Ну, гэта вядома, што праваслаўны. Я пытаюся — не раскольнік?

Вашчыла. Не, я правільнай веры.

Лявонцьеў. А іншыя людзі з нашай імперыі, што перайшлі жыць за мяжу, раскольнікі?

Вашчыла. Раскольнікі сярод іх таксама ёсць. Але ў Крычаўскім старастве, дзе мы жывём за князем Радзівілам, а раней — за яго маткай Ганнай Радзівіліхай, амаль скрозь усе правільнай веры. Старавераў, можна сказаць, у нас не дужа любяць. Тыя ўсё сваім гуртам неяк. Але таксама трэба сказаць — асядаюць больш пад Гомлем і далей туды, ажно пад Латгалію.

Лявонцьеў. Укаталіцкую веру не пераходзяць?

Вашчыла. Мы трымаемся сваёй, але апошні час пачынаюць расказваць пра сваю рэлігію ўніяцкія святары.

Лявонцьеў. Матухна імператрыца, Елізавета Пятроўна, якая ў нас цяпер правіць, хацела б, каб былыя падданыя нашага царства зноў вярнуліся ў Расію. Што іх трымае там?

Вашчыла. У кожнага свая прычына.

Лявонцьеў. Ну, а ў цябе, якая прычына была ў цябе? Што ты шукаў там, у Польшчы?

Вашчыла. Волю.

Лявонцьеў. А тут, у Расіі, няма яе?

Вашчыла маўчыць.

А мог бы ты вярнуцца назад ў Польшчу?


Вашчыла доўга глядзіць на генерал-губернатара.


Вашчыла. Навошта мне будзе вяртацца, ваша светласць, калі я адтуль уцёк?

Лявонцьеў. Гэта мы з табой ведаем, што ты ўцёк. А можна зрабіць выгляд, што ты нікуды не адлучаўся са сваёй вёскі. Як яна хоць завецца?

Вашчыла. Сілічы. Гэта адразу за граніцай. За фарпостам у Латаках.

Лявонцьеў. Ну вось, зробіш выгляд, што ездзіў да знаёмых у суседнюю вёску. Дарэчы, чым ты займаўся ў старастве? Якую маёмасць меў?

Вашчыла. Войтам быў у Сілічах.

Лявонцьеў. Значыць, панам быў?

Вашчыла. Я чалавек выбраны.

Лявонцьеў. I што ж здарылася, што не захацеў войтам служыць?

Вашчыла. Не стала жыцця за князем. Люты. Арандатараў разбэсціў. Ліхвярам патурае. Ат, ці мала што!..

Лявонцьеў. У мяне вось тут гатовы на цябе пашпарт для пражывання ў межах Расійскай імперыі. Вось ён, ляжыць. Але цяпер бачу, што птушка да нас з-за польскай мяжы заляцела няпростая. (Бярэцца за кутас, торгае.)

Чуецца званок. Заходзіць прэм’ер-маёр Гарнастаеў.

Пакажыце мне пратакол допыту з Цімошынскага фарпоста. Хачу пазнаёміцца.

Гарнастаеў дастае з папкі аркуш, падае генерал-губернатару. Той чытае.

Тут нідзе не пазначана, што ты быў войтам?

Вашчыла. Мяне пра гэта не пыталі.

Лявонцьеў. Мог сам сказаць.

Вашчыла. Дык...

Лявонцьеў (да Гарнастаева). Вы можаце ісці, прэм’ер-маёр. I вы — таксама, рэйтар.

Рэйтар стаяў праз усю размову генерал-губернатара з Вашчылам ля дзвярэй.

Наколькі я пачаў разумець, ты не пра ўсё расказаў сяржанту Сафронаву на фарпосце. Але мы справу да канца даследуем. Цяпер... пра тваё вяртанне ў Польшчу. Ці змог бы ты, вярнуўшыся туды, дапамагчы нам угаварыць былых падданых Яе Імператарскай Вялікасці перайсці зноў у Расію?

Вашчыла. Не ведаю.

Лявонцьеў. А ты падумай, войт.

Генерал-губернатар зноў торгае за кутас. Заходзяць прэм’ер-маёр і рэйтар.

У крэпасць. (Ківае галавой на Вашчылу.) Але няхай там не чыняць войту лішніх перашкод.

Вашчыла з рэйтарам выходзяць.

А вы, Іван Раманавіч, падрыхтуйце ліст у Калегію замежных спраў адразу на імя графа Бястужава-Руміна. Здаецца мне, што гэтага Вашчылу можна будзе скарыстаць у той справе, пра якую клапоціцца калегія.

Гарнастаеў. Згаджаецца?

Лявонцьеў. Будзем дамагацца. Але, як я зразумеў, чагосьці баіцца. Ці не стаіць за ім віна, можа, у бунце цяперашнім замешаны, бо нездарма гэтак насцярожваецца, калі схіляеш да вяртання. Ва ўсякім разе, такога жадання ў ім пакуль не відаць. Значыць, трэба дадаткова высветліць, што ён за чалавек! Нутром чую, ёсць нейкая загадка. Перадайце, Іван Раманавіч, загад у крэпасць — перавесці нашага госця, сілічоўскага войта, у лепшую камеру, прыставіць да нагляду разумнага манаха. Не можа быць, каб чалавек не адгукнуўся на ласку. А вы, прэм’ер-маёр, тым часам пашліце ганца ў Старадуб да палкоўніка Максімовіча. Дзе Вашчыла паказвае, што нарадзіўся?

Гарнастаеў. У сяле Чамаданава Почапскай сотні.

Лявонцьеў. Ну вось, няхай сотнік почапскі гэтым і зоймецца. Можна нават адразу даручэнне маім загадам аддаць туды. Мы ж тут будзем спадзявацца пакуль на манаха. Падбярыце такога сярод пячэрскай браціі, такога, хто ўжо аказваў нам падобныя паслугі і ў крэпасці свой чалавек. Ды не дужа нявольце самога Вашчылу. Асабліва карміце добра. Паразуменне часцей за ўсё праз страўнік да людзей прыходзіць. Няхай адчуе, што ў нас у ім сапраўды патрэба.

Карціна другая

Вашчыла ў камеры Пячэрскай крэпасці. Ходзіць па камеры. Спыняецца каля сцяны, стукае ў адчаі па ёй кулаком і доўга стаіць так, апусціўшы галаву.


Вашчыла. Дзе вы, мае баявыя сябры? Відаць, быў я кепскі атаман, раз апынуўся тут, у Кіеве, і не ведаю, што цяпер робіцца ў Крычаве. I ці правыя вы ўвогуле, бо князь Радзівіл нікому не даруе. Я добра ведаю яго. Усе мы добра ведаем яго. I ці ўсё мы зрабілі так, як трэба? А галоўнае, чаму здарылася, што княская конніца напала знянацку? Значыць, нехта прадаў нас? Хтосьці прывёў князевых слуг у Царковішча па нашых знясіленых слядах?


Вашчыла адхінаецца ад сцяны, падыходзіць да лаўкі, што стаіць пры другой сцяне, кладзецца.

Праз успамін узнікае на другім краі сцэны хата ў Царковішчы, паўстанцкі штаб. Тут Вашчылавы паплечнікі па паўстанні — войты: Іван Карпач, Стась Бочка. Пісар паўстання, Стасеў сын Іван Бочка, сотнік Мікола. На тапчане, што паміж сцяной і печкай, спіць падлетак, Вашчылаў сын Мартын. Вашчыла сядзіць за сталом, ашчаперыўшы галаву, цяжка думае. Нарэшце страсае з сябе клопат, усё роўна як насланнё, гаворыць.


Вашчыла. Што будзем далей рабіць, войты? Бітва за Крычаў нашым войскам сянні ганебна прайграна... Гэта ўжо й малому ясна!..

Карпач. Твая праўда, войт,— прайграна. Цяпер зноў нам да Крычава няскора падступіцца.

Бочка. Але мы сваю сілу таксама паказалі. Запомніць князь, што з намі не так сабе мерацца.

Вашчыла. Я ажно да ўчарашняга дня спадзяваўся ў душы, што да крычаўскіх харугваў не паспее падысці артылерыя з Невеля. Але дарэмна. Яна вось і вырашыла ўсё на карысць князя. Дарэчы, а колькі ў нас засталося гармат?

Карпач. Ніводнай, войт. Усе пакінуты там, пад Крычавам.

Вашчыла. А ці палічыў хто паўстанцаў? Колькі вас пасля бітвы засталося?

Бочка. Многа, войт. Асабліва — конных. Пешыя ці то адсталі, ці то разбегліся. Аднак людзей яшчэ хапае.

Вашчыла. Дзе ж яны ўсе размесцяцца тут, у Царковішчы? Хат жа нсбагата.

Бочка. Частка тут, а іншым — у Семенаўку загадана перайсці. Трэба спадзявацца, што і па іншых вёсках нашыя заначуюць.

Вашчыла. Да раніцы няхай спяць... Усё-такі што будзем рабіць заўтра, войты, як паўстанцы прачнуцца? Наступаць на Крычаў без гармат ужо нельга.

Карпач. Трэба дачакацца вясны. Заўтра адступім на край стараства, хоць бы за Бесядзь альбо нават у тваю воласць, войт, каб апынуцца бліжэй да рускай граніцы, ну і перачакаем астатак зімы, а там разводдзе, вясна. I цяпер ужо снег ледзьве трымае каня. Так што князь не стане пасылаць па бездарожжы наўздагон свае харугвы. Ды і пашкуматаны яны за гэты час моцна. Ну, а па сухіх дарогах, пасеяўшы сядзібы, зноў можна будзе рушыць на Крычаў, на першае адсюль князева логава, а там, дасць Бог, і на Слуцк некалі павернем свае атрады.

Бочка. I на Вільню.

Вашчыла. I на Белую, за Бярэсце. Вас, войты, толькі паслухаць!.. Але ж сянні, трэба прызнаць, мы разбіты!.. Князевы харугвы аказаліся мацнейшымі за наша сялянскае войска.

Карпач. Не карай сябе, войт! Ці першы раз мужыкам даводзіцца трапляць у такое становішча. Гэта ты малады, ну, калі не па гадах, дык па вайсковаму прыкладу, а я ўжо з Радзівіламі барукаюся даўно. I з маткай гэтага Гераніма дужаўся, цяпер вось з ім выпала.

Вашчыла. Але ж дзед мой Пацей нездарма гаварыў — раніца мудрэй за вечар. Ідзіце па хатах, войты, кладзіцеся спаць. Ты ж, сотнік Мікола, паглядзі на пасты. А мы з Іванам (ківае на пісара) станем кумекаць тут, што да чаго, відаць, новыя адозвы ўжо зранку трэба па валасцях пасылаць.

Карпач. Разумна рассудзіў, войт,— адозвы край патрэбны цяпер. А пасылаць сапраўды не шкодзіць. Дый позна ўжо. Вунь Мартын твой ужо, няйначай, каторы сон сніць. (Смяецца, гледзячы на тапчан.)


Войты разыходзяцца. Вашчыла з пісарам застаюцца ў хаце адны. Іван Бочка дастае з мяшэчка бутэльку з чарнілам, разгортвае з палатнянага шкумата гусінае пяро. Кладзе на стол скруткі паперы. Але да Вашчылы не паспявае падсесці. Раптам на дварэ чуюцца крыкі і стрэлы.


Вашчыла. Што гэта?

Пісар. Няйначай, напіліся мужыкі... А мо пасварыліся...


Вашчыла слухае шум, той усё расце.


Вашчыла. Не, гэта штосьці іншае, пісар. I не п’янка, і не сварка. Глянь-тка на вуліцу!


Але пісар не паспявае выйсці з хаты. Уросхрыст расчыняюцца дзверы, цераз парог пераскоквае сотнік Мікола.


Сотнік. Здрада, войт! Драгуны ў вёсцы! Сякуць шаблямі нашых!

Вашчыла. Дзе Бочка? Дзе стары Іван?

Сотнік. Драгунамі схоплены!

Вашчыла. А іншыя, дзе ўсе нашы?

Сотнік. На вуліцы паніка! Але нашы ўсё яшчэ б'юцца, дарма што драгуны напалі на вёску знянацку. Лічы, усе спалі.

Вашчыла. Адкуль яны ўзяліся, драгуны?

Сотнік. Не ведаю..


Вашчыла нейкі час пакутліва маўчыць.


Вашчыла. Будзі, Мікола, сына майго. Сядайце на коні, няхай ён возьме майго каня на стайні, і ратуйцеся. Ты цяпер будзеш адказваць мне за сына. Схавай у надзейным месцы. У старастве, трэба думаць, знойдзецца недзе надзейны куток? Знайдзі такое месца, да магілы буду ўдзячны, Мікола?

Адчыняюцца дзверы. На парозе з’яўляюцца княскія драгуны. Вашчыла выхоплівае з-за пояса пістолю, страляе ў аднаго драгуна. Той падае. Другі драгун кідаецца назад. Сотнік Мікола зачыняе за ім дзверы.

(Да сотніка.) Будзі сына!


Мартын ужо ад стрэлу прачнуўся і працірае рукамі вочы.


Мартын. Тату!..

Вашчыла (кідаецца да яго). Уцякай, сынку. Вось з Міколам! У нас тут, здаецца, новая бяда. (Зноў да сотніка.) Не затрымлівайся, Мікола, бяры Мартына. А я на вуліцу, да войска!


За акном чуюцца стрэлы. Хтосьці зноў спрабуе адчыніць дзверы ў хату, але Вашчыла страляе па іх з другой пістолі. Страляе туды і пісар Бочка. Сотнік выбівае нагой акно, цягне за сабой праз яго

Вашчылавага сына. Бітва ў Царковішчы паступова заціхае...

У камеры Пячэрскай турмы на лаўцы ляжыць Вашчыла. Ужо світанак. Чуюцца званы Кіева-Пячэрскай лаўры.

У камеру заходзіць манах. Ён нясе шайку з вадой. Будзіць Вашчылу.


Манах. Прачынайся, замежны госць, прачынайся. Чуеш, ужо звоняць да ютрані ў нашай лаўры.


Вашчыла падхопліваецца, бачыць незнаёмага чалавека ў камеры.


Вашчыла. Хто ты?

Манах. Тутэйшы, з лаўры. На паслугі пастаўлены да цябе. Умывайся, вось шайка з вадой стаіць. А тады прынясу паесці. Не забудзь лоб перад сняданкам перахрысціць. А можа, пара ўжо і да споведзі?


Вашчыла пачынае мыць над шайкаю твар, грудзі.


Вашчыла. Спавядацца мне пакуль няма ў чым. Грахоў яшчэ не паспеў нарабіць, каб спавядацца ў іх.

Манах. Усе мы — грэшнікі. Грэшныя перад Богам нават тыя, што і не здагадваюцца пра гэта.

Вашчыла. Які ж гэта грэшнік, калі не ведае, што грэшны.

Манах. Усе мы грэшныя. Усім нам ёсць у чым спавядацца. Нават гасподнія шляхі невядомы, а нашы...

Вашчыла. Нічога, ойча. Споведзь пачакае. А вось памаліцца Богу не лішне будзе. Шкада, што позна разбудзіў. А то б у гэту ютрань і памаліўся. Ёсць за каго ў мяне маліцца.

Манах. А за сябе?

Вашчыла. Што з таго, каб маліцца толькі за сябе!..

Манах (сядае на лаўку, на якой спаў Вашчыла). Я спытаю дазволу ў генерала, каб табе маліцца разам з браціяй.

Вашчыла. Не варты я такога дазволу.

Манах. Усе мы грэшныя, брат мой. Але, бачу, важная персона ты. I камеру табе памянялі на лепшую, і наглядчыка адмянілі — папрасілі мяне вось. Божага чалавека, памагаць.

Вашчыла. Чаму раптам цябе?

Манах. Нашы тут, у крэпасці, часта розныя паслугі аказваюць. Арыштантам таксама. Вось і мяне папрасілі сёння пахадзіць за табой. Дык я прыйшоў і рады не магу даць сабе — што ты за чалавек?

Вашчыла (смяецца). Я ўжо сказаў, ойча, хто я — і тады, як перайшоў граніцу сюды, і ўчора, на допыце ў губернскай канцылярыі. Ты спытай лепей пра мяне ў генерала.

Манах. Да генерала мне далёка, да Бога высока.

Вашчыла. Табе, ойча?

Манах (нібыта, не чуе). То калі ў храм пойдзем? Тут ужо каторы дзень спрабуе да цябе чалавек трапіць.

Вашчыла. Хто? Здаецца, знаёмых у мяне ў Кіеве няма, каб хто папрасіўся?

Манах. Не ведаю хто, аднак калі ішоў сюды, то сустрэў чалавека, нават чырвонцамі знушчаў.

Вашчыла. А ты?

Манах. Сюды, у крэпасць, нельга. Можа, па дарозе ў храм вокам кінеш на яго?

Вашчыла. Можна й кінуць, як ты кажаш, ойча.

Манах. А на споведзь?

Вашчыла. Сам жа чуеш, няма мне ў чым спавядацца пакуль.

Манах. Што сказаць таму чалавеку?

Вашчыла. Тое і скажы, ойча, што паспрабую па дарозе ў храм кінуць вокам на яго, раз сюды не пускаюць. А чаму? Што, мяне злачынцам трымаюць? Я ж сам перайшоў граніцу, сам здаўся ў Латаках. Адсюль колісь пайшоў на польскі рубеж, сюды і вярнуўся. Чалавек, ойча, шукае, дзе лепей, дзе меней прыгнёту. А ён, аказваецца, паўсюль.

Манах. Дык чаму ад аднаго прыгнёту шукаюць другога?

Вашчыла. Я кажу — некалі збег у Польшчу, цяпер назад прыйшоў, у Расію.

Манах. Нашых, праваслаўных, многа там?

Вашчыла. Лічы, усе, каго я ведаю ў Крычаўскім старастве. Католікаў мала.

Манах. А што, у старастве вашым і праўда адны беглыя адсюль?

Вашчыла. Ёсць, канечне, і беглыя, як я вось, а то ўсё карэннае насельніцтва. Тамашнія людзі, якія спрадвеку ў мясцовых вёсках жывуць. Нарадзіліся ў іх і жывуць.

Манах. Эхма!.. Нездарма кажуць — скрозь жывуць людзі. Дык што, ісці па сняданак ці на малітву ўжо пойдзем?

Вашчыла. Манахі твае, нябось, ужо адстаялі ютрань?

Манах. Маліцца ніколі не позна, дарэчы, таксама, як ежу ўжываць.

Вашчыла. Хадзем, ойча, хадзем на малітву, хоць, здаецца, хапіла б перажагнаць лоб і тут, у гэтай палаце. (Водзіць рукой, паказваючы на столь.)

Карціна трэцяя

Губернская канцылярыя. Да генерал-губернатара Лявонцьева ў кабінет заходзіць старадубскі палкоўнік Максімовіч. Генерал выходзіць з-за стала, паціскае руку.


Лявонцьеў. Рад бачыць вас, Фёдар Андрэевіч, і не палічыце за вялікую турботу, што спешна выклікаў у Кіеў. Служба, палкоўнік. А ў Старадубе, відаць, цяпер хораша?

Максімовіч. Што можа быць, ваша вышэйшасць, лепей за Кіеў. Нездарма кажуць — маці гарадоў нашых. Незразумела толькі, чаму маці, не бацька?

Лявонцьеў. Ну, ведаеце, Фёдар Андрэевіч!.. Не нам старыя кнігі перайначваць.

Максімовіч. Слухаю вас, пан генерал!

Лявонцьеў. Праз два дні еду ў сталіцу, палкоўнік. I справы там ёсць, і... Словам, еду нібыта па ўласным пачыне. Але галоўная задача вось у чым, дарагі палкоўнік. Нас мае намер наведаць тут матухна імператрыца. Яе Вялікасць Елізавета Пятроўна. I першы па дарозе з Санкт-Пецярбурга ваш полк. Самі ведаеце, што з гэтага вынікае. Так што праз два дні пасля вашага ад’езду з Кіева па дарозе ў сталіцу буду рабіць агляд Старадубскаму палку.

Максімовіч. Гэта дакладна, ваша вышэйшасць, што імператрыца збіраецца да нас?

Лявонцьеў. Лічыце, дакладна, палкоўнік, але вам належыць ведаць пакуль адно — па дарозе ў сталіцу заеду ў Старадуб, зраблю агляд палка.

Максімовіч. Слухаю, ваша вышэйшасць.

Лявонцьеў. Не падаць жа нам у гразь перад матухнай імператрыцай, а, палкоўнік?

Максімовіч. Гэта так.

Лявонцьеў. Ды вы сядайце, Фёдар Андрэевіч. Адчувайце вольна ў кабінеце, ну, што дома. (Сядае ў крэсла, запрашае рукой старадубскага палкоўніка.) Як вы разумееце, пэўнасць аб наведанні імператрыцай нашых земляў будзе толькі пасля маёй паездкі ў Санкт-Пецярбург. Але да вас, палкоўнік, тым часам з’явілася тут, у Кіеве, яшчэ адна справа. Нават гэта не дакладна, што з’явілася яна ў Кіеве, хутчэй за ўсё — узнікла тут, а з’явілася ў сталіцы. Словам, сутнасць вось у чым. Дзявятага лютага капітан Папоў з Цімошынскага фарпоста пісьмова данёс, што шостага чысла граніцу перайшоў і здаўся на Латакоўскім фарпосце хтосьці Вашчыла Васіль. Цяпер ён тут, у Кіеве. Учора я размаўляў з ім. I яшчэ ўчора ён тлумачыў, што з’яўляецца падданым Расійскай імперыі, а ў Польшчу перайшоў нібыта дзевятнаццаць гадоў назад і ўвесь час жыў у Крычаўскім старастве за князем Радзівілам. Таму ўчора ж у мяне з’явілася думка — ці нельга змусіць яго вярнуцца назад у Польшчу, з тым, каб падбіваць былых нашых падданых вяртацца ў Расію. Чалавек ён, як я зразумеў, уплывовы там, войт. Тым больш што з Замежнай калегіі загад на тое сапраўды паступіў нам. Перабежчык сцвярджае, што нарадзіўся ён у Почапскай сотні, у сяле Чамаданаве. Але сёння ў Кіеў ад князя Радзівіла з’явіліся ганцы — ротмістр па імені Шленца і шляхціч пры ім, Пішчык.

Максімовіч. Здаецца, я ўжо бачыў іх, калі ішоў да вас, і ротмістра, і гэтага шляхціча. Пры іх чатыры гусары.

Лявонцьеў. Радзівілавы ганцы патрабуюць выдачы Вашчылы, даводзяць, што той нарабіў у Польшчы вялікія крыўды.

Лявонцьеў. У лісце, які прывезлі да мяне Радзівілавы ганцы, напісана шмат. Там, у Крычаўскім старастве, адбыўся вялікі бунт. I Вашчыла нібыта ўзначаліў яго. Зрэшты я дам прачытаць вам князеў ліст. I калі яно так, як піша князь, то гэтым павінна заняцца таксама Калегія замежных спраў. Прызнацца, я і сам штосьці падазраваў у ім, гэтым Вашчылу. Нават зрабіў сякія-такія захады. Паставіў сваіх людзей сачыць за ім. Хто ў нас сотнікам ў Почапе?

Максімовіч. Іван Тубчыц.

Лявонцьеў (успомніў). Так, Тубчыц. Яму і належыць высветліць усе акалічнасці, што датычаць Вашчылы. Няхай сотнік сам наведаецца ў сяло Чамаданава і ўдакладніць паказанні перабежчыка. Калі сапраўды ён былы падданы расійскі, то гаворка з палякамі павінна весціся па-іншаму. Па дамоўленасці з польскімі ўладамі яны павінны самі вяртаць нам такіх перабежчыкаў, а не хаваць іх у сваіх землях. Словам, у Санкт-Пецярбургу я данясу па пісьме князя Радзівіла графу Бястужаву-Руміну. Але пакуль вярнуся ў Кіеў, звесткі аб Вашчылу павінны ляжаць вось тут, на стале. Зразумела, Фёдар Андрэевіч!

Максімовіч. Так, пан генерал.

Лявонцьеў. Тады з Богам, палкоўнік. Паклон мой шаноўнай Ксені Апалінараўне. Як яна? Нябось, па-ранейшаму штогод па наследніку раджае?

Максімовіч. Дзякуй, ваша светласць. Ёсць такое. А вы ў сталіцу з супругай? Вельмі рады будзем сустрэць яе ў Старадубе. (Устае, паціскае працягнутую генералам руку, ідзе да дзвярэй.)

Лявонцьеў (наўздагон). З усімі матэрыяламі аб Вашчылу, якія мы маем, пазнаёмцеся ў прэм'ер-маёра Гарнастаева.

Максімовіч. Слухаю, пан генерал.

Карціна чацвёртая

Царква ў Кіева-Пячэрскай лаўры. Ютрань ужо закончылася. Але яшчэ гараць свечкі, ходзіць поп. Укленчыўшы перад алтаром, стаяць Вашчыла і знаёмы Манах. Вашчыла часта жагнаецца, шэпча малітву. Аддае належнае Богу і манах. Да іх падыходзіць чалавек у армяку, галава яго накрыта башлыком. Чалавек укленчвае побач з Вашчылам. Той працягвае маліцца, нейкі час не зважае на новага чалавека. Тады паварочвае галаву — гэта сотнік Мікола.


Сотнік. Ціха, Васіль!..

Вашчыла. Гэта ты хацеў мяне бачыць! Даўно ў Кіеве?

Сотнік. Ды ўжо каторы дзень.

Вашчыла. Што з маім сынам Мартынам?

Сотнік. Не хвалюйся. У надзейным месцы. Я яго даручыў беладубраўскаму папу ў Студзянцы.


Вашчыла азіраецца на манаха, які спрабуе пачуць гаворку.


Вашчыла. Як ты апынуўся тут?

Сотнік. Ды я даўно іду па тваіх слядах. Лічы, ад самай раніцы, калі ты быў на Латакоўскім фарпосце.

Вашчыла. Расказвай, а то ці давядзецца ў больш зручным месцы апынуцца. Расказвай так, каб гэты не ўсё зразумеў. (Ківае на манаха.)

Сотнік. У Крычаве адбыўся суд над нашымі паўстанцамі. Прыязджаў са Слуцка Радзівіл. Івана Карпача зашылі ў мядзведжую шкуру, зацкавалі сабакамі... Стася Бочку пасадзілі на кол... Закатавана многа нашых, вельмі многа, Васіль...

Вашчыла. А што са Стасевым сынам, пісарам?

Сотнік. Яго знявечылі, выразаўшы язык, выпалілі на твары пятлю і прагналі з Крычава. Цяпер недзе бадзяецца, небарака.


Вашчыла ўздыхае.


Манах. Што ж, замежны госць, Богу Богава, а кесару кесарава. Хадзем, бо нас спахопяцца ў крэпасці.


Вашчыла не спяшаецца, нейкі час стаіць на каленях у здранцвенні.


Вашчыла (да сотніка). Куды ж ты цяпер?

Сотнік. Буду недзе побач. Дасць Бог, выручым. А там...

Вашчыла. Мусіць, мяне нядобра ўспамінаюць у старастве?

Сотнік. Як і належыць... Хто як. Але сянні бачыў у Кіеве, ля канцылярыі, генерал-губернатара, Радзівілавых ганцоў. Няйначай, нешта ўнюхалі. Пільнуйся, а па мне не клапаціся.

Вашчыла. Беражы сына, калі што, не давай у крыўду. Ты цяпер адказваеш за яго. Ведай гэта, Мікола. Бывай.

Сотнік. У мяне з сабой грошы. Я падкуплю каго трэба. Не сумуй, Васіль, можа, абыдзецца. Шкада вось, што Радзівілавы ганцы тут.

Вашчыла. Бывай і сам беражыся. (Устае, ідзе следам за манахам да выхаду з царквы.)

Карціна пятая

Губернская канцылярыя. У пакоі — прэм’ер-маёр Гарнастаеў, ротмістр Шленца, шляхціч Пішчык.


Шленца. Пан маёр, я яшчэ раз настойліва патрабую ад вашай міласці выдаць рабаўніка і забойцу Вашчылу!

Гарнастаеў. Справа з гэтым чалавекам, якога вы называеце рабаўніком і забойцам, высвятляецца, пан ротмістр. Нам яшчэ пакуль невядомы шматлікія акалічнасці, што датычаць яго. Калі Вашчыла сапраўды быў падданы Яе Вялікасці Імператрыцы ўсерасійскай, то па ранейшым дагаворы з Рэччу Паспалітай аб вечным міры мы не павінны выдаваць такіх вам. Наадварот, яго вышэйшасць генерал-губернатар даручыў мне перадаць праз вас князю Радзівілу, што ён незаконна трымае ў сваім старастве нашых падданых.

Шленца. Вашчыла не расійскі падданы, нарадзіўся ён у Крычаўскім старастве і, па нашых звестках, заўсёды жыў там. Таму маем права патрабаваць ад расійскіх улад перадаць яго нам. Мы пад сваім канвоем адвязём яго ў Рэч Паспалітую. Вы не маеце падстаў затрымліваць забойцу, лютага ворага нашага літасцівага князя, падчашага літоўскага.

Гарнастаеў. Які ён вораг князя? Самі кажаце, што бунтаваў халопаў супраць мясцовых арандатараў.

Шленца. Ягоным разбоем моцна парушаны эканамічныя інтарэсы нашага яснавяльможнага князя!

Пішчык (дастае даўно складзеную паперу, пачынае тлумачыць па ёй). Праз хлопскі бунт у княскай казне ўжо цяпер не хапае шэсць мільёнаў злотых. Гэта так, пан маёр. Да таго ж усё стараства прыйшло ў заняпад. То страты на будучыя гады. На потым. Усяго ж Вашчылам нарабавана каля дзесяці мільёнаў. Цяпер нам загадана выявіць, дзе схаваў гэткае багацце злодзей, куды вывез. У часе бунту, які цягнуўся не адзін год, таксама забіта многа дастойных людзей у старастве, у тым ліку каля пятнаццаці жыдоў-арандатараў, а самы шаноўныя браты Іцкавічы, на каго князь заўсёды спадзяваўся, зусім зніклі. Ні ў княстве няма іх, ні ў Кароне, ні нават у Еўропе слядоў не знаходзяць. Ды і жаўнераў, нашых літоўскіх жаўнераў, шмат палегла ў сутычках з Вашчылавым быдлам.

Гарнастаеў. Добра, пан шляхціч. Я ўпаўнаважаны прыняць ад вас такую скаргу. Мы дададзім яе да следчай справы. Што яшчэ ў вас?

Пішчык. Бунтаўшчык квапіўся таксама на чужое імя — выдаваў сябе за гетмана, за ўнука Багдана Хмяльніцкага. Ён — самазванец!

Гарнастаеў. Я так разумею, што вы дамагаецеся ад нас вочнай стаўкі з Вашчылам?

Пішчык. Так, ваша міласць.

Гарнастаеў. Але і ў гэтым я мушу адмовіць вам, паны палякі. Затое мы маем магчымасць наладзіць такую сустрэчу яшчэ з адным бунтаўшчыком, якога мы затрымалі. (Рэйтару.) Прывядзіце.

У пакой пад аховай уводзяць сотніка Міколу. Ён знясілены ад допытаў, ледзь трымаецца на нагах.

(Да Шленца і Пішчыка.) Вам вядомы гэты чалавек?

Радзівілавы ганцы адмоўна ківаюць галовамі.

Можаце задаваць пытанні.

Шленца (глядзіць на прэм’ер-маёра). Хто гэта?

Гарнастаеў. Затрыманы пры спробе наладзіць сувязь з Вашчылам. Мы таксама не ведаем, хто гэта. Таму і дазволілі вам паглядзець на яго. А калі і вам невядомы, то... Пан рэйтар, забярыце яго.

Шленца. Не, пачакайце, пан маёр (Да сотніка Міколы.) Хто ты естэсь, пся крэў?

Сотнік. Сам ты пся крэў!

Шленца. Ну, ну, быдла! Аддайце нам яго, пан маёр. Мы хутка яму развяжам язык!

Гарнастаеў. Хацеў бы я паглядзець, як гэта ў вас атрымаецца. Прынамсі, у нас ён увесь час маўчыць. Ані слова ні пра сябе, ні пра Вашчылу. Што ж да выдачы яго вам, то існуе прычына, па якой і ў гэтым вымушаны адмовіць (Зноў падае знак, каб сотніка вывелі.)

Шленца. Але мы са свайго боку павінны заявіць вам, ваша міласць, што не пакінем Кіева, пакуль не даможамся свайго.

Карціна шостая

Турма ў Пячэрскай крэпасці. Камера Вашчылы. Той сядзіць на лаўцы. Заходзіць прэм’ер-маёр Гарнастаеў.


Гарнастаеў. Прыйшоў паглядзець, як цябе ўтрымліваюць тут, гетман.

Вашчыла са здзіўленнем глядзіць на Гарнастаева.

У тваёй справе адкрыліся новыя акалічнасці. Аказваецца, ты не той, за каго выдаеш сябе перад намі. Выходзіць, што ты бунтаваў халопаў у Крычаўскім старстве. Хіба не так?

Вашчыла. Адкуль гэта вядома?

Гарнастаеў. Думаеш, калі ты сядзіш тут у поўнай бяспецы, дык мы там, у сваёй канцылярыі, сядзім склаўшы рукі? Дарэчы, намі ўзяты твой паплечнік. Хто ён?

Вашчыла маўчыць.

На цябе ад палякаў паступіла скарга, што ты мільёны нарабаваў у старастве і шмат нявінных людзей пабіў, сам уцёк да нас за граніцу, каб пазбегнуць суда. Так што запірацца не раю. Асобу, такім чынам, мы тваю высветлілі. Застаецца толькі сабраць астатнія звесткі, ці праўда, напрыклад, што ты былы расійскі падданы. Ганцы, што знаходзяцца тут ад князя Радзівіла, патрабуюць тваёй выдачы. Скажы, што гэта за чалавек, што падыходзіў да цябе ў царкве?

Вашчыла. Я не ведаю. Ці мала хто ў царкве да алтара падыходзіць. Маліліся разам.

Гарнастаеў. I шапталіся, як змоўшчыкі. Аб чым ішла мова? Як нам вядома, шапталіся вы паміж сабой пра нейкія страшныя пакаранні.

Вашчыла. Ні пра якія пакаранні мы не гаварылі. Манах ваш хлусіць. Гэта яму здалося.

Гарнастаеў. О, пан гетман, пан войт. Мы да цябе няблага ставімся, нават паважаем, калі хочаш ведаць, аднак жа... доўгае запіранне можа вывесці з раўнавагі хоць каго. Хіба табе ў нас дрэнна? Таму я заклікаю цябе да паразумення.

Вашчыла. Скажыце, нан маёр, чаму вы мяне называеце гетманам?

Гарнастаеў. Ты ж сам выдаваў сябе за гетмана ў Польшчы! Нават за ўнука Багдана Хмяльніцкага.

Вашчыла. Мне б і ў галаву ніколі не прыйшло называць сябе ўнукам Багдана!..

Гарнастаеў. А гетманам?

Вашчыла. I гетманам таксама. Мяне заўсёды ведалі як Вашчылу, сілічоўскага войта. А вы!.. Пабойцеся Бога! Хто гэта вам нагаварыць мог?

Гарнастаеў. Раскажы — што адбылося ў Крычаўскім старастве? Не так жа ты сабе ўцякаў адтуль?

Вашчыла. Не ведаю. Чуў ад людзей, што сяляне нібыта бунтаваліся супроць князя. Але гэта далей ад нас, пад Крычавам.

Гарнастаеў. Прытвараешся. Ды ладна. Часу ў нас якраз цяпер хапае. Генерал у ад’ездзе. Палякі таксама пачакаюць.

Фанабэрыі менш будзе. А ты падумай. Знойдзеш што сказаць, дай знаць у канцылярыю яго вышэйшасці. Значыць, не ведаеш і хто той чалавек, з якім шушукаўся ў царкве?

Вашчыла. Не.

Прэм’ер-маёр выходзіць.

(Гаворыць сам сабе.) О, сотнік, даруй мне за ўсё. I за тыя пакуты, якія могуць цябе напаткаць. Толькі цяпер я да канца зразумеў, што павінен быў застацца ў старастве, раздзяліць агульны лёс наш!..


Ужо настае вечар, і ў лаўры зноў звоняць званы. У камеру заходзіць манах.


Манах. Для споведзі час яшчэ не настаў? Тады хадзем на малітву.

Вашчыла. Я намаліўся ўжо. Дык хто ты — чарнец ці звычайны віжун?

Манах. Кожны мае свой грэх.

Вашчыла. Ну я няхай сабе. А навошта ты выдаў майго чалавека?


Манах уздыхае, ціха выходзіць з камеры.

Карціна сёмая

Санкт-Пецярбург. Калегія замежных спраў. У кабінеце — граф Бястужаў-Румін. Заходзіць генерал Лявонцьеў.


Бястужаў-Румін. Рад бачыць вас, генерал. Калі мне далажылі, што вы просіце аўдыенцыі, я трохі здзівіўся, бо толькі што атрымаў данясенне з Кіева. Але пасля падумаў — матухна імператрыца збіраецца ж да вас ў Кіеў. Відаць, гэтая падзея і змусіла вас сабрацца ў дарогу?

Лявонцьеў. У сталіцы заўсёды багата спраў. Шкада, што рэдка маем магчымасць наведвацца сюды. Што ж да майго данашэння...

Бястужаў-Румін. Значыць, аб’явіўся ў Кіеве чалавек, які раптам зацікавіў дзве дзяржавы? Не ведаю, як у вас, а ў Замежнай калегіі падобных спраў звычайна хапае, генерал. Праўда, з Вашчылам асаблівы выпадак. Выходзіць, мы затрымліваем у сябе чалавека, які нарабіў у суседнім каралеўстве многа чорных спраў. Акрамя вашага данашэння ў калегію паступілі лісты непасрэдна ад князя Радзівіла, літоўскага падчашага. Праўда, для нас нечаканым бунт у Крычаўскім старастве не быў. Збольшага мы ведаем, што адбываецца ў сумесных з намі землях. Такі наш занятак, генерал, каб ведаць, што робіцца вакол нашай дзяржавы. Да таго ж і паслу нашаму ў Варшаве зроблена запытанне пра Вашчылу, палякі даюць зразумець, што падазраваюць наша ўмяшанне ў крычаўскі бунт. Але няхай. З вашага данашэння, генерал, вынікае, што вы нават мелі намер выкарыстаць Вашчылу ў сваіх мэтах. Што ж, задума была цікавая. Нікуды няварта, што палякі збіраюць у сябе ўвесь наш раскол, прымаюць беглых і гэтым парушаюць былую дамоўленасць паміж дзяржавамі на вечным міры. Заўтра я ўвайду з запытаннем па гэтай справе ва ўрадавы сенат. Мяркую, вы не надта спяшаецеся ў Кіеў?

Лявонцьеў. Трэба, граф, трэба.

Бястужаў-Румін. I ўсё ж давядзецца трохі затрымацца. Наведаеце мяне зноў у калегіі, можа, нават заўтра. А цяпер — не затрымліваю вас, генерал. Рады быў сустрэцца. Усё-такі даўнія знаёмыя. Бывайце.


Развітваюцца.

Карціна восьмая

Кіеў. Карчма. За сталом — ротмістр Шленца і шляхціч Пішчык. За лядай — сонны Карчмар.


Шленца. Рускія, бачыш, кляшчом учапіліся за Вашчылу. Наўрад ці выдадуць. Мусіць, тут ветлівых княскіх лістоў да генерал-губернатара мала.

Пішчык. Але пра гэта няхай думае князь. Мы робім усё, на што здольныя. Большага пакуль не ўдаецца. Неабходна, відаць, выклікаць надворнага князя палкоўніка Пястрыцу. Ён цяпер у Крычаве, спраўляе крывавы пір.

Шленца. Вось ты, шляхціч, і збірайся ў Крычаў.

Пішчык. А калі ўжо няма палкоўніка ў Крычаве?

Шленца. Паедзеш у Слуцк. Да самога князя. А таго чалавека, якога ты падкупіў... Дарэчы, хто ён? Я ж таксама павінен пэўна ведаць, раз тут застаюся.

Пішчык. Пакажу.

Шленца. Думаю, што ён нам не спатрэбіцца. Бо невядома, якія далейшыя загады паступяць ад князя. Так што дарэмна грошы на чортведама каго трацім!.. Многа ўжо заплаціў?

Пішчык. Даволі. Але не ўсе. На ланцугу такім чынам трымаю.

Шленца. Астатнія злоты аддасі мне. Прасі яшчэ ў князя. Няхай не шкадуе. На яго ж трацім.

Пішчык. Янавяльможны не шкадуе.

Шленца. Гэй, карчмар, нясі нам зноў гарэлкі з перцам!


Карчмар нясе штоф.


Карчмар. Учора тут ваша войска прыходзіла, паны палякі. Гусары. Учатырох. Дык таксама няблага жлукцяць. Відаць, і яны запівалі штосьці? Здзелку ці гешэфт?

Шленца. Што табе да гэтага, пся крэў! Мы грошы табе плоцім? Плоцім! Ты і не сунься, быдла, куды не просяць!

Карціна дзявятая

Зноў Вашчылава камера ў Пячэрскай крэпасці. Вашчыла стукае кулаком у дзверы. Заходзіць манах.


Манах. Не сядзіцца аднаму?

Вашчыла. Вядзі, ойча, да губернатара.

Манах. Эйш, чаго захацеў? Па-першае, генерал-губернатара няма ў Кіеве, па-другое, па горадзе цябе вадзіць вось так, як стаіш, забаронена. Для цябе гэта небяспечна. Крый бог, палякі ўбачаць!.. Каго паклікаць?

Вашчыла. Ну, гэтага... пана прэм’ер-маёра, што неяк прыходзіў сюды.

Манах. Маёра? Можна. Гэта можна. (Выходзіць.)


Вашчыла застаецца адзін. Ходзіць па камеры. Праз нейкі час ляскаюць дзверы. Гэта — прэм ’ер-маёр Гарнастаеў.


Гарнастаеў. Што, надумаў нарэшце, гетман?

Вашчыла. Мне трэба пабачыцца з тым чалавекам, якога вы схапілі ў лаўры.

Гарнастаеў. Дык хто ж ён усё-ткі? Знаёмы твой?

Вашчыла. Пагавару з ім, тады скажу.

Гарнастаеў. Што ж, гэта можна. Хоць, вядома, інструкцыяй забараняецца. На ўсё ёсць правілы, гетман. А раптам змовіцеся?

Вашчыла. Не да змоў цяпер нам. Дый пра што можна змовіцца, калі ў няволі.

Гарнастаеў. У няволі якраз і выспяваюць змовы. Але ладна, я парушу інструкцыю. Толькі дзеля нашай павагі да цябе, гетман. Зразумей, расійскія ўлады да цябе нічога не маюць. Проста трэба ведаць пра ўсё, каб вырашыць з табой. Калі верыць палякам, то...

Вашчыла. Даліся вам, пан маёр, палякі!..

Гарнастаеў. Адна ўмова — сустрэча павінна адбывацца ў прысутнасці нашага чалавека.

Вашчыла. Вывіжоўшчыка? Манаха гэтага? Гарнастаеў. Так.

Вашчыла. Няхай, раз іначай нельга.


Прэм’ер-маёр выходзіць. У камеру заходзіць манах, прыносіць вячэру.


Манах. Падмацуйся, чалавеча.

Вашчыла. О Госпадзі, яшчэ і гэта!


Манах чамусьці смяецца з Вашчылавых слоў, праўда, па-манаску, усё роўна як употай, змушана. Ставіць ежу на стол. Канвойны прыводзіць сотніка Міколу.


Сотнік. I гэты шпег тут?

Вашчыла. Цяпер нам ужо без лішняга вуха і чужога вока не абысціся, сотнік. Такая наша доля. Значыць, і ты зняволены?

Сотнік (нібыта не чуе Вашчылу). А ў Кіеве нават манахі ў наглядчыках?

Манах. Прыслужваем.

Вашчыла (да сотніка). Нябось, галодны?

Манах. I біты, і галодны.

Вашчыла. Гэта праз мяне.

Сотнік пачаў есці.

(Нейкі час моўчкі глядзіць на свайго таварыша.) У рускіх многа крыміналу на мяне. Відаць, палякі стараюцца.

Сотнік. Бачыў я тут ротмістра Шленца і шляхціча Пішчыка.

Вашчыла. А-а, вунь што!.. Ды ніякай. Рашыў я, Мікола, ва ўсім прызнацца. Можа, цябе гэтым уратую. Манах вось прыстаўлены, каб слухаць нас. Таму не палохайся. Я ўсё прадумаў. Але не дае мне спакою думка — што здарылася ў Царковішчы? Як гэта выйшла, што княскія драгуны паспелі туды, лічы, адразу за намі, пасля бойкі пад Крычавам?

Сотнік. Мусіць, сапраўды хтосьці навёў на нас.

Вашчыла. Я ўсё думаю — ці ўсё мы тады зрабілі як трэба?

Сотнік. Што ўжо цяпер думаць!..

Вашчыла. А я вось думаю, сотнік. Выходзіць, падняў мужыкоў на змаганне, а толку даць не здолеў, нібыта дарэмна ўсё — і кроў, і пакуты, і надзеі. Вось папрасіў, каб прывялі цябе. Маўчаць больш не мае сэнсу. Да таго ж мы не ворагі Рускай дзяржаве, Мікола.

Сотнік. Калі не ворагі, то чаму нас трымаюць?

Вашчыла. Мяне, напрыклад, палякі патрабуюць выдаць, а пра цябе пакуль ніхто не ведае. Не скора, мусіць, народ наш зноў падымецца за волю, раз мала хто ўцалеў там...

Сотнік. Мала, войт.

Вашчыла. Мне б зноў на Сож, на Бесядзь...

Сотнік. Забудзь пакуль.

Сядзяць моўчкі.

Давай, Васіль, заспяваем нашу песню!

Пяюць.

Манах. Дзіва, але гэта наша, украінская. Толькі словы трохі перайначаны.

Вашчыла. Яна і наша, беларуская. I ў твайго народа, і ў нашага адны пакуты праз ўсё жыццё. Няйначай, у старыя часы казакі Налівайкі занеслі да нас гэту песню. Ці ж маеш, чарнец, чым пісаць? Справа такая, што трэба засведчыць.


Манах выходзіць, прыносіць пісьмовыя прылады, паперу.


Сотнік. А ты. Васіль, добра падумаў, што збіраешся прызнавацца.

Вашчыла. Падумаў, сотнік. Пішы, чарнец. Нарадзіўся не тут я, у Малой Расіі. Нарадзіўся ў беларускай зямлі, у вёсцы Лобжа, што ў Крычаўскім старастве, і жыў потым за князем Радзівілам. Адкуль прыйшлі ў тую зямлю дзед мой Пацей ды бабуля Ганнуша, дакладна не ведаю. Бацька казаў, што нібыта паходзяць сапраўды з тутэйшага маларасійскага сяла Чамаданава. З Лобжы дзед мой і бацька Мацей перайшлі жыць у Мсціслаўскім ваяводстве ў маёнтнасць шляхціча Святкоўскага ў вёску Мурын Бор. Старыя ўсе нашы хутка памерлі, застаўся я з братамі — Мацеем, Яфрэмам ды Сямёнам жыць пры маці Марыне. Але і з Мурынага Бора сям’і давялося перабрацца ў тым жа Крычаўскім старастве ў другое месца, у Сілічы. Там і прайшло ў асноўным жыццё. У Сілічах стаў войтам. Прозвішча Вашчыла маю не дзедава і не бацькава, як яны пісаліся, не ведаю. Жыву Вашчылам. Ёсць у мяне дарослы сын Якаў з жонкаю і малалетні Мартын. Мне пяцьдзясят чатыры гады. Жонка таксама памерла. Так што ўсё маё засталося ў Крычаўскім старастве, жыў за князем Радзівілам, якога не здолеў перамагчы. Аб гэтым вельмі шкадую і дакараю сябе. Жыдоў у часе паўстання не забіваў. Гэта дарэмна на мяне гавораць. Здаралася, што ратаваў. Іншая справа, што за ўсім прасачыць не хапала магчымасці. Можа, хто і пацярпеў ад гневу людскога. Мы толькі хацелі прагнаць арандатараў з нашай зямлі. А браты Іцкавічы зніклі са стараства яшчэ перад паўстаннем. Думаю, што іх недзе перанялі на дарозе чавускія цыганы. Казалі мне пра гэта мужыкі. Там, каля Чавусаў, што паміж Магілёвам і Мсціславам, цыганскае баронства здаўна. Няйначай, цыганы і паквапіліся на жыдоўскае багацце, нарабаванае ў часе арандатарства. Іцкавічы былі хцівыя ліхвяры, рабавалі людзей, не маючы сораму за душой, але мае паўстанцы не чапалі іх. Мы толькі хацелі, каб князь замяніў іх. Радзівіл лічыць мяне сваім ворагам. Што ж, ворагам я князю стаў, гэта праўда, бо стаяў за вясковы народ і за крычаўскую рамесную беднату, не раз хадзіў з людскімі скаргамі да князёў у Слуцк, нават у Белую. Ажно пакуль цярпенне не скончылася.

Манах. Усё?

Вашчыла. Так.

Манах. Ну, а пра паўстанне?

Вашчыла. Гэта — іншая гісторыя. Ад мяне пакуль патрабавалі сказаць, хто ды адкуль.

Манах. Пастаў сваё прозвішча.

Вашчыла. Не навучаны грамаце.


Гасне святло. Чуецца тая ж песня, што і нядаўна.

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Карціна дзясятая

Санкт-Пецярбург. Калегія замежных спраў. Зноў граф Бястужаў-Румін і кіеўскі генерал-губернатар Лявонцьеў.


Бястужаў-Румін. Вось якую рэзалюцыю, генерал, меў я гонар атрымаць сёння ад урадавага сената па той справе, дзеля якой я прасіў вас затрымацца ў сталіцы. Спадзяюся, не сумавалі ў нас. Ды і рэзалюцыя, трэба сказаць, выйшла хутка, што даволі рэдка здараецца ў наш час. Так што маё прабачэнне за доўгую затрымку не спатрэбілася нават.

Лявонцьеў. Слухаю, граф.

Бястужаў-Румін. Паколькі справа з халопскімі бунтамі ў Крычаўскім старастве Вялікага Княства Літоўскага выйшла далёка за межы нашых з вамі паўнамоцтваў, Урадавы сенат пастанавіў утварыць для расследавання змешаную расійска-польскую камісію. Месцам знаходжання камісіі вызначана прыгранічнае мястэчка Мглін. Вам, генерал, належыць паведаміць аб гэтым падчашаму літоўскаму, князю Радзівілу, каб вылучыў у камісію сваіх камісараў.

Лявонцьеў. Зразумела, граф. Але дазвольце запытаць. Якое распараджэнне выйшла з урадавага сената адносна самога Вашчылы?

Бястужаў-Румін. Калі ўсё-ткі высветліцца, што ён не падданы Яе Імператарскай Вялікасці, а паляк альбо іншай прыроды чалавек польскі, то, згодна з трактатам аб вечным міры паміж Рэччу Паспаліта і Расіяй, яго давядзецца выдаць князю Радзівілу. Тым часам, калі Вашчыла акажацца сапраўды нашым падданым, усё прыме іншы кірунак. У такім выпадку ён падпадзе пад суд Расійскай імперыі. Суда нам не пазбегнуць, дарма што злачынствы, якія ўчыніў Вашчыла, ні палітычных, ні эканамічных інтарэсаў нашай дзяржавы не закранаюць. Па тым жа трактаце аб вечным міры падобныя справы без пакарання, самі ведаеце, не застаюцца. Таму Вашчылу належыць даставіць з Кіева ў Мглін. Адказнасць за ахову і бяспеку трэба ўскласці на вельмі надзейнага чалавека. Каго вы параіце, генерал?

Лявонцьеў. Старадубскага палкоўніка Максімовіча.

Бястужаў-Румін. Тым больш што мястэчка Мглін, здаецца, знаходзіцца на тэрыторыі Старадубскага палка?

Лявонцьеў. Так.

Бястужаў-Румін. I яшчэ ўлічыце адно — стала вядома, што цяперашні бунт у Крычаўскім старастве падаўлены вельмі жорстка. Руская дзяржава не можа закрыць вочы на падобную жорсткасць, бо яна накіравана на праваслаўных людзей, што значыць, на блізкіх нам па крыві і па веры.

Якраз гэта і трэба давесці ў ходзе расследавання да змешанай камісіі. У пісьме ж радзівілаўскім камісарам да літоўскага падчашага вам, генерал, неабходна сур’ёзна, не зважаючы на рэзкі тон, указаць уладальніку Крычаўскага стараства, што за ім даўно пражывае нямала беглых людзей з Расійскай імперыі і што ён патурае іхняму ўкрывацельству.

Лявонцьеў. Я пра гэта пісаў, ваша светласць.

Бястужаў-Румін. Не толькі вы, генерал. У другіх прыгранічных маёнтнасцях Вялікага Княства Літоўскага таксама назіраецца падобнае становішча, і там знаходзіцца шмат беглых з нашага боку. Дык вось у пісьме да падчашага вам трэба настойліва запатрабаваць вяртання іх у імперыю. Акрамя таго, варта ўжо цяпер пачаць захады, каб добраахвотна схіліць іх да гэтага. Сенат, як і трэба, ацаніў, генерал, ваш намер накіраваць у каралеўства свайго чалавека. Але самі ведаеце. Вашчыла цяпер, генерал, для падобнай місіі не падыходзіць.

Лявонцьеў. Зразумела. Давядзецца шукаць кагосьці іншага.

Бястужаў-Румін. I не аднаго.

Лявонцьеў. Падумаем, граф. Тым больш што ў прыграніччы праблема гэта мае і другі сэнс. Польскі бок, не пакідаючы займацца інтрыгамі супраць імперыі, часта скарыстоўвае былых нашых падданых у зламысных мэтах. Адтуль, з-за польскай граніцы, пачынаючы з часоў ілжэцароў, не перастаюць пранікаць цёмныя людзі. I з кожным годам усё больш і больш.

Бястужаў-Румін. Гэта вечная праблема граніцы, генерал. Наўрад ці ёсць якая магчымасць яе рашыць. Іншая справа — зменшыць вастрыню. Але добра, будзем лічыць, што такім чынам аб усім дамовіліся, генерал. Больш я вас не затрымліваю. Шчаслівай дарогі ў Кіеў.


Генерал-губернатар кланяецца графу, выходзіць.

Карціна адзінаццатая

Замак Гераніма Радзівіла ў Слуцку. У багатым пакоі чакае шляхціч Пішчык. Ля дзвярэй, з двухбакоў, стаіць княская стража. Адчыняюцца дзверы. Заходзіць Радзівіл. Пішчык падхопліваецца, схіляецца ў нізкім паклоне перад князем.


Пішчык. Яснавяльможны князь наш, я спяшаўся з Кіева, каб заспець вашу мосць у Крычаве альбо палкоўніка Пястрыцу. Давялося, не злазячы з сядла, імчаць сюды.

Радзівіл. А што мне было рабіць у Крычаве? Парадак у старастве наведзены. Бунтаўшчыкі атрымалі па заслугах. Хлопы зноў прыведзены да пакорлівасці. I не абяцаннямі, як раней, а сілай. Цяпер мне патрэбны завадатар. Галоўны забойца і падбунтоўшчык. Патрэбны Вашчыла, для якога прыдумана ўжо кара не менш страшная, чым для ягоных хаўруснікаў — Бочкі, Карпача і каніцкага атамана Ветра. Атрымаў сваё і саматэвіцкі поп.

Пішчык. Так, так, яснавяльможны князь!

Радзівіл. Але я атрымаў з Кіева ліст ад генерал-губернатара, што расійскі сенат выдаў загад аб стварэнні руска-польскай прыгранічнай камісіі па справе забойцы. З усяго відаць, у Санкт-Пецярбургу рашылі пагрэць рукі на пажары, які распаліў мярзотнік сілічоўскі войт. Там не супраць нават, каб раздзімаць затлелы пажар. Выдаць Вашчылу яны пакуль не збіраюцца. Наадварот, маюць намер распачаць вялікую цяганіну, выстаўляючы розныя нам прэтэнзіі. Што ў вас ў Кіеве?

Пішчык. Асабіста я, яснавяльможны князь, і ротмістр Шленца рабілі ўсё, каб выканаць ваш строгі загад. Не шкадавалі грошы, не...

Радзівіл. Ну, тое, што вы не шкадуеце мае грошы, гэта я ведаю. Можаш не гаварыць. Ты мне, шаноўны шляхціч, скажы, чаго вы з ротмістрам дамагліся па маім загадзе?

Пішчык. Забойцу Вашчылу ў Кіеве моцна ахоўваюць, яснавяльможны князь. Нам са Шленцам, нягледзячы на вялікія намаганні, не ўдалося не толькі паймець размову, каб учыніць допыт, але і пабачыць яго рускія не дазволілі. Адмову сваю

ў канцылярыі генерал-губернатара тлумачаць інструкцыямі, якія нібыта неабходна захоўваць з іхняга боку пры следстве.

Радзівіл. Следства ўсё-ткі вядзецца?

Пішчык. Ва ўсякім разе, выгляд, што яно сапраўды вядзецца, у Кіеве робяць, яснавяльможны князь.

Радзівіл. Цяпер гэтым заклапочаны не толькі ў Кіеве. Вы ж чулі, у рускай сталіцы надумалі стварыць змешаную камісію. I ўжо генерал-губернатар Лявонцьеў прапануе як найхутчэй прызначыць у яе камісараў. Я вось думаю цяпер аб гэтым. Але думаю таксама і пра тое, ці патрэбна мне такая камісія наогул? Што я мецьму з яе? Як мяркуеш, шляхціч?

Пішчык. Дык...

Радзівіл. Вось іменна — дык! За што я толькі плачу вам, гіцлям, са свае казны вялікія грошы? Лепей бы самі пашукалі іх у старастве — недзе ж Вашчыла схаваў нарабаванае ў жыдоў багацце. Дзеля гэтага ён таксама патрэбны мне, каб выдаў сховы. А што нягоднік выдасць, я не сумняваюся. У маіх лёхах і не такім развязвалі языкі. (Доўга ходзіць па пакоі, думае. Нарэшце зноў пачынае размову.) А што гавораць у Крычаве па маім ад’ездзе?

Пішчык. Я не дазволіў сабе нават пераначаваць там, адразу сюды.

Радзівіл. Ну ты, шляхціч, заўсёды добра служыў мне. Вось толькі нічога суцешлівага не прывёз. Мусіць, дарэмна я грошы даваў лішнія. Нябось, прапіліся там, па кіеўскіх карчмах? Ведаю я твайго Шленца. Вечна п’яны. Ну, што маўчыш?

Пішчык. Мы стараліся, яснавяльможны князь.

Радзівіл. Што мне з вашага старання!

Пішчык. Частка злотых пайшла на подкуп тамашніх абывацеляў.

Радзівіл. Ну і што?

Пішчык. Ну, калі раптам спатрэбіцца...

Радзівіл. Ды ўжо ж, відаць, і спатрэбіцца, шляхціч. Раз рускім даспадобы мой зацяты вораг, то мне таксама варта падумаць аб сваёй асобе. Літоўскі падчашы не такі чалавек, каб... Словам, да д’ябла тую камісію. Яшчэ невядома, дзеля чаго яна створана. Не дзеля аднаго таго ж, каб высветліць — мой падданы Вашчыла ці нейчы іншы? Як думаеш, шляхціч?

Пішчык. Ваш светлы розум, яснавяльможны князь...

Радзівіл. Дык мой светлы розум якраз і паказвае — да д’ябла тую каміссію. Але і адмаўляць рускім не стану ў ёй. Сёння ж прызначу двух камісараў — спраўнага афіцэра і адмысловага пісца-юрыста. На ўсякі выпадак. А цяпер слухай, шляхціч. Вашчыла не павінен даехаць да Мгліна, каб трапіць на камісію. Няхай рускія кусаюць потым локці сабе. Яны мне падрыхтавалі пастку, а я не дамся, пся крэў. Каго вы там, у Кіеве, нанялі?

Пішчык. Надзейнага чалавека, яснавяльможны князь.

Радзівіл. На тым і спынімся. Збірайся ў дарогу, шаноўны шляхціч. Павязеш ліст мой да генерал-губернатара. Але паедзеш у Кіеў не праз Гомель, а зноў праз Крычаў. Даставіш палкоўніку мой найстражэйшы загад — працягваць пошукі Вашчылавага вывадка. На тэрыторыі стараства недзе хаваюцца яго сыны, асабліва мне патрэбен другі, малалетні. Не выключана таксама магчымасць, што яны паспелі следам за бацькам перабегчы граніцу. Там ужо ваш са Шленцам клопат. А палкоўніку Пястрыцы ў Крычаве скажы ад майго імя, каб перавярнуў усё ў старастве, а вывадак Вашчылаў дастаў.

Пішчык. Дзякуй за вялікі давер, яснавяльможны князь.


Шляхціч колькі разоў б’е паклоны, спяшаецца выйсці. Радзівіл змрочна глядзіць услед. Тады моцна пляскае ў далоні, кагосьці кліча гэтым.

Карціна дванаццатая

Камера Вашчылы ў Пячэрскай крэпасці. Усё тая ж абстаноўка, але вязень — у ланцугах ужо.

Забягае манах, усё роўна як шнарыць нечага моўчкі альбо пільнуе за парадкам перад тым, як камусьці ўвайсці сюды. I сапраўды — праз момант у камеру ў суправаджэнні прэм’ер-маёра Гарнастаева заходзіць генерал-губернатар Лявонцьеў.


Лявонцьеў. Шанаванне маё, гетман, шанаванне.

Вашчыла глядзіць спадылба на генерал-губернатара, але твар яго спакойны, поўны годнасці.

Што, не чакаў візіту?

Вашчыла. Добры дзень, пан генерал.

Лявонцьеў. Ая вось прыйшоў паглядзець зноў на чалавека, які здолеў нарабіць шуму, як кажуць, на дзве дзяржавы. Што ён гэта, гетман, за нос нас вадзіў столькі? Я ўжо гатовы быў паверыць, што ты сама бяскрыўднасць і што шукаеш сваю былую радзіму, сяло Чамаданава Пачопскай сотні. А тут прыязджаю, паказанні твае чытаю. Аказваецца, не той ты, за каго выдаваў сябе.

Вашчыла (адчужана). Я ў гэтым прызнаўся. Добраахвотна. Але за маё згоднае прызнанне прашу, пан генерал, ласкі. Адпусціце майго чалавека.

Лявонцьеў. Не за сябе просіш — за дружбака? Можа, за вайсковага старшыню?

Вашчыла. За сотніка. Узялі вы яго дарэмна. Лявонцьеў. Што значыць — дарэмна? Чалавек пранік да нас з чужой дзяржавы і гэта дарэмна па-твойму?

Вашчыла. Я пра тое, што ніякай карысці вашай дзяржаве ад яго. Я нарабіў у старастве шкоды, я і адказваць мушу. З гэтым я і прызнанне даваў, каб яго адпусцілі. Уважце маю просьбу. Хопіць з вас аднаго мяне. Хоць я перад вамі таксама не вінаваты, а ён — тым больш.

Лявонцьеў. Гэта праўда, перад намі ты не вінаваты, але ж існуюць міждзяржаўныя адносіны. I тая дзяржава, дзе ўчынена злачынства, мае права патрабаваць выдачы вінаватага. Тое ж, аб чым мы размаўлялі мінулы раз, трэба выкінуць табе згалавы. У той справе ты нам больш не памочнік, бо дзяржаўны злачынца, кіраўнік паўстання, якое нанесла нашаму суседу, літоўскаму падчашаму, вялікія страты. Радзівіл да цябе мае прэтэнзіі — акрамя таго, што ты са сваімі людзьмі зруйнаваў ягоную маёнтнасць, яшчэ і многа людзей пабіў, жаўнераў таксама.

Вашчыла. Людзей я не забіваў. Гэта дарэмна. А што пра жаўнераў, дык на тое вайна, пан генерал. Яны забівалі нас, мы — іх.

Лявонцьеў. Па ўказу Яе Імператарскай Вялікасці створана прыгранічная руска-польская камісія. Яна займаецца тваёй справай. Гэта я павінен заявіць табе афіцыйна. Так што з-пад маёй улады ты неўзабаве вызвалішся.

Вашчыла. А сотнік мой?

Лявонцьеў. Сотнік сапраўды быццам бы ні пры чым тут, хоць, канечне, сышоў бы за сведку. Але ты праўду кажаш, шкоды ён нашай дзяржаве не нарабіў і патрабавання аб яго выдачы мы ад князя Радзівіла не маем. Так што на сотніка пакуль цалкам распасціраецца наша добрая воля. Але пра сотніка твайго пасля. Цікава мне ведаць, Вашчыла, чаго ты хацеў, бунтуючы супроць свайго ўладальніка стараства?

Вашчыла. Волі хацеў Не было ўжо як пад князем жыць. Задушыў ён нас сваімі арандатарамі. Таму я і хацеў даць людзям волю.

Лявонцьеў. Ну, гэта ўсе вы, бунтаўшчыкі, так гаворыце. Сцянан Разін у нас таксама ў граматах сваіх тое ж пісаў.

Вашчыла. Не чуў я пра такога.

Лявонцьеў. А дарэмна, а то б не пайшоў на злачынства, калі б ведаў, чым разінскі бунт скончыўся і як сам той злодзей скончыў. Значыць, і ты хацеў волю народу даць

Вашчыла. Волю, пан генерал.

Лявонцьеў. А царом не хацеў стаць?

Вашчыла. Я бунтаваў людзей супроць Радзівіла. А каралём у нас — другі чалавек.

Лявонцьеў. Навошта ж тады называў сябе гетманам, унукам Багдана Хмяльніцкага?

Вашчыла. Я не называў так сябе, я ўжо гаварыў вось яму. (Ківае на прэм’ер-маёра Гарнастаева.) Я чалавек просты, звычайны войт, і ўсе пра гэта ў нашым краі ведалі. Навошта ў такім разе было мне выдаваць сябе за гетмана, ды яшчэ за Хмелевага ўнука? Не, пан генерал, гэта не ў нашых звычках выдаваць сябе пры ўсім народзе за кагосьці.

Лявонцьеў. Ну, а праўда, што ты хацеў рушыць свае атрады на Слуцк, дзе галоўная кватэра Радзівіла, нават на сталіцу Вялікага Княства Літоўскага? Ці многа пад табой войска было?

Вашчыла. Многа, пан генерал. Тысячы. I гарматы былі, і конніца была, усё, як трэба ў войску. А пра Слуцк, пра Вільню? Канечне, мы ведалі, дзе галоўныя князевы гнёзды, але ж у мяне не было вучоных палкоўнікаў, каб кіраваць такім паходам.

Лявонцьеў. Ну, добра, гэта стратэгія, бачу, сапраўды не па табе. Кажуць, што ты хадаком ад мужыкоў часта ў свайго князя быў? Суплікі насіў.

Вашчыла. І ў Слуцк, і ў Вільню, і ў Белую.

Лявонцьеў. Дзе гэта?

Вашчыла. За Бярэсцем.

Лявонцьеў. Гэта вы так у сябе Брэст-Літоўск завеце?

Вашчыла. Так.

Лявонцьеў. То раскажы мне пра свайго князя? Што ён за чалавек?

Вашчыла. Багаты і хцівы. Мы доўга ўсім стараствам прасілі яго зменшыць падаткі, прыслаць добрых арандатараў. А ён адно абяцаў, але ўсё горшых і горшых прысылаў. А тыя і для сябе народ абдзіраюць, і для князя. Таму мы і не вынеслі, за зброю ўзяліся.

Лявонцьеў. Ну, гэта зразумела. Але я не пра тое. Як князь жыве?

Вашчыла. Я з ім гарбату не піў. Праўда, калі хадзіў за хадака да яго, то размаўляць размаўляў. (Усміхнуўся.) Ідала ён за сябе ставіць перад палацам у Слуцку. Бадай, гэтым і заняты больш за ўсё, не да людзей яму.

Лявонцьеў. Якога ідала?

Вашчыла. Ну, статую. Чалавека, на сябе падобнага, з мармуру.

Лявонцьеў (таксама ўсміхаецца). А-а, вунь ты пра што!..

Вашчыла. Сядзіць цэлы дзень на гульбішчы ды пазірае, як масцеравыя высякаюць з яго на плошчы статую.

Лявонцьеў. Што ж, у князя свае забавы. На тое ён і князь. Ведае, мусіць, што чалавек не вечны на зямлі. Вось і клапоціцца пра будучае. Не баішся расплаты за бунт?

Вашчыла. Не, пан генерал. Мяне расплата цяпер не палохае. Быў ужо час на вашых харчах пра ўсё падумаць. Аб адным шкадую, што не раздзяліў лёс са сваім войскам, са сваімі войтамі ды сотнікамі. Усе яны пакараны ў Крычаве — каго на кол княскія жаўнеры пасадзілі, каго сабакамі зацкавалі, каго пад лёд на Сажы пусцілі... Гэта я дарэмна зрабіў, што ўцякаць кінуўся. З гарачкі гэта, не падумаўшы. Ды і надзея ў мяне спела — сабраць зноў па вясне войска... Гэтым і спакусіўся на ўцёк...

Лявонцьеў. Значыць, не ўтрымаўся б ад ранейшага, каб на волі застаўся?

Вашчыла. Там відаць было б.

Лявонцьеў. Вось што, гетман, раскажы ты ўсё пра крычаўскі бунт маёру, пакуль што да чаго. Як пачынаў бунт, што вы рабілі пры ім і чым скончылі. Князь твой пра сваю будучыню дбае, узводзячы помнік, а ты паклапаціся пра сябе. Няхай запіша манах за табой. Папера доўга жыве. Часам нават мёртвым даводзіцца апраўдвацца перад людзьмі. Ну, бывай, гетман.


Генерал-губернатар збіраецца выходзіць.


Вашчыла. А што са мной усё-ткі будзе, пан генерал?

Лявонцьеў. Хутчэй за ўсё давядзецца цябе выдаць пасля камісіі князю. Сам паказаў — ягоны ты падданы. А ў такім разе злачынцаў мы павінны перадаваць туды, дзе яны рабілі злачынства. Так у дагаворы запісана, гетман.

Вашчыла. А сотнік мой? Як вы маеце паступіць з ім?

Лявонцьеў. Ты лепей пра сябе думаў бы.

Вашчыла. Я ж спадзяваўся.

Лявонцьеў. Падумаем, урэшце, гетман, і пра сотніка.


Генерал-губернатар выходзіць.


Гарнастаеў. Ну што, Вашчыла. Не хацеў у царкве спавядацца, давай перада мной. Генерал мае рацыю — папера жыве даўжэй за чалавека.

Вашчыла (сумна). Наспавядаўся я перад вамі ўжо і без таго.

Гарнастаеў. Я вось пра што падумаў, Вашчыла, а што, сотнік твой — вернецца зноў у стараства, калі мы яго адпусцім? Ну, з той жа справай, пра якую генерал меў намер згаварыцца з табой?

Вашчыла. Угаворваць беглых рускіх, каб вярталіся назад сюды, у Расію?

Гарнастаеў. Так.

Вашчыла (думае, затым гаворыць, паціскаючы плячамі). Хіба што...

Карціна трынаццатая

Тая ж карчма ў Кіеве. Той жа карчмар і двое ранейшых — ротмістр Шленца і шляхціч Пішчык.


Шленца. Дык, кажаш, князь грошы шкадуе? А мы вось зараз за яго яснавяльможнае здароўе... (Бярэ штоф, каб наліць шляхцічу.)

Пішчык. Не, трэба дачакацца абывацеля. Ды і стаміўся я. Гэта ж столькі праскакаць. Ажно штаны баляць. Дзе той Крычаў, а тут ужо Кіеў.

Шленца. Як сабе знаеш, шляхціч, а я вось яшчэ глыну. (П'е.) Пакажы ліст князеў.

Пішчык. Не нашых вачэй гэта...

Шленца. Не дуры, шляхціч.

Пішчык дастае з-за пазухі скрутак, трохі трымае ў руках, а тады ўсё-ткі аддае. Шленца чытае.

Якое шляхецтва! Быццам брат да брата піша. Але ж ты не ўсё сказаў — князь піша, каб мы з табой ды са сваімі гусарамі суправаджалі забойцу Вашчылу на камісію ў Мглін.

Пішчык. Напэўна, гэта рускія павінны сказаць нам. Можа, ад іх згода патрэбна?

Шленца. Халера, пся крэў. Гэтак і да восені адсюль не выбрацца, з гэтай паганай Расіі.

Пішчык. Цыц! (Глядзіць на карчмара.) А вось і чалавек наш. (Паварочваецца да дзвярэй.)


У карчму заходзіць Чорны дзяцюк.


Шленца (да яго). Сядай, твая мосць, частуйся. (Налівае.) Шляхціч кажа, што ты ўжо гатовы памагчы нам?

Чорны дзяцюк. Была такая змова.

Шленца. Дык што скажаш, пся крэў? Можа, перадумаў?

Чорны дзяцюк. Справа прывычная.


Ротмістр смяецца.


Шленца. Што значыць — прывычная?

Пішчык. Не чапляйся да чалавека, ротмістр! (Пачынае браць на сябе размову.) Плата тая ж застаецца і сродкі тыя — нож ці атрута. Калі не здолееш тут, у Кіеве, то па дарозе, будзеш следаваць за канвоем да самага Мгліна, але справу зробіш!

Шленца. Так, пся крэў, а то я жартаваць не стану, халера. (Вымае з ножнаў шаблю напалавіну, ляскае ёю.) Раз — і галава далоў!

Чорны дзяцюк. Навошта пан лаецца?

Пішчык. Ты не звяртай увагі. Гэта ротмістр страху наганяе. Але слоў звычайна на вецер не кідае.

Чорны дзяцюк. Тое і я раблю.


Пішчык кідае перад Чорным дзецюком важкі мяшочак. Той хапае амаль на ляту.


Шленца. Абмыць трэба, значыць, шляхціч, такую важную справу. (Бярэцца за штоф.) Не шкадуй князевых грошай! Гэй, карчмар, нясі новаму чалавеку свайго тухлага селядца! Ды і нам са шляхцічам на зуб што-небудзь падкінь!

Чорны дзяцюк не мае намеру піць, ківае Пішчыку. Ссутулены, выходзіць.

(Як шкельца, ужо цвярозы.) Штосьці не падабаецца мне ён, твой памагаты, халера? Ой, не даспадобы! Прыйшоў, чырвонцы згроб і лататы. Нават паху сабачага пасля сябе не пакінуў. Глядзі, шляхціч, не шукаў бы ён нас. Што — нас? Князя яснавяльможнага! Хіба сам верыш такому?

Пішчык. Па дарозе забойцы не валяюцца, ротмістр. А справу княскую трэба зрабіць. Што да даверу — дык тут я і сабе не дужа давяраю. Давядзецца, мой дабрадзею, папільнаваць — і тут, у Кіеве, і там, дзе гэта мецьме.

Шленца. Ну, за літоўскую стражу, шляхціч. Віват! (П'е.) А то ўжо чорт сёння з’яўляўся ўначы. Да д’ябла чорта!

Карціна чатырнаццатая

Турэмная камера ў Пячэрскай крэпасці.

Заходзіць манах.


Манах (да Вашчылы). Сказана рыхтаваць цябе ў дарогу. Але там чалавек твой чакае. Дапусцілі.

Вашчыла. Пакліч.

Манах адчыняе дзверы, кліча сотніка Міколу.

Дзень добры, сотнік.

Сотнік. Дзень то добры, Васіль, вясна ўжо, лічы, на дварэ мінае.

Вашчыла. Мужыкі, нябось, адсеяліся ў нас?

Сотнік. Калі было каму.

Вашчыла (уздыхае). Сон бачыў сянні. Кідаліся ўсю ноч сабакі на мяне. Нібыта і я ў мядзведжай шкуры, як і войт Іван. Кажаш, у мядзведжую шкуру князь загадаў зашыць Карпача?

Сотнік. Сам я не бачыў гэтага, але сведкі ў Крычаве былі тады. Няйначай, праўда, войт. (Пасля маўчання.) Рускія мяне адпускаюць у стараства.

Вашчыла. Хвала Богу.

Сотнік. Ва ісціну, войт.

Вашчыла. Мартына ў сне бачыў таксама. Каб не здарылася што з ім. Якаў ужо дарослы, не страшна, а вось гэты... Скруха мая... Ды не дужа падбівай мужыкоў, каб вярталіся. Бо там пан, тут — барын. Што той, што гэты. Адна панская няволя. Гавары ўсім, што да позняга Спаса таксама аб’яўлюся ў старастве. Няхай не забываюць. Дый дарога на суд доўгая, а вось...

Сотнік (косіцца на манаха). Палякі ўсё чамусьці па корчмах шушукаюцца.

Вашчыла. Не разляцелася вараннё?

Сотнік. Крумкае.

Вашчыла. Крумкачы — на падаль.

Сотнік. Свят, свят, войт! (Махае рукой.) Дарога да Мгліна сапраўды доўтая. Гэта мне прэм’ер-маёр казаў, што цябе нібыта мусяць везці ажно ў Мглін. Да стараства адтуль рукой падаць.

Вашчыла. Вось і я думаю. Таму й гавары ўсім, што... (Маўчыць.) А хораша мы з табой спявалі, Мікола, той раз. Ажно манах вось пазайздросціў, чорная ў яго душа!.. Так і не зразумець — каму служыць, Госпаду Богу ці мамоне?

Манах. Мы — прыслужваем.

Вашчыла. Служыць альбо прыслужваць — адно і тое. Ці многа ж табе даюць за мяне?

Манах. Пабойся Бога, чалавеча. Дзе гэта знойдзеш, каб забойцу ды так вось утрымлівалі, акурат важную персону?

Вашчыла (паказвае на ланцугі). А гэта?

Манах. Путы цялесныя — не путы душэўныя. Сказана, у царкву перад дарогай звадзіць цябе.

Вашчыла. Перад смерцю памалюся ўжо. Недзе пасля.

Манах. Ведама, бязбожнік. А за хлеб-соль трэба дзякуй сказаць.

Вашчыла. Што ў гэтым разумееш, чарнец!.. (Да сотніка.) Я многа думаў, Мікола, якую мы памылку дапусцілі пад Крычавам, што нас разбілі. Трэба было ўсё ж паслаць Ветраў атрад на дрыбінскую дарогу, каб пераняць княскіх драгунаў з артылерыяй. Сам не дадумаўся, а сотнікі не падказалі, хоць і ведалі, што з Невеля ідзе асаджаным падмога.

Сотнік. Што цяпер успамінаць?

Вашчыла. Не, сотнік, не. Мне за ўсё адказваць — і перад паўстанцамі, і перад Богам. Праўда, з Богам мы неяк паразумеемся пасля. А вось мужыкі... Збіраў, абяцаў, што волі даб’ёмся, а зладзіць усё як трэба не здолеў. I ў Царковішчы не так усё выйшла. Пра гэта толькі і шкадую цяпер. Будзеш у Відуйцах — скажы Пёкле, няхай таксама не памінае ліхам, кахаў яе, адна ўцеха была пасля смерці жонкі.

Сотнік. Рана яшчэ, войт, адпяваць сябе.

Вашчыла. Ну, пра гэта адзін Бог ведае, сотнік. Я гэта, каб усё па-людску паспець. Але ідзі, у Кіеве не затрымлівайся, раз ужо так выйшла, што такую магчымасць далі табе. Сянні так, а заўтра можа іначай выйсці. Бывай, сотнік. (Устае з лаўкі, абдымае таварыша.) Сына майго глядзі, у крыўду не давай.


Манах выводзіць сотніка з камеры.

Карціна пятнаццатая

Карчма на дарозе.

Тут ужо сядзіць за сталом Чорны дзяцюк.

Рускія стражнікі вядуць у ланцугах Вашчылу. У гэтай кампаніі — Шленца і Пішчык. Рускія стражнікі падводзяць Вашчылу да стала амаль на покуці, блізка да Чорнага дзецюка. Самі сядаюць за другі стол. За трэцім размяшчаюцца літоўскі ротмістр і шляхціч.


Шленца (крычыць карчмару). Гэй, кацап! Стаўляй на стол што ёсць! (Звяртаецца да стражнікаў.) I вы, паны рускія, не пагрэбуйце. Сядайце з намі, няма чаго чыніцца. У шляхціча грошай хапае, тым больш — у нашага яснавяльможнага князя.

Рускія колькі часу раздумваюць, тады сядаюць разам.

Вы пільнуйце, пся крэў, гэтага злачынцу (паказвае на Вашчылу), мацней пільнуйце, князь чакае не дачакаецца яго ў Слуцку. От пацеха будзе! Нават зоркі на небе захістаюцца ў жаху, халера!

Першы стражнік. Мы служым...

Другі стражнік. Ад нас не ўцячэ!

Першы стражнік. А што ён такое зрабіў, што гэткая пільнасць за ім спатрэбілася?

Шленца (хапаецца за шаблю). Я от!..

Пішчык (памяркоўна). Што робяць зладзеі? Рабуюць, забіваюць.

Першы стражнік. Але я чуў, што вязём мы яго нібыта, каб перадаць на граніцы ў Мгліне вашаму цару?

Шленца. Не крулю, а князю, літоўскаму падчашаму яснавяльможнаму Радзівілу Гераніму.

Другі стражнік. Што гэта — пад чашаю?

Шленца (са злосцю). Не пад чашай, пся крэў, а падчашы!

Другі стражнік. Дык хто вы — палякі ці як?

Пішчык. Літоўцы мы Рэчы Паспалітай.

Першы стражнік. Значыць, не хрысціяне?

Пішчык (пакрыўджана). Чаму раптам не хрысціяне? Я — праваслаўны шляхціч, ротмістр — католік.

Другі стражнік. Дык хто ж з вас нехрысць у Літве?

Шленца. Ат, не па тваім розуме гэта, кацап!.. Праваслаўны, католік, вуніят!.. Пі вось, пакуль даюць, пся крэў, а пан шляхціч не пашкадуе тым часам князевых злотых.

Другі стражнік. Выпіць — можна, чаму не выпіць, але няхай карчмар накорміць і ланцужніка.

Пішчык. Кормныя ж вам і на яго выдалі?

Першы стражнік. Выдалі-то выдалі, але ж кішэня ў майго таварыша дзіравая. Вось і выпала манетка са штаноў па дарозе. Цяпер ступай, знайдзі яе ў пыльным пяску. Не, паны палякі, вы ўжо, будзьце ласкавы, не пашкадуйце князевых злотаў і на яго.

Шленца. Ты, кацап, не прыдурвайся!

Першы стражнік. А што гэта ты, пан ротмістр, усё кацап ды кацап? Гэта абразліва ў нас.

Шленца. Эйш, пся крэў!

Першы стражнік. I гэта неяк па-сабачаму.

Пішчык (умешваецца). Добра, я заплачу. Здаецца, яшчэ пару злотых затрымалася ў кішэні. Але каб апошні раз, паны рускія.

Другі стражнік (махае рукой). Давай, гані, а там відна будзе.

Пішчык (да карчмара). Дай паесці злыдню! (Ківае галавой, на Вашчылу.) Плачу і за яго, каб яму пуста! Толькі і ведаю, што на ўсякую свалату трачуся!

Шленца. А дзе твая шынкарка, шынкар? Хаваеш пенкну пані? А то ў Кіеве адну я ўпадабаў быў. О, вельмі пенкна і пакладзіста была, пся крэў.

Пішчык (смяецца). Пан ротмістр, я ўжо і не ведаю, на які рахунак адносіць твае заляцанні?

Шленца. Згінь, шляхціч!

У карчме робіцца шумна ад людской гаманы. Расчыняюцца дзверы, заходзіць абарваны чалавек з жабрацкай торбай і лірай. На твары ў яго — выпалены знак: няскончаная пятля, акурат запытальнік. Чалавек доўга стаіць незаўважаны, тады накіроўваецца да стала, за якім сёрбае з міскі звязанымі рукамі Вашчыла. Той падымае галаву, пазнае. Гэта — ягоны пісар Іван Бочка.

(Нарэшце заўважае вандроўніка). Куды прэш, быдла? Не бачыш хіба, што нельга? Не бачыш, што гэта злачынца? Ану — прэч, пся крэў!


Першы стражнік кідаецца стаць паміж пісарам і Вашчылам. Хапае пісара за грудзі. I раптам адхінаецца — чуе, як чалавек адно мармыча ды знявечаны паказвае язык у роце. Махае рукой.


Першы стражнік. Няхай сабе сядзе. Калека ён, шкоды не наробіць. Ні языка ў роце, ні мовы.

Пішчык. Калека ён, кажаш? (Доўга глядзіць на пісара.)

Першы стражнік. Без’языкі нават. (Зноў махае рукой маўляў, што з яго ўзяць?) Чорт з ім, няхай сядае, шляхціч, дзе хоча!..


Пішчык пераводзіць позірк на Чорнага дзецюка, неўпрыкмет маргае.


Пішчык (да ротмістра і стражніка). Добра, няхай сядзе.


Застолле са Шленцам на чале зноў пачынае шумець. Пішчык раз-поразу кідае позірк на Чорнага дзецюка, але той нібыта нікога не заўважае і нікога не слухае.


Вашчыла (ціха). Пісар, ты?

Пісар ківае галавой, апускаецца на ўслон, насупраць Вашчылы.

На, еш. I маўчы. Я ведаю, што ў цябе язык адрэзалі княскія суддзі. Значыць, мала ад цябе цяпер толку. Хіба што... Ладна я буду гаварыць, пакуль шляхта ды стражнікі гуляюць, а ты ківай мне галавой ці вачамі паказвай. Лепш, канечне, вачамі, тады падобна будзе, што гэта я сам з сабой размаўляю.

Пісар плюскае вачамі.

Сотнік Мікола паслаў?

Пісар зноў плюскае вачамі.

Значыць, дабраўся да стараства ён?

Пісар плюскае вачамі.

(Як у адчаі.) Ах, пісар, пісар, як мне патрэбен твой цэлы язык! Раней была патрэба ў тваім гусіным пяры ды атраманце, а цяпер — жывое слова ад цябе чуць хочацца. Дзе мой сын Мартын? Мікола не гаварыў?

Пісар падае станоўчы знак.

Жывы?

Пісар плюскае вачамі.

Дзе ж ён цяпер, па-ранейшаму ў беладубраўскага папа?

Пісар адмоўна ківае галавой.

Але ў старастве?

Пісар круціць галавой.

А Якаў? Жывы?

Пісар пацвярджае.

Ну й за тое хвала Госпаду Богу. Хоць дзяцей княскім слугам не ўдалося высачыць. А шукаюць?

Пісар плюскае вачамі.

Што ж робіць сотнік?

Пісар не ведае, як растлумачыць.

Я хацеў спытаць... Зрэшты, што я хацеў спытаць — гэта... Без'языкаму чалавеку нельга на гэта адказаць. Вось што князь нарабіў: не толькі твар знявечыў, але і мовы пазбавіў. Мне ж тым часам многа, вельмі многа трэба распытаць у цябе. Ды не ведаю, як гэта зрабіць!.. Сотнік перадаваў што-небудзь?

Пісар адмоўна ківае галавой.

На словах загад даў?

Пісар плюскае вачамі.

Але ж якія тыя словы? Які той загад. Мне трэба ведаць.

Пісар спярша плюскае вачамі, тады адмоўна ківае галавой.

Гора наша, гора! Без языка пісар народны, без мовы — народ. Ну, а нашто ж ён усё-ткі паслаў цябе праз граніцу? Дарэчы, дзе ты яе пераходзіў? У Латаках?

Пісар адмоўна ківае галавой.

Нічога не разумею!.. Значыць, тут, супроць Хоцімска, перайшоў? Дык дзеля чаго ты ўсё-ткі прыйшоў сюды, ажно ў чужую краіну, пісар?

Пісар ставіць два пальцы на стол, перабірае імі, паказвае на Вашчылу.

Зразумела. Будзеш ісці ўслед за мной. Куды мяне павязуць, туды й ты пойдзеш. Выручаць сотнік не збіраецца мяне? Людзей падрыхтаваў? Ты адзін?

Пісар плюскае вачамі.

Дык ты адзін?

Пісар зноў плюскае вачамі.

Але якая карысць тады хадзіць табе за мной, хлопча? Я табе сам сказаў — вязуць мяне ў Мглін, гэта мястэчка за Старадубам, будзе там камісія разбіраць маю справу, каб перадаць пасля Радзівілу. Так што, калі ты за гэтым прыйшоў, то ідзі адсюль адразу ў Мглін, а мяне, дасць Бог, прывязуць. Калі маеш як перадаць сотніку, дай ведаць: войта моцна ахоўваюць. А цяпер ідзі, калі не галодны. Няварта табе тут затрымлівацца, у гэтай карчме. I не падыходзь да мяне больш без вялікай патрэбы. Пабачымся ў Мгліне, пісар. Ці ж многа там нашых засталося ў старастве?

Пісар плюскае вачамі, тады адмоўна ківае галавой.

Ладна, ідзі.


Пісар выходзіць.

Карціна шаснаццатая

Кірмаш у прыгранічным мястэчку. Шляхціч Пішчык і ротмістр Шленца шныраць паміж вазоў. Пішчык з вялікім плеценым кашом. Купляюць правізію. Шляхціч прыцэньваецца да пеўня.


Пішчык (абураны). Халера, гэта ж каб ведаў хто ў Польшчы, чым тут, у Масковіі, займаемся! Прыродны шляхціч курэй на кірмашы мацае!

Шленца. Але ж не ўвесь час нам, пся крэў, па шынках ацірацца. Кацапы гэтыя хоць і чысты народ, але клапы і ў іх ёсць. Так што мацай курэй, шляхціч, раз слугі пры сабе не маеш.

Пішчык. Нібыта ротмістр мае!..

Шленца. У ротмістра пакуль хоць гусары былі. Гэта рускім нечага ўздумалася не пусціць іх з намі, у Літву адаслаць. Нібыта з чатырма гусарамі мы сталіцу іхнюю захапілі б. Ну, а тым часам афіцэру княскай харонгі не да твару курэй мацаць. Да таго ж казной агульнай пан шляхціч загадвае. Мог бы маладзіцу якую наняць, каб тая на кірмаш схадзіла. Хоць бы гаспадыню нашу, дзе мы цяпер на пастоі.

Пішчык. Маладзіцы, пераспаўшы ноч з ротмістрам, нос дзяруць, прыродным шляхцічам памыкаюць.

Шленца. Не зайздросць, шляхціч, кожнаму сваё. Але дзе той гіцаль, пся крэў?

Пішчык. Не выйшла пара яшчэ, пан ротмістр. Я вось пра што думаю — ці не здагадваецца шаноўны пан, што нас знарок падоўгу ў дарозе затрымліваюць? Што б гэта значыла? Можа, рускія зноў штосьці задумалі?

Шленца. Кажуць, царыцу ў гэтым краі хутка чакаюць...

Пішчык. Іх не зразумець, гэтых рускіх! То крычаўскі бунтар Вашчыла іх цікавіць, то раптам царыца!

Шленца. А так і разумей, што я нездарма кажу — не бліжэй, як да Пакроваў нам тут вандраваць. Таму не даражыся, шляхціч, плаці за гэтага гусака (паказвае на пеўня), будзем сілы мацаваць.

Пішчык (смяецца). Хіба што! Ці ж пан ротмістр вытрымае?

Праз натоўп прабіраецца сюды Чорны дзяцюк.

А вось і ён!

Шленца. Чакаць прымушаеш, пся крэў! Не за тое плоцім!

Чорны дзяцюк (недаступна). Сам ведаю, за што мне паны грошы плацяць.

Пішчык. Дакладвай — аб чым Вашчыла з тым без’языкім размаўляў?

Чорны дзяцюк. Не ўсё зразумеў. Адзін жа — нямко. А гэты Вашчыла не дужа адкрываўся. Хітры вельмі.

Пішчык. Я адразу пазнаў яго — Вашчылаў пісар. Сын войта Бочкі. Дарэчы, у князевай школе ў Слуцку навучаўся разам з дзецьмі прыроднай шляхты.

Шленца. Навучыў на сваю галаву яснавяльможны князь! А ён замест таго, каб князю аддана служыць за ласку, да бунтаўшчыкоў падаўся, пся крэў. Чаму разам з бацькам на кол не пасадзілі гіцля?

Пішчык. Так яснавяльможны князь рашыў — няхай з таўром на твары па свеце бадзяецца, нагадвае іншым, што іх чакае, калі за зброю супроць князя схопяцца. Ну, а для чаго мову адабраў? Дык тут таксама зразумела. I песню не заспяваеш, і быліну не раскажаш. Так што з паўстання таго — адзін пшык.

Шленца. Але чаму ён тут, за мяжой, апынуўся?

Чорны дзяцюк. Я так зразумеў з размовы, што ён адтуль, са стараства, Вашчылавымі людзьмі падасланы.

Пішчык. I пра што яны гаварылі?

Чорны дзяцюк. Змова ў іх нейкая. Ці не збіраюцца яны адбіць па дарозе Вашчылу. Але цяжка было зразумець да канца. Адзін увесь час маўчыць, а другі невыразна пытае.

Шленца. Да князя далёка.

Пішчык. Тады палкоўніку ў Крычаў.

Шленца. Хто паедзе туды? Нам жа з табой не дазволена адлучацца.

Пішчык. Тады трэба самім рашаць. Але нябогу гэтага пакідаць жывым нельга.

Шленца. Халера! (Думае.) Давядзецца табе (звяртаецца да Чорнага дзецюка) і гэтым заняцца.

Чорны дзяцюк. Не ўжо, паны, пра гэта няхай вашы галовы баляць. Мяне вы змаўлялі на адну мокрую справу, за адну плацілі. Яе і пільнавацца буду.

Шленца. Шляхціч заплаціць табе і за гэта.

Чорны дзяцюк. Маё слова непарушнае.

Шленца. Што табе ўрэшце каштуе — дзе адна душа ў рай паляціць, там і другая? На тым свеце ўсё роўна давядзецца адказваць. Дык чаму тады не за двух?

Чорны дзяцюк. Гэта мне ўжо рашаць.

Пішчык. Дзе ён цяпер, той нямко?

Чорны дзяцюк. Яшчэ зранку падаўся па старадубскай дарозе.

Пішчык. У цябе ўсё гатова?

Чорны дзяцюк. Для Вашчылы?

Пішчык. Так.

Чорны дзяцюк. Ну, пра што ў вас таксама галовы няхай не баляць. Я сваю справу знаю.

Шленца. Але мог ужо за час, як рухаемся з Кіева, справіцца! Тады б і гэтай не ўзнікла!

Чорны дзяцюк. Самі бачыце, рускія ні на крок не адыходзяць.

Шленца. Ну, яны свой клопат маюць, а ты павінен пра свой дбаць.

Чорны дзяцюк. Я ўвесь час і дбаю.

Шленца. Але глядзі, калі што, пся крэў, ад маёй шаблі не ўхілішся!

Пішчык (да Чорнага дзецюка). Добра, ідзі.

Чорны дзяцюк адыходзіць.

Нічога не зробіш, ротмістр, давядзецца табе заняцца Вашчылавым пісарам. Сядай на каня і дагані яго ў ціхім месцы.

Шленца. Яшчэ гэтага мне не ставала, халера! Мог бы і сам, шляхціч!

Пішчык. Яно праўда, пан ротмістр, але мне неяк не з рукі гэта.

Шленца. Хочаш чыстымі мець рукі?

Пішчык. Грэх адзін — што твой, што мой. Аднолькава на тым свеце спытаюць.

Шленца. Рана сабраўся, шляхціч, на той свет.

Пішчык. Рана — не рана, але і пра гэта клапаціцца ўжо трэба. Свят, свят!

Карціна сямнаццатая

Княскі палац у Слуцку. На плошчы перад палацам дойліды высякаюць князю помнік. Падыходзіць Радзівіл. Глядзіць, тады лезе па сходках да сваёй галавы.


Радзівіл. Я сам! (Бярэ малаток, долата. Нешта папраўляе на мармуровым твары.) У мяне нос з гарбіной, а вы яго робіце як лыжу!

Дойлід. Мы па мадэлі, яснавяльможны князь.


Сапраўды, каля помніка стаіць зменшаная мадэль помніка.


Радзівіл (злуе). Па мадэлі, па мадэлі! Мадэль рабілі ў Фларэнцыі, а тут Слуцк! Тут я пры вас. Глядзіце вось на жывую мадэль і высякайце як трэба. Не мне ж за вас працаваць? А то нядоўга і ў лёхі трапіць!

Да статуі падыходзяць двое — афіцэр і цывільны, судзейскі.

(Спускаецца па сходцы ўніз. Нібыта пакрыўджаны. Да афіцэра і судзейскага.) Кажу лайдакам — у мяне нос з гарбіной, вось бачыце (паказвае на свой нос), а яны лыжу нейкую з ягоробяць. Дармаеды, пся крэў! Пасаджу на ваду і хлеб — адразу згаворлівымі стануць!

Афіцэр і судзейскі маўчаць.

Гатовы ў дарогу, паны камісары?

Афіцэр. Так ёсць, яснавяльможны. (Схіляецца.)

Радзівіл. Але спяшацца таксама не варта. Мне пішуць з Расіі, што ў прыгранічныя палкі свае прыязджае імператрыца іхняя Лізаветка. Думаю, што там цяпер не да вас будзе, дарма што кіеўскі генерал у пісьмах прыспешвае ваш прыезд. Паедзеце праз Крычаў у Мглін. Там будзе засядаць камісія — з іхняга боку два камісары і з майго два. Выбраў вось вас.

Афіцэр. Дзякуй за давер, яснавяльможны.

Радзівіл. Справа ідзе пра перадачу Вашчылы ў мае рукі. Але хачу папярэдзіць паноў камісараў — не дужа ён патрэбны мне будзе тут пасля расследавання. Яны ж захочуць ад яго ведаць дакладна, што адбылося ў старастве. Відаць, сілічоўскі войт ужо і так наплявузгаў абы-чаго. Пэўна, што рускім таму карціць выставіць мяне крыважэрцам перад Еўропай. Маюцца ў іх і іншыя прэтэнзіі да мяне, нібыта я сілай трымаю беглых у сваіх маёнтнасцях. Не выдаю назад, як гэта змоўлена па дагаворы аб вечным міры. Але дапусціць гэтага нельга! У Расіі вы адшукаеце ротмістра Шленца і шляхціча Пішчыка. То мае верныя людзі. Перадасце на словах — ранейшы загад не адмяняю. Няхай кіруюцца ім.

Афіцэр. Так ёсць, яснавяльможны.

Радзівіл (да судзейскага). А вам загадваю выставіць рускім нашы прэтэнзіі — гэта яны правакавалі бунт у старастве. Таму трэба мець пры сабе інкрымінуючы матэрыял. Лепей за ўсё падрыхтаваць надзейнага сведку. Можна адсюль такога ўзяць, а то пашукаць у Крычаве, з ліку паўстанцаў. Сілай прымушаць не варта. Апынуўшыся за граніцай, зняволены можа даць любую нечаканасць. Абяцайце грошы. Гэты сродак мала калі не апраўдваў сябе. Да таго ж няхай палкоўнік Пястрыца адбярэ на месцы заложнікаў з сям’і таго, на кім спыніце ўвагу.

Судзейскі. Так, яснавяльможны.

Радзівіл. Ты, пан маёр, будзеш мець пасля вяртання ў Слуцк новы чын. Не пакіну без маёй княскай міласці і цябе. (Паварочвае галаву да судзейскага.) Вядома, калі ваша місія будзе мець поспех. А без гэтага можаце сюды не вяртацца.

Афіцэр. Слухаем, яснавяльможны. Мы вашы слугі.

Радзівіл. Яны вунь (паказвае на майстроў на рыштаваннях) таксама мае слугі, пся крэў, а нос на маёй мармуровай выяве даводзіцца самому папраўляць! (Зноў падымаецца па сходках, бярэ ў аднаго з дойлідаў малаток, долата, ляскае па мармуры. Тады нешта крычыць, спускаецца ўніз.) Халера, хоць ты зусім не адыходзь ад лайдакоў. Трэба ўсё-ткі выклікаць каменшчыкаў з Італіі. Дарэмна паспадзяваўся на сваіх. Колькі ні вучы — толку мала. (Да афіцэра.) Не выключана магчымасць, пан маёр, што былыя хаўруснікі Вашчылавы, якім удалося ўцячы, замысляць уратаваць свайго верхаводу. Такая пагроза таксама існуе, тым больш што дарогі праз граніцу ў Расію ім вядомыя. Таму ўсялякую падобную спробу неабходна прадухіліць. Калі ж справа сапраўды дойдзе да расследавання на камісіі, не саромцеся рускіх — чым болей выставіце прэтэнзій да іх, тым лепш для вашага князя. Але спадзяюся — Езус Хрыста не давядзе да гэтага. Перадайце пану палкоўніку ў Крычаве, каб не спыняў пошукі дзяцей бунтаўшчыка. Мне яны патрэбны, можа, найбольш, чым сам Вашчыла цяпер.

Афіцэр. Так ёсць, яснавяльможны князь!

Радзівіл. Ну, ступайце з богам.

Афіцэр і судзейскі кланяюцца, адыходзяць. Радзівіл зноў лезе па сходках да статуі.

(Крычыць.) Нос! Нос рабіце спярша, а тады ўсе астатнія члены!

Карціна васямнаццатая

Па дарозе ідзе Вашчылаў пісар. Сядае на абочыне, слухае, як у прыдарожным лесе спяваюць птушкі. Іграе на ліры. Нечакана з'яўляецца ротмістр Шленца.


Шленца. Далёка ж ты, пісар, зайшоў. Ледзьве дагнаў.

Пісар ускоквае.

Думаў, ніхто цябе не пазнае тут, пся крэў! Не, ад слуг нашага князя не так проста знікнуць. Але ж і распісалі цябе, пся крэў!

Пісар маўчыць.

Я ведаю, у цябе няма языка. Язык твой сабакі ў Крычаве з'елі. Але маўчы ды слухай. Гаварыць буду я, а ты пацвярджай мае словы ці адмаўляй. Галавой ківай, калі так — калі не. Зразумеў? Як з Вашчылам!

Пісар нерухома глядзіць на ротмістра.

Хто цябе накіраваў у Расію — Вашчылавы хаўруснікі?

Пісар адмоўна ківае галавой.

Значыць, сам зайшоў сюды, пся крэў? Ішоў сабе, ішоў ды вось тут і апынуўся? А чаго з Вашчылам сустрэчы шукаў?

Пісар не падае знак.

Так, выпадкам зайшоў у карчму?

Пісар ківае галавой.

Не лічы нас за дурняў, пісар! Нам вядома, пра што вы са сваім атаманам гаварылі. У нас і ў карчме вушы былі, дарма што самі выгляд рабілі, быццам не пазналі цябе, за калеку чужога палічылі. Ну, гавары, пся крэў,— змову задумалі. Вашчылу наважыліся вызваліць?

Пісар адмоўна ківае галавой, нешта мармыча, махае рукамі.

Так я табе і паверыў! (Дастае шаблю.) Не прызнаешся — уміг адсяку галаву. I на кол пасаджу, будзе як з тваім бацькам, войтам Бочкам. Ты ж таксама Бочка?

Пісар ківае галавой.

Але ж пакінуў цябе князь жывога на нашу галаву. Думаў, будзеш бадзяцца вось так па старастве, палохаць людзей сваім выглядам. Памыліўся яснавяльможны князь. Такім, як ты, мала язык адрэзаць, трэба яшчэ вочы выкалаць і вушы свінцом заліць. А то што гэтая вісельня? Другія змоўшчыкі ёсць з табой?

Пісар адмоўна ківае галавой.

Гавары тут, а то мы знойдзем месца для больш зручнага допыту. Там і без’языкі загаворыць! Дык ёсць дзе паблізу яшчэ злачынцы вашы?

Пісар адмоўна ківае галавой.

Не хочаш прызнавацца — рыхтуйся да смерці. Жывога я цябе адсюль не пушчу. Ну, пся крэў?

Пісар не рухаецца. Гэта яшчэ мацней выводзіць з раўнавагі ротмістра. Ён тупае нагамі, замахваецца шабляй. Бачыць, што пісар і цяпер не баіцца.

Добра, пся крэў, не хочаш хаўруснікаў выдаць, пагаворым пра іншае. Вашчыла многа золата нарабаваў?

Пісар паціскае плячыма. Спрабуе нешта мармытаць.

Ты мне язык свой паганы не паказвай. Схавай! А то яшчэ ўночы твая мярзотная пыса прысніцца! Дзе схаваў Вашчыла золата, пакажаш? Зараз вось пасаджу цябе на каня ззаду ды разам гайда за граніцу. А там ужо я цябе адпушчу, пся крэў! Жыві. Мне толькі золата Вашчылава трэба. Пакажаш?

Пісар не падае знаку.

Быдла, жыць не хочаш?

Пісар не адказвае.

Але ж не так ты ў гэту кацапію зайшоў? Нешта ж маеш за душой? Не верыш, што адпушчу? Дурань, мне ты не патрэбны. Мне важна забраць Вашчылава золата, а з ім жа я і ў Саксонскім курфюрстве знайду месца. Значыць, не хочаш па-чалавечы? Тады маліся! (Зноў палохае шабляй.)

Пісар паказвае штосьці рукамі, мармыча.

Ды не высоўвай ты свой недарэзак гэты, пся крэў! Не магу глядзець на яго!

Пісар адварочваецца ад ротмістра, ідзе прэч. Шленца даганяе, тыцкае ў грудзі шабляй.

Гульню задумаў са мной, пся крэў! Хаўруснікаў не выдаеш і золата не хочаш паказаць. Што ж, твой лёс быў у тваіх руках, пісар. Атрымлівай! (Сячэ пісара.)

Карціна дзевятнаццатая

Палкавая канцылярыя ў Старадубе. Тут палкоўнік Максімовіч. Стражнікі ўводзяць Вашчылу.


Максімовіч. А-а, гетман...

Першы стражнік. Пан старадубскі палкоўнік, дзяржаўны злачынца дастаўлены ў ваша карыстанне. Жывы і цэлы!

Максімовіч. Дзякуй за службу, сяржант. Па дарозе не здарылася непрадбачаных акалічнасцей?

Першы стражнік. Не, пан палкоўнік.

Максімовіч. А палякі, дзе палякі?

Першы стражнік. На ганку. Іх не пусціла сюды ваша варта.

Максімовіч. Няхай пастаяць. Яшчэ раз дзякуй за службу, сяржант. За матухнай імператрыцай служба так не застанецца. Будзеце адзначаны. А цяпер я напішу рапарт генералу, што падканвойнага прыняў асабіста. (Піша, затым аддае рапарт сяржанту.)

Абодва Стражнікі выходзяць.

(Паварочваецца да Вашчылы.) Дай-тка паглядзець на цябе, гетман. Ды ты сядай. Прабач, што ад ланцугоў не магу вызваліць. Не паложана. На гэты конт строгія ўказанні маю з Санкт-Пецярбурга. Чуеш, і там пра цябе ведаюць? Нарабіў ты спраў, гетман.

Вашчыла. Чаму і вы называеце мяне гетманам?

Максімовіч. Сам жа, нябось, велічаў сябе так?

Вашчыла. Не, гэтага я не рабіў. Бо навошта было? Сам я чалавек просты, і выдаваць мне сябе за кагосьці іншага перад людзьмі было б сорамна.

Максімовіч. Гэта я к слову пра гетмана. Чуў, як генерал у Кіеве называў цябе.

Вашчыла. Ну, можа, генералу сорамна было важдацца з мужыком. Але за гетмана, а тым больш за ўнука Багданава я не выдаваў сябе.

Максімовіч. Вось што, гетман. Дазволь ужо і мне называць цябе так. Зараз цябе адвядуць у астрог. Там будзеш чакаць. Па-першае, князевы прадстаўнікі на камісію яшчэ не з’явіліся з Рэчы Паспалітай, нешта не вельмі спяшаюцца, а па-другое, мне цяпер няма часу. Да нас едзе з Санкт-Пецярбурга Яе Вялікасць Імператрыца Елізавета Пятроўна. Таму выступаю сёння з палком на сустрэчу. Ну, а ты, гетман, чакай. Нарабіў шуму на дзве дзяржавы — цяпер трывай. I яшчэ — твая сям'я таксама перайшла граніцу. Нявестка і сыны. Яны ў Почапе.

Вашчыла. Жывыя?

Максімовіч.Ім што! Думаю, што палякі не стануць патрабаваць іх ад нас, ды і адкуль ім уведаць пра гэта?

Вашчыла. Тут жа аціраюцца княскія слуті — ротмістр і шляхціч. Самі ведаеце, на ганку чакаюць. Усю дарогу з Кіева разам ехалі.

Максімовіч. Гэта з Кіева, а тут Старадуб. Тут мая ўлада, гетман. Не хочаш, каб выдалі мы цябе палякам?

Вашчыла. Я ўжо і сам не ведаю, пан палкоўнік, што лепей. Вы ж таксама, відаць, цяпер мяне на волю не пусціце?

Максімовіч. Ну, у нас застанешся хоць жывы. Астрогу табе, вядома, не пазбегнуць, але што астрог супроць смерці? Князь жа цябе не пашкадуе.

Вашчыла. Не пашкадуе.

Максімовіч. Вось бачыш, сам разумееш.

Вашчыла (уздыхае). Але я сам ужо шкадую, пан палкоўнік, што не раздзяліў лёс тады, у Крычаве, са сваімі войтамі

ды сотнікамі. Нядобра гэта, не па-хрысціянску выйшла ў мяне.

Максімовіч. Чаму ж уцякаў?

Вашчыла. Была думка. Спадзяваўся, што тут, у Расіі, пра мяне ніхто не ўведае, атрымаю пашпарт на жыццё, а там відаць будзе.

Максімовіч. Нябось, зноў меў намер вярнуцца ў стараства?

Вашчыла. Замышляў, пан палкоўнік.

Максімовіч. Значыць, ты зацяты злачынца, гетман. Чаго ж дамагаешся?

Вашчыла. Волю трэба даць людзям.

Максімовіч. А што яны з воляй рабіць стануць?

Вашчыла. Воля — ёсць воля.

Максімовіч. Вось стаў бы сапраўды гетманам — пачаў бы сам заганяць мужыкоў у няволю. Гэтым усё і скончылася б тваё паўстанне. Бунт — страшная рэч, Вашчыла. Вынікі яго звычайна прадказаць нельга. А што не просіш за сыноў? Ды і ўнук у цябе з'явіўся.

Вашчыла. Нявестка якраз у вясну збіралася нарадзіць. За сыноў цяпер, відаць, трэба Бога прасіць.

Максімовіч. Бога? Што ж, Бога таксама. Каго ты з сыноў хочаш бачыць?

Вашчыла. Меншага, Мартына.

Максімовіч. Што ж, гетман, на волю я цябе, сам ведаеш, адпусціць не магу, на тое не мая палкоўніцкая ўлада, а вось сына ў Старадуб магу загадаць даставіць.

Вашчыла. I на тым дзякуй.

Максімовіч. А што сотнік твой, ну той, што ў Кіеве быў, чалавек надзейны? Сапраўды, з ім справу можна мець?

Вашчыла. Для мяне — надзейны.

Максімовіч. Для цябе... Бывай, гетман. Мне трэба спяшацца з палком. Але князь Радзівіл увесь час даводзіць, што ты нібыта золата многа нахапаў там?

Вашчыла. Якое золата, пан палкоўнік!.. Па ўсім старастве нядоімкавыя квіткі знішчыў, па якіх мужыкі павінны былі плаціць у князеву казну. Вось ён цяпер і падлічвае праз тое страты. Канечне, страты князю выйшлі вялікія. Нічога не скажаш. Але золата яго мы не бралі. Бо не было дзе. Па золата трэба было выступаць з войскам на Слуцк, а то і на Вільню, дзе родавыя гнёзды Радзівілаў. Крычаўскія землі Геранім атрымаў ад караля на час. Таксама, як у арэнду, дарма што здаваў сам іх ліхвярам.

Максімовіч. У нас яшчэ будзе час пагаварыць, гетман. Ды і на камісіі сёе-тое давядзецца табе расказаць. Так што бывай. А сына твайго скажу, каб прывезлі з Почапа.


Старадубскі палкоўнік пакідае памяшканне. Вашчыла набліжаецца да акна, глядзіць праз яго, як рушыць у паход мясцовы полк.

Карціна дваццатая

Турма ў Старадубе. Вашчыла з сынам Мартынам.


Вашчыла. Вось і пабачыліся, сынку. Можа, астатні раз...

Мартын. Тату, мне страшна.

Вашчыла. Цяпер табе няма чаго баяцца. Ад князя ты вызваліўся.

Мартын. За цябе мне страшна, тату.

Вашчыла. Усё ў ласцы Божай. Відаць, рускія яшчэ не рашылі, што са мной рабіць. Але я пакуль не разумею іх. Здаецца, іншы раз нібыта нават спачуваюць. Але такіх людзей, што стаяць за народ, нідзе, сынку, не шануюць. Ні там, у нас, у нашай зямлі, ні тут. Пакуль ім нейкая выгада ад мяне. Хоць ты яшчэ і малы, Мартынку, але слухай. Авось і ў тваім жыцці спатрэбіцца.

Мартын. Так, тату. Якаў прасіў перадаць табе, каб ты за нас не хваляваўся.

Вашчыла. Дзе ж вы цяпер жывяце?

Мартын. У аднаго почапскага дзядзькі. Нейкі Міколаў знаёмы.

Вашчыла. Дык ты бачыў сотніка?

Мартын. Ён нас і вывеў у Расію.

Вашчыла. Дзе ж ты быў датуль?

Мартын. Хаваўся ў папа.

Вашчыла. А Якаў?

Мартын. I Якаў з Анютай дзесь хаваліся. Нібыта ў Відуйцах. У тваёй жонкі. Нас звёў пасля сотнік.

Вашчыла. Яна мне не жонка яшчэ, сынку. Але магла стаць тваёй другой маці, каб усё склалася добра. Не пашанцавала нам, бо князь узяў верх.

Мартын. Мы думалі, што ты загінуў, пакуль не прыйшоў з Кіева сотнік.

Вашчыла. Ты сотніка слухайся.

Мартын. Ён кажа, што я таксама буду войтам.

Вашчыла. Думаеш, войтам быць лёгка? Заўсёды паміж князем і вясковым чалавекам трэба стаяць. Гэта як жорны, толькі і зважай, каб не расцерла, бы тое зярнятка. Але няхай, будзь войтам. А лепей за ўсё — будзь тым, кім станеш. I пра бацьку ніколі не забывай. Не кляні яго, сынку, што б пра яго ні гаварылі, што б праз яго табе ні выпала ў тваім сірочым жыцці. Вырасцеш — вяртайся ў стараства. Там нашы магілы — і дзедава, і бабчына. Схадзі ў Мурын Бор, пакланіся матчынай магіле. Прасі яе дараваць мне за ўсіх за вас. За вашы цяперашнія пакуты і за тыя, што будуць яшчэ.

Мартын. Добра, тату. (Туліцца да бацькі.) А мне можна з табой у мястэчка тое?

Вашчыла. Не, сынку. Ты павінен сцерагчыся злых людзей. Ды і не пусцяць цябе рускія туды. Як падрасцеш — трымайся добрых людзей. Куды яны — туды і табе трэба. Што пераказваў сотнік?

Мартын. Ён з Якавам больш гаварыў.

Вашчыла. Бо за малога цябе лічыць. Ты і ёсць малы. Сірата.

Мартын. У мяне ёсць ты, бацька. Чаму сірата? Пры жывым бацьку нават малы хлопчык не сірата. А я ж...

Вашчыла. Гэта я так, сынку. У вас жа там, у Почапе, усё ёсць? Ну, кормяць хоць? I не пад стражай вы? Жабраваць не даводзіцца?

Мартын. Не.

Вашчыла. То і добра. Тут, у Старадубе, царыцу рускую чакаюць. Усе занятыя гэтым клопатам. Але я яшчэ пагавару пра вас.

Мартын. Добра, татку.

Вашчыла. Пара табе, сынку, ісці. Час ужо.

Мартын пачынае плакаць.

(Суцяшае.) Не плач. Расці вялікі і дужы. (Цалуе Мартына, той кідаецца яму на шыю. Ляскаючы ланцугамі, Вашчыла так і нясе сына праз усю камеру да дзвярэй. Кліча.) Гэй, хто там? Вазьміце хлопца! (Застаецца ў турме адзін.)

Карціна дваццаць першая

Карчма ў Старадубе. Карчмар збіраецца несці ў турму вячэру.

Заходзіць Чорны дзяцюк.


Чорны дзяцюк. Карчмар не есць тут свой абед?

Карчмар. Калі ўжо быў той абед! Вячэраць пара. У турму вось нясу.

Чорны дзяцюк. Каму ж, калі не тайна?

Карчмар. Прывезлі нейкага чалавека з Кіева. Вязуць у Мглін. Загадана насіць яму ў турму страву. А мне што, мне абы плацілі. Ну, а палкоўнік старадубскі, дзякаваць богу, пакуль плоціць спраўна. Скардзіцца грэх.

Чорны дзяцюк. Што за чалавек?

Карчмар. Не ведаю. Пра гэта маўчаць нават стражнікі. Але ў кайданах увесь час — і калі спіць, і калі так сядзіць. Моцна ахоўваецца. Відаць, важны дзяржаўны злачынца, раз гэтак строга абыходзяцца з ім.

Карчмар адварочваецца, каб узяць штосьці на паліцы. Чорны дзяцюк выхоплівае з-за пазухі атруту, сыпле ў міску.

А ты, добры чалавек, не ў час. Зачыняю я карчму. Няма каму быць тут з табой.

Чорны дзяцюк. Думаеш, красці стану?

Карчмар. Ну, як знаеш. Зрэшты, можаш і праўда пасядзець, пакуль не вярнуся. Адкуль жа ты сам? Здаецца, першы раз у нас?

Чорны дзяцюк. Прыйшоў аж здалёку паглядзець на матухну імператрыцу.

Карчмар. Так, у Старадубе становіцца людна. Я вунь пакоі рыхтую. Гандаль пойдзе.

Чорны дзяцюк. Налі віно, карчмар, пакуль яшчэ не пайшоў. Я застануся тут. Памяну грэшную душу.

Карчмар. Чыю?

Чорны дзяцюк. Гэ-э, памянуць каго заўсёды ёсць. Грэшнікаў на зямлі хапае. Даруй нам, Госпадзі!.. (П'е.)


У Старадубе тым часам зазванілі на цэрквах званы.


Голас за сцэнай (пад іх звон). Васіль Вашчыла, кіраўнік сялянскага паўстання на Магілёўшчыне, памёр у рускім горадзе Старадубе, у турме, дваццаць восьмага жніўня тысяча семсот сорак чацвёртага года. Радзівілаўскія камісары ажно тры разы прымушалі раскопваць ягоную магілу, не верачы да канца, што адважнага мсціўца за народныя пакуты не стала.

Следчая справа Вашчылы, якая вялася ў Кіеве, тым часам праляжала нікім не кранутая ў архіве былой Калегіі замежных спраў Расійскай імперыі дзвесце сорак гадоў. I вось мы цяпер упершыню перагарнулі яе, старонку за старонкай, аддаючы належнае паўстанцу. Да свяціцца яго імя!


Канец драмы

Сяргей Кавалёў Трышчан ды Іжота

П’еса ў 2-х дзеях паводле старабеларускага рыцарскага рамана «Трышчан»

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Францішак, ён жа Трышчан.

Францішка, яна ж Іжота.

Трагік, ён жа кароль Марка, Незнаёмы.

Камедыянтка, яна ж служка Брагіня.

Мы хочам зразумець змест п’есы, у якой самі бярэм удзел як акцёры. Але ці могуць акцёры зразумець змест гранай імі п’есы? Мы ані аўтары яе, ані рэжысёры, ані нават гледачы. Мы выступаем на сцэне.

Клайв Стэйгыз Льюіс
Чалавек з камічнай вонкавасцю не можа дазволіць сабе раскошы выглядаць трагічна.

Юкіа Місіма

ПРАЛОГ

За невялічкім столікам на авансцэне сядзіць Францішак і нешта выпісвае з таўшчэзнай, пазакладванай шматлікімі закладкамі кнігі. Ён цалкам засяродзіўся на працы і атрымвае ад яе існае задавальненне: гартае старонкі кнігі, крэмзае ды рве паперу, прагаворвае шэптам нейкія словы, смяецца і зноў хапаецца за асадку.


Францішак (уголас). «А Лібрун схапіў з коней Трышчана і Анцалота аднаго адной рукою, а другога другою і паклаў іх умітусь перад сабою на каня, і патрапаў кожнага рукою па сківіцы, і сказаў: «Едзьце з Богам, абодва вы добрыя віцязі!» (Рагоча.)


З'яўляецца Камедыянтка, падыходзіць да Францішка.


Камедыянтка (асцярожна). Ты клікаў мяне, Францішак?

Францішак (асцярожна). Ах, гэта ты! Сядай, даўно цябе чакаю. (Усаджвае Камедыянтку на сваё месца.) Хачу прапанаваць табе ролю ў новым спектаклі.

Камедыянтка (без энтузіязму). Зноў вадэвіль?

Францішак. Камедыя. Беларуская камедыя. Помніш гісторыю Трыстана ды Ізольды?

Камедыянтка (няўпэўнена). Нешта ўспамінаю... французскае, здаецца... і вельмі жаласлівае. Пры чым тут камедыя?

Францішак (з дакорам). Як што, дык адразу французскае. Не ведаем мы сваёй літаратуры. (Бярэ ў рукі кнігу і натхнёна апавядае.) Гэта — вечны сюжэт, мая любая. Так званы «вандроўны». Узнік у сёмым стагоддзі ў кельцкіх паданнях. Пасля пашырыўся на ўсю Еўропу. У кожнага народа была свая версія «Трыстана». Мы возьмем за аснову беларускі рыцарскі раман XVI стагоддзя пра Трышчана ды Іжоту.

Камедыянтка (усміхаецца). Як ты сказаў? Пра Трышчана ды Іжоту?

Францішак. Бач, ты ўжо смяешся. А пытаешся, пры чым тут камедыя. Паслухай вось. (Знаходзіць па закладцы патрэбную старонку і зачытвае.) «Падалася я са сваёй гаспадыняй з аднаго каралеўства ў другое, і яна панесла свой цвет, а я свой, і мы ехалі па моры й па сушы, але, йдучы па моры, гаспадыня мая ўтапіла свой цвет, а я свайго не ўтапіла, і яна паставіла мой цвет туды, дзе мелася б быць яе цвету, і за гэта мяне такое зло й напаткала». (З надзеяй.) Смешна?

Камедыянтка (абыякава). Ага. Толькі незразумела.

Францішак. Значыць, згода?

Камедыянтка (устае). А мне што? Камедыя дык камедыя. На трагічныя ролі мяне ўсё роўна ніхто не запрашае. Адзін менскі рэжысёр сказаў: «Калі даць табе ролю Дэздэмоны, дык і «Атэла» падасца камедыяй».


Тым часам уздымаецца заслона, адкрываючы дзве нерухомыя постаці на сцэне, быццам застылыя ў часе і прасторы: постаці Францішкі і Трагіка. Калі Францішак і Камедыянтка — у сучасных уборах, то Францішка і Трагік апрануты па-тэатральнаму: ці то XVII, ці то XVIII стагоддзе.


Камедыянтка (здзіўлена). Ой, хто гэта? Яны не з нашага тэатра.

Францішак. Любая мая, яны не з нашага стагоддзя. Пойдзем пераапранацца.


Францішак бярэ Камедыянтку пад руку і вядзе за кулісы. Францішка і Трагік ажываюць. Трагік схіляецца ў паважлівым паклоне, Францішка праходжваецца ўздоўж сцэны і расказвае задуму.


Францішка. Гэты раман сам просіцца на сцэну. У ім ёсць усё, чаго вымагае сапраўдная трагедыя: шляхетныя героі, высакародныя пачуцці, велічная смерць. Я проста бачу перад сабой гатовыя сцэны, чую рэплікі акцёраў. (Дэкламуе.) «I кароль рэк: «Трышчан ест вельмі вінен, мусіць умярэці». I замахнуў мячом, якабы галаву яму сцяці; і ана прыскочыўшы і зашчыціла яго рукою і рэкла: «Пане, не забі Трышчана, але забі мяне». I рэк ёй кароль: «Чаму ты так мілуеш Трышчана?» Ана рэкла: «Больш яго мілую, ніжлі сама себя, а калі ты яго ўб’еш, я хачу себя ўбіці тым мячом!»

Трагік. Пані Францішка, я ў захапленні! Я ўяўляю вас у ролі Іжоты — і бачу, як блішчаць слёзы на вачах у гледачоў.

Францішка. Як я ўзрадавалася, атрымаўшы ад пана Уняхоўскага рукапіс «Трышчана»! Я ведала сюжэт, але калі прачытала сам раман... Не зрабіць з яго выдатнае трагедыі — зграшыць перад Богам і людзьмі. (Павучальна.) Відовішча трагедыі ачышчае душу і прасвятляе розум чалавека.

Трагік (занепакоена). Пані Францішка, вы — чыста каралева Іжота, але ці не занадта стары я для Трышчана?

Францішка. Ты — для Трышчана? (Хавае ўсмешку.) Супакойся, мой любы дружа, табе я прызначаю іншую ролю — караля Маркі.

Трагік (пакрыўджана). Я — кароль Марка? Гэты рагач і баязлівец? Ён смеху варты.

Францішка. А ты схавай рогі пад каралеўскай каронай і зрабі так, каб яго баяліся і ненавідзелі. Ці, можа, ты — не найвялікшы трагік нашага часу?

Трагік (змрочна). Я паспрабую, пані Францішка.

Францішка. Тады — пачынаем. (Узрушана.) Кароль Марка весяліцца ў Карнавалі, думаючы, што ягоны пляменнік Трышчан даўно загінуў у Арлендыі. А харобры Трышчан плыве ў гэты час на караблі з Арлендыі ў Карнаваль і вязе з сабой па імклівых хвалях здабытую для караля Марка цудную панну Іжоту... (Кліча.) Бра-гі-ня!..


Францішка і Трагік пакідаюць сцэну.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

З’ява першая

На ніжняй палубе карабля з’яўляецца Брагіня з падносам у руках. На падносе некалькі пляшак і кубкі. Карабель пагойдвае, і дзяўчына прыкладае намаганні, каб данесці паднос да сгала, нічога не скінуўшы.


Голас (мужчынскі). Брагіня!

Брагіня (здзекліва). Бягу, пане Трышчане!

Голас (жаночы). Брагіня!

Брагіня (насмешліва). Лячу, пані Іжота! (Састаўляе фляшкі і кубкі з падноса на стол і аддыхваецца.) Ах, як я стамілася. Ні на хвіліну не пакінуць: як дзеці малыя. I нікуды не схаваешся. Пойдзеш наверх — там Трышчан з сваімі просьбамі. Спусцішся долу — там пані Іжота з сваімі клопатамі. Хоць ты ў мора ад іх кідайся. (Затрымвае пагляд на адной з фляшак.) Што? Адкуль тут узялася гэтая фляшка? (Бярэ фляшку ў рукі.) Няўжо я сама яе прынесла? А каб яе! Сапраўды зачараваная. Як зараз помню, дала мне яе маці пані Іжоты і сказала: «Вазьмі, Брагіня, гэтую зачараваную фляшку з мілосным пітвом і перад тым, як кароль Марка з Іжотаю ўзыдуць на ложа, дасі ім гэтага пітва, перш каралю, потым Іжоце, а рэшту выльеш далоў. Напіўшыся, яны так моцна пакахаюць адно аднаго, што давеку між імі разладу не будзе. Калі ж хто іншы нап’ецца гэтага пітва, можа здарыцца вялікая бяда». I як жа той бядзе не здарыцца, калі толькі што стаяла гэтая фляшка на стале, і я яе выпадкова заўважыла? Пайду зноў схаваю. Але каторы ўжо раз? (Смяецца.) От вазьму зараз налью з яе кубак Трышчану, а тады сабе. I пакахае мяне, служку Брагіню, найвялікшы рыцар у Карнавалі, а мо і ўва ўсім свеце. (Уяўляе.) Не, божа мяне барані ад такога шчасця! Бр-р!


Увальваецца Трышчан, заўважае Брагіню.


Трышчан (узрадавана). Брагіня!

Брагіня (хавае руку з фляшкай за спіну). Што, пане Трышчане?

Трышчан (не ведае, з чаго пачаць). Ты дзе была? Я цябе паўсюль шукаў.

Брагіня. Хадзіла па віно. Спёка страшная.

Трышчан. I праўда, спёка. Налі мне кубак віна.


Брагіня стаўляе фляшку з мілосным пітвом на стол, а бярэ фляшку з віном. Налівае віно ў кубак і падае Трышчану. На вачах уражанай дзяўчыны Трышчан адным глытком апаражняе кубак.


Трышчан (аддаўшы парожні кубак.) Брагіня. (Набліжаецца.)

Брагіня (стомлена). Што, пане Трышчане?

Трышчан. Давай, га?

Брагіня (абурана). Зноў?

Трышчан. Ну адзін раз, Брагінечка.

Брагіня. Не! Я сказала — не. Сёння больш не магу. Прапануйце пане Іжоце.

Трышчан. Не хачу я з ёю. Яна пад тое вершы чытае. А мяне ад вершаў ванітуе. Лепш ужо сам-насам. (Уздыхнуўшы, вымае з кішэні невялічкія шахматы, сядае за стол і, ссунуўшы ўбок фляшкі і кубкі, расстаўляе фігуркі на дошцы.)

Брагіня. Дзіўлюся я вашай жарсці да шахматаў, пане Трышчане. Гэта хвароба. I смяротная.

Трышчан. Сямейная хвароба. Мой бацька, кароль Мэліядуш, быў найлепшым гульцом Эліянса. Дзядзька, кароль Марка,— найлепшы гулец Карнавалі. (З гонарам.) А я — першы рыцар і шахматыст у свеце. Праўда, ёсць яшчэ добры рыцар і гулец Анцалот Азёрны, але куды яму да мяне! (Расставіўшы фігуркі.) Дык, можа, прысядзеш на хвілінку, Брагінечка?

Брагіня. Так — я пайшла! (Уцякае.)

Трышчан (наўздагон). А заўтра?

Брагіня (рэхам). Заўтра! (Знікае.)


Трышчан засяроджваецца на гульні. Праз нейкі час уваходзіць Іжота з невялікай кніжачкай у руках. Трышчан не адрываецца ад шахматаў ні пры яе з’яўленні, ні пры размове з ёй.


Іжота. Наверсе жудасная спёка. I мяне ўсе пакінулі! Нават Брагіня ахвотней бавіць час з маракамі, чым служыць сваёй гаспадыні. У адзіноце апаноўваюць маркотныя думкі і прачуванні.

Трышчан. Выпіце віна, пані Іжота.

Іжота. Хіба што. Альбо атруты. (Сумна ўсміхаецца. Падыходзіць да стала, бярэ фляшку, адкаркоўвае, але не налівае ў кубак — задуменна пазірае на Трышчана.) Бедны рыцар Трышчан. Зноў сам-насам з шахматамі. Я б пагуляла з табой, пачытала табе вершы.


Трышчан цяжка ўздыхае.


Іжота. Але не хачу. Няма настрою.


Трышчан уздыхае з палёгкай.


Іжота. Трэці дзень, як мы пакінулі Арлендыю, а здаецца, мінула вечнасць.

Трышчан. Калі вецер не зменіцца, праз два дні будзем у Карнавалі, у палацы караля Марка.

Іжота. Карнаваль — што за дзіўная назва... Трышчане, раскажы мне пра караля Марку.

Трышчан. А чаго пра яго расказваць? Мой дзядзька.

Іжота. Я чула, ён цябе любіць.

Трышчан. Я ж не паненка, каб ён мяне любіў. От будзе ў яго жонка...

Іжота (перапыняе). А яшчэ я чула, што ён на паляванні забіў свайго брата Пэрлу.

Трышчан. Чаго не бывае на паляванні.

Іжота. I праўда. Чаго не бывае на паляванні... у Карнавалі.


Трышчан не адказвае, перасоўвае адну фігурку, здымае з дошкі другую.


Іжота. Ты не хочаш гаварыць са мною, Трышчане? А мне так цяжка, так самотна. Ты забраў мяне з дому, які быў для мяне ў дзяцінстве і юнацтве ўсім сусветам, забраў ад бацькоў, якія любілі мяне і якіх я любіла, і вязеш у незнаёмую краіну, да незнаёмага мне чалавека, які мусіць стаць мне мужам і якога я павінна пакахаць, ні разу не бачыўшы. I вось ты, які ўва ўсім гэтым вінен, бесклапотна гуляеш у шахматы, а я... я вар'яцею ад невядомасці і страху, я... раптам я не змагу пакахаць яго, Трышчане? Што мне рабіць?

Трышчан (раздражнёны тым, што яго адрываюць ад гульні). Наліце мне віна, пані Іжота. Я збіўся, зрабіў няслушны ход і прайграў.

Іжота. Каму?

Трышчан (з гонарам). Трышчану.


Іжота адкаркоўвае фляшку, напаўняе два кубкі і падае адзін Трышчану.


Іжота. У такім разе я спачуваю таму Трышчану, які прайграў, і віншую таго Трышчана, які выйграў.

Трышчан (прымае кубак). Дзякуй, каралеўна.


Трышчан і Іжота апаражняюць кубкі, Іжота — паволі, а Трышчан, як звычайна,— адным глытком. Выпіўшы, Трышчан з недаўменнем зазірае ў парожні кубак, потым пераводзіць вочы на Іжоту.


Трышчан (занепакоена). Што гэта мы выпілі?

Іжота. Якое дзіўнае віно... (Падносіць руку да грудзей.) Як агнём апякло сэрца.


Трышчан як і Іжота падносіць руку да сэрца, але пасля, прыслухаўшыся, апускае яе ніжэй — на жывот.


Трышчан (занепакоена). Іжота! (Спрабуе зразумець, што з ім.)

Іжота. Што, Трышчане?

Трышчан (панічна). Іжота, ты толькі не палохайся, але, здаецца, я цябе кахаю. (Абмацвае сябе з ног да галавы.)

Іжота. О, Трышчане! Я хацела сказаць табе тое самае!

Трышчан. Іжота! (Кідаецца да Іжоты, перакульваючы па дарозе стол і ўсё, што на ім.)

Іжота. Трышчане! (Выпускае з рук фляшку.)


Трышчан і Іжота падаюць адно да аднаго ў абдымкі. Мілуюцца. Пасля Іжота вызваляецца з абдымкаў, каб нешта сказаць Трышчану.


Іжота. Калі мяне кахае найвялікшы рыцар у свеце, чаго мне баяцца?

Трышчан. Найвялікшы, але толькі рыцар. А ён — кароль. Мой кароль, Іжота.

Іжота. А я — твая каралева. (Цалуе Трышчана.)

Трышчан (цалуе Іжоту). Наша каханне цяжка будзе ўтаіць, і яно прывядзе ўсіх нас да пагібелі.


Іжота прыкладае да Трышчанавых вуснаў пальчык і не дае яму гаварыць.


Іжота. Я буду кахаць цябе й па смерці. (Цалуе Трышчана.)


Трышчан і Іжота мілуюцца. Прыбягае Брагіня.


Брагіня. Я тут забылася фляшку... (Бачыць Трышчана з Іжотай, заўважае парожнюю фляшку, кінутыя кубкі і здагадваецца, што адбылося.) Спазнілася... Я ж казала: нібы дзеці малыя, ні на хвіліну нельга пакінуць!

З’ява другая

У адным з пакояў каралеўскага палаца сядзіць за невялічкім столікам кароль Марка і гуляе сам з сабой у шахматы.


Марка (зрабіўшы ход). Вось, здаецца, і ўсё. Я перамог цябе, Трышчане. Цяпер табе не выкруціцца. (Адрываецца ад дошкі з шахматамі.) Як прыемна гуляць з нябожчыкам. Сама смерць стаіць за яго плячыма і падказвае мне, які зрабіць ход, каб перамагчы. Яна мусіла выбраць аднаго з нас дваіх, Трышчане. Не крыўдуй, што яна выбрала цябе. Ты заўсёды падабаўся жанчынам. Першы рыцар на турнаях, харашун, якіх не бачыў свет. А хто такі я побач з табой? Няўклюдны, брыдкі блазан у каралеўскай кароне, здзертай з чужой галавы. Згадзіся, Трышчане: у смерці не было выбару Праўда, зламыснікі шэпчуцца, што гэта я паслаў цябе на смерць, як кажуць, наладзіў вам спатканне. (Усміхаецца.) Такія чуткі не абуджаюць да мяне любові народа і прыдворных. Але я і не спадзяюся на іх любасць. Абы яны баяліся. О, я помню, як яны смяяліся з мяне, калі я жыў нахлебнікам пры двары майго брата Пэрлы! Як смяяліся, калі неяк раз я ўпаў з каня, заблытаўшыся нагой у стрэмені. Ніхто не паспачуваў мне, не кінуўся памагаць, а як мне было балюча! Потым Пэрла загінуў на паляванні, не пакінуўшы па сабе спадкаемцы, і каралём стаў я. Вядома, пачалі шаптацца, што гэта я забіў брата, але смяяцца перасталі — найперш тыя, каму знеслі галовы. Так, я прыўлашчыў чужую карону і стаў тыранам. Але ці быў у мяне іншы выбар? Ці стаць тыранам, ці застацца блазнам. Свет не хацеў палюбіць мяне, я прымусіў яго мяне зненавідзець. I адказаў яму ўзаемнасцю. Наіўны як дзіця, я ўжо святкаваў перамогу. Я не ведаў усёй аблуднасці свету. А ён зноў насмяяўся, завабіў мяне ў пастку. Ён паслаў мне Трышчана, няшчаснага сірату і выгнанніка, якога я прытуліў у палацы, забыўшыся на сваю ролю тырана і дэспата. Я пашкадаваў яго, а потым палюбіў, як сябе самога. Не, больш як сябе. Я глядзеў на яго і думаў: «Вось якім я павінен быць, вось якім я мусіў нарадзіцца». Я не здагадваўся, што гэта — пастка, насмешка лёсу. Свет злавіў мяне ў сіло, якое сплёў з маёй любові да Трышчана. Я радаваўся Трышчанавым перамогам на турнаях над найслаўнейшымі рыцарамі і цешыўся з ягоных трыўмфаў у спачывальнях над найхарашэйшымі дамамі каралеўства. Бо гэта былі і мае перамогі, мае трыумфы, бо «ён» быў «я», маёй прыдумкай, маёй палепшанай, выпраўленай копіяй. Я нічога не бачыў навокал, нічога не чуў, акрамя Трышчана, акрамя сябе ў вобразе Трышчана. Я думаю, калі б я тады раптам памёр — я памёр бы шчаслівым чалавекам. Вар’яцтва маё дасягнула апошняе мяжы, калі я абвясціў Трышчана сваім спадкаемцам. Напярэдадні ён адолеў у баі Аўдрэта, і Карнаваль перастала плаціць даніну Арлендыі. У палацы ўсчалося вялікае свята, ува ўсім замку, ува ўсім каралеўстве! Менавіта ў гэты шчаслівы для народа Карнавалі дзень Бог надумаў вярнуць мне вочы і вушы. Здарылася гэта неспадзеў. Не паспеў я абвясціць свайго ўказу, як ужо зразумеў увесь жах таго, што нарабіў. Слых мой абвастрыўся, і я пачуў, як адна прыдворная дама сказала шэптам свайму суседу за сталом: «Калі старая малпа памрэ, у нас будзе найлепшы ў свеце кароль». А сусед паблажліва дакінуў: «Няхай жыве. Мы зробім Трышчана каралём, а Марка застанецца пры ім блазнам». Я азірнуўся вакол сябе і зразумеў, што я непатрэбны на гэтым свеце, што я не маю да яго ніякага дачынення. Шчаслівы Трышчан сядзеў побач і прымаў віншаванні як пераможца Аўдрэта і каралеўскі спадкаемца. Ён не быў мной, а я — ім, я ўбачыў чужога чалавека. Кароль Марка не стаў прыгожым рыцарам Трышчанам, ён застаўся самым сабою: няўклюдным брыдкім блазнам у каралеўскай кароне. I гэтую карону, адзіную маю каштоўнасць, адзіную зброю супраць жорсткага, халоднага свету, я дадумаўся аддаць таму, хто і без кароны меў у гэтым свеце ўсё. З таго дня жыццё маё ператварылася ў пекла, і я зненавідзеў Трышчана. Я не мог дараваць ні яму, ні сабе таго, што некалі яго любіў. Я прыдумваў для яго дзясяткі небяспечных даручэнняў, аддаваў загады, якія нельга было выканаць. Але мае даручэнні і загады толькі множылі ягоныя геройствы і перамогі, слава ягоная расла і шырылася па свеце. I вось неяк я паклікаў яго да сябе і паведаміў, што хачу ажаніцца. Трэба прызнаць, ён успрыняў навіну спакойна. Ён не прагнуў кароны, гэта я баяўся яе страціць. Але калі я сказаў яму, што хачу пабрацца з Іжотай, дачкой караля Арлендыі Ленвіза, Трышчан спахмурнеў і, трэба думаць, сёе-тое зразумеў паміж намі. А няўжо ж! Кароль Ленвіз — наш найзлейшы вораг, на Трышчане — кроў ягонага брата, Аўдрэта. Слаць Трышчана ў Арлендыю значыла слаць яго на смерць. Ды яшчэ з такім даручэннем! Але ён скарыўся і выправіўся ў дарогу. Што яму заставалася? Пэўна ж, яму стала розуму шукаць прытулку ў іншым месцы. У кожным разе, ніхто больш пра яго ніколі не чуў, ніхто яго больш не бачыў. А ўчора каралеўскі маг сказаў мне, што Трышчана няма між жывых. Так спавясцілі зоркі, якія ніколі не хлусяць. Дзіўна, але я не чую шмат радасці. Толькі здаваленасць. Ды яшчэ адзіноту. З кім я цяпер буду гуляць у шахматы? (Нахіляецца над дошкай.) Я перамог цябе, Трышчане. Табе не выкруціцца... (Робіць ход.)


Адчыняюцца дзверы і ўвальваецца Трышчан.


Трышчан (шчасліва). Дзядзечку!


Марка паварочваецца і бачыць Трышчана.


Марка. Трышчан?

Трышчан. Я!

Марка (здзіўлена). Ты вярнуўся?

Трышчан. Так, дзядзечку!


Трышчан кідаецца ў абдымкі да карадя Маркі. Абдымаюцца, потым Марка адсоўвае ад сябе Трышчана і аглядае яго з ног да галавы.


Марка. Жывы, здаровы... А я толькі што цябе ўспамінаў. Дзе, думаю, зараз мой пляменнік Трышчан? З кім я буду гуляць у шахматы, калі з ім раптам што здарылася?

Трышчан (пацірае рукі). Шахматы! Як я сумаваў без вас, дзядзечку! Так цяжка ў гэтым свеце знайсці годнага праціўніка. (Нахіляецца над дошкай.) Ого, вы загналі яго ў пастку!

Марка (пра сваё). Так, і думаў, што яму ўжо з яе не выбрацца. Мусіць, я памыліўся. (Убок.) Можа, зоркі і не хлусяць, але хлусяць магі.

Трышчан. Вядома, дзядзечку! А вось гэты ход вы праглядзелі? (Робіць ход.)

Марка. Не можа быць! (Нахіляецца над дошкай.) Я ж магу пайсці так. (Робіць ход.)

Трышчан (сядае за стол). Але я тады — так. (Робіць ход.)

Марка (сядае за стол). Ты гатовы ахвяраваць каралевай? (Робіць ход.)

Трышчан. Але, каб стварыць пагрозу каралю. (Робіць ход.)

Марка. Неверагодна! Сітуацыя змянілася і выглядае на нічыю.

Трышчан. Так заўсёды кажа Брагіня, калі адчувае, што прайграе.

Марка (робіць ход). Хто кажа?

Трышчан. Брагіня, Іжоціна служка. (Думае над чарговым ходам.)

Марка (адхіляецца ад дошкі). Ты бачыў Іжоту? (Сам сабе.) Значыць, ён сапраўды быў у Арлендыі?

Трышчан. Зараз і вы яе ўбачыце, дзядзечку. Я вам яе прывёз. (Робіць ход.)

Марка (усхапляецца). Прывёз? Дзе ж яна?

Трышчан (махае рукой у бок дзвярэй). Там. (Нецярпліва.) Ваш ход, дзядзечку. (Глядзіць на караля.)

Марка (гнеўна). Ты што — ідыёт? (Змятае рукой фігуркі з дошкі пад носам у ашалелага Трышчана.) Пакінуў каралеўну пад дзвярыма, а сам сеў гуляць у шахматы?

Трышчан (апомніўшыся). Выбачайце, дзядзечку. (Вінавата.) Гэтыя шахматы... Я забыўся. (Уздымаецца.) Зараз прывяду. (Ідзе па Іжоту.)


Усхваляваны кароль Марка папраўляе карону, прыгладжвае вопратку. Ён нервуецца і, као гэта менш відаць было, сядае ў крэсла. Уваходзяць Трышчан з Іжотай, за імі нясмела паказваецца ў дзвярах Брагіня.


Трышчан. Ваша вялікасць, дазвольце аказаць вам каралеўну Іжоту.

Іжота (схіляе галаву). Пане каролю!


Трышчан падводзіць Іжоту да караля. Кароль Марка нязграбна ўстае з крэсла, робіць некалькі крокаў насустрач Іжоце, падае ёй руку, каб потым пасадзіць у фатэль.


Марка (урачыста). Каралеўна, я рады вітаць вас у сваім палацы... (Заўважае Іжоціну руку ў сваёй і збіваецца.) У вашым палацы, каралева... Спадзяюся, ён стане вашым домам, а не вязніцай і... (Убок, зачараваны Іжоціным хараством.) О, я зноў трапіў у пастку!


Уражаны кароль Марка моўчкі глядзіць на Іжоту. Паўза зацягваецца, і ніхто не ведае, што рабіць далей.


Трышчан (падказвае). I...

Марка (апомніўшыся). ... і вы будзеце шчаслівая, панна Іжота. Якое ў вас чароўнае імя!

Іжота (схіляе галаву). Ваша вялікасць!

Марка. Хадземце, я пакажу вам вашы ўладанні.


Кароль Марка, з павагай трымаючы Іжоту за руку, выводзіць яе з пакоя. За імі выходзяць Трышчан з Брагіняй.


Брагіня (да Трышчана). А ён зусім не страшны. Толькі смешны.

Трышчан (незадаволена). Я мог выйграць, а ён параскідаў фігуры!

Брагіня. Зноў вы пра свае шахматы, пане Трышчане!

З’ява трэцяя

Спачывальня каралевы. Брагіня рыхтуе Іжоту да першай шлюбнай ночы. Іжота бледная і засяроджаная на сваіх думках.


Брагіня. Вось вы і каралева, мая гаспадыня. Цяпер вы нікому не падуладная, толькі каралю.

Іжота. Даволі быць нявольніцай цэлага свету.

Брагіня. Для мяне вашы словы, пані, занадта складаныя, я іх не разумею. Але я ведаю, што жыццё вельмі простае: зараз прыйдзе ваш муж, вы станеце ягонай жонкай, у вас пойдуць дзеці... Будзеце шчаслівай, мая гаспадыня.

Іжота. I гэта — жыццё? I гэта — шчасце?

Брагіня. Кожная дзяўчына марыць мець свой дом, каханага мужа...

Іжота. А калі некаханага? Калі кахаеш іншага?

Брагіня. Ох, пані Іжота, не пра тое вы думаеце. Вы падумайце лепш, што скажаце каралю, калі ён даведаецца...


З'яўляецца Трышчан з мячом у руцэ.


Трышчан (панічна). Іжота, мы прапалі! Ён пра ўсё даведаецца!

Іжота. Трышчане, каханы мой! (Кідаецца ў абдымкі да Трышчана.)

Брагіня. Пане Трышчане, а вы што робіце ў спачывальні ў каралевы перад шлюбнай ноччу? Ды яшчэ з мячом! Раптам з'явіцца кароль?

Трышчан. Кароль пайшоў аддаваць нейкія пільныя загады, а мяне адправіў вартаваць каралевіну спачывальню.

Брагіня. Які ўдалы выбар вартавога!

Трышчан. Мяне гэта таксама насцярожыла. Ён нешта падазрае, а ноччу пераканаецца ў слушнасці сваіх падазрэнняў. Мы прапалі, Іжота!

Іжота (адрываецца ад Трышчана). Што ж, калі такая наша доля. Прымем смерць з годнасцю.

Трышчан. Але як прыняць ганьбу? Ён — мой кароль, мой родны дзядзька!

Іжота. Я ганьбы не прыму, лепей смерць. (Падыходзіць да ложа і вымае з-пад падушкі кінжал.)

Брагіня. О божа, вы што, павар’яцелі? Мячы, кінжалы — навошта гэтулькі зброі? Жыўцом кладзяцеся ў труну. А дзеля каго? Дзеля гэтага старога дурня? (Адбірае ў Іжоты кінжал.)

Трышчан. Нават дурань ведае, як адрозніць дзяўчыну ад жанчыны. А ён да таго ж мой дзядзька, значыць, не зусім і дурань.

Брагіня. Вашая любасць да свайго дзядзькі ўміляе, пане Трышчане. Асабліва ў спалучэнні з каханнем да ягонае жонкі, якую вы пазбавілі цнатлівасці.

Трышчан (абурана). Брагіня, як ты смееш!

Брагіня (злосна). Ну ціха! Дайце мне хвіліну падумаць. (Адыходзіць углыб пакоя.)

Іжота. Пацалуй мяне на развітанне, любы.


Трышчан і Іжота цалуюцца.


Брагіня. Прыдумала!

Трышчан (адрываецца ад Іжоты). Што прыдумала?

Брагіня. Прыдумала, як падмануць караля Марку.

Іжота. Падман, зноў падман! (Закрывае твар рукамі.)

Трышчан. Ну і як?

Брагіня. Я — дзяўчына!

Трышчан. Ведама, што не хлопец.

Брагіня. Я нявінная дзяўчына, цнотка!

Трышчан (скептычна). Няўжо? А калі і так, што з таго?

Брагіня. Жанчыну ад дзяўчыны адрозніць лёгка, а Брагіню ад Іжоты?

Трышчан (параўнаўшы). Таксама лёгка.

Брагіня (пакрыўджана). А калі ў цемры?

Трышчан (падумаўшы). У цемры цяжэй. Але ўсё роўна я нічога не разумею.

Брагіня. Не разумееце — і не трэба. Пакіньце нас, пане Трышчане, зараз прыйдзе ваш любы дзядзечка.

Трышчан (прыслухоўваецца). I праўда нехта ідзе. (Знікае за дзвярыма.)

Іжота. Брагіня, ты не жартуеш?

Брагіня. А што застаецца рабіць? Ды ўсё ж ён кароль, не валацуга які.


Іжота падыходзіць да Брагіні і моўчкі цалуе яе ў лоб. Брагіня абдымае Іжогу і шэпча ёй нешта на вуха. Іжота ўсміхаецца. У дзвярах на хвіліну з’яўляецца Трышчанава галава.


Трышчан. Кароль ідзе! (Знікае.)

Брагіня. Кладзіцеся ў ложак, і рабіце ўсё так, як я вам сказала.


Іжота кладзецца ў ложак, Брагіня хаваецца за ложак.


Брагіня (высунуўшыся з-за ложка.) Толькі не забудзьцеся вярнуцца, калі кароль засне.

Іжота. Дзякуй табе, Брагіню!


Брагіня хаваецца. Уваходзіць кароль Марка.


Марка. Каралева адна? (Разглядаецца.)

Іжота. Адна. Каму тут яшчэ быць, ваша вялікасць?

Марка. Не называй мяне «ваша вялікасць», заві проста Маркам.

Іжота. Добра... Марка.


Кароль няпэўна ідзе да ложка, Іжота ўсхапляецца.


Іжота. Ваша вялікасць!

Марка (спалохана). Што? (Спыняецца.)

Іжота. Перад тым, як вы споўніце сваю волю, абяцайце споўніць маю.

Марка. ?..

Іжота. Ёсць у нас такі звычай у Арлендыі: калі мужчына кладзецца першае начы з дзяўчынаю, дык тушыць свечкі, каб дзяўчына не саромелася.

Марка. Добры звычай. (Убок.) Сам хацеў яе пра тое папрасіць.


Кароль вяртаецца і тушыць свечкі, у гэты час Брагіня мяняецца месцамі з Іжотай.


Марка (з цемры). Панна Іжота здаволена?

Брагіня (з цемры). Так, Марку.

З’ява чацвёртая

Перад каралеўскай спачывальняй стаіць на варце Трышчан. Ён нервуецца і час ад часу кідае насцярожаныя позіркі на дзверы спачывальні.


Трышчан. Якая доўгая ноч! Здаецца, ніколі яна не скончыцца. Так і буду ўсё жыццё стаяць пад дзвярыма спачывальні і вартаваць ложак караля з каралевай. Ложак маёй Іжоты, якая спіць зараз у абдымках караля Маркі... Навошта дзядзечка загадаў мне стаяць тут цэлую ноч? Можа, здзекуецца? I чаго ў двары замка чакаюць асядланыя коні і ўзброеныя вершнікі? Няўжо здагадаўся? (Вымае меч з похваў.) Эх, каб не рыцарскі кодэкс, не прысяга каралю! Параскідаў бы я гэтых ваяроў, пасадзіў Іжоту на каня, і рушылі б мы з ёю вандраваць па свеце, шукаць прыгод ды перамог на турнаях. Але ж няможна парушыць рыцарскага слова і зрабіцца смяхоццем для цэлага свету! «Вунь,— скажуць людзі,— валацуга Трышчан, які выкраў жонку ў роднага дзядзькі, свайго караля, і цягаецца з ёй, каралевай, па корчмах ды лясах, нібы з выляжанкай». Эх, Трышчане! У кепскую ты ўблытаўся гісторыю.


Са спачывальні выходзіць кароль Марка. Заўважае ў Трышчанавай руцэ меч.


Марка. Трышчане! Што здарылася?

Трышчан. Га? (Зразумеўшы.) Што вы, усё ў парадку, дзядзечку. (Хавае меч у похвы.) А як у вас?

Марка. Ах, прывёз ты мне не жонку, а чыстае золата. Буду ўдзячны табе за яе да канца дзён сваіх.

Трышчан. Я стараўся, дзядзечку.

Марка. Ведаю, ведаю, пляменніча. (Паляпвае Трышчана па плячы.)

Трышчан. Ці магу я быць вольны?

Марка. На жаль, не. Прыйдзецца табе яшчэ паслужыць мне: вось мушу зараз ехаць у замак да барона Брэўса.

Трышчан (здзіўлена). Пасярод шлюбнай ночы?

Марка. Так, раніцай хачу быць там. Справы дзяржаўнай важнасці. Да мяне дайшлі чуткі аб перамовах Брэўса з каралём Перамонтам. Хачу заспець барона знянацку і выкрыць здраду.

Трышчан. Што ж, у такіх выпадках трэба дзеяць смела і цвёрда. Едзем, дзядзечку. (Збіраецца ісці разам з каралём.)

Марка. А ты куды сабраўся? Ты застанешся тут, у замку, за гаспадара.

Трышчан. Хіба я не паеду з вамі?

Марка. Не. Будзеш ахоўваць каралеву Іжоту. Ведаеш, колькі зараз сноўдаецца па свеце вандроўных рыцараў, ахвочых да чужых жонак?

Трышчан (супраціўляецца лёсу). Лепей хацеў бы ехаць з вамі.

Марка. Не заўсёды на гэтым свеце мусім рабіць тое, што хочам. Бывай, пляменніча!

Трышчан. Калі вернецеся, дзядзечку?

Марка. Заўтра ўвечары.


Кароль выходзіць. Трышчан назірае за ім у акно. Чуецца дробат капытоў.


Трышчан. Паехаў. Ні пра што не здагадаўся, дзядзечку. Такі даверлівы: пакінуў злодзея вартаваць мех з золатам. I хто гэты злодзей? Я, высакародны Трышчан. Эх, Іжота, Іжота... I нашто я цябе пакахаў? Хіба на свеце іншых паненак няма?.. Але нічога з сабой парабіць не магу. Не магу жыць без Іжоты, а яна без мяне. (Прачыняе дзверы ў спачывальню і шэптам кліча.) Іжота!.. Ты спіш?.. Не стану яе будзіць. Няхай будзе для яе неспадзяванка: прачнецца, а замест нялюбага мужа побач Трышчан.


Трышчан знікае ў Іжоцінай спальні. Чуюцца асцярожныя, прыглушаныя крокі, і перад дзвярыма з’яўляецца кароль Марка з мячом у адной руцэ, з падсвечнікам у другой.


Марка. От і ўсё. Пастка зачынілася. Ты ў маіх руках, Трышчане. I ніводзін рыцар не ўпікне мяне тваёй смерцю — на маім баку закон і справядлівасць. Праўда, я сам падштурхнуў цябе да здрады, але кожны змагаецца той зброяй, якую мае. Ты — сілай і хараством. Я — розумам і хітрасцю. Вось толькі Іжота на чыім баку? Яе цнатлівасць зблытала мне ўсе карты. Нявінная — невінаватая? Я ледзь не адмовіўся ад свайго плана і нават цяпер, калі Трышчан патрапіў у пастку, шмат чаго не магу зразумець. Але ўсё роўна: у выйгрышы — я, у пройгрышы — Трышчан!


Знікае за дзвярыма спачывальні.

З’ява пятая

У спачывальню да Іжоты ўваходзіць кароль Марка з мячом у адной руцэ, з падсвечнікам у другой. Бачыць на дыване ля ложка Трышчанава адзенне і меч. Стаўляе падсвечнік на стол, бярэ Трышчанаў меч, а адзенне запіхвае нагой пад ложак.


Марка (урачыста). О, божа! Што я бачу! Мой пляменнік Трышчан, які быў мне замест сына, у ложку з каралевай!


Трышчан усхапляецца і спрабуе намацаць меч ці хоць адзенне. Жанчына, убачыўшы над сабой караля Марку з двума ўзнятымі мячамі, спалохана крычыць і хаваецца за Трышчана.


Трышчан. Дзядзечку! Вы ж былі паехалі да барона Брэўса — здраду выкрываць!

Марка. Я выкрыў яе ўва ўласным ложку! Я сам выгадаваў найвялікшага здрадніка ў свеце і зараз уласнаю рукою яго заб’ю!

Трышчан (кідае ў караля падушку). Дзядзечку, аддайце меч! Вы не можаце забіць чалавека без зброі!

Марка (адбіваецца). Магу!

Трышчан (кідае ў караля другую падушку). Тады аддайце порткі! Вы не можаце забіць роднага пляменніка без портак!

Марка (адбіваецца). А ты без портак мог залезці ў ложак да каралевы?! О, Іжота!


З суседняга пакоя выходзіць Іжота.


Іжота. Што тут адбываецца, панове?


Здзіўленыя Трышчан і кароль Марка аслупянела глядзяць на Іжоту, пасля Трышчан паварочваецца і прыўздымае з ложка спалоханую Брагіню.


Трышчан, Марка } (разам). Брагіня?


Іжота. Ты — з Трышчанам?

Марка. Нічога не разумею! Трышчан — са служкаю Брагіняю?

Іжота (пагардліва). У каралевіным ложку?!

Марка. Што ўсё гэта значыць, пані Іжота? Можа, вы мне растлумачыце?

Іжота. Лепш вы мне, ваша вялікасць. Я — сведка, вы — удзельнік.

Марка. Адкуль мне ведаць! Я выбраўся з замка дзеля важных спраў, але вярнуўся... вярнуўся, каб развітацца з вамі.

Іжота. А я выходзіла на гаўбец паглядзець, куды гэта вы, пакінуўшы мяне адну сярод ночы, выбраліся.

Марка (страціўшы цярпенне). Дык што ж тут адбылося, га, Трышчане? Што робіш ты ў каралеўскім ложку?

Трышчан. Шукаю порткі, дзядзечку.


Трышчан нарэшце намацвае пад ложкам адзенне і пачынае апранацца. Брагіня кідаецца на калені перад каралём і каралевай.


Брагіня. О, даруйце мне! Я адна ўва ўсім вінаватая! Гэта я зацягнула пана Трышчана ў ложак! Я ўпадабала яго з першага пагляду, яшчэ дома, у Арлендыі, і пасля жыла адзінай марай: як споўніць з ім сваю волю.


Трышчан з непрыхаваным здзіўленнем глядзіць на Брагіню і слухае, што яна гаворыць.


Брагіня. Я доўга пакутавала, змагалася з грэшнымі пачуццямі, але аднаго разу не вытрымала і ўва ўсім прызналася пану Трышчану. Ён, як існы рыцар і кавалер, не мог адмовіць дзяўчыне, няхай сабе і служцы. Вось чаму мы і апынуліся разам у ложку.

Марка. Але чаму вы апынуліся ў каралеўскім ложку?

Брагіня. Прабачце мне, ваша вялікасць!

Іжота. Відаць, яна ўяўляла сябе з самім каралём.

Брагіня. Даруйце мне, гаспадыню!

Марка. О! А ты з кім уяўляў сябе, Трышчане?

Трышчан (скончыўшы апранацца). Я спаў, дзядзечку.

Марка. Ну што ж, гісторыя вельмі смяхотная...

Іжота. Брудная!

Марка. I, ведаючы Трышчана, скажу: вельмі праўдападобная. Такія геройствы яму не навіна.

Іжота. О, я і не ведала аб такіх перамогах слаўнага рыцара Трышчана!

Трышчан (зірнуўшы на Іжоту). Пані Іжота! (Зірнуўшы на караля Марку.) Дзядзечку! (Зірнуўшы на Брагіню, якая паказвае яму на мігі.) А! (Махае рукой і адварочваецца.)

Марка. Але гэтым разам, пляменніча, ты выбраў няўдалае месца для сваіх амурных прыгод. (Урачыста.) Ты зняславіў каралеўскі ложак. Таму пакінь назаўсёды замак і маё каралеўства.

Трышчан (змрочна). Вярніце меч, дзядзечку.

Марка. Ты і яго зняславіў. Здабудзеш сабе новы.


Трышчан моўчкі пакідае спачывальню.


Марка (падышоўшы да Брагіні). А ты ўстань, дзіця маё, ты не вінаватая. Не ты першая, не ты апошняя.

Брагіня. Ваша вялікасць!


Брагіня цалуе каралю руку, усхапляецца з падлогі і хуценька апранаецца.


Іжота (гнеўна). Ваша вялікасць, чаму вы распараджаецеся маімі служкамі? Ці вам не стае ўлады над баронамі ды рыцарамі, што вы берацеся апекавацца пакаёўкамі?

Марка (здзіўлена). Выбачайце, пані Іжота, я думаў...

Іжота. Дык вось, дазвольце мне думаць самой! I самой вызначаць лёс сваіх служак.

Марка. Ваша права, каралева.

Іжота (да Брагіні). Прэч адсюль, нягодніца!

Брагіня. Мая гаспадыню!

Іжота. Распусніца! Каб вочы мае цябе больш ніколі не бачылі!

Брагіня (з горкай усмешкай). Дзякуй, гаспадыню.


Брагіня кланяецца і пакідае спачывальню. Іжота падае на ложак і, не тоячыся, заходзіцца плачам.


Марка (уражаны). Што з вамі? Што значаць вашы слёзы, каралева? (Убок.) Здаецца, я зноў прайграў.

Выхад перад антрактам

На авансцэне з’яўляюцца Францішак і Камедыянтка ва ўборах Трышчана і Брагіні, але з тэрмасам і кубачкамі для кавы. Сядаюць на краі сцэны, наліваюць у кубачкі каву з тэрмаса, п’юць і няспешна гутараць.


Камедыянтка. Забылася ўзяць бутэрброды.

Францішак. Вып'ем хоць кавы, другая дзея будзе даўжэйшая.

Камедыянтка. Нашто наагул яна патрэбная? Паказалі б аднаактоўку.

Францішак. З такім фіналам?

Камедыянтка. Можна падумаць, у другой дзеі фінал будзе лепшы.

Францішак. Ты незадаволеная сваёй роляй?

Камедыянтка. Што ты, роля нішто сабе. Амаль галоўная.

Францішак. От бачыш!

Камедыянтка (падумаўшы). П’еса мне падабаецца. Хіба гэта камедыя? Смешна, але тых, з каго смяюцца, шкада.

Францішак. Ну, з такой філасофіяй шкада ўсіх, хто нарадзіўся на свет. Але ты — не філосаф, а камедыянтка.

Камедыянтка. Няхай смяюцца з мяне: я пра гэта ведаю і сама гэтага хачу. А калі чалавек не ведае, не хоча?

Францішак. Любая мая, а ў жыцці? Хіба чалавек ведае: трагедыя ягонае жыццё ці камедыя? Хіба ён выбірае, паводле законаў якога жанру жыць? (Амаль цытуе.) Пры нараджэнні мы трапляем у абставіны, якія не самі выбралі, і жывём паводле сцэнарыя, які не самі напісалі.

Камедыянтка (смяецца). Затое ты — філосаф, а не камедыянт. Таму ў тваім спектаклі акцёры і не ведаюць, паводле законаў якога жанру гуляць.

Францішак (абараняецца). Але заўваж: як толькі я пачаў гаварыць сур’ёзна, ты адразу засмяялася.

Камедыянтка. Бо нічога не зразумела. I наагул, я хачу крыху адпачыць перад другой дзеяй. (Уздымаецца.) Спадзяюся, у ёй усё высветліцца.

Францішак. Я задаволены і першай дзеяй, але чакаю, што другая будзе весялейшая. (Уздымаецца.) Зрэшты, гэта залежыць толькі ад нас з табой.

Камедыянтка. Хіба толькі ад нас?


Пакідаюць авансцэну.


Антракт

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Выхад пасля антракту

На авансцэне з'яўляюцца Францішка і Трагік.


Трагік. Пані Францішка, я вас вельмі прашу: вызваліце мяне ад гэтае ролі.

Францішка. Ну падумай, як я магу цябе вызваліць ад ролі, калі прадстаўленне яшчэ не скончана?

Трагік. Давайце яго скончым, пакуль яно само не скончылася поўным правалам.

Францішка. Што з табой, дружа? Я цябе не пазнаю.

Трагік. Я сам сябе не пазнаю. Але хто чакаў такога развіцця дзеяння? Я змогся і не ведаю, што рабіць далей, як сябе паводзіць на сцэне.

Францішка. Не здавацца! У першай частцы прадстаўлення мы трымаліся з годнасцю ў сама недарэчных абставінах.

Трагік. Наша годнасць у такіх абставінах толькі павялічвае іх недарэчнасць і выклікае смех. А мы збіраліся прадстаўляць трагедыю.

Францішка. I ў гэтым ёсць свая трагедыя! А мы яшчэ можам змяніць сюжэт, перайначыць лёсы герояў.

Трагік. Ад нас нічога не залежыць! I ад нашых герояў таксама. Усё залежыць ад абставін, у якія яны трапляюць. Мы граем свае ролі ў чужой, не намі прыдуманай п’есе.

Францішка. Але спрабуем граць іх так, як мы гэтага хочам, спрабуем быць вольнымі там, дзе няма выбару!

Трагік. I вы думаеце, гэта мажліва? Я стаміўся, пані Францішка. Я стаміўся ад мільгацення эпізодаў, калі не паспяваеш адкрыць рот, не паспяваеш выявіць нейкія пачуцці, як дзеянне скача далей і пачынаецца наступная сцэна.

Францішка (задуменна). Добра, паспрабуем запаволіць дзеянне. Адсунем сюжэт на другі план і засяродзімся на характарах герояў. Я веру ў поспех нашай задумы.

Трагік. Але калі яны зноў пачнуць смяяцца... Няўжо яны не разумеюць, што глядзяць трагедыю?

Францішка. Калі шмат смяяцца, на вачах з’яўляюцца слёзы. Такім спосабам таксама можна дасягнуць трагічнага эфекту.


Пакідаюць авансцэну.

З’ява шостая

Пакойчык для начлегу ў прыдарожнай карчме. Адчыняюцца дзверы, і Брагіня ўпіхвае ў пакой п’янага Трышчана. Брагіня апранутая ў мужчынскі ўбор і выконвае пры Трышчане ролю збраяносца.


Трышчан (вырываецца). Пусці мяне! Не лягу спаць, пакуль не заб’ю нягодніка! Дзе ён? Дзе гэты казапас з Кесарыі, які называе сябе рыцарам Блерыжам? Я выклікаў яго на двубой! Куды ён падзеўся, баязлівец?

Брагіня. Досыць на сёння двубояў, пане Трышчане! Колькі можна? Раніцай, не паспелі вы падняцца з ложка — двубой з рыцарам Дондзіэлем, якога адразу ж у ложак і паклалі. Па абедзе ў графа Саграмара — двубой з гэтым самым Саграмарам і, о божа, вячэра няшчаснаму графу ўжо не спатрэбілася.

Трышчан. Я перамог іх у сумленнай бойцы! Да таго ж графа я паважаў. Гасцінны быў гаспадар і рыцар годны.

Брагіня. Што яму цяпер з вашае павагі?

Трышчан. А гэты нахлебнік Блерыж мяне абразіў! Увесь вечар пілі разам, раптам ён пачынае заглядацца на маю каханку!

Брагіня. Але калі вы сядалі піць, яна была ягонаю каханкай.

Трышчан. Ну і што з таго? Яна мяне пакахала.

Брагіня (уздыхае). Усе дзяўчаты, як толькі вас пабачаць — то ўжо і кахаюць. Згадзіцеся, пане Трышчане, што іхнім гаспадарам гэта прыносіць вялікія клопаты.

Трышчан (адмахваецца). А! Я заўсёды да іх паслуг. Дарэчы, Брагіня, ты не ведаеш, куды падзелася тая Блерыжава дзяўчына?

Брагіня. Яна паднялася ў пакой да Блерыжа, як толькі вы зламалі лаву.

Трышчан. Зламаў лаву? Нічога не разумею. Ёй што, не было дзе сядзець?

Брагіня. Было, але лаву вы зламалі на галаве ў Блерыжа, і дзяўчына мусіла праводзіць яго ў пакой, каб неяк памагчы.

Трышчан. Шкада. У яе былі такія закаханыя вочы. I чароўная ўсмешка.

Брагіня. Як вы можаце, пане Трышчане? Удзень яшчэ плакаліся, што жыць не можаце без Іжоты, а ўвечары спакушаецеся ўсмешкай нейкай распусніцы!

Трышчан. О, Брагіня, навошта ты нагадваеш мне пра Іжоту? Ты хочаш, каб я зноў заплакаў?

Брагіня (не слухаючы). I так штодня! Дзіўна вы сябе паводзіце для няшчаснага закаханага. Бясконцыя бойкі, мора віна, рой дзяўчат вакол ложка. Бедная пані Іжота, ведала б яна, каго пакахала!

Трышчан (пагрозліва). Брагіня!

Брагіня. О, святая летуценніца! Я вярнула б яе на грэшную зямлю, калі б расказала...

Трышчан. Сціхні! (Кідаецца на Брагіню і сціскае яе за плечы.)

Брагіня. Ай!.. Пусціце, мне баліць!

Трышчан (адпускае Брагіню). А мне, думаеш, не баліць?


Трышчан падыходзіць да ложка, вымае з-пад падушкі невялічкі Іжоцін партрэцік. Стаўляе партрэцік на стол, сядае на ложак і пачынае «спавядацца». Брагіня стаіць воддаль і расцірае плечы.


Трышчан. Любая Іжота, не слухай гэтую дурніцу. Яна не разумее, якая пакута — кахаць цябе і не мець змогі споўніць жаданне. Кахаць — і не бачыць, кахаць — і не абдымаць, кахаць — і не мець на гэта права! (Стукае кулаком па стале.) Ніхто, акрамя цябе, не зразумее, як мне балюча, як самотна. I няма паратунку! Няма збавення! (Зноў стукае кулаком па стале, ад чаго стол аж падскоквае.) О Іжота, ці суджана нам зноў сустрэцца на зямлі? (Абхапіўшы галаву рукамі, схіляецца над сталом і плача.)


Брагіня падыходзіць да Трышчана і сядае побач з ім на ложак. Суцяшае яго, гладзіць па галаве.


Брагіня. Ну, супакойцеся, Трышчане! Не трэба ламаць стала, не трэба плакаць. Лепш кладзіцеся спаць. Давайце я памагу вам распрануцца. Спачніце, а заўтра раніцай выклічаце на двубой якога рыцара.

Трышчан. Не дапаможа, Брагіня. Некалі перамогі суцяшалі, а цяпер — не. Цяпер я шукаю толькі смерці.

Брагіня. Навошта такому маладому, прыгожаму рыцару думаць пра смерць? Пашкадуйце ўсіх тых дзяўчат, якія вас кахаюць у кожнай карчме. Падумайце лепш пра іх: пра закаханыя вочы, чароўныя ўсмешкі.

Трышчан. I дзяўчаты не дапамогуць. З кожнай з іх я спрабую забыць Іжоту, але не выходзіць. Я абдымаю чарговую красуню і ўяўляю, што абдымаю Іжоту, але прачынаюся падмануты і яшчэ самотнейшы. Пусты ж ложак наводзіць на мяне жах. Адзін я вар’яцею ад грэшных успамінаў і наагул не магу заснуць. (Усхліпвае.) Ты застанешся са мной, Брагіня?

Брагіня (цалуе Трышчана ў шчаку). Хіба я калі пакідала вас у адзіноце, мой гаспадар? Толькі не прачынайцеся падманутым. Я — служка Брагіня, а не каралева Іжота. I не забудзьце, мы заўтра выпраўляемся. (Укладае Трышчана ў ложак.)

Трышчан. Ты — не служка, ты — мой сябра. А куды мы заўтра выпраўляемся?

Брагіня. Да караля Артыуша, на турнай рыцараў Круглага Стала. Там вас ужо чакае тузін пакрыўджаных рыцараў і два тузіны тых, каго вы яшчэ паспееце пакрыўдзіць.

Трышчан. О, хіба можна забыцца на найвялікшы рыцарскі турнай у свеце? Там я нарэшце сустрэнуся з Анцалотам Азёрным і пабачу каралеву Жэнібру. Трэба выспацца і набрацца сілаў. (Засынае.)

Брагіня (распранаецца). Які сэнс не пускаць да Трышчана распусных кабет, калі потым даводзіцца залазіць да яго ў ложак самой? (Млява пацягваецца.) Пабачыла б нас зараз каралева Іжота. (Разважліва.) Зрэшты, у пакоі адзін ложак, не класціся ж на падлогу. (Азіраецца і бачыць, што Трышчан спіць.) Зірніце на яго — ён ужо спіць як дзіця! А казаў, што не можа адзін заснуць, што вар’яцее ў пустым ложку. (Бярэ грэбень і расчэсвае перад люстэркам валасы.) Але сама смешна, што я яму веру. Веру, што шчыры, і калі плача, і калі п’е віно, і калі распуснічае. Я нават крышачку кахаю яго. Але па-свойму, не так, як Іжота. Іжота кахае таго Трышчана, якога сабе прыдумала. А я ведаю яго сапраўднага, зямнога. I якраз такі ён мне падабаецца... Але хто б ведаў, як я ад яго стамілася! Як я хачу назад у палац!


Адчыняюцца дзверы, і ў пакой без стуку ўваходзіць захутаны ў плашч Незнаёмы.


Незнаёмы. Я ведаю.

Брагіня (спалохана). Ой! Хто ты такі? Што ты робіш ноччу ў чужым пакоі? Трышчане!

Незнаёмы. Не трэба яго будзіць! Я ад каралевы Іжоты!

Брагіня (недаверліва). Ад каралевы Іжоты? Мне здаецца, ты больш падобны да забойцы, чым да каралеўскага пасланца.

Незнаёмы. А мне здаецца, ты больш падобная да каханкі Трышчана, чым да яго збраяносца.

Брагіня (успомніўшы, што распранутая). О! (Закрываецца рукамі.) Чаго ты хочаш, кажы хутчэй!

Незнаёмы. Першае, я хачу сказаць, што ў Трышчана добры густ на кабет.

Брагіня. Як ты смееш, нахабнік!

Незнаёмы. Другое, я маю даручэнне ад тваёй гаспадыні, каралевы Іжоты...

Брагіня. Маёй гаспадыні?

Незнаёмы. Трэцяе, я не спяшаюся і пачакаю, пакуль ты апранешся, Брагіня. (Сядае за стол і адварочваецца.)

Брагіня. Бачу, ты мяне добра ведаеш! (Пакуль апранаецца, неўпрыкмет бярэ са стала кінжал і хавае за спіну.)

Незнаёмы. Так, ведаю. I ведаю, што вандроўнае жыццё з Трышчанам стаміла цябе, і ты жадаеш вярнуцца ў палац.

Брагіня. Нядобра падслухоўваць пад дзвярыма. (Папраўляе вопратку.)

Незнаёмы. Я не падслухоўваў, я слухаў.

Брагіня. Ух ты, як шляхетна! А гаварыць з дзяўчынай, не назваўшыся і схаваўшы твар пад капюшонам — шляхетна?

Незнаёмы (глядзіць на Брагіню). Досыць таго, што я цябе ведаю.

Брагіня. А мне — не досыць. (Выхапляе кінжал і прыстаўляе да грудзей Незнаёмага.) Ну як, цяпер я падобная да Трышчанавага збраяносца?

Незнаёмы (спакойна). У ранейшым уборы ты мне больш падабалася.

Брагіня. Годзе жартаў, кажы: хто ты? Інакш я заб’ю цябе.

Незнаёмы. Ты сапраўды хочаш недаць, хто я? Але тады табе цяжка будзе мяне забіць, Брагіня. (Адкідвае капюшон.)

Брагіня. Кароль Марка! Баша вялікасць! (Апускае кінжал, але праз хвіліну зноў няпэўна ўздымае яго, праўда, трымае на адлегласці ад караля.)

Марка (стомлена ўсміхаецца). Апусці кінжал, Брагіня, ты аддана служыш свайму гаспадару. Але ягонаму жыццю нішто не пагражае. Каб я хацеў забіць Трышчана — наўрад ці прыйшоў бы сюды сам. У мяне стае для гэтага вояў, праўда?


Брагіня, падумаўшы, адводзіць кінжал, пасля прысядае перад каралём і, з павагай схіліўшы галаву, падае яму кінжал.


Брагіня. Даруйце, ваша вялікасць.


Марка забірае кінжал і кладзе яго на стол. Пасля працягвае руку і ўскладае далонь на Брагініну галаву.


Марка. Дарую. Дарую, калі ты павінавацішся і ўва ўсім прызнаешся.

Брагіня (уздымае галаву). У чым прызнаюся, ваша вялікасць?

Марка (важна). У тым, што я ўжо сам ведаю.

Брагіня. О! (Са стогнам падае ніцма перад каралём.)

Марка. Цішэй, цішэй! Разбудзіш Трышчана. (Дапамагае Брагіні падняцца.) Уставай. Сядай побач, супакойся і расказвай.

Брагіня (закрывае твар рукамі). Мне сорамна, ваша вялікасць! Адкуль вы даведаліся?

Марка. Ну добра, я скажу табе. Прыязджала Іжоціна маці, каралева Арлендыі, і расказала мне пра фляшку з чароўным пітвом. Падрабязнасці я хацеў бы даведацца ад цябе.

Брагіня. Уф! (З палёгкай уздыхнуўшы, адкрывае твар.) А я баялася... (Убок.) А я ледзь не прызналася, што была з ім у ложку!

Марка (насцярожана). Чаго ты баялася?

Брагіня (павесялеўшы). Я баялася, што вы мне ніколі не даруеце тую праклятую фляшку.

Марка. Віна твая — невымерная, але калі ты выправіш сваю памылку...

Брагіня. А як можна выправіць?

Марка. Першае, усё мне падрабязна расказаць. Другое... (Схапіўшыся.) Але я цябе слухаю.

Брагіня. Значыць, так: дала мне каралева Арлендыі фляшку з мілосным пітвом — для вас і для панны Іжоты. I я яе старанна ад усіх хавала, ажно да апошняга дня. А ў апошні дзень, перад самым прыбыццём у Карнаваль, не дагледзела, і Трышчан з Іжотаю тое мілоснае пітво замест віна выпілі. З тае фляшкі ўсе беды і пачаліся.

Марка. Так я і думаў. Адно мне незразумела...

Брагіня. Што, ваша вялікасць?

Марка (задуменна). Як пасля ўсяго гэтага Іжота захавала цнатлівасць? У першую ноч каралева прымала мяне дзяўчынай.

Брагіня. Дык я пасля таго, як пабачыла ў руках у Іжоты тую праклятую фляшку, ні на хвіліну не пакідала гаспадыню сам-насам з Трышчанам!

Марка. Добра, я дарую табе і, можа, дазволю вярнуцца ў палац.

Брагіня (нясмела). А пані Іжота?

Марка. Што пані Іжота?

Брагіня. Яна ведае пра фляшку з мілосным пітвом?

Марка. Не. А Трышчан?

Брагіня. I ён не ведае.


Задумваюцца кожны пра сваё.


Марка, Брагіня } (разам) Я думаю, што... (Замаўкаюць.)

Брагіня (вінавата). Прабачце, ваша вялікасць.

Марка (незадаволена). Дык вось, я думаю, што ім пра гэта ведаць не трэба.

Брагіня. Вы добра думаеце, ваша вялікасць! Калі даведаецца каралева, яна заб’ецца ад гора, а калі даведаецца Трышчан (азіраецца) — ох, калі даведаецца Трышчан...

Марка. Ён заб’е цябе. I добра зробіць.

Брагіня. Ваша вялікасць!

Марка. Калі хочаш, каб гэтага не здарылася, то маўчы і слухай мяне ўважліва, не перапыняючы. (Адхінае плашч і здымае з паса фляшку.) Гэтую фляшку...

Брагіня. Ха, знаёмая фляшачка!.. (Сустрэўшы гнеўны позірк караля Маркі.) Прабачце, ваша вялікасць.

Марка. Гэтую фляшку дала мне каралева Арлендыі і сказала, што калі Трышчан з Іжотай вып’юць з яе, яны перастануць кахаць адно аднаго. (Глядзіць на Брагіню.) Што маўчыш? Ты не зразумела?

Брагіня. Я ўсё зразумела, ваша вялікасць, але вы забаранілі мне гаварыць. (Убок.) Акрамя таго, у мяне ёсць адно пытанне, але пакіну я яго лепш пры сабе.

Марка. Складанасць у тым, што Трышчан з Іжотай павінны выпіць з фляшкі разам і не ведаючы, што п’юць.

Брагіня (убок, але недастаткова ціха). А хто будзе ведаць, што яны п’юць?

Марка (пачуўшы). Ты.

Брагіня (спалохана). Я?

Марка. Ты нальеш ім пітво ў кубкі і дасі выпіць.

Брагіня. А потым?

Марка. Потым Трышчан пойдзе вандраваць па свеце, мы з Іжотай будзем у згодзе кіраваць каралеўствам, ну а ты можаш выбраць: ці вандраваць з Трышчанам ці жыць у палацы пры Іжоце.

Брагіня. Толькі не вандраваць! Пашкадуйце няшчасную дзяўчыну, ваша вялікасць! У мяне бакі баляць ад начлегаў на мулкіх паходных ложках, а ў бялізне, выбачайце, вядуцца вошы. Я не хачу есці ў брудных харчэўнях, а мыцца ў халоднай рэчцы. Бр-р! А яшчэ гэтая нязручная мужчынская вопратка і штодзённае гарцаванне на кані!

Марка (устае з-за стала). Добра, застанешся з намі ў палацы.

Брагіня (кланяецца). Дзякуй, ваша вялікасць! А як Трышчан сустрэнецца з Іжотай?

Марка (стомлена). Прыедзе заўтра ў палац. Каралева хворая, апошнімі днямі рэдка ўстае з ложка. Трышчан пераапранецца лекарам, ты зробішся ягоным вучнем. Мяне ў палацы не будзе.

Брагіня (нясмела). Лекары не носяць з сабой мяча...

Марка. Вядома. Ты мне не верыш? Думаю, каралеўскага слова даволі, каб адчуваць сябе ў бяспецы.

Брагіня. Што вы, ваша вялікасць! Я зусім не пра тое. Я падумала, што цяжка будзе пераканаць Трышчана пераапрануцца ў вопратку лекара і пайсці ў палац без мяча. Ён з ім нават спіць, што прыносіць недасведчаным дзяўчатам пэўныя клопаты.

Марка. Вось ліст да Трышчана ад Іжоты. (Вымае з кішэні скручаны пергамін.) У ім яна просіць свайго каханага наведаць яе, цяжка хворую...

Брагіня (перапыняе). Каралева вельмі хворая?

Марка. ...пераапрануўшыся лекарам. (Аддае ліст Брагіні.)

Брагіня. Ліст сапраўды пісала пані Іжота?

Марка. Так, у вялікай таямніцы. Нават я пра яго нічога не ведаю. Ты зноў мне не верыш?

Брагіня. Я проста ведаю сваю гаспадыню. Не магла яна такое прыдумаць: таемны ліст, вопратка лекара. «Падман, зноў падман»,— сказала б яна.

Марка (здзіўлена). Іжота якраз так і сказала. Спачатку. Але пасля яе пераканалі ды ўзяліся да таго ж перадаць ліст проста ў рукі Трышчану.

Брагіня (здзіўлена). Хто?

Марка. Адзін варты веры чалавек на імя Аўдрэт, якому яна не прыстаўляла да грудзей кінжала, не загадвала паказваць твару. (Накідвае на галаву капюшон і ідзе да дзвярэй.) Да сустрэчы ў палацы.

Брагіня. Вы ж казалі, што вас там не будзе, пане каролю!

Марка. Ах так, праўда! (Адчыняе дзверы.)

Брагіня (бяжыць наўздагон). А фляшку, ваша вялікасць? Вы забыліся аддаць фляшку з мілосным пітвом!

Марка (азірнуўшыся). Я не забыўся. Я аддам яе табе ў палацы. (Выходзіць.)

Брагіня (злосна). У якім цябе не будзе... Каб ты здох, ваша вялікасць. (Стаіць разгубленая пасярод пакоя з лістом у руках.) Што ж мне зараз рабіць? Каму служыць? Каралю? Каралеве? Трышчану? Ці самой сабе? (Падыходзіць да ложка і трасе Трышчана.) Трышчане! Пане Трышчане, прачніцеся!


Трышчан падхапляецца і хапаецца за меч.


Трышчан. Што здарылася? (Разглядаецца.) Хіба ўжо раніца?

Брагіня. Не можам мы чакаць раніцы. Пані Іжота кліча вас да сябе.

Трышчан. У палац караля Маркі? Нічога не разумею.

Брагіня. Вось ліст, прачытайце — і ўсё зразумееце. Толькі хутчэй.


Брагіня аддае Трышчану ліст. Пакуль Трышчан чытае. Брагіня апранае яго.


Трышчан (уголас). «...як рыба без вады жыць не можа, так і я без цябе не магу жыць». Бедная Іжота! Яна памірае, бо не можа без мяне. Каханая мая! (Цалуе ліст.) Але што за блазенская прыдумка з пераапрананнем у лекара?

Брагіня. А як іначай мы прабярэмся ў замак і трапім у палац? «Добры дзень, дзядзечку, гэта я, ваш пляменнік Трышчан, прыехаў наведаць сваю хворую цётачку»,— скажаце вы каралю, так?

Трышчан (важна). Пераапрананне ў лекара пярэчыць гонару рыцара. Ты як збраяносца найвялікшага рыцара ў свеце павінна гэта ведаць.

Брагіня (злосна). А пераапрананне выляжанкі ў вопратку збраяносца не пярэчыць гонару найвялікшага рыцара ў свеце?

Трышчан. Не, бо пераапранаешся ты, а не я. Апрача таго, я чуў ад Іжоты баладу нейкага вандроўнага рыцара, у якога збраяносцам была дзяўчына. Паэт гэта ўхваляў.

Брагіня. Я чула ад пані Іжоты баладу пра вандроўнага рыцара, які пераапрануўся ў лахманы жабрака, каб толькі пабачыць сваю каханую. Згадзіцеся, выбраўшы для васвопратку лекара, а не лахманы жабрака, вашая каханая выявіла добры густ. Паэты гэта ўхваляць.

Трышчан. Ты думаеш? Хм, можа, і праўда. А меч? Лекары не носяць мячоў.

Брагіня. Вы не на вайну едзеце, а да сваёй каралевы.

Трышчан. А кароль? Праўда, Іжота піша, што яго не будзе заўтра ў палацы, але...

Брагіня. Вы не верыце пані Іжоце?

Трышчан. Я не веру каралю Марку.

Брагіня. А мне вы верыце?

Трышчан. Як самому сабе, Брагінечка. (Абдымае па-сяброўску Брагіню.)

Брагіня. Тады — у палац. Па дарозе заедзем у мястэчка, расстараемся лекарскую вопратку і фальшывую бараду.

Трышчан. А барада навошта?

Брагіня. Што за лекар без барады? Блазнаваць дык блазнаваць, пане Трышчане!


Выходзяць з пакоя.

З’ява сёмая

Спачывальня каралевы Іжоты. Іжота сядзіць на ложку і чытае ўголас нейкі рукапіс. У спачывальню неўпрыкмет уваходзіць кароль Марка. Стаўшы так, каб Іжота яго не бачыла, слухае.


Іжота (чытае). «I назаўтра Трышчан убраўся ў зброю й паехаў за рыцарам Блерыжам, і дагнаў яго на полі й гукнуў: «Рыцару, сцеражыся мяне!» Блерыж абярнуўся і ўзяў шчыт і дзіду, і абодва яны былі вялікае добраці. Скочылі яны адзін на аднаго і ўдарыліся гэтак моцна, што дрэўкі дзідаў паламаліся і абодва разам з коньмі пападалі на зямлю. I адразу падхапіліся і пачалі ганяцца па полі, як ільвы, наскокваючы адзін на аднаго, як рыцары, якім няма роўні ні блізка, ні далёка. Прыбіваў Блерыж Трышчана, і той адбіваўся мечам і шчытом і падаў на калені пад моцнымі Блерыжавымі ўдарамі, а калі Трышчан прыбіваў Блерыжа, той адбіваўся мечам і шчытом і падаў на калені пад моцнымі Трышчанавымі ўдарамі. I пад канец бітвы Трышчан адкінуў шчыт, узяў меч у абедзве рукі й, не ўхіляючыся, прыступіў да Блерыжа і выцяў яго магутным ударам па шаломе. I Блерыж упаў на зямлю і ляжаў доўгі час, не ведаючы, дзень стаіць ці ноч. Тады Трышчан злітаваўся і сказаў пераможанаму рыцару Блерыжу: «Дарую табе жыццё, каб ты ездзіў і славіў паўсюль каралеву Іжоту — маю ўкаханую пані». (Згортвае рукапіс.) Як хутка разносіцца па свеце слава пра Трышчанавы геройствы.

Марка. I пра яго ўкаханую пані, каралеву Іжоту. (Падыходзіць да ложка.)

Іжота. Кароль! (Уздымаецца з ложка, каб прывітаць караля.) Я не чула, як вы ўвайшлі.

Марка (забірае ў Іжоты рукапіс). Я, відаць, абвяшчу сярод паэтаў турнай на Трышчанаву чэсць, і таму, хто раскажа найлепшую небыліцу пра перамогі майго пляменніка, загадаю на ўзнагароду заліць у горла расплаўленага золата. Так, здаецца, абыходзяцца каралі з паэтамі ў паданнях? Глядзіш, і я праслаўлюся.

Іжота. Гэта будзе нядобрая слава.

Марка. А вы, каралева, ці добрую славу прынеслі свайму мужу? Чытаў я, што пішуць пра мяне паэты ў вершах пра каханне Трышчана ды Іжоты.

Іжота (апусціўшы вочы). Я ведаю, што вінаватая перад вамі.

Марка. Раней вы хоць адмаўлялі сваю віну, сумленна хлусілі. Цяпер абыякава прызнаяцеся ўва ўсім.

Іжота. Я стамілася хлусіць. I я... скора памру. (Знясілена апускаецца на ложак.)

Марка (крычыць). Чаму вы, чаму ён?! (Апомніўшыся.) Прабачце, каралева, я вас стаміў. (Дапамагае Іжоце ўладкавацца ў ложку і вяртае ёй рукапіс.) Я зусім забыўся, што вы хворая.

Іжота. Дзіўна, але мне сёння добра, як ніколі. Я прачнулася раніцай з адчуваннем неверагоднай лёгкасці і празрыстасці, нібы сатканая з паветра і святла. Мне здаецца, што хвароба пакінула мяне, бо ўжо зрабіла сваю справу.

Марка. Сёння ў палацы нейкі новы лекар, клянецца, што можа вас вылечыць. (Углядаецца ў Іжоцін твар.)

Іжота. Вы яго бачылі?

Марка. Не. З ім гаварыў наш прыдворны лекар. Я сустрэнуся з ім, калі ён вас вылечыць. А пакуль я мушу вас пакінуць, мая дарагая. (Выходзіць са спачывальні.)

Іжота (усхвалявана). Трышчан! Гэта мусіць быць Трышчан! (Спрабуе прывесці сябе ў парадак.)


У спачывальню зазірае Незнаёмы ў плашчы, з накінутым на галаву капюшонам.


Незнаёмы. Ваша высокасць, ён прыйшоў. Ён тут...

Іжота. Ах, Аўдрэт, не ведаю нават, як табе дзякаваць! Калі б не ты... Але кліч яго, кліч, што ты стаіш!


Незнаёмы кланяецца і знікае за дзвярыма. Праз хвіліну ў спачывальні з'яўляецца Трышчан, пераапрануты ў лекара, за ім услед — Брагіня, пераапранутая ў лекарскага вучня, і Незнаёмы. Трышчан кідаецца да Іжоты, Брагіня і Незнаёмы застаюцца ў парозе.


Трышчан. Іжота!

Іжота. Трышчане! (Углядаецца ў незнаёмы барадаты твар.) Няўжо гэта ты?

Трышчан. Я, я, Іжота!


Трышчан і Іжота абдымаюцца. Незнаёмы расхінае плашч, здымае з паса фляшку і аддае Брагіні.


Незнаёмы. На, і хутчэй дай ім выпіць. Я не магу бачыць, як яны абдымаюцца.

Брагіня (шэптам). Вы абяцалі, што вас не будзе ў палацы, ваша вялікасць! А калі б я ведала, што вы прыйдзеце разам з намі ў спачывальню...

Незнаёмы. Мяне няма. Ёсць Аўдрэт, каралевін служка. Ну, калі яны перастануць абдымацца! Я не вытрымаю!

Брагіня (спалохана). Вы далі слова, ваша вялікасць!

Трышчан (выпусціўшы Іжоту з абдымкаў). Любая, я баюся задушыць цябе ў абдымках.

Іжота. Не бойся, любы. Памерці ў тваіх абдымках — якое шчасце!


Трышчан і Іжота мілуюцца.


Незнаёмы. Шкада, што ў гэтай фляшцы не атрута.

Брагіня. Вы пэўныя ў гэтым, ваша вялікасць?

Незнаёмы. А ты спраўдзь.

Трышчан. Але я прыйшоў не дзеля таго, каб ты памерла. Я прыйшоў цябе выратаваць. Я — лекар!

Іжота. Калі б не голас, я цябе не пазнала б. Твая рудая барада... (Смяецца, як дзіця.)

Трышчан (збянтэжана). Вельмі жахлівая? Зараз я здыму яе. (Азіраецца.) Твайму служку можна давяраць?

Іжота. Так, гэта Аўдрэт. Менавіта ён прыдумаў, як табе прабрацца ў палац. (Глядзіць на Брагіню.) А твой служка? Ягоны твар падаўся мне знаёмым.


Трышчан здымае бараду. Незнаёмы ветла кланяецца (можа, дзеля таго, каб яшчэ больш схаваць твар пад капюшонам плашча). Брагіня кланяецца Іжоце.


Трышчан. А гэта... (зірнуўшы на Брагіню) гэта таксама надзейны чалавек. Але што мы ўсё пра служак, Іжота? Хіба для гэтага мы сустрэліся? (Да служак.) Прэч! (Цалуе Іжоту.)

Іжота (да служак). Пакіньце нас, калі ласка. (Цалуе Трышчана.)

Трышчан. Каханая мая!

Іжота. Любы мой!


Трышчан і Іжота мілуюцца, не зважаючы больш на Брагіню і Незнаёмага.


Незнаёмы. Пакінуць іх адных? Ніколі! (Да Брагіні.) Зрабі што!

Брагіня. Што я магу зрабіць? Калі я зараз перашкоджу Трышчану, ён мяне заб’е!

Незнаёмы. А калі не перашкодзіш, я заб’ю вас абоіх! (Скідае з сябе плашч і ператвараецца ў караля Марку.)

Брагіня (у роспачы). О божа! (Спрытна падбірае плашч і накідвае яго на караля Марку.) Прыдумала, ваша вялікасць!


Брагіня выштурхоўвае Незнаёмага за дзверы і знікае за ім, але праз хвіліну вяртаецца.


Брагіня. Пане Трышчане! Пане Трышчане!


Трышчан. Ты яшчэ тут?!

Брагіня. Цішэй, цішэй, там — кароль Марка!

Трышчан. Ён у палацы?

Іжота. Мы загінулі. Ратуйся, Трышчан!

Трышчан. Здрада! Дзе мой меч?! (Дарэмна шукае меч.)

Брагіня. Дзе ваша барада? Вы забыліся, што вы — лекар? Супакойцеся, пане Трышчане, і бярыцеся за справу. Я падрыхтую лекі.

Іжота (прыглядаецца да Брагіні). Які знаёмы голас!


Брагіня вымае з лекарскага куфэрка фляшку, два кубачкі і разлівае пітво з фляшкі па кубачках. Трышчан нарэшце знаходзіць і прыладжвае да твару бараду. Іжота сядае на ложак і назірае за дзвярыма. Дзверы адчыняюцца, і паказваецца галава караля Маркі.


Марка. Ну, як поспехі?

Іжота. Ах, пане каролю!

Трышчан (пакланіўшыся). Прычыны хваробы я высветліў, ваша вялікасць, зараз дам каралеве прыняць лекі.

Марка. Не забудзься, кастапраў, спачатку прыняць іх сам. Такі звычай пры каралеўскім двары.

Брагіня. Мой гаспадар ведае гэты звычай, ваша вялікасць. (Падносіць кубачкі Трышчану і Іжоце.) Прашу выпіць, ваша высокасць, і вам стане лепш.

Іжота. На жаль, я не веру ў лекі.


Трышчан і Іжота бяруць кубачкі. Трышчан імгненна апаражняе свой кубачак, Іжота няспешна п’е з свайго. Кароль Марка ў дзвярах і Брагіня ля ложка з хваляваннем назіраюць за імі.


Марка (шэптам). Збылося!


Выпіўшы пітво, Трышчан з недаўменнем зазірае ў парожні кубачак, пасля глядзіць на Іжоту, на Брагіню і нарэшце на караля Марку. На Трышчанавым твары з’яўляецца шчаслівая дзіцячая ўсмешка.


Трышчан (радасна). Дзядзечка Марка! (Падае як нежывы на падлогу.)

Іжота (спалохана). Трышчан!!!

Брагіня (істэрычна). Забойца! Ты атруціў яго!


Брагіня кідаецца на караля Марку і, выхапіўшы ў яго з-за пояса кінжал, узносіць над галавой. Кароль Марка адбірае ў Брагіні кінжал і адштурхоўвае яе ад сябе так, што яна падае на падлогу побач з Трышчанам. За адным разам у Брагіні спадае з галавы каптур, адкрываючы капу валасоў.


Марка. Ты сама атруціла яго, дурніца!

Іжота. Брагіня. (Падае як нежывая на ложак.)

Марка. Не, гэтага не можа быць! Іжота!


Выпусціўшы з рук кінжал, кароль Марка кідаецца да Іжоты і спрабуе яе ажывіць. Брагіня плача над Трышчанам.


Марка. Гэта не я, Іжота! (Трасе Іжоту.) Вярніся да мяне, гэта не я! (Плача.) Што я нарабіў!

Брагіня. Ты атруціў іх абоіх, вар’ят!

Марка. Не, гэта не я. Я толькі аддаў табе фляшку, што пакінула мне Іжоціна маці. Гэта ты, ведзьма, атруціла каралеву!

Брагіня. Вар’ят! Вар'ят!


Брагіня ў сутаргах б’ецца над Трышчанам. Трышчан раптам выдае незадаволены стогн і расплюшчвае вочы.


Трышчан. Брагіня, перастань мяне трэсці!


Брагіня адскоквае ад Трышчана, нібы апёкшыся.


Брагіня. Ён жывы!

Марка. Жывы?


Трышчан прыўздымаецца і разглядаецца, спрабуючы зразумець, што дзеецца вакол яго. Брагіня кідаецца да Трышчана, абмацвае, абдымае, цалуе.


Брагіня. Пане Трышчане! Любы Трышчане! Ты жывы! Трышчан. А што здарылася? Быў двубой? Я забіты? Нічога не помню. (Абмацвае сябе і знаходзіць бараду.) А гэта што такое? (Здымае бараду і разглядае яе.)

Марка. Але калі ён не атруціўся, чаму атруцілася Іжота?


Брагіня, жвавая, нібы ртуць, падбягае да ложка і нахіляецца над Іжотай. Чапае скронь, бярэ за руку і пераконваецца, што Іжота — жывая.


Брагіня. А хто вам сказаў, ваша вялікасць, што каралева атруцілася? Яна проста знепрытомнела.

Марка. Знепрытомнела? (Абдымае непрытомную Іжоту.) Мая каралева!

Брагіня. Ну вядома, мой кароль. (Гарэзліва ўсміхнуўшыся, цалуе караля і ўжо ляціць да Трышчана.) Вы ачунялі, мой гаспадар? (Цалуе Трышчана.)

Трышчан. Што нарэшце тут адбылося? (Да караля Маркі.) Можа, вы, дзядзечку, мне растлумачыце? I хто гэтая жанчына ў вас на каленях? Чаму вы назвалі яе каралевай?

Марка. Што? Што ты сказаў? Ты не ведаеш, хто гэтая жанчына? (Выпускае Іжоту з абдымкаў, Брагіня падхапляе яе і асцярожна ўкладвае ў ложак.) Паўтары яшчэ раз сваё пытанне, пляменніча.


Кароль Марка падыходзіць да Трышчана, дапамагае яму ўстаць з падлогі і ўсаджвае за стол.


Трышчан (паціскаючы плячыма). Я спытаў, хто гэтая жанчына і чаму вы назвалі яе каралевай. Хіба вы ажаніліся, дзядзечку? (Пазяхае.)

Марка (да Брагіні). Ён яе не помніць. Ён забыўся яе.

Брагіня (да Маркі). Так, і забыўся пра ўсё, што было з ёй звязана. Пітво паўплывала! Трышчан і Іжота больш не кахаюць адно аднаго.

Марка. Я не хачу, каб яны нават пазнаёміліся. Зараз жа выбірайцеся з палаца, і каб вочы мае вас не бачылі!

Брагіня (абурана). I я? Вы ж абяцалі пакінуць мяне ў палацы, ваша вялікасць!

Марка. Ты ўчыніла замах на жыццё караля, і цябе зараз чакае смяротная кара. Дарэчы...

Брагіня. Не трэба, не трэба, ваша вялікасць. Я ўжо адчула ў сабе прагу да вандраванняў. Калі выпраўляцца?

Марка. Я сказаў: зараз жа. Прыдумай для Трышчана якую важкую прычыну.

Брагіня. Мне і прыдумляць не трэба. Мы выпраўляемся да караля Артыуша на найвялікшы рыцарскі турнай у свеце.


Трышчан, якому абрыдла перашэптванне караля Маркі з Брагіняй, з усяе сілы стукае кулаком па стале, ад чаго нават Іжоцін ложак падскоквае над падлогай. Кароль Марка і Брагіня спалохана глядзяць на Іжоту, але тая па-ранейшаму ляжыць нерухома.


Трышчан. Чаго вы перашэптваецеся? Я што — смяротна хворы? Чаму вы пазіраеце на мяне як на вар’ята?

Брагіня. Пане Трышчане, я вам усё растлумачу. Пасля таго, як рыцар Блерыж разламаў аб вашую галаву лаву, з вашай памяццю...

Трышчан (уздымаецца з-за стала). Што? Дзе гэты хам?

Брагіня. Ён чакае вас на турнаі рыцараў Круглага Стала. Турнай заўтра пачынаецца, нам трэба спяшацца.

Трышчан. О, я сустрэнуся з Анцалотам Азёрным і нарэшце пабачу каралеву Жанібру! (Да караля Маркі.) А вы мяне пусціце, дзядзечку?

Марка. А няўжо ж, пляменніча. (Паляпвае Трышчана па плячы.) Інакш каралева Жанібра мне не даруе.

Трышчан (да Брагіні). Едзем! Вось толькі дзе мой меч і даспехі?

Брагіня. Ваш меч, даспехі і вопратку забраў рыцар Блерыж у якасці трафею!

Трышчан. Якая ганьба! (Хапаецца за галаву.) Што ж мне рабіць?

Брагіня. Ды вось, ваш дзядзечка абяцаў падараваць вам новую зброю і даспехі. Праўда, ваша вялікасць?

Марка (гнеўна). Што?! (Скарыўшыся.) Ах так, праўда. Скажыце майму каралеўскаму збройніку, што я загадаў выдаць свайму пляменніку Трышчану зброю і даспехі для ўдзелу ў турнаі рыцараў Круглага Стала.

Трышчан (усхвалявана). Дзякуй вам, дзядзечку!

Марка. Бывай, пляменніча!


Трышчан і Іжота кіруюцца да дзвярэй, і тут іх даганяюць Іжоціны словы.


Іжота. Трышчане, не пакідай мяне адну!


Кароль Марка і Брагіня паварочваюцца і аслупянела глядзяць на Іжоту. Трышчан азіраецца, але не разумее, што ад яго хочуць. Іжота сядзіць на ложку і працягвае рукі да Трышчана.


Іжота. Трышчане, любы, вазьмі мяне з сабой!

Трышчан (да Брагіні). Я нічога не разумею. Чаго хоча гэтая жанчына?

Брагіня. Яна трызніць. (Шэптам.) Уцякайма, пане Трышчане. (Выштурхоўвае Трышчана з пакоя і, падабраўшы з падлогі кінуты кінжал, таксама знікае за дзвярыма.)

Іжота (у роспачы). Трышчан!

Марка (ашалела). Яна не забылася на яго. Яна кахае яго па-ранейшаму. Мяне ашукалі! Варта! Варта, затрымаць іх! (Выбягае з пакоя.)

Іжота (плача). Трышчане, вярніся. Я памру без цябе, Трышчане.

З’ява восьмая

Ноччу ў садзе перад палацам караля Маркі. Нерухомыя цені дрэў пад месячным святлом выразна праектуюцца на сцяну палаца, але вось з’яўляюцца на сцяне і два рухомыя чалавечыя цені. З-за дрэў паказваюцца Трышчан і Брагіня.


Брагіня. Здаецца, нікога няма. Можам аддыхацца. Яны шукаюць нас у палацы.

Трышчан. Альбо чакаюць у засадзе ля замкавай брамы.

Брагіня. Ох, пане Трышчане, калі б вам не пашчасціла адабраць меч у першага ж ваяра, мы б не выбраліся з палаца.

Трышчан. Мне дапамог твой кінжал.

Брагіня. Падзякуем каралю, каб ён спрах, гэта ягоны кінжал.

Трышчан. Можа, нарэшце ты скажаш, чаму дзядзечка хоча забіць мяне?

Брагіня. Занадта доўгая гісторыя, каб яе зараз расказваць. Досыць таго, што вы пераканаліся ў яго намерах.

Трышчан. О, так, ён быў як шалёны і крычаў ваярам: «Забіце іх! Пасячыце гэтых сабак на кавалкі!» Каб ён не быў маім дзядзькам і каралём, за такія словы я выклікаў бы яго на двубой.

Брагіня. Не спадзявайцеся, што ён прыме ваш выклік. Ён хутчэй пырне вас з-за рога кінжалам. Так што давайце думаць, як нам выбрацца з замка.

Трышчан. Я ўсё ж хацеў бы пабачыць, што робіцца ля брамы.

Брагіня. Нам варта змяніць вопратку. Усе шукаюць лекара і яго вучня. Калі б мы выглядалі як два каханкі-прыдворныя... Няўжо ў такую гожую ноч ніхто не выберацца ў сад на спатканне?

Трышчан. Пасля таго пярэпалаху, які мы паднялі ў палацы, на гэта разлічваць цяжка. Але пашукаем. Пойдзем паасобку, але будзем трымацца недалёка адно ад аднаго. Калі што якое — сустракаемся тут.


Трышчан і Брагіня знікаюць між дрэў. Нейкі час у садзе перад палацам бязлюдна, але вось на сцяне зноў з’яўляюцца два рухомыя цені. З-за дрэў паказваюцца каралева Іжота і Незнаёмы, як заўсёды захутаны ў плашч.


Незнаёмы. Ваша высокасць, мы іх не знойдзем. Пэўна што, яны даўно ўжо выбраліся з замка.

Іжота. Не. Маё сэрца падказвае, што Трышчан недзе тут.

Незнаёмы. Калі так — толькі ваша сэрца, каралева, здолее адшукаць Трышчана. Ваярам караля Маркі гэта не ўдалося. Але ці стане вам сілаў, ваша высокасць?

Іжота. Я павінна яго пабачыць, Аўдрэт. Мы мусім іх знайсці.

Незнаёмы. Што ж, паспрабуем. Пойдзем паасобку, але будзем трымацца недалёка адно ад аднаго.


Іжота і Незнаёмы знікаюць у цемры. Зноў нейкі час у садзе перад палацам бязлюдна, потым з’яўляецца Брагіня ў жаночым уборы.


Брагіня (шэптам). Пане Трышчане! Вы тут?.. Няма. Вопратку знайшла, а Трышчана згубіла. Неверагодна. Але сустрэла сваю прыяцельку — каралевіну служку. Бедная дзяўчына злякалася, калі пабачыла мяне з кінжалам у руцэ. Ніяк не магла даць веры, што гэта я. Смешна, яна прыйшла на спатканне, а кароль збаяўся. (Сцішана ўскрыквае.) А можа, яго злавіў Трышчан?


Гаворачы сама з сабой, Брагіня не заўважае, як ззаду падкрадаецца нейкі чалавек. Чалавек адной рукой хапае Брагіню за валасы, другой прыстаўляе кінжал да горла.


Брагіня (зноў ускрыквае). Ай!

Іжота. Ціха! Кінь кінжал! Так. Не калаціся, я пакуль што не збіраюся цябе забіваць.

Брагіня. Хто ты?

Іжота. Будзеш адказваць на мае пытанні. Дзе Трышчан?

Брагіня. Не ведаю. Ой!

Іжота. Дык дзе Трышчан?

Брагіня. Я яго згубіла. Ой!

Іжота. Апошні раз пытаю: дзе Трышчан?

Брагіня. Ой! Павінен прыйсці сюды.

Іжота. Вось ты і здрадзіла свайму гаспадару, дзяўчына! А я лепш згадзілася б памерці.


Іжота апускае кінжал і адштурхоўвае ад сябе Брагіню. Спалоханая


Брагіня падае на зямлю.

Брагіня (узняўшы галаву). Каралева!

Іжота (пагардліва). «Бедная дзяўчына злякалася, калі пабачыла мяне з кінжалам у руцэ». А ты не злякалася? Збраяносца найвялікшага рыцара ў свеце! Турнаі, пагулянкі, начлегі ў карчме і пад голым небам! Затое пад бокам у Трышчана!

Брагіня (апусціўшы галаву). Не я выбірала свой лёс, пані. Вы самі выштурхнулі мяне прэч пасля таго, як я выратавала вас на шлюбным ложку.

Іжота. О, ты з радасцю кладзешся замест мяне ў ложак! I да караля Маркі, і да Трышчана! Распусная дзеўка!

Брагіня. Я не заслужыла гэткіх слоў. (Плача, закрыўшы твар рукамі.)

Іжота. На гэтым свеце лепш нарадзіцца служкай, чым каралевай. Тады ты можаш скакаць на кані побач са сваім каханым, падносіць яму стравы і віно, ахоўваць яго сон. Тады табе не трэба сядзець на троне побач з нялюбым мужам, дбаць пра гонар роду, а ноччу заходзіцца ад слёз і кусаць локці з роспачы і безвыходнасці нават не ў адзіноце, о не, а зноў-такі — пры нялюбым мужу!


Іжота падыходзіць да Брагіні, гладзіць яе па галаве. Брагіня абдымае ногі сваёй гаспадыні і плача.


Іжота. Ну. Супакойся. Не плач. (Сядае побач з Брагіняй.) Мяне б хто суцешыў.

Брагіня (усхліпвае). Мая гаспадыня, я вас так люблю!

Іжота (сумна). Дзякуй. Хоць нехта яшчэ любіць бедную Іжоту.

Брагіня. Вам не трэба сустракацца з Трышчанам.

Іжота (адсунуўшыся). Што? (Гнеўна.) Хто ты такая, каб...

Брагіня (упарта). Вам не трэба сустракацца з Трышчанам, гаспадыня. Ён вас не кахае.

Іжота (апусціўшы плечы). Ну, дзякуй за добрую параду. I за тваю любоў таксама. Каго ж ён кахае? Цябе?

Брагіня (смяецца). Што вы! Мяне ён не кахае і ніколі не кахаў. Мне здаецца, ён зусім нікога не кахаў акрамя вас. Але цяпер ён і вас не кахае, бо не сам ён вас кахаў... Ой!

Іжота (строга). Што за глупства ты вярзеш? Я заблыталася ў тваіх «кахае — не кахае».

Брагіня. Я сама заблыталася. (Надумаўшыся.) Добра. Пані Іжота, ці вы цвёрда наважыліся сустрэцца з Трышчанам?

Іжота. Так.

Брагіня. I што б я ні казала, я не змагу пераканаць вас адмовіцца ад сустрэчы?

Іжота. Ніхто не зможа мяне ў гэтым пераканаць.

Брагіня. Так я і думала. Тады я мушу вам нешта сказаць, але прашу не пераказваць гэтага Трышчану. Калі толькі вы яго кахаеце.

Іжота. Я яго кахаю. Кажы.

Брагіня (раптоўна). А як даўно вы яго кахаеце, пані Іжота?

Іжота. Табе не здаецца, Брагіня, што гэтае пытанне — не з тых, якія служкі задаюць каралевам?

Брагіня (настойліва). Як даўно вы кахаеце пана Трышчана, ваша высокасць? Ці даўней, чым калі мы плылі на караблі, і было горача, і...

Іжота (здаецца). Я кахаю Трышчана ад таго імгнення, як упершыню яго пабачыла пры двары майго бацькі, караля Арлендыі.

Брагіня (сама сабе). Вось чаго я баялася! Вось чаго не ўлічыў кароль Марка!

Іжота (захутваецца). Мусіць, я замерзну раней, чым даслухаю цябе. (Разглядаецца.) Дзе Трышчан?

Брагіня. Даруйце мне, гаспадыню. Там, на караблі, калі мы плылі з Арлендыі ў Карнаваль, вы з Трышчанам выпадкова выпілі чароўнае мілоснае пітво. Яно прызначалася для вас з каралём Маркам.

Іжота. Мы з Трышчанам выпілі мілоснае пітво? Што за прыдумкі? Адкуль яно ўзялося?

Брагіня. Яго дала мне ваша маці, каралева Арлендыі, бо рупілася, каб дачка яе была шчаслівая ў шлюбе.

Іжота. Мая руплівая маці... Што яна падумала, калі, прыехаўшы ў Карнаваль, пабачыла сваю дачку цяжкахворую і вельмі нешчаслівую ў шлюбе?

Брагіня. Падумала, што трэба вас ратаваць, і перадала яшчэ адно чароўнае пітво, гэтым разам — ад мілосці.

Іжота. Каму перадала? Навошта?

Брагіня. Вашаму мужу, каралю Марку. Каб вылечыць вас ад кахання да Трышчана. Кароль прымусіў мяне даць вам гэтыя лекі.

Іжота. О Божа! Хіба ад кахання можна вылечыць, дурніца?

Брагіня (упэўнена). Можна. Трышчан вылечыўся. Ён зусім на вас забыўся, пані Іжота. Нават імя не помніць.

Іжота. Значыць, ён мяне ніколі па-сапраўднаму не кахаў. (Уздымаецца таксама.) Як проста: выпіў келіх — пакахаў. Выпіў другі — забыўся.

Брагіня. Але так, як вас тады, ён нікога ніколі не кахаў і не пакахае. (Уздымаецца.)

Іжота. Выходзіць, сваім шчасцем я, каралева Іжота, абавязана табе, служцы Брагіні? I няшчасцям таксама? Ведаеш, мне здаецца, табе трэба як мага хутчэй выбірацца з замка і ніколі тут не паказвацца.

Брагіня (бесклапотна). Ведаю, мая гаспадыня, мне ўжо гэта казаў кароль Марка.

Іжота (ціха). Зрэшты, мяне ты можаш ужо не баяцца. (Заўважае Брагініну ўсмешку.) А чаму гэта ты радуешся?

Брагіня. Радуюся? Што вы, мая гаспадыня! З якой нагоды мне радавацца?

Іжота (глядзіць на Брагіню). Хочаш, скажу, з якой? Ты баялася, што, калі раскажаш мне ўсё гэта, я расплачуся, кінуся ў істэрыку альбо страчу прытомнасць, так? Ты забылася, дурнічка, што я каралева?

Брагіня (вінавата). Ваша высокасць...

Іжота. Ты забылася, што дома, у Арлендыі, я не толькі спявала, але яшчэ скакала на кані, палявала на дзікіх звяроў і лепш за ўсіх вояў майго бацькі страляла з лука? Ах!..


Пахіснуўшыся, Іжота падае, але Брагіня і Трышчан, які нарэшце вярнуўся, падхапляюць яе.


Брагіня. Ваша высокасць!

Трышчан. Што з ёй?

Іжота (забыўшыся). Трышчане...

Трышчан (да Брагіні). Хто гэта? Яна мяне ведае?

Брагіня. А вы ці ведаеце яе, пане Трышчане?

Трышчан (узіраецца ў Іжоцін твар). Здаецца, гэта тая жанчына, якую мы бачылі сёння ў каралеўскай спачывальні.

Брагіня. Гэта каралева.

Трышчан (абыякава). А... Яна таксама, як і дзядзечка, хоча нашай смерці?

Брагіня. Баюся, што ў яе стане ўжо не цікавяцца чужымі жыццямі і смерцямі.


Іжота апрытомнела і, збёршы сілы, вызваляецца з абдымкаў Трышчана і Брагіні.


Іжота (уладна). Пусціце мяне.

Трышчан, Брагіня } (разам) Ваша высокасць. (Схіляюцца ў паклоне.)

Іжота. Вы, пэўна ж, не помніце мяне, рыцару Трышчане?

Трышчан. Выбачайце, каралева.

Іжота. Зрэшты, гэта цяпер не мае значэння. Вы ведаеце, што мой муж, кароль Марка, вельмі на вас угневаўся і жадае вашае смерці?

Трышчан. Ведаю, ваша высокасць, хоць аб прычынах ягонага гневу не здагадваюся.

Іжота. Вашае жыццё ў вялікай небяспецы. Што вы думаеце рабіць?

Трышчан. Думаю прабівацца з боем праз замкавую браму. Шанцаў мала, але іншага выйсця няма.

Іжота. Няпраўда. Ёсць яшчэ патаемнае выйсце ў заходняй сцяне.

Трышчан. Ха, калі б я меў ключ ад патаемных дзвярэй!

Іжота. Вы яго маеце. (Адхінае плашч, здымае з пояса ключ і аддае Трышчану.)

Брагіня. Мы выратаваны!

Трышчан (здзіўлена). Дзякую, каралева, але я не разумею...

Іжота. Рыцару Трышчане, я не жадаю, каб муж мой быў вінен у вашай смерці. Таму даю вам гэты ключ і мажлівасць уратавацца. I яшчэ. Ваш збраяносца абачліва змяніў вопратку. Думаю, каб не пралілася лішняя кроў, варта пераапрануцца і вам. Скіньце свой лекарскі ўбор і вазьміце мой плашч. (Здымае і падае Трышчану свой плашч.)

Трышчан. Каралева, я не смею. (Цвёрда.) Я не магу, ваша высокасць.

Іжота. Гэта не просьба, гэта загад.

Трышчан прымае плашч і, стаўшы на адно калена, з павагай цалуе Іжоце руку. Скідае з сябе на зямлю верхнюю лекарскую апранаху, каптур. Брагіня хоча падабраць вопратку, але Іжота не дазваляе зрабіць гэтага.

(Да Брагіні.) Пакінь. (Да Трышчана.) А дзе вашая шыкоўная барада, слаўны рыцару?

Трышчан (здзіўлена). Барада? (Абмацвае вопратку.) Мусіць, згубіў. Хаця не, вось яна. (Кідае бараду на лекарскую апранаху.) Хто б мне растлумачыў, дзеля чаго быў увесь гэты карнавал?

Іжота. Спадзяюся, ваш збраяносца прыдумае вам цікавую гісторыю. А цяпер — бывайце. Назаўжды, рыцару Трышчане.

Трышчан. Ваша высокасць! Мая каралева! Пані... прабачце, не ведаю вашага імя... Я не знаходжу слоў...

Іжота (пахіснуўшыся, нібы ад удару). Шчаслівай дарогі... пакуль не перадумала, рыцару... Трышчане.

Трышчан кланяецца і адыходзіць. Брагіня таксама кланяецца і паварочваецца ісці за ім.

Брагіня!

Брагіня азіраецца.

Але прызнайся: тады, калі ты давала нам з Трышчанам піць лекі ад кахання, ці не думала ты перадусім пра сябе?

Брагіня (не глядзіць на Іжоту). Каралева, не давярайце свайму служку Аўдрэту. (Даганяе Трышчана.)

Іжота. Ах, якая парада! Які падарунак на развітанне! На жаль, я запозна яго атрымала. Цяпер мне наагул не патрэбныя служкі. (Апранае на сябе лекарскі ўбар і Трышчанаў каптур, чапляе бараду.) Ну як, ці я падобная да лекара? (Смяецца вар’яцкім смехам.) А да Трышчана? (Голасам Трышчана.) Іжота, любая, дзе ты? Вярніся, Іжота, я жыць без цябе не магу. Гэта я, твой каханы Трышчан! Ах...


З-за дрэва выслізгвае чорная постаць і, падкраўшыся ззаду, усаджвае ў Іжогу кінжал. Іжота падае на зямлю з кінжалам у спіне, каптур спадае з галавы, адкрываючы капу валасоў.


Марка (урачыста). Нарэшце я забіў цябе, Трышчане! Учынілася воля нябёсаў. (Нахіляецца над Іжотай.) О Божа, што гэта? (Вымае кінжал і пераварочвае Іжоту на спіну. Зрывае бараду.) Не можа быць! Іжота! (Плача, схіліўшыся над Іжотай.) Мая каралева... Мая багіня... Гэта не я забіў цябе... гэта ён, блазан. Ён зноў насмяяўся з мяне... коштам твайго жыцця насмяяўся, Іжота!

ЭПІЛОГ

Сонечны рэнесансавы ранак у сярэднявечным дубовым лесе. На бязлюднай лясной дарозе паказваюцца два вершнікі на гарачых, запараных конях. У адным з іх, узброеным, закаваным у латы рыцары, не цяжка пазнаць Трышчана, у другім — сціпла, але з густам апранутым — Брагіню. Трышчан і Брагіня скачуць у замак Дамалот, да караля Артыуша, на найвялікшы ў свеце рыцарскі турнай.


Брагіня (астаецца ад Трышчана). Пане Трышчане, я за вамі не паспяваю!

Трышчан. Хутчэй, Брагіня, я не магу праз цябе прапусціць пачатак турная.

Брагіня. Навошта спяшацца? Славутыя рыцары звычайна позняцца на турнаі.

Трышчан. Але не на гэты! Сам кароль Артыуш склаў рытуал адкрыцця, і каб яго пабачыць, збіраюцца рыцары, герольды і трубадуры з усяго свету.

Брагіня. О, тады сапраўды трэба спяшацца! Калі ўсе гэтыя валацугі збяруцца — у карчме не застанецца месцаў. (Даганяе Трышчана.)

Трышчан. У карчме? Мы будзем жыць у каралеўскім палацы, Брагіня! Каралева Жанібра высакародна запрасіла ўсіх рыцараў да сябе ў госці.

Брагіня. Нарэшце я памыюся і высплюся як след! Я так стамілася ад беспрытульнага вандроўнага жыцця! Есці ў бруднай харчэўні, спаць на мулкім паходным ложку, мыцца ў халоднай рэчцы... Што за доля!

Трышчан (бадзёра). Не наракай, Брагіню. Разгледзься навокал: які дзівосны ранак, які велічны лес, які гожы рыцар скача побач з табой. Радуйся сонцу, ветру, прыгодам, якія чакаюць нас наперадзе. Колькі каралеў, седзячы ў сваіх багатых, шыкоўных палацах, мараць аб такім жыцці, як у нас з табой, Брагіня!

Брагіня. Я ахвотна памянялася б з імі месцамі. (Падскаквае ў сядле.) Але сумняюся, што такія дурніцы жывуць на свеце.

Трышчан. Сумняешся? Ну а, скажам, гэтая... Як жа яе звалі? Забыўся...

Брагіня. Ды я ўжо радуюся, пане Трышчане. Сонцу, ветру, чаму там яшчэ? Толькі не ламайце сабе галавы.

Трышчан. Пачакай. Як жа яе звалі, тую каралеву, якая мела нялюбага мужа і марыла вандраваць усё жыццё са сваім каханым рыцарам? Славутая была гісторыя...

Брагіня (вырываецца наперад). Даганяйце, пане Трышчане! Гэй!

Трышчан. Тпру! (Спыняе каня.) Успомніў, Брагіня!

Брагіня (азірнуўшыся). Што здарылася? (Спыняецца.)

Трышчан. Яе звалі Іжота! Тую каралеву звалі Іжота!

Брагіня (непрыязна). Ну і што?

Трышчан (прасветлена). Паэты склалі пра яе шмат прыгожых вершаў. Пра яе і гэтага рыцара, пачакай, як жа яго звалі?

Брагіня. Вы едзеце, пане Трышчане, ці не?

Трышчан (упарта). Я хачу ўспомніць, як звалі таго рыцара!

Брагіня (у роспачы). Мы спознімся, нас чакаюць кароль Артыуш і каралева Жанібра!

Трышчан (усхвалявана). Я мушу ўспомніць! З гэтай легендай звязана нешта вельмі важнае ў маім жыцці, Брагіня!


Але на сцэне ўжо няма Брагіні. Ёсць толькі Камедыянтка. Яна з злосцю адштурхоўвае ад сябе цацачнага драўлянага каня, і той з грукатам падае на падлогу.


Камедыянтка. Кінь блазнаваць, Францішак! Мы так не дамаўляліся. Калі ты скажаш зараз слова — я больш ніколі не буду граць у гэтым спектаклі!

Францішак. Але пачакай, можа атрымацца вельмі пацешны фінал!

Камедыянтка. Я на такі фінал не згодна! Я пачынала ў ролі мілае субрэткі і не хачу канчаць у ролі мярзотніцы!

Францішак. Ты памыляешся, усё не так адназначна, не так прымітыўна. Ён павінен успомніць, і тады...

Камедыянтка. Ну, усё, нагі маёй больш не будзе на гэтай сцэне. (Уцякае за кулісы.)

Францішак (паціскае плячыма). Хм, мог атрымацца пацешны фінал. (Падхапіўшы коней, бяжыць услед за Камедыянткай.) Вярніся, вярніся, я пажартаваў! Ён нічога не ўспомніў! (Знікае за кулісамі.)


З-за куліс выходзяць Францішка і Трагік.


Трагік. Пані Францішка! (Падыходзіць бліжэй.) Ну дык як, пані Францішка? Ці дазваляеце вы?

Францішка. Што? (Апомніўшыся.) А, ты зноў пра сваё. (Стомлена.) Колькі можна? Я ж сказала: не. Прадстаўленне ўжо скончылася.

Трагік. Я не знаходжу слоў, каб выказаць захапленне ад вашае гульні ў апошняй сцэне. Ваш выхад выратаваў усю трагедыю. Але дайце і мне шанец, дазвольце мне паставіць апошнюю кропку.

Францішка. Спачатку ты наагул адмаўляўся ад ролі, цяпер хочаш сапсаваць мне фінал?

Трагік. Аздобіць, пані Францішка! Аздобіць! Вы толькі ўявіце, якая эфектная сцэна: пасля бурлівага маналога над целам забітай каралевы ён заколвае сябе кінжалам!

Францішка (абдымае Трагіка). Мой дружа, яна — занадта эфектная, празмерна тэатральная. У мастацтве важна захоўваць пачуццё меры.

Трагік. Ну хоць адзін раз, на адным прадстаўленні! Скажам, заўтра. А тады буду граць, як вы загадалі.

Францішка (цвёрда). Ні разу! Ні заўтра, ні пазаўтра, ні калі-кольвек яшчэ. Выкінь гэтую блазенскую думку з галавы. (Ідзе за кулісы.) Што будзе з тэатрам, калі кожны акцёр пачне рабіць на сцэне тое, што яму заманецца? (Азірнуўшыся.) Пойдзем, прадстаўленне скончылася. (Знікае за кулісамі.)

Трагік. Скончылася? (Па-змоўніцку падміргнуўшы гледачам, адхінае плашч і вымае схаваны кінжал.) Хто сказаў, што яно скончылася? (Дэкламуе.) «Мая каралева... Мая багіня... Гэта не я забіў цябе, гэта ён, блазан. Ён зноў насмяяўся з мяне... коштам твайго жыцця насмяяўся, Іжота!» А! (Заколвае сябе кінжалам і падае прыгожа, эфектна — па-тэатральнаму.)


Заслона

Сяргей Кавалёў Звар'яцелы Альберт

П'еса-містыфікацыя ў дзвюх дзеях па матывах твораў Яна Баршчэўскага

ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ

Пан Альберт.

Пані Амелія.

Шляхціц Завальня.

Селянін Тамаш.

Лёкай Карпа.

Пакаёўка Агапка.

Чарнакніжнік.

Белая Сарока.

Цмок-Малойца.

Нікітрон — Дух агню.

Плачка.

Рыбары.

Нябожчыкі.

Пачвары.

Прывіды.

ДЗЕЯ ПЕРШАЯ

Карціна першая

Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна. Стол, крэслы і іншыя хатнія рэчы з бярозы, простыя, але зручныя. На сценах у ракітавых асадах — абразы Збавіцеля і Маткі Божае. Некалькі дзвярэй у суседнія пакоі.

За сталом сядзяць шляхціц Завальня і селянін Тамаш, п'юць гарбату і вядуць нетаропкую, душэўную гаворку.


Тамаш. Што дзеецца на свеце, пане Завальня! У суседняй вёсцы ў селяніна нарадзіўся сын, дык адразу сеў і гучным голасам закрычаў: «Дайце есці!» Перапалохаліся ўсе, аднак жа адрэзалі яму паўбохана хлеба, а ён, вокамгненна ўсё з'еўшы, плюхнуўся ў кадзь з вадой. Бацькі кінуліся ратаваць, а выцягнулі рыбіну. Пабеглі да святара, той ураз прыехаў і калі перажагнаў гэтую рыбіну, дык яна зноў ператварылася ў немаўля. Старыя людзі кажуць, што калі прасіў есці, дык не хлеба трэба было даваць яму, а камень, бо інакш будзе неўраджай і голад.

Завальня. Неўраджай і голад у нашым краі — апошнім часам не навіна, Тамаш. Заўсёдная нядоля да таго запала ўсім у памяць, што ўсё незразумелае ў нас — знак няшчасця.

Тамаш. А яшчэ распавядалі мне ўчора пра адну выкрутлівую карчмарку, якая не трымала ніякак жывёлы, але спраўна прадавала масла і сыры ў мястэчку. Пасля адкрылася, што шляхам варажбы забірала яна малако ад кароў з навакольных вёсак: апоўначы вешала белы ручнік на плот, падстаўляла вядро і з двух канцоў гэты ручнік даіла. Малако лілося ў посуд, і карчмарка хутка напаўняла ўсе збанкі сырадоем.

Завальня. Цяперашнія няшчасці і безвыходнасць — урадлівая глеба для з'яўлення злых духаў і варажбітоў. Калі б падняўся з магілы хтосьці з нашых прадзедаў і ўбачыў сучасныя звычаі, дык не пазнаў бы свае бацькаўшчыны. Яму б здалося, што ўстаў з мёртвых недзе ў чужой краіне — да якіх часоў дажывуць нашыя дзеці?

Тамаш. Гэх, зараз паны не дбаюць, каб іх людзі былі набожныя і жылі сумленна, бо самі забыліся на веру і абавязкі хрысціянскія. Вось стары пан Марагоўскі дбаў пра сваіх сялян, ведаў, як хто працуе, як хто рупіцца пра зямлю, і таму кожны меў увесну столькі насення, колькі яму трэба было. А калі пан Альберт па смерці свайго бацькі ў маёнтку заўладарыў, усе мы гора зазналі.

Завальня. Як палёр бацька, вырваўся пан Альберт у свет, бавіўся на балях і пагулянках, са сваімі прыяцелямі гуляў у карты і тыя спрытна вызвалялі яго кішэні ад грошай. Хацеў здзівіць суседзяў сваёю раскошаю, меў лёкаяў колькі хацеў, меў добрых коней, выпісваў модныя карэты, дарагія замежныя віны...

Тамаш. Пзўна, новы гаспадар не прыслухоўваўся да парадаў пана Завальні, якія з удзячнасцю прымаў стары пан Марагоўскі.

Завальня. Пан Альберт не слухаўся ні маіх парадаў, ні просьбаў свае нарачонае паненкі Амеліі. I вось сёння маёнтак увесь у даўгах, даймаюць нас праз суд шмятлікія крэдыторы, вымагае нясплочаныя за колькі гадоў падаткі ўрад. Паненка Амелія, якая з маленства выхоўвалася ў доме пана Марагоўскага і была яму за родную дачку, у роспачы і адчаі пакінула нас і з'ехала ў маёнтак свайго дзядзькі, пана Фрацкевіча. Але самае жахлівае тое, што пан Альберт не шукае сумленных шляхоў, каб выкараскацца з даўгоў, а спадзяецца на шчаслівую фартуну і пры выпадку не адмовіцца ад круцельства і ашуканства. Ніколі не ведаеш, дзе ён бадзяецца да позняе ночы сёння, што прыйдзе яму на розум заўтра.


На двары нехта грукае ў браму, брэшуць сабакі, чуюцца галасы. Забягае лёкай Карпа.


Карпа. Пан Альберт вярнуўся! (Выбягае.)

Тамаш. Пра пана памоўка, а пан на парог!


Шляхціц Завальня выбіраецца з-за стала, каб павітаць гаспадара, Тамаш хаваецца ў глыб пакоя. Уваходзіць пан Альберт, услед за ім — лёкай Карпа. Карпа дапамагае пану Альберту распрануцца, той знакам загадвае лёкаю выйсці. Карпа пакідае пакой.


Завальня. Маё шанаванне пану! Як пан правёў вечар і што новага пабачыў у свеце?

Альберт (ківае галавой у адказ на прывітанне). Вечар прайшоў сумна і нецікава, як і заўсёды, калі не шанцуе ў карты, а даўгі не змяншаюцца, а павялічваюцца. Нічога новага ў свеце я сёння не пабачыў, затое пачуў нешта вартае ўвагі. Памёр стары пан Фрацкевіч.

Завальня. Божухна, зусім сіратой засталася паненка Амелія! Спачатку смерць прыбрала яе бацькоў, а цяпер вось і дзядзьку, царства яму нябеснае.

Альберт. Даведаўся я, што па тэстаменту да Амеліі адышла ўся маёмасць нябожчыка і дзве тысячы талераў. Хачу ўзяць з Амеліяй шлюб і атрымаць за ёй багаты пасаг. Таму збіраюся заўтра ў адведзіны да яе і прашу пана аканома мяне суправаджаць. Спадзяюся, мая нарачоная забудзецца на старыя крыўды і непаразуменні.

Завальня. Ці да таго зараз няшчаснай дзяўчыне? Звычай патрабуе пасля смерці блізкага не спяшацца з вяселлем. Лепш пану Альберту пачакаць з залётамі.

Альберт. Я б пачакаў, але не хочуць чакаць мае крэдыторы. У іх іншыя правілы.

Завальня. Не магу адмовіць гаспадару, але папярэджваю: калі б паненка Амелія спытала парады ў мяне, мой адказ быў бы не на карысць пану Альберту. Бог даў гэтай дзяўчыне не толькі пекную знешнасць, але і глыбокі розум, чуйнае сэрца — думаю, яна зразумее вашыя сапраўдныя інтарэсы і не дасць згоды на шлюб, хоць у глыбіні душы, мажліва, кахае вас з маленства.

Альберт. Ну што ж, прыйдзецца мне пашукаць іншага памагатага ў гэтай справе. А разам з тым — і новага аканома.

Завальня. Пан Альберт ведае, што ў маёнтку мяне трымае апошнім часам толькі слова, дадзенае паміраючаму пану Марагоўскаму: не пакідаць яго сына ў цяжкую гадзіну.

Альберт. Ах, няўдалая гульня стаміла мяне і ўшчэнт сапсавала настрой. Не звяртайце ўвагу на мае словы, пане Завальня, збірайцеся ў дарогу, і будзем лічыць, што я пажартаваў... на гэты раз. А зараз пакіньце мяне, трэба перад заўтрашнім днём адпачыць.


Пан Альберт сядае за стол, абхапіўшы галаву рукамі. Завальня і Тамаш, на якога ўсе забыліся, накіроўваюцца да выхаду.


Завальня (ціха). Няшчасце чакае паненку Амелію, калі, крый Божа, дасць згоду гэтаму ветрагону. Хаця і ёсць прыказка: хто ажэніцца, той пераменіцца.

Тамаш (шэптам). Не, пане дабрадзею, кажуць людзі, што калі родзіцца жарабя з лысінкай, дык з той самай лысінкай і ваўкі з'ядуць.


Выходзяць.

Пан Альберт узнімае галаву і аглядае апусцелы пакой.


Альберт. Фартуна канчаткова адвярнулася ад мяне. Зусім нядаўна без шкадавання раскідваў жмені грошай направа і налева, а зараз вымушаны шукаць шлюбу толькі дзеля таго, каб атрымаць дзве тысячы талераў і сплаціць частку даўгоў і падаткаў. А што, калі ганарлівая дзяўчына сапраўды адчуе няшчырасць, пра ўсё здагадаецца і не дасць свае згоды на шлюб? Ах, падзякаваў бы і д'яблу, калі б паспрыяў ён мне ў справах і дапамог здзейсніць задуманае!


На далёкай вежы б'е дванаццаць, адмярае поўнач гадзіннік у куце вітальні, патухаюць на імгненне васковыя свечкі, і ў пакоі невядома адкуль з'яўляецца худы, бледны незнаёмец у доўгай чорнай вопратцы.


Чарнакніжнік. Пачуў я твае памысныя словы і гатовы табе дапамагчы.

Альберт (спалохана). Вох! Які жахлівы твар! Відаць, перада мною злы дух!

Чарнакніжнік. Не крычы, я падобны да цябе і магу табе шмат карыснага зрабіць.

Альберт. Хто ты?

Чарнакніжнік. Я — Чарнакніжнік. Я днём спачываю, а пасля захаду сонца блукаю па свеце і выведваю, пра што людзі думаюць, пра што гавораць, што ядуць і п'юць. Маю вока зыркае, а слых такі тонкі, што нават за мураванаю сцяною магу чуць шэпт. Па рысах твару пазнаю характары людзей, змушаю іх гаварыць паміж сабою і памятаю пра ўсё. Заходжу праз маленькую шчылінку, і дзверы не рыпяць, калі іх адчыняю, а сабакі не брэшуць, калі праходжу паўз іх.

Альберт. А сюды чаго ты прыйшоў?

Чарнакніжнік. Я дапамагу табе пабрацца з Амеліяй і атрымаць за ёй маёнтак і дзве тысячы талераў.

Альберт. А якую ўзнагароду запатрабуеш ты за свае паслугі?

Чарнакніжнік. Я чалавек беспрытульны, а для алхімічных вопытаў мне патрэбны невялікі пакойчык. Дазволь мне пасяліцца ў тваім доме, пра астатняе ж не клапаціся.

Альберт. Заўтра збіраюся ехаць да Амеліі з прапановаю шлюбу...

Чарнакніжнік. Тады — за справу. Мы зробім так, што паненка абавязкова дасць сваю згоду. Чорныя духі дапамогуць нам. Нічога не бойся і нічому не здзіўляйся.


Чарнакніжнік вымае са складак адзення вялізную, у старадаўняй вокладцы кнігу і кладзе на стол. Малюе на падлозе крэйдай магічнае кола, цэнтр пазначае трохкутнікам. Пасля вымае чорную свечку, крывы нож і вяроўку, падыходзіць да пана Альберта.


Чарнакніжнік. Для варажбы спатрэбіцца кропля твае крыві.

Альберт (насцярожана). Дзіўныя і богапраціўныя рэчы вырабляеш ты, Чарнакніжнік! Ці не будзе мне ад гэтага якой шкоды?

Чарнакніжнік. Шкоды ад гэтага не будзе ніякае. Ты ж такі, як і я. Пабачыш і не такія дзівосы, калі бліжэй пазнаёмішся з чорнай магіяй.


Чарнакніжнік праводзіць лязом нажа па руцэ пана Альберта. Кладзе акрываўлены нож і вяроўку ў цэнтр магічлага кола, стаўляе туды чорную свечку. Схіляецца над раскрытай кнігай і варожыць над ёй.

Свечка загараецца сама па сабе яркім полымем, валіць куродлівы дым, раптоўна чорная свечка гасне, разам з ёй і ўсе астатнія свечкі ў пакоі.

Пана Альберта і Чарнакніжніка паглынае цемра.

Калі змрок крыху рассейваецца — узнікае спачывальня паненкі Амеліі. Вакол ложка дзяўчыны снуюць у паўзмроку розныя прывіды, народжаныя варажбой Чарнакніжніка. Паволі іхняя хаатычная мітусня афармляецца ў асэнсаваны сюжэт: ігральныя карты накідваюць вяроўку на шыю пана Альберта і збіраюцца яго павесіць.


Голас Альберта. Амелія, я гіну. Дапамажы мне, Амелія. Ты, толькі ты можаш выратаваць мяне...


Паненка Амелія на імгненне прачынаецца, прывіды хаваюцца па цёмных кутах спачывальні, знікаюць.


Амелія. Божухна, які кашмарны і ў той жа час рэальны сон! Няўжо нешта здарылася з Альбертам? Гэтыя карты хацелі яго задушыць, а ён клікаў мяне на дапамогу. Але што я магу зрабіць, калі ён сам адштурхнуў мяне і насмяяўся над маімі пачуццямі?


Стомленая Амелія засынае. А вакол ложка зноў пачынаюць снаваць прывіды, але цяпер іх мітусня афармляецца ў іншы сюжэт: пана Альберта, апранутага ў акрываўленую, разарваную кашулю, акружаюць раз'юшаныя вярцепныя фурыі з крывавымі нажамі ў руках.


Голас Альберта. Амелія, я паміраю. Не пакідай мяне, любая, даруй былыя крыўды, выратуй каханнем і чысцінёй сваёй...


Паненка Амелія са стогнам прачынаецца, прывіды разбягаюцца, знікаюць.


Амелія. Маці Божая, што за жудасны сон! Распусныя кабеты замахваліся крывымі нажамі на Альберта, і кашуля яго была ў крыві. Назваў мяне «любаю» і прасіў не пакідаць яго. Як мне выратаваць цябе, Альберт, як вырваць з аблуды і маны, вярнуць да чысціні і цноты? (Зняможаная, падае ў ложак і засынае.)


Новае з'яўленне прывідаў. На гэты раз прывід пана Альберта стаіць, звязаны над складзеным вогнішчам, вакол яго мітусяцца пачвары, якія перадаюць адно аднаму палаючую паходню і ўсё бліжэй пасоўваюцца да вогнішча, вось-вось падпаляць яго.


Голас Альберт а. Маліся за мяне, Амелія. Паглынае душу маю холад, а цела — агонь, і ўсе адступіліся ад мяне. Няўжо і ты, каханая, пакінеш мяне, не падасі рукі сваёй...


Паненка Амелія ўсхопліваецца з ложка, прывіды знікаюць, спачывальню залівае ранішняе святло. Амелія сядзіць на ложку, абхапіўшы галаву рукамі, хістаецца то ў адзін, то ў другі бок. У спачывальню ўрываецца ўсхваляваная пакаёўка Агапка.


Агапка. Паненка Амелія, паненка Амелія! Уставай-е хутчэй, гаспадыня! Прыехалі пан Альберт прасіць вашае рукі!

Амелія. Так, рукі... Вось мая рука, любы!


Заслона

Карціна другая

Праз месяц у вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна. Дзверы ў адзін з суседніх пакояў завешаны чорным мошастам, дзверы ў другі — белым ядвабам. З белых дзвярэй выходзіць самотная пані Амелія з кніжкай у руках, сядае за стол і спрабуе засяродзіцца на чытанні.


Амелія (адрываецца ад кнігі). Дзіўна, колькі ні бяру я ў рукі гэты томік вершаў — заўсёды трапляю на радкі, сугучныя маім маркотным думкам і настрою. (Чытае ўголас):

Гэты свет мне пустэльняю дзікай здаецца,
Ні душу, ані вока няма чым спатоліць;
Жаль у сэрцы, а думка бязлітасна б'ецца
У бяссонныя ночы, а ўдзень яшчэ болей.

Уваходзіць шляхціц Завальня, прыслухоўваецца да верша, што чытае пані Амелія.


Завальня. Што я чую: у такой маладой, прыгожай пані такія невясёлыя, змрочныя думкі!

Амелія. Ах, гэта вы, пане Завальня! Мусіць, каб не было ў гэтым доме вас, я б даўно звар'яцела тут ад адзіноты і холаду. Але, бачу, вы сабраліся ў дарогу і хутка пакінеце мяне?

Завальня. Так, зайшоў развітацца. Выпраўляюся ў горад па даручэнні пана Альберта. Вязу грошы, каб сплаціць скарбавыя падаткі і вярнуць крэдыторам частку даўгоў. У гэтую бяздонную прорву знікне ўвесь твой пасаг, дачушка.

Амелія. Не шкада мне гэтых грошай, шкада свайго жыцця, загубленага з-за іх. Ах, як я магла так падмануцца, паверыць нейкім дзіўным снам, спадзявацца на каханне пана Альберта! Заўсёды ён неспакойны і злосны, мая рэдкая ўсмешка здаецца яму здзеклівай і падазронай, маю прагу да кніжак ён называе дзівацтвам і глупствам. Малітвы, якім навучыла мяне маці, гучаць яму дакорам і даводзяць да шаленства.

Завальня. Прызнаюся, і мяне здзівіла тады твая згода, бо шкадаваў цябе і спадзяваўся, што адмовіш пану Альберту. Бачу цяпер, што, ажаніўшыся, мой гаспадар не змяніўся ў лепшы бок. Праўду казаў Тамаш: калі радзілася жарабя з лысінкай, дык з той самай лысінкай і ваўкі з'ядуць.

Амелія. А мне кожнае начы сняцца кашмары, кожную ноч з'яўляецца ў сне нейкі чорны чалавек: худы, бледны, з вялізным, вострым носам, як у драпежнае птушкі, з густымі брывамі, з валасамі, чорнымі, бы крумкачовыя пёры, з поглядам такім пранізлівым і калючым, што цяжка вытрымаць, калі глядзіць табе проста ў вочы. I толькі калі я прачынаюся і, спалоханая, жагнаюся — жудасны прывід знікае і тае начы болей не прыходзіць...

Завальня. Нейкая чорная меланхолія зацьміла тваю душу, дачушка. Не сумуй і не бяры ўсё так блізка да сэрца. Буду ў горадзе, зазірну ў краму і набуду табе колькі новых кніжак грэкаў ды рымлянаў, якіх ты так любіш чытаць.

Амелія. Дзякуй вам за дабрыню і клопаты, дзядзечка! Няхай дапамагае вам Бог у дарозе і ў справах. А я праводжу вас да брамы.


Выходзяць з пакоя. Праз нейкі час з чорных дзвярэй з'яўляюцца пан Альберт і Чарнакніжнік.


Альберт. Дзіўныя рэчы паказаў ты мне, Чарнакніжнік. Ніколі не забуду, як звычайныя чалавечыя валасы, абрэзаныя і кінутыя ў ваду, таньчылі, спявалі і спляталіся ў кубло, як вужакі. Калі, аднак, у маіх кішэнях зазвіняць залатыя манеты? Ўсе грошы маёй жонкі пайшлі на сплату падаткаў і даўгоў, мне засталіся толькі яе дакоры і слёзы.

Чарнакніжнік. Хутка, вельмі хутка ўсё пераменіцца і ў тваім лёсе, і ва ўсім краі. Адкрыю табе таямніцу — мая гаспадыня, Белая Сарока, збіраецца далучыць ваш край да сваіх уладанняў.

Альберт. А хто такая Белая Сарока?

Чарнакніжнік. О, Белая Сарока мудрасцю свет здзіўляе, твар яе — цуд прыгажосці, постаць велічная, адзенне з каштоўных дыяментаў і перлаў, жыве ў палацы, якога ты яшчэ ніколі не бачыў. Ёй кланяюцца багацейшыя паны і магутнейшыя ўладары на свеце, духі па яе загаду здабываюць скарбы з зямлі і мора, дзікіх мядзведзяў прывучыла яна да сябе, і тыя, як пакорлівыя сабакі, ляжаць ля яе трона. А часам гэтая чараўніца ўбіраецца ў пёры белае птушкі, калі хоча пабачыць тых, хто спрыяе ёй, і іх узнагароджвае, робіць шчаслівымі.

Альберт. Што ж, мне ўсё роўна, каму прадаваць сваю душу: д'яблу ці Белай Сароцы. А можа, гэта адна і тая ж асоба? Калі ты рэкамендуеш мяне сваёй гаспадыні?

Чарнакніжнік. Шмат хто з тваіх суседзяў-паноў хацеў бы пабачыць Белую Сароку ў сваім маёнтку, узняць у яе гонар келіх і пракрычаць «віват». Абяцаю, што ты будзеш не апошні сярод іх. Але спачатку трэба падрыхтавацца да сустрэчы вялікай уладаркі, а таму зрабі тое, аб чым я цябе надоечы прасіў. (Накіроўваецца да свайго пакоя.)

Альберт (неахвотна). Ах, так, вясковыя могілкі... Няўжо гэта сапраўды патрэбна?

Чарнакніжнік. Неабходна! I не забудзься пра Глухое возера. (Знікае за чорнымі дзвярыма.)

Альберт (кліча лёкая). Карпа!


З'яўляецца лёкай Карпа.


Карпа. Слухаю пана!

Альберт. Ты прывёў Тамаша?

Карпа. Тамаш ад самага ранку чакае на двары вашага загаду, пане.

Альберт. Пакліч яго сюды!


Карпа выходзіць. Праз нейкую хвіліну з'яўляецца Тамаш, а ўслед за ім — пані Амелія.


Тамаш. Слухаю вас, паночку.

Альберт. Ці быў ты калі на Глухім возеры, недалёка ад Нешчарды?

Тамаш. Давялося два разы, а болей — крый Божа. Акружана тое паганае возера з усіх бакоў цёмным лесам, нават у самае добрае надвор'е не відаць у тым возеры ані сонца, ані воблакаў на небе, ані зорак, ані месяца. Там заўжды вада каламутная, ніколі там не плаваў човен, ніводны рыбак не закідваў там сеці.

Альберт. Заўтра збірай людзей, адпраўляйцеся на Глухое возера і закідвайце там нерат. Калі з пракаветных часоў там ніхто ніколі не лавіў, дык, мусіць, шмат будзе рознае рыбы.

Тамаш. Адкуль тое пану? Шмат навакол прыдатных для лоўлі рэк і азёраў, няхай пан толькі скажа — і мы сёння ж прынясем рыбы колькі трэба.

Альберт. Будзеце рабіць тое, што вам загадана!

Тамаш. То няхай пан перш папросіць святара, каб пасвянціў нерат, бо ў тым возеры даўно пасяліўся нячысцік.

Альберт. Ды хіба ты яго бачыў, што плявузгаеш?

Тамаш. Пане, запытайся ў людзей — кожны ведае, якія там бываюць дзівосы ўначы: пачвары снуюць па беразе, чуваць з-пад вады енк і смех. Аднойчы я сам, калі гнаў коней на начлег, бачыў, як ляцела ў той бок нейкае страшыдла, з шумам рассыпаючы вакол сябе іскры, нібы распаленае жалеза пад молатам каваля, і над самым возерам распалася на дробныя часткі.

Альберт. Калі яшчэ раз пачую падобную лухту, дык загадаю ўсыпаць сорак бізуноў. Заўтра, што б там ні было, бярыце нерат і закідвайце на Глухім возеры.

Тамаш. Не пасвянціўшы ваду?

Альберт. Няма такое патрэбы. I якую б дзіўную рыбіну вы ні злавілі — не палохайцеся, а прыносьце сюды.

Амелія (не стрываўшы). Альберт, чаму ты прымушаеш людзей рабіць рэчы, супраціўныя іх душы? Бедны Тамаш страшэнна засмучаны, ён шчыра перакананы, што ў возеры жыве нячысцік. Ведаю, што забабоны ад невуцтва, але ж ці маем мы права так жорстка абыходзіцца з сялянамі толькі таму, што яны цёмныя і неадукаваныя?

Альберт (гнеўна). Як я бачу, і ты падобна да гэтага неразумнага селяніна, падахвоцілася глупствы бараніць! Але марнае будзе тваё заступніцтва. Людзі мае, як хачу, так і будзе. (Да Тамаша.) А ты слухай другі загад. На страшэнна няўдалым месцы знаходзяцца вашыя вясковыя могілкі. З майго акна заўсёды відаць драўляныя крыжы і старая каплічка. Наведаюць мяне неўзабаве госці, а гэтыя крыжы ды каплічка ўсё перад вачыма, кожнага могуць давесці да самотных думак і меланхоліі. Таму загадваю сялянам выбраць месца пад могілкі недзе каля лесу, каб не так часта чалавечае вока іх бачыла. А тут я ў хуткім часе пабудую новы дом, і цэгла з капліцы якраз пойдзе на падмурак.

Амелія (усхвалявана). Альберт, аднак жа бацьку твайму і дзеду гэтыя крыжы і магілы не заміналі і не наводзілі жахлівых думак. Не раз яны, мусіць, калі заходзіла сонца, старанна маліліся там за душы сваіх продкаў, а пасля смерці і самі знайшлі спачын на гэтых могілках.

Альберт. Не лезь не ў сваё! Я ведаю, што раблю і смяюся з вашае дурноты: занадта вы ўважлівыя да тых, каго ўжо даўно няма на гэтым свеце. Ідзі лепш у свой пакой і чытай бязглуздыя кніжкі!

Амелія. Не ведаю, скуль узяў ты гэтую жахлівую задуму, але памятай, Альберт: Бог усё бачыць і чуе!


Пані Амелія, пакрыўджаная і ўсхваляваная, знікае за белымі дзвярыма.


Тамаш (разгублена). Ох, паночку, бязбожную справу задумалі вы ўчыніць: нельга нішчыць святыні кранаць тое месца, дзе спачывае прах нашых і вашых продкаў. Вялікі грэх бярэце на сваю душу!

Альберт. Парады тваёй не прашу! Слухай, што загадваю, і выконвай!


Заклапочаны Тамаш, пачухаўшы патыліцу, выходзіць. Пан Альберт накіроўваецца да дзвярэй, завешаных чорным мошастам, але, павагаўшыся, перадумвае і знікае ў сваіх пакоях. Пераканаўшыся, што нікога з гаспадароў няма, уваходзіць лёкай Карпа і пакаёўка Агапка з гітараю. Агапка сядае ў крэсла, грае на гітары і спявае, Карпа з іранічнай усмешкай на твары слухае песню.


Агапка.

Божа, ты ў працы вялікай шчыруеш —
Лёсам, зямлёй і народам кіруеш;
Слухай жа ўласнай жабрачкі прычыны —
Беднай дзяўчыны.
Хіба прашу я дажджу ці пагоды,
Плодных палёў ці дзяржаўнае згоды?
Што мне інтрыгі вайскоўцаў дасужых —
Мне трэба мужа.
Пан над панамі, прашу я ў Пана:
Дай мне, каб хлопец, што мной пакаханы,
Быў маёй радасцю, шчасцем і краскай —
З панскае ласкі!
Карпа. Навошта, Агапка, прасіць мужа ў Бога, ці не лепш пашукаць яго побач з сабой на зямлі?

Агапка. Ах, зноў ты, Карпа, за сваё. Ну, сам падумай, які з цябе муж? Я — дзяўчына гожая, спраўная, калі прыходжу на кірмаш, і дудар для мяне ахвотней грае, і кожны з малойцаў лічыць за гонар са мной паскакаць. А ў цябе — ані грошай, ані ўласнае гаспадаркі, ні спадзяванняў на будучыню. Пашукаю я сабе лепш мужа багатага ды заможнага, не з прыслугі і не з сялян, а з месцічаў ды шляхты. А можа, і якому маладому, нефанабэрыстаму панічу прыпаду на вока, калі пашэнціць.

Карпа. Не, Агапка, трэба карыстацца часам, пакуль у жыцці вясна, пакуль маладое пачуццё робіць прыемнымі нашыя забавы.

Агапка. Вясна, лета і восень людскога жыцця маюць свае аздобы толькі тады, калі чалавек не ведае беднасці і мае чым задаволіць свае патрэбы і жаданні.

Карпа. Ты любіш, як бачу, грошы?

Агапка. Хто ж не любіць тое, што абавязкова патрэбна? Без грошай і каханне стыне.

Карпа. Эх, вужака золата і гонару зусім звяла цябе, Агапка.

Агапка. Што ж ты да мяне тады ўвесь час чэпішся? Ці, можа, ты сам не любіш грошы? А я хоць і пакаёўка, а за простага лёкая замуж не пайду. Разбагацееш — тады і пагаворым.


Ганарліва ўзняўшы галаву, Агапка выходзіць з пакоя.


Карпа. «Разбагацееш — тады і пагаворым». Разбагацееш тут за панам, які ўвесь у даўгах і толькі марыць, дзе б знайсці скарб ці якое золата з дапамогаю злога духа! А можа, і мне пашукаць які скарб? За чатыры вярсты ад маёнтка ляжыць на пагорку сярод яловага лесу Змяіны Камень. Распавядалі старыя людзі, што аднаго разу ў ціхую, пагодлівую ноч з поўначы на поўдзень ляцеў, палаючы агнём, Цмок, нёс нібыта з сабою шмат золата і срэбра грэшніку, які прадаў д'яблу душу. Знячэўку раскалолася блакітная цвярдыня неба, разлілося вялікае святло, а Цмок, выцяты нябесным промнем, здранцвеў увесь, паваліўся на пагорак і паратварыўся ў камень. Скарбы ж, якія ён нёс з сабою, на тым самым месцы закапаліся ў зямлю, і кажуць, калі хто асмеліцца ля гэтага каменя заначаваць, таму тыя скарбы і здабыць наканавана. Можа, паспытаць шчасця, схадзіць пакланіцца нячысціку, каб даў грошы? Хаця навошта ісці за чатыры вярсты, калі можна звярнуцца да таго Чарнакніжніка, які патаемна жыве ў пана і вынаходзіць золата? Паслухаем, што ты тады заспяваеш, Агапка!


Карпа падыходзіць да дзвярэй, завешаных чорным мошастам і, крыху павагаўшыся, знікае за імі. Але неўзабаве выходзіць адтуль, трымаючы ў руках алхімічную рэторту з нейкай густой чырвонай вадкасцю. Разглядае рэторту на святло, не заўважаючы, што ўслед за ім з пакоя крадком выходзіць Чарнакніжнік.


Карпа. Няма ў тым чорным пакоі ні золата, ні нячысціка, толькі мноства дзіўнага посуду з рознымі вадкасцямі і парашкамі. Ага, на дне гэтай шклянкі аселі нейкія блішчосныя крупінкі! Можа, яны — залатыя?

Чарнакніжнік (выхоплівае рэторту). Гэта твой гаспадар навучыў цябе залезці ў мой пакой і ўзяць рэторту для алхімічных вопытаў?

Карпа (спалохана). Даруй, даруй мне, пане! Не па гэтую пасудзіну я забраўся ў пакой, я шукаў цябе!

Чарнакніжнік (іранічна). Навошта тады ўзяў рэторту? Можа, цябе вабяць навукі?

Карпа (асмялеўшы). Не навукі даюць шчасце чалавеку, а багацце. Шмат хто на свеце не гібее над кніжкамі, а жыве раскашуючы. Жыць так, як хочаш, нічога сабе не забараняючы,— вось пра што я мару.

Чарнакніжнік. Чуў я, чуў нешта падобнае ад твайго гаспадара. Таксама казаў мне, што марыць жыць так, як хоча, а хоча, на самай справе, толькі грошай. Табе таксама патрэбны грошы, лёкай? А ці ведаеш ты, што, атрымаўшы іх, ты страціш душу?

Карпа. А навошта ў гэтым свеце душа, калі няма грошай?

Чарнакніжнік. Добра, я навучу цябе, як стаць багатым. Пойдзеш сёння ноччу ў старую капліцу на могілках. Пабачыш там тры труны. Апоўначы нябожчыкі пакінуць свае труны і разбрыдуцца па вёсцы. Ты забярэшся ў крайнюю злева труну і будзеш чакаць яе гаспадара.

Карпа. Бр-р-р!

Чарнакніжнік. Калі ты такі баязлівец, забудзься на грошы, на Агапку і заставайся ўсё жыццё лёкаем.

Карпа. Не-не, кажы далей, пане!

Чарнакніжнік. Напрыканцы ночы нябожчыкі вернуцца, каб зноў залезці ў труны. Агледзеўшы, што яго месца занятае, твой нябожчык пачне прасіць цябе вызваліць труну. Ты ж не пускай яго, пакуль не скажа, дзе ён закапаў перад смерцю скарб. Быў пры жыцці багатым, але сквапным чалавекам, і як памёр — дзецям не пакінуў ні шэлега.

Карпа. Дзякуй табе, пане! Хоць і боязна мне, але зраблю ўсё так, як ты параіў. (Выходзіць з вітальні.)

Чарнакніжнік (задаволена рагоча). Як казала мая гаспадыня, Белая Сарока, не грэбуй ні душой пана, ні душой лёкая, бо па сваёй сутнасці яны аднолькавыя. (Знікае ў сваім пакоі.)


Заслона

Карціна трэцяя

Поўнач. Старая капліца. У паўзмроку відаць тры труны. Уваходзіць, крадучыся, Карпа, хаваецца за мармуровы надгробак. Неўзабаве дзве труны «ажываюць», з іх выходзяць два нябожчыкі, зачыняюць за сабой века.


Першы нябожчык. Эх, слаўная выдалася ночка, разамнем свае косцейкі!

Другі нябожчык. Ух, здаецца мне, жывым чалавечым духам тхне. Давай паклічам ваўкалака, няхай ён пашукае.

Першы нябожчык. Ахвота табе час марнаваць. Што жывому чалавеку рабіць ноччу ў капліцы. Жывыя людзі ноччу лічаць грошы.

Другі нябожчык. Альбо мілуюцца з чужымі жонкамі. Ах, сапраўды, пайду пагляджу, з кім сёння забаўляецца мая кабеціна.

Другі нябожчык (шэптам). А я пайду праверу, ці не дабраўся які шылахвост да майго скарбу.


Сыходзяць. З-за мармуровага надгробка высоўваецца збялелы Карпа.


Карпа. Ну і жахі, лепш бы я пайшоў да Змяінага каменя. Добра яшчэ, што ваўкалака не паклікалі... Пачакай, а дзе ж Трэці нябожчык? Здаецца, іх было два, а Чарнакніжнік казаў пра трох. (Чакае хвіліну, затым выходзіць з-за надгробка і аглядае труны.) А можа, ён меў на ўвазе тры дамавіны, а не трох нябожчыкаў? Можа, трэцяя дамавіна — пустая? Ага, адзін з нябожчыкаў пайшоў пільнаваць закапаны скарб. Вось у ягоную дамавіну мне і трэба залезці. Т-а-а-к, павінна яна быць трэцяю злева. (Стоячы спіной да ўваходу ў капліцу, паказвае левай рукой на крайнюю труну.) Гэтая. (Падыходзіць бліжэй, раптоўна задумваецца, паварочваецца тварам да ўваходу: зараз левая рука паказвае на іншую труну.) А цяпер — гэтая. Гм, якая ж з іх? (Разглядае труны.) Мусіць, усё ж такі гэтая — яна прыгожа аздобленая, што выдае на багатага гаспадара.

Карпа здымае века і зазірае ў труну. Насустрач яму з труны ўзнімаецца нябожчык. Нейкае імгненне яны асалапела глядзяць адзін на аднаго, затым разлятаюцца ў розныя бакі.

А-а-а-а! Нябожчык! (Хаваецца за мармуровы надгробак.)

Трэці нябожчык. У-у-у-у! Чалавек! (Выбягае з капліцы.) Браткі, тут жывы чалавек!

Карпа (высоўваецца з-за надгробка, спалохана). Ну ўсё, зараз налятуць! Трэба ўцякаць, д'ябал з ім, з тым скарбам. (Бяжыць да выхаду, але, зірнуўшы за дзверы, вяртаецца назад.) Не паспеў — яны вярнуліся! Што ж рабіць? (Азіраецца.) Эх, была не была! (Забіраецца ў труну Трэцяга нябожчыка, зачыняе за сабой века.)


З'яўляюцца ўсе тры нябожчыкі.


Першы нябожчык. Дзе ён?

Трэці нябожчык. Толькі што быў тут!

Другі нябожчык. Схаваўся, нягоднік!


Пачынаюць шукаць і знаходзяць Карпу ў труне.


Трэці нябожчык (зняўшы з труны. века, абурана). Ён залез у маю труну! Цяпер яна ўся прапахне чалавечынай!

Другінябожчык. Гэй, жывы чалавек! Ты навошта залез у труну? Жывыя людзі па начох павінны ляжаць у ложку і лашчыць сваіх жонак.

Карпа (сабраўшы рэшткі мужнасці, сядае). Не выйду, пакуль не скажаце, дзе закапалі скарб.

Першы нябожчык (істэрычна). Ага, ён ведае пра мой скарб! Нельга выпускаць яго адсюль жывым!


Карпа з перапуду зноў падае ў труну. Другі нябожчык спрытна зачыняе труну векам.

Першы нябожчык забівае некалькі цвікоў.


Другі нябожчык (Трэцяму нябожчыку). Ты пільнуй труну, а мы пойдзем шукаць ваўкалака.

Першы нябожчык. Ён адаб'е ахвоту ў гэтага шылахвоста шукаць чужыя скарбы!


Першы і Другі нябожчык і сыходзяць. Трэці сядае на века труны. Раптоўна тая пачынае грукатаць і падскокваць — ачуняў Карпа.


Трэці нябожчык. Гэй, чалавеча, хіба так паводзяць сябе ў дамавіне?


Труна грукоча і падскоквае яшчэ мацней.


Трэці нябожчык. Ну хочаш сабе грукаць — дык грукай. Дамавіна ўсё роўна вытрымае — сам рабіў, ведаю. (Труна супакойваецца.) Рабіў на заказ важнаму пану, а тут смерць прыйшла і самому давялося легчы.

Карпа (з труны). Дык гэта ты, цясляр Пётра?

Трэці нябожчык. Я — Пётра, а ты хто такі?

Карпа. Я — лёкай Карпа, твой былы сябрук. Здымі века, размова ёсць.

Трэці нябожчык (здзіўлена). Карпа?! Вось не думаў, што давядзецца з табой яшчэ раз сустрэцца! (Вымае цвікі і адчыняе труну.) Мы, нябожчыкі, з цяжкасцю пазнаем жывых.

Карпа (сядае ў труне). Я ж на тваіх памінках мора гарэлкі выпіў, каб табе на тым свеце добра жылося, а ты па начох з дамавіны выходзіш і людзей палохаеш!

Трэці нябожчык. Эх, Карпа, з-за гарэлкі ўсё і сталася, з-за яе, паганай. Прынёс я неяк пляшку гарэлкі дахаты і схаваў ад жонкі за бэльку. А назаўтра памёр, не паспеўшы ні выпіць яе, ні жонцы аддаць. I так мне гэтая пляшка ў душу запала, што вось ляжыць яна за бэлькаю і ніхто пра яе не ведае — не магу на той свет пайсці, пакуль пляшку маю не знойдуць і не вып'юць. Марнуюся вось тут з двума грэшнікамі, адзін з якіх скарб свой вартуе, а другі — сваю распусную жонку.

Карпа (знешне абыякава). А табе ён не паказваў?

Трэці нябожчык. Каго — жонку?

Карпа. Ды не, той першы не паказваў табе, дзе скарб схаваны?

Трэці нябожчык. Ты што, ён ні жывым, ні мёртвым не давярае!

Карпа (прыслухоўваецца). Слухай, Пётра, выпусці мяне адсюль.

Трэці нябожчык. Як гэта — выпусці?

Карпа. Я тую пляшку з-за бэлькі дастану і разам з тваёй радзінай вып'ю, каб ты не пакутаваў болей на гэтым свеце.

Трэці нябожчык. Збавіцель ты мой! I пасля смерці свайго сябра ў бядзе не пакідаеш! (Прыслухоўваецца.) Але тады хутчэй уцякай, бо, здаецца мне, суседзі-грэшнікі вяртаюцца. А я ў труну палезу, спадзяюся, на гэты раз назаўсёды. (Хаваецца ў труну, з якой вылез Карпа.)

Карпа. Бывай, Пётра! (Выбіраецца з капліцы.)


На авансцэну выбягае лёкай Карпа і налятае на захутанага ў чорны плашч Чарнакніжніка.


Чарнакніжнік (расхутвае плашч). Куды бяжыш, Карпа? Можа, выкопваць скарб?

Карпа. Ах, гэта ты, пане! Ну і нацярпеўся я жаху з твае ласкі! Скарбу не знайшоў, а жыццё ледзь не страціў. Лепш бы я пайшоў да Змяінага каменя ды пашукаў Цмока.

Чарнакніжнік. Ва ўсім вінаватыя твая няўважлівасць і баязлівасць. Што ж, хочаш Цмока — будзе табе Цмок. (Вымае нешта з кішэні.) Вазьмі гэтыя чырвоныя зярняты. Калі не маеш свайго чорнага пеўня, дык расстарайся дзе-небудзь, накармі яго гэтым зернем, і ён знясе яйка, не большае ад курынага. Праз колькі дзён вылупіцца з яйка крылаты Цмок, які будзе выконваць усе твае загады. Ноччу ў чорным абліччы прынясе табе жыта, пшаніцы і іншага збожжа, а калі прыляціць, палаючы агнём,— будзе мець пры сабе золата і срэбра.

Карпа. Дзякуй табе, пане! Займець уласнага цмока — куды лепш, чым жыўцом у труну лезці. (Бярэ зярняты, кланяецца і адыходзіць.)

Чарнакніжнік (ціха). А вось гэта яшчэ невядома, хлопча. (Зларадна смяецца і знікае.)

Карціна чацвёртая

На Глухім возеры. Пахмурнае надвор'е, туман. Возера зарасло зялёным багавіннем і толькі пасярэдзіне свеціцца невялічкае вадзяное акенца. Трывожна азіраючыся і да ўсяго прыслухоўваючыся, Тамаш і двое рыбакоў рыхтуюць невад. Тамаш — за старэйшага, таму ён вымушаны падбадзёрваць іншых, хоць сам баіцца не менш за іх.


Першы рыбар (аглядае возера). Ну і змрочная тут мясціна! I чаму гэта ўздумалася пану паслаць нас на Глухое возера?

Тамаш. Казаў, што калі ад пракаветных часоў тут ніхто не лавіў, дык шмат будзе рознае рыбы.

Першы рыбар. Хоць я ніколі і не лавіў тут, але чуў, што ляжаць на дне гэтага возера вялізныя карчы: можам папсаваць нерат.

Другі рыбар. Што — карчы, сам нячысцік завёўся ў гэтым возеры! Ох, не скончацца дабром сённяшнія ловы! Вялікі грэх бярэм на сваю душу.

Тамаш. Грэх на сваю душу ўзяў наш гаспадар, які нас сюды даслаў. Мы — людзі паднявольныя і вымушаны выконваць ягоны загад.

Другі рыбар. Думаеш, Тамаш, на святым судзе нехта будзе разбірацца?


Над возерам пралятае вялізны чорны крумкач і сядае на дрэва непадалёк ад рыбароў.


Першы рыбар. Глядзіце, зноў гэтая жахлівая птушка! Усю дарогу ляцела за намі і цяпер прысуседзілася. Трэба адагнаць яе прэч. (Шукае камень,)

Другі рыбар. Не чапай крумкача, Родзька. Не будзі ліха, пакуль яно ціха.


Не паслухаўшыся, Першы рыбар шпурляе камень у крумкача. З клёкатам крумкач падае з дрэва і забіваецца ў хмызнякі.


Першы рыбар. Ага, патрапіў! Не будзе шпегаваць за намі!

Тамаш (здымае шапку). Ну, браткі, памолімся ды за працу! Памажы нам, Божа!

Другі рыбар (змрочна). Не, у такой справе Бог нам не памочнік.

Рыбары ўсё ж здымаюць шапкі і ўслед за Тамашом шэпчуць пацеры. Затым бяруць невад і закідваюць у возера.

Ледзь не ўсё возера багавіннем зарасло, да чыстай вады не падступіцца.

Першы рыбар. Ох, папсуем мы ўвесь нерат на гэтых карчах.


Раптоўна чуецца нейкая музыка, на сярэдзіне возера нехта грае на дудзе і спявае:

Пацяраў я дуду, іх-вох,
На паповым лугу, іх-вох,
А не дудка была, іх-вох,
Весялуха была, іх-вох,
Весяліла мяне, іх-вох,
На чужой старане, іх-вох.

Тамаш. Што гэта — нехта ў возера грае на дудзе і спявае? Ці мне падалося?

Другі рыбар. Ды не, я таксама чую музыку і спевы!

Першы рыбар (паказвае рукой на сярэдзіну возера). Зірніце — цуд нябачаны — на вадзе сядзіць нячысцік, чорны, як вугаль, рукі доўгія, галава велізарная, грае на дудзе і спявае страшным голасам!

Другі рыбар. Дзе, дзе, я нікога не бачу!

Тамаш. I мне не відаць, адно ранішні туманп паўзе над вадой.

Першы рыбар (праводзіць па вачах далоняй). Зараз і сам нічога не бачу праз туман. Можа, прымроілася?

Другі рыбар. Няхай бы так. Лепей прымроіць нячысціка, чым пабачыць яго наяве.

Тамаш. Выцягваем, хлопцы, нерат і даем адсюль ходу. Што злавілася — тое злавілася, занясем пану Альберту, а па другому разу закідваць не будзем.


Пачынаюць выцягваць нерат, які паддаецца з цяжкасцю.


Другі рыбар. Ого, багаты ўлоў чакае гаспадара!

Рыбары цягнуць мацней, нерат паддаецца болей. Але раптоўна ўсчыняецца нейкі шоргат, сыканне, дзікі піск, ад якога рыбарам робіцца ніякавата.

Што гэта за дзікі піск? Ажно мурашкі па целе пабеглі!

Першы рыбар. Нібыта там тысячы гадаў б'юцца паміж сабою!

Тамаш. А можа, проста трапілася сціжма ўюноў? Ну-тка, выцягваем з вады ўвесь нерат.


Выцягваюць нерат і бачаць поўную сець маленькіх пачвараў: адны — накшталт ракаў з чорнаю поўсцю, другія — як павукі, кожны з ката, трэція — падобныя да шчанюкоў, з нагамі незвычайнае даўжыні. Пацукі, яшчаркі, кажаны поўзаюць па беразе, б'юцца ў сецях з жахлівым крыкам, сыканнем і піскам.


Рыбары. А-а-а-а! Нячысцікі! (Кідаюць нерат і ўцякаюць.)

Тамаш (адступае да лесу). Д'яблава кубло!


З хмызняку выбіраецца Чарнакніжнік. Ён кульгае, левая нага ягоная перавязана.

У руках трымае вялізны кош, куды пачынае збіраць маленькіх нячысцікаў. Тамаш знікае сярод дрэў, паспеўшы, аднак, заўважыць Чарнакніжніка.


Чарнакніжнік (назбіраўшы поўны кош). Багаты ўлоў, цудоўны ўлоў! Якраз тое, што патрэбна. (У бок возера.) Дзякуй табе, братка, што выгадаваў мне столькі памочнікаў.

У адказ на ягоныя словы з возера даносіцца гранне дудкі. Чарнакніжнік з кашом нячысцікаў у руках накіроўваецца да лесу, але, спатыкнуўшыся, хапаецца за параненую нагу і ўскрыквае ад болю.

Ну папомніш ты ў мяне, ёлуп, як кідацца каменнямі! (Знікае за дрэвамі.)


Глухое возера зацягваецца густым, непраглядным туманам, недзе ў глыбіні туману нябачны нячысцік грае на дудзе і спявае:

Пацяраў я дуду, іх-вох,
На паповым лугу, іх-вох,
А не дудка была, іх-вох,
Весялуха была, іх-вох,
Весяліла мяне, іх-вох,
На чужой старане, іх-вох.

Заслона

ДЗЕЯ ДРУГАЯ

Карціна пятая

Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна. Вечар. За сталом сядзіць пан Альберт, паліць люльку і раскладвае карты. За спіной яго з'яўляецца Чарнакніжнік і непрыкметна кіруе раскладкай картаў.


Альберт. Сёння нейкі асаблівы вечар, ніколі карты не клаліся так удала. Мусіць, здарыцца нешта незвычайнае. Між тым сніў мінулае начы дурны сон: падаў я ў бездань, а здалёк мой бацька ўздымаў рукі да неба і маці млела, бо не маглі мне дапамагчы.

Чарнакніжнік (з-за спіны Альберта). Маеш рацыю, здарыцца сёння вечарам нешта надзвычайнае.

Альберт (падскоквае). Заўсёды ты з'яўляешся нечакана і палохаеш мяне. Не магу глядзець без агіды на твой страшны твар.

Чарнакніжнік. Слабыя нервы маеш. Калі будзеш глядзець на ўсё без прыкрасці і страху — лепш уладкуешся на свеце. Хачу цябе ўзрадаваць — пабачыш нарэшце маю гаспадыню — Белую Сароку. Ты добра падрыхтаваўся прыняць госцю, зараз яна прыляціць. Пастарайся ёй спадабацца і будзь у размове паважлівым.


Альберт прыбірае карты, прыводзіць сябе ў парадак, стаўляе на стол келіхі і віно.

Чарнакніжнік падыходзіць да акна.


Альберт. Столькі чакаў гэтае хвіліны, а цяпер вось прабірае мяне нейкі холад і жудасць.

Чарнакніжнік (глядзіць у акно). Хмары, здаецца, разышліся, толькі вецер шуміць. Надвор'е спрыяе нашым задумам.

Толькі сказаў гэта — залятае ў акно сарока, большая і зграбнейшая ад іншых сарок, пёры на ёй белыя, як снег, вочы чорныя. Апусцілася на падлогу — і ў міг вока стаіць пасярод пакоя кабета чароўнае красы: рост высокі, твар ружовы, вочы вялікія, поўныя прывабнасці, на галаве і на ўсім адзенні зіхацядь дыяменты і каштоўныя камяні. Чарнакніжнік схіляецца ў паважлівым паклоне, пан Альберт аслупянела глядзіць на госцю, слова вымавіць не асмельваецца.

Вітаю цябе, шаноўная гаспадыня! Дазволь прадставіць табе нашага новага сябра, пана Альберта.

Белая Сарока. Здалёк спяшалася сюды, Альберт, спадзеючыся знайсці ў табе зычлівага прыяцеля і аднадумцу. Не памылілася ў спадзяваннях: бачу, што добра падрыхтаваўся да сустрэчы са мной і нават старыя могілкі перанёс падалей ад дому.

Альберт (прыходзіць у сябе). Так, пані, імя ваша нязменна было на маіх вуснах. Перад вамі — найшчырэйшы прыхільнік, зачараваны вашай прыгажосцю.


Белая Сарока сядае ў крэсла, якое паслужліва падсоўвае ёй Чарнакніжнік.

Уладкаваўшы гаспадыню, Чарнакніжнік бярэ віно і разлівае яго ў келіхі.


Белая Сарока. Ты мне падабаешся, Альберт. Ведай, я ўмею цаніць вернасць і паслужлівасць, і несупынна клапачуся пра шчасце сваіх падданых. Ахвярую табе гэты падарунак, каб быў верны сам і суседзяў сваіх заахвоціў служыць мне. (Узнагароджвае Альберта прыгожым дыяментам на стужцы.)

Чарнакніжнік. Вып'ем за здароўе нашай гаспадыні. (Раздае келіхі.)

Альберт. Няхай жыве пані Белая Сарока!


Альберт і Чарнакніжнік выпіваюць свае келіхі да дна, Белая Сарока каштуе віно і ставіць келіх на стол.


Белая Сарока. Калі ляцела, дык бачыла прыгожыя горы і лясы, шмат азёраў у гэтым краі.

Альберт. Так, пані. Нашыя мясціны прырода адарыла ўсім, што патрэбна чалавеку. Не дала толькі такой мудрай і пекнай гаспадыні, як вы.

Белая Сарока. Я даўно мелася пабываць тут, спазнаць гэты край і яго жыхароў. Спадзяюся, тутэйшыя жыхары ахвотна пойдуць пад маю ўладу.

Альберт. Шмат хто будзе мець за шчасце славіць пані.

Белая Сарока (да Чарнакніжніка). А ты што скажаш? Ці ўсё падрыхтавана да майго з'яўлення?

Чарнакніжнік. Моладзь на нашым баку, гаспадыня, а вось старыя людзі не хочуць зразумець свайго шчасця. Балбочуць нешта пра запаветы продкаў, пра сумленне і веру ў Бога.

Белая Сарока (ускоквае з крэсла, гнеўна). А што ты зрабіў, каб падарваць гэтую веру, знішчыць запаветы?!

Чарнакніжнік (адступае на некалькі крокаў, кланяецца). Рассылаю ва ўсе бакі нячысцікаў і пачвараў, якія намаўляюць людзей на збродні і ашуканствы, падбіваюць на здраду і злачынства.

Робіць знак у бок свайго пакоя, чорныя дзверы адчыняюцца, адтуль выглядае некалькі пачвараў. Белая Сарока сядае, задаволена кіўнуўшы галавою. Чарнакніжнік узмахвае рукой, пачвары хаваюцца.

Вось з запаветамі цяжэй, гаспадыня. Падслухалі мае памочнікі, што недзе пад руінамі старога замчышча схаваны свяшчэнныя рэліквіі і пісьмёны, але знайсці і знішчыць іх пакуль не ўдаецца.

Белая Сарока. Загадваю вам зрабіць гэта да нашае наступнае сустрэчы! Неўзабаве зноў наведаю твой дом, Альберт. А зараз мушу спяшацца ў свой палац: ужо цямнее, а дарога далёкая.


Чарнакніжнік зноў напаўняе келіхі віном. Белая Сарока каштуе віно, ставіць келіх на стол і, перамяніўшыся ў птушку, вылятае з пакоя.


Чарнакніжнік (наўздагон). Няхай жыве пані Белая Сарока!

Альберт падыходзіць да акна і глядзіць туды, дзе схавалася ў начной цемры дзіўная птушка. Вярнуўшыся да крэсла, на якім сядзела прыгажуня, падымае некалькі сарочых пёраў. Разглядае пёркі, пасля — падараваны госцяй дыямент.

Ну як, табе спадабалася мая гаспадыня?

Альберт. Колькі жыву, не бачыў, нават на дасканалых і дарагіх карцінах, такіх высакародных і прыгожых кабет! Цяпер яе дзівосны воблік заўсёды будзе стаяць перад маімі вачыма.

Чарнакніжнік. Кладзіся адпачываць, а я пайду паваражу па сваёй чароўнай кнізе і падумаю, як нам выканаць загад уладаркі.


Разыходзяцца па сваіх пакоях.

Праз нейкі час у вітальню заходзіць пануры Тамаш з малатком і жалезным бруском у руках. Паклаўшы малаток і брусок ля дзвярэй, запальвае некалькі свечак, жагнаецца на абразы, дастае свянцоныя зёлкі і кадзіла і акурвае пакой. Даходзіць да дзвярэй у пакой Чарнакніжніка. Павагаўшыся, падносіць кадзіла пад самыя дзверы. Нечакана дзверы прыадчыняюцца, адтуль высоўваецца агідная пачвара. Імгнеяне аслупянелы Тамаш і нахабная пачвара глядзяць адно на аднаго, у гэты час на двары чуецца брэх сабак, грукат у браму, нечы голас. Пачвара выхоплівае з рук Тамаша кадзіла і знікае за дзвярыма. Тамаш закрывае рот рукой, каб не закрычаць ад жаху, і кідаецца прэч з вітальні. Але ў парозе сутыкаецца з увайшоўшым шляхціцам Завальнёй.


Завальня. Тамаш?

Тамаш (узрадавана). Няўжо гэта вы, пане Завальня?

Завальня. Што ты тут робіш у такі позні час?

Тамаш. Адбываю сваю чаргу начнога вартаўніка. Ах, пане дабрадзею, я ўжо думаў, што не дачакаюся вас і памру без суцяшэння.

Завальня. Не кажы глупствы, Тамаш, ты зусім не стары чалавек, і яшчэ не вырасла дрэва табе на дамавіну. А затрымаўся я таму, што пан Альберт даслаў мне наўздагон ліст з некалькімі новымі даручэннямі... Але распавядзі мне, што адбылося за гэты час у маёнтку, і растлумач, куды падзелася старая капліца з могілак? Калі пад'язджаў да маёнтка і не ўбачыў ні здалёк, ні зблізку срэбнага крыжа на капліцы, падумаў спачатку, што збіўся з дарогі.

Тамаш. Няма ні срэбнага крыжа, ні капліцы, няма і могілак. Пан Альберт загадаў знесці могілкі, каб пабудаваць на тым месцы дом, загадаў разбурыць капліцу, каб пакласці цэглу ў падмурак.

Завальня. Божа літасцівы! Зусім звар'яцеў пан Альберт, калі ўзняў руку на магілы продкаў.

Тамаш. Думаю, што яго намовіў той страшны чалавек, які невядома адкуль з'явіўся ў нашым маёнтку: худы, бледны, з вялізным носам, нібы дзюба ў драпежнае птушкі, у дзіўных чорных апранахах, зусім не такіх, як носяць пан ці ксёндз. Калі я адбываў мінулага разу начную варту ў маёнтку, бачыў, як акурат апоўначы ў пакоі госця гарэла святло і ён чымсьці там з панам бавіўся, а над дахам дома снавалі кажаны. Напалохаўся я, таму і прынёс сёння свянцоныя зёлкі і кадзіла, якімі святар параіў акурваць пакоі.

Завальня (азіраецца). А дзе ж тваё кадзіла?


Тамаш асцярожна глядзіць на чорныя дзверы. Нібы наўмысна тыя прыадчыняюцца, з'яўляецца брыдкая валасатая лапа, якая шпурляе згаслае кадзіла ў Тамаша і знікае, грукнуўшы дзвярыма.


Тамаш (прыгінаецца). Сцеражыцеся, пане Завальня!


Шляхціц Завальня хапаецца рукой за тое месца, дзе калісьці ў яго, відаць, вісела шабля. Тамаш адно жагнаецца, але не рашаецца тлумачыць і толькі адводзіць аканома далей ад д'ябальскіх дзвярэй.


Завальня. Жахлівыя рэчы, бачу, адбываюцца ў гэтым доме. Веру, што Бог злітуецца і ўсё пераменіць на лепшае, але бяда таму, хто, прагнучы багацця, прадае душу д'яблу!

Тамаш (пераходзіць на шэпт і раз-пораз азіраецца на чорныя дзверы). А каб вы пабачылі, васпане, што мы вылавілі ў Глухім возеры. Крый Божа такое і ў сне бачыць!

Завальня. Вы лавілі ў Глухім возеры? Але ж там ніхто ніколі не лавіў, сяляне як мага далей абыходзяць гэтую змрочную мясціну.

Тамаш. Куды падзенешся, нам загадаў пан Альберт. Выцягнулі — страх успомніць — поўны нерат маленькіх нячысцікаў. Не маючы сілы глядзець на страшыдлаў, кінуліся мы ўцякаць, але паспеў я заўважыць таго Чарнакніжніка, які хуценька збіраў маленькіх нячысцікаў сабе ў кош. I яшчэ — у яго была перавязана нага!


З чорных дзвярэй ненрыкметна выслізгвае Чарнакніжнік, хаваецца ў цёмным куце пакоя і падслухоўвае размову.


Завальня (неўразумела). Перавязана нага?

Тамаш. Усю дарогу да самага возера за намі ляцеў вялізны чорны крумкач. На беразе рыбар Родзька падпільнаваў птушку і патрапіў у яе каменем. Паранены крумкач схаваўся ў хмызняку, а пасля адтуль з'явіўся, кульгаючы, Чарнакніжнік з перавязанай нагой! Разумееце, васпане, у чым справа?

Завальня. Жах які!

Тамаш. Самы жах наперадзе — тае ж ночы Родзька памёр. (Змаўкае.)

Завальня. О Божа! (Задумліва.) Стары пан Марагоўскі, ведаючы легкадумны нораў сына, прасіў мяне не пакідаць маёнтак, што б ні здарылася. Але ці думаў ён, што пан Альберт захаўрусуе з Чарнакніжнікам, выкінуўшы з могілак бацькавы косці на здзек крумкачам?

Тамаш (згадаўшы). А па начах бачылі мы з аднавяскоўцамі на замчышчы нейкую кабету, якая плакала так жалосна, нібы гаротная маці па сваіх нешчаслівых дзецях. Старыя людзі кажуць, што яе так і завуць — Плачка, і што на месцы яе з'яўлення схаваны старажытныя скарбы і рэліквіі, а часам знаходзяць там чалавечыя косці і зброю. Вы, пане Завальня, чалавек вучоны і самі іншым разам нешта запісваеце ў кніжачку, ці не ведаеце, хто тая Плачка і што прадвяшчае яе з'яўленне?


Чарнакніжнік, з надзвычайнай увагай выслухаўшы Тамаша, знікае ў пакоях пана Альберта.


Завальня. У старых хроніках даводзілася мне чытаць, што Плачка з'яўляецца ў нашым краі перад разбуральнымі войнамі, перад голадам і паморкам, нібы хоча папярэдзіць сваіх дзяцей, каб рыхтаваліся да вялікіх няшчасцяў. I я здагадваюся, аб якім няшчасці папярэджвае нас Плачка зараз.

Тамаш. Ах, васпане, не палохайце беднага чалавека, кажыце лепш адразу, што ведаеце.

Завальня. У горадзе ходзяць чуткі, што магутная ўладарка, Белая Сарока, упадабала наш край і хоча сілай ці хітрасцю далучыць яго да сваіх бязмежных уладанняў.


Быццам збіраецца даслаць сюды сваіх бязлітасных ваяроў, і што быццам сярод нашых паноў шмат хто патаемна падтрымлівае з ёй сувязь і хоча добраахвотна перайсці пад яе карону.


Тамаш. Божухна, што з намі будзе, хто абароніць нас на гэтай зямлі, калі самі нашы гаспадары наводзяць на нас ворагаў?!


Нечакана расчыняюцца дзверы і на парозе свайго пакоя з'яўляецца пан Альберт. З-за спіны ягонай выглядае Чарнакніжнік.


Альберт (са злавеснай усмешкай). Добры вечар, пане аканом! Ці выканалі вы мае даручэнні, што так хутка вярнуліся?

Завальня. Вечар добры, пане Альберт. Вярнуўся, бо з даручэнняў выканаў толькі тыя, на якія хапіла грошай пані Амеліі.

Альберт (да Тамаша). А ты што тут робіш у гэткі позні час? I навошта прынёс кадзіла, чаду ад якога я не выношу?

Тамаш (спалохана). Я, паночку, адбываў чаргу начнога вартаўніка, абыходзіў усе пабудовы, стукаючы малатком аб жалезны брусок і вось сустрэў пана аканома. А кадзіла мне даў святар, загадаў, каб я акурыў пакоі ў панскім доме.

Альберт. Тут загадваю я, а не святар! Каб болей я гэтага чаду ў сваім доме не чуў! (Супакойваецца.) Зрэшты, не пра гэта зараз размова. Казалі мне (азіраецца на Чарнакніжніка), што сустракаў ты на замчышчы кабету, якую завуць Плачкай. Што гавораць людзі пра месца, дзе з'яўляецца тая кабета?

Тамаш (неахвотпна). Рознае гавораць, паночку, хіба ўсё запомніш?

Альберт. Не прыкідвайся дурнем, лайдак! Ты ведаеш, што на месцы з'яўлення


Плачкі схаваны каштоўныя скарбы і старажытныя рэліквіі. Правядзеш мяне і майго прыяцеля да замчышча і пакажаш, дзе бачыў Плачку. Можа, і пан аканом пойдзе з намі?


Завальня. Не, пан Альберт, не таму нас вучыць Святое пісанне, каб мы слухаліся бязбожных парадкаў Чарнакніжнікаў, нішчылі магілы продкаў і шукалі прывідных скарбаў! З'яўленне Плачкі — гэта папярэджанне людзям, каб выправілі свае норавы. Але людзі цяпер ніякім прароцтвам ке вераць, ім патрэбны скарбы, каб, не працуючы, мець усё, што заманецца. Яны за золата прададуць усё тое, што нашы продкі шанавалі даражэй за жыццё!

Альберт. Бачу, пан Завальня болей ахвочы чытаць свайму гаспадару маралі, чым выконваць яго загады. Прыйдзецца, відаць, мне сапраўды шукаць новага аканома.

Завальня. Працы я не баюся, а хто сумленна працуе — таму і Бог дапамагае. Але ніколі не зраблю я ўчынку, ад якога потым на душы цяжка!

Альберт. Ну што ж, возьмем з сабою лёкая. (Кліча.) Карпа!


З'яўляецца сонны лёкай Карпа.


Завальня. Апамятайцеся, пан Альберт, іменем вашага нябожчыка-бацькі заклінаю!

Альберт. Пойдзеш з намі, Карпа, і будзеш сачыць за гэтым лайдаком-селянінам, каб у поцемках не збег па дарозе. Захопім рыдлёўку, мяхі і ліхтар. Пачакаем, пане Завальня, што вы скажаце, калі я вярнуся з поўнымі мяхамі золата.


Пан Альберт, Карпа і Тамаш выходзяць. Услед за імі чорным ценем выслізгвае Чарнакніжнік.


Завальня (услед). Спыніцеся, неразумныя людзі! Слёзы і нараканні Плачкі абяцаюць вам не золата і дыяменты. Кабета тая плача на парозе забытае вамі святыні. Вы думаеце толькі пра багацце, а вас чакаюць няшчасці і пакуты! (У адчаі выходзіць з пакоя на панадворак.)

Карціна шостая

У вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна. Уваходзіць пакаёўка Агапка, набліжаецца да стала, вымае з фартуха чорнае яйка.


Агапка. Куды гэта яны выбраліся проці ночы? Узялі рыдлёўкі, мяхі. (Задаволена смяецца.) Карпа нават не паспеў схаваць ад мяне чароўнае яйка. (Кладзе яйка на стол.)

Няўжо ад гэтага яйка сапраўды залежыць нашае шчасце? (Уладкоўваецца ў крэсле, але пры гэтым незнарок штурхае стол.) Ой!


Чароўнае яйка падае са стала на падлогу, разбіваецца і ператвараецца ў слуп дыму. Калі дым рассейваецца — перад Агапкай стаіць прыгожы малойца ў чорным уборы з чырвоным пасам і ў чырвоных ботах, на руках — мноства каштоўных пярсцёнкаў. Зрэшты, ён не стаіць, ён увесь час увіваецца вакол Агапкі, рухі яго нагадааюць адмысловы танец.


Цмок. Кланяюся маладой гаспадыні! Прыемна будзе выконваць жаданні такой пекнай паненкі.

Агапка. Няўжо ты і ёсць той Цмок, які павінен быў вылупіцца з яйка, знесенага пеўнем, і прыносіць Карпу збожжа і золата?

Цмок. Можа быць. А хто такі Карпа?

Агапка. Лёкай пана Альберт і мой жаніх.

Цмок (здзіўлена). Як, у такой шляхетнай паненкі жаніх — лёкай?

Агапка. Але калі ты прынясеш яму грошы, ён заплоціць гаспадару выкуп, стане вольным і багатым.

Цмок (смяецца). Ну і што ён зробіць са сваім багаццем? Купіць хату, кавалак зямлі, жывёліну і зоймецца гаспадаркай, калі ахвочы да працы. А калі лайдак — будзе дзень і ноч гуляць у карты ды піць гарэлку. Хіба халоп зможа карыстацца шчасцем, хіба ён здолее ацаніць пекнату паненкі і зразумець усе яе таемныя жаданні? (Бярэ Агапку за рукі і таньчыць разам з ёй.)

Агапка (заварожана). Ах, праўду ты кажаш, я і сама неаднойчы пра гэта думала.

Цмок. Дык навошта нам з табой нейкі лёкай Карпа? Я не толькі прыношу збожжа і золата, я магу і цуды тварыць. Пабудую такі палац, пра які апавядаюць у казках, што ўвесь свеціцца золатам і срэбрам, з багатымі пакоямі ў люстэрках і крышталі. (Кружыць Агапку.)

Агапка. Ах!

Цмок. Развяду сад, дзе будуць спець залатыя і срэбныя яблыкі, спяваць райскія птушкі, расці прыгожыя кветкі, ярчэйшыя, чым зоркі на небе. (Кружыць Агапку.)

Агапка. Ах!

Цмок. З'едзецца шмат знакамітых паноў паглядзець на тыя цуды. Ты будзеш мець лепшыя на свеце ўборы і ўпрыгожванні, жыць лепш за каралеву! (Раптоўна спыняе танец.)

Агапка (хістаецца). Спакуслівая твая прапанова, і, прызнаюся, сзрца маё салодка замірае ў прадчуванні шчасця, калі я слухаю твае абяцанні!

Цмок. Ты маладая, прыгожая, спадзяюся, што і разумная. Пачынай жа сама гаспадарыць, а я буду дапамагаць табе, і мы здзівім свет!


Цмок дастае жменю пярсцёнкаў, завушніц, пацеркаў і ўпрыгожвае Агапку.


Агапка (у захапленні). Ах, я гатова ісці за табой хоць на край зямлі!

Цмок (задаволена рагоча). Пад зямлю! Пад зямлю!


Дамогшыся свайго, Цмок хапае Агапку і знікае разам з ёй у слуле дыму, з якога з'явіўся. Як заўсёды ў падобных выпадках, пахне серай і першародным грахом. З свайго пакоя выходзіць устрывожаная пані Амелія.


Амелія. Агапка! Дзе ты, Агапка? (Аглядае апусцелы пакой.) Дзіўна, пабудзіў мяне голас Агапкі, падалося, што яна размаўляе з кімсьці ў вітальні. Але тут нікога няма. (Уздрыгвае ад холаду, зноў азіраецца.) Такое адчуванне, нібы я засталася адна ва ўсім доме.

Пані Амелія бярэ са стала свечку і ідзе ў пакоі пана Альберта. Затым абыходзіць усе астатнія пакоі, раз-пораз з'яўляючыся ў вітальні. Нарэшце спыняецца ў нерашучасці перад чорнымі дзвярыма.

Што здарылася? У такі позні час няма ні служак, ні Альберта. Можа, ён у гэтым жахлівым пакоі, куды забараніў мне ўваходзіць?

Павагаўшыся, пані Амелія прыадчыняе чорныя дэверы і зазірае ў пакой. Нясмела ўваходзіць, праз нейкі момант вяртаецца з вялізнай, у старадаўняй вокладцы, кнігай.

Стаўляе свечку на стол, кладзе кнігу.

I там нікога няма. Але што за дзіўны пакой — увесь застаўлены шклянкамі з нейкімі вадкасцямі, посудам з парашкамі, а на стале ляжала гэтая старадаўняя кніга. Альберт не казаў мне, што цікавіцца навукамі і чытае кнігі. (Разгортвае кнігу.) Першы раз у жыцці бачу белы друк на чорнай паперы. Цікава, пра што напісана ў гэтай кнізе? (Чытае ўголас.)

«Дух Нікітрон, пакінь агонь, да мяне з'явіся, чалавекам абярніся!» (Спалохана.) Ой, што я чытаю!


Полымя свечкі, што стаіць на стале, раптоўна ўзнімаецца высока ўгору, з яго ўзнікае лёгкая і гнуткая чалавечая постаць, саскоквае на падлогу, і вось ужо над Амеліяй узвышаецца вялізны мурын у пунсовай вопратцы. Ад нечаканасці Амелія ледзь не страчвае прытомнасць і падае ў крэсла.


Нікітрон. Навошта ты выклікала мяне, няшчасная?

Амелія. Я не хацела, гэта атрымалася выпадкова...

Нікітрон. Ты ўзяла кнігу варажбіта, прачытала магічнае заклінанне — і вось я з'явіўся. Кажы, чаго хочаш?

Амелія. Ты — Нікітрон?

Нікітрон. Так, я дух агню Нікітрон. А ты — Амелія. Я ведаю цябе, бо дапамагаў Чарнакніжніку наслаць на цябе той дзіўны сон, паверыўшы якому, ты выйшла замуж за тутэйшага гаспадара?

Амелія (закрывае твар рукамі). Ах, які брудны падман! Я думала, што сапраўды мая дапамога, маё каханне выратуюць Альберта, што выходжу за яго па Божай волі...

Нікітрон. Не згадвай пры мне Бога, жанчына! Кажы хутчэй, якое ўчыніць зло, і я выканаю тваё жаданне.

Амелія (адымае рукі ад твару). Учыніць зло? Навошта? Калі ты хочаш для мяне нешта зрабіць,— вярні мне Альберта, прасвятлі яго розум, змякчы сэрца.

Нікітрон (абурана). З такой просьбай ты звяртаешся да мяне, духа агню, утаймаванага Чарнакніжнікам дзеля таго, каб насылаць на людзей хваробы і няшчасці?!

Амелія (холадна). Калі ты не хочаш і не можаш рабіць дабро,— вяртайся туды, адкуль прыйшоў. Я шкадую, што выпадкова цябе патурбавала.

Нікітрон (рагоча). Ты шкадуеш і думаеш — гэтага дастаткова? (Урачыста.) Ведай жа: калі ты выклікала мяне і нічога не загадала,— я вымушаны забіць цябе.

Амелія (абыякава). Забі.

Нікітрон (расчараваны абыякавасцю Амеліі). Ты не баішся смерці, няшчасная?

Амелія. Пасля таго, што я даведалася, я не хачу жыць. Калі ты заб'еш мяне — ты зробіш добрую справу.

Нікітрон (аслупянела). Што?! Я зраблю добрую справу? Яле гэта немагчыма.

Амелія. Аказваецца — магчыма.

Нікітрон (у нерашучасці). Як жа быць? Забіць — нельга, не забіць — таксама нельга. Што б тут загадаў Чарнакніжнік?

Амелія (задумліва). Нікітрон, а чаму ты служыш Чарнакніжніку?

Нікітрон. Таму што ён — гаспадар гэтае кнігі, а ў кнізе напісаны заклінанні, якім падпарадкоўваюся я і сем маіх братоў: Ярон, Ірон, Кітрон, Фараон, Фаразон, Лідон і Сталідон. (Узрадавана.) Слухай, жанчына, прачытай заклінанне і выклічы аднаго з маіх братоў — няхай ён з табой разбіраецца!

Амелія. Твае браты таксама не могуць рабіць добрых спраў?

Нікітрон. Мы можам рабіць толькі тое, што напісана ў гэтай кнізе. А ў кнізе нічога не напісана пра добрыя справы, яна створана для зла.

Амелія. Не, не хачу я выклікаць тваіх братоў... Нікітрон, а чым вы займаліся да таго, як была напісана гэтая кніга?

Нікітрон. О, шчаслівыя то былі часы! Мы лёталі ў касмічных сферах, сярод зорак і планетаў, дзе няма ні дабра, ні зла, зямныя справы нас не датычылі, і мы пачуваліся свабоднымі.

Амелія. Значыць, трэба знішчыць жудасную кнігу і ты зноў станеш свабодным.

Нікітрон. Гэта было б цудоўна, толькі хто ж адважыцца на такое?

Амелія. Ну вось я вазьму зараз і спалю яе. (Падносіць раскрытую кнігу да свечкі.)

Нікітрон (спыняе Амелію). Пачакай, неразумная жанчына!.. Кніга згарыць, але, па-першае, Чарнакніжнік можа аднавіць заклінанні і напісаць новую кнігу, а па-другое...

Амелія. Што — па-другое? Кажы, чаму змоўк?


Раптоўна магутныя грымоты скаланаюць дом, на двары ўсчынаецца навальніца. Невядома скуль на стол спадае некалькі чорных крумкачыных пёраў, апаленых і смярдзючых.


Голас Плачкі (рэхам). Нікчэмныя стварэнні... нікчэмныя стварэнні... кожны з вас будзе пакараны... адпаведна сваім грахам і ўчынкам... Адпаведна сваім грахам і ўчынкам...

Голас Тамаша (рэхам). Божая кара... Божая кара нарэшце напаткала злога Чарнакніжніка і варажбіта... Чарнакніжніка і варажбіта...

Амелія (заціскае вушы). Што гэта, Нікітрон?


Нікітрон бярэ са стала крумкачыныя пёры, разглядае іх, паказвае Амеліі.


Нікітрон. На небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка, мусіць, яны спапялілі яго. (Звяртаецца ў прастору.) О, браты мае, Ярон, Ірон, Кітрон, Фараон, Фаразон, Лідон, Сталідон! Няма ўжо таго варажбіта, што пры дапамозе заклінанняў зняволіў нас і прымушаў выконваць сваю волю!..

Амелія тым часам падносіць разгорнутую кнігу да свечкі, падпальвае і кідаеў камін. Нікітрон, пералічваючы імёны сваіх братоў, занадта позна заўважае гэта.

Няшчасная, што ты нарабіла! Я не паспеў сказаць табе: таго, хто знішчыць чароўную кнігу, чакае смерць!

Амелія (глядзіць на дагараючую кнігу). Я ўсё роўна спаліла б яе... Ах!..


Амелія знясілена хістаецца, Нікітрон хоча падтрымаць яе, але тут дзверы адчыняюцца і ў вітальню ўваходзіць прамоклы шляхціц Завальня з ліхтаром у руках. Нікітрон адыходзіць у глыб пакоя, і Завальня не заўважае яго.


Завальня. Што з табой, Амелія?

Падбягае да Амеліі, але не паспявае падхапіць яе, і тая, страчваючы сілы, апускаецца на падлогу. Завальня нахіляецца, прыўзнімае Амелію, абняўшы яе за плечы.

Табе блага, дачушка?

Амелія. Я спаліла кнігу Чарнакніжніка і цяпер паміраю... Але скажыце, дзядзечка, гэта дапаможа Альберту?

Завальня. Твае пакуты, тваё каханне, дзіця маё, вымольваюць у Бога выбачэнне ягоных грахоў...

Амелія памірае на руках у шляхціца Завальні.

О, Божа, яна памерла!

Нікітрон (глядзіць угару). Яе душа ляціць на нябёсы так хутка, што нават мне, духу агню, яе не дагнаць. (Знікае.)


Заслона

Карціна сёмая

Тае ж начы на замчышчы. Святло ліхтара ў руках пана Альберт а выхоплівае з цемры постаці Тамаша і Карпы, якія, адкінуўшы ўбок рыдлёўкі, нешта намацваюць і шукаюць у разрытай яміне. З-за спіны пана Альберта назірае за вынікам пошукаў Чарнакніжнік.


Альберт. Ну што вы там марудзіце! Хвіліну назад я выразна чуў, як рыдлёўка скрабнула па жалезе. Мусіць, гэта куфар з золатам і каштоўнымі каменнямі!

Карпа. Не, гаспадар. Гэта цяжкі жалезны панцыр, які прыкрывае грудзі шкілета, а побач ляжаць іржавы меч і шалом. Паўсюль тут шкілеты: косці іх рук і ног у цяжкіх кайданах.

Тамаш. Бог не даруе нам здзек над магіламі гэтых няшчасных. Няма тут, паночку, ніякага скарбу, а калі ёсць — дык зачараваны, яго немагчыма дастаць, бо ён будзе ўсё глыбей і глыбей апускацца ў зямлю.

Альберт. Брыдка слухаць тую лухту, якую ты пляцеш, неразумны мужык!

Тамаш (упарта). А яшчэ я чуў, што недзе дасталі з зямлі зачараваны скарб і калі нехта ўзяў адтуль толькі пенязь, таму чалавеку нейкая невядомая хвароба скруціла абедзве рукі.

Альберт. Мне ніякі пенязь не зашкодзіць. Бяры рыдлёўку і выкідвай з яміны гэтыя спарахнелыя косці да д'ябла!


Пры гэтых словах пана Альберта магутныя грымоты скаланаюць зямлю, яркая маланка асвятляе велічную постаць кабеты ў белым як снег строі з чорным уборам на галаве, у чорным плашчы на плячах. Кабета трымае ў руках агнёвы меч, які рассякае паветра.


Плачка. Нікчэмныя стварэнні! Золату і срэбру прадалі вы свае душы. Думаючы адно пра багацце, вы зняважылі прах героя, які са славаю скончыў тут сваё жыццё. Прыйдзе час узняцца з магіл мёртвым і вы будзеце зганьбаваныя перад усім светам!


На Чарнакніжніка грымоты, маланкі і словы Плачкі аказваюць жахлівае ўздзеянне.

Пры кожным раскаце цела яго працінае сутарга, твар перакошваецца ад страху, злосці і бездапаможнасці. Спачатку ён спрабуе схавацца сярод руінаў, пасля — абяртаецца ў крумкача... Але Плачка ўзнімае агнёвы меч, з неба спадае імклівая маланка і спапяляе чорную птушку.

Спалоханы Карпа ніцма падае на зямлю. Пан Альберт слупянее і страчвае мову. Тамаш богабаязна жагнаецца.


Голас Амеліі (рэхам). Што гэта, Нікітрон?.. што гэта, Нікітрон...

Голас Нікітрона (рэхам). На небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка... на небе ёсць перуны, магутнейшыя за Чарнакніжніка...

Тамаш. Божая кара нарэшце напаткала злога Чарнакніжніка і варажбіта!

Плачка (звяртаецца да людзей, гнеўна). Шукаеце скарбаў у маім падземным палацы? Ад вашае хцівасці нідзе мне няма спакою. Няхай кожны з вас будзе пакараны адпаведна сваім грахам і ўчынкам!

Тамаш. Прабач мне, высакародная пані Плачка! Я не прагнуў багацця, не хацеў скарбаў — злая воля гаспадара прывяла мяне на замчышча.

Плачка (да пана Альберта). О, няшчасны! Ты ўчыніў здзек над магіламі бацькоў, ты ўвайшоў у змову з ворагам і здрадзіў айчыне, зняславіў імя сваіх продкаў. Прагнуў раскошы і прывіднага багацця і не заўважыў побач з табой багацця сапраўднага — шчырага, адданага кахання. Жыў як вар'ят, дык стань жа сапраўдным вар'ятам да канца дзён сваіх!

Пан Альберт з роспачным крыкам кідаецца прэч з замчышча.

(Да Карпы.) Ты, служка, варты свайго гаспадара, хацеў купіць каханне за грошы і прадаў дзеля гэтага сваю нікчэмную душу д'яблу. Вяртайся ж дадому і даведайся, што ўчыніла ганарлівая дзяўчына, дзеля якой ты загубіў сваю душу.

Карпа ўзнімаецца з зямлі і панура брыдзе ўслед за панам Альбертам. (Да Тамаша.) Дарую табе, бо прыйшоў ты сюды не па сваёй волі. Ідзі і скажы прагным да багацця людзям: «Не дадуць вам шчасця скарбы, калі міласэрнасць не змякчыць вашае сэрца». А сумленным, цнатлівым сынам маім скажы, што насоўваецца на наш край чорная хмара і толькі мужнасць і любоў да бацькаўшчыны дапамогуць выстаяць на гэтай зямлі сярод няшчасцяў і прыгнёту.

Тамаш схіляецца ў паклоне і пакідае замчышча.

Няма каму даверыць таямніцу сэрца майго!


Захутваецца ў чорны плашч і знікае сярод руінаў.


Заслона

Карціна восьмая

Вітальня панскага дома ў маёнтку Магільна праз месяц. Шляхціц Завальня збіраецца ў дарогу, аглядае шаблю і пісталеты. Селянін Тамаш дапамагае яму сабраць немудрагелістыя рэчы.


Тамаш. Ах, пане дабрадзею, на каго вы пакідаеде гэты дом, дзе раскашуюць няшчасді і смерць? Звар'яцелы гаспадар сядзіць нерухомы ў сваім пакоі і размаўляе толькі з ценем на сцяне. Добрая душа пані Амеліі не знайшла шчасця на зямлі і паспяшалася на нябёсы. Агапка збегла з нейкім малойцам, а Карпа, калі даведаўся пра гэта, павесіўся ў стайні.

Завальня. Не вярэдзь раны майго сэрца, Тамаш. Шкада мне пана Альберта, хаця і справядліва пакараны ён Богам за свае цяжкія грахі. А няшчасная пані Амелія, цнатлівая і светлая, бы анёлак, яна за што пакутавала? Цяжка ўспомніць, што адбывалася ў гэтым доме. (Уздыхае.) Але яшчэ цяжэй чуць пра жахлівыя падзеі за яго сценамі. Спраўдзіліся папярэджанні Плачкі: ваяры Белае Сарокі ўварваліся ў наш край, рабуюць і забіваюць людзей, апаганьваюць святыні. А заможныя паны толькі пра тое дбаюць, каб застацца пры багацці і раскошы, ашукваюць блізкіх і саміх сябе, балбочуць пра веру і любоў да бацькаўшчыны, а самі пільнуюць зручнага моманту, каб з выгадай перайсці на бок ворага. Ці ж можна ў такі час заставацца дома шляхціцу, рукі якога яшчэ не развучыліся трымаць зброю?

Тамаш. Што будзе з намі ўсімі, васпане, з нашай зямлёй, жыццём, верай? Няўжо няма ніякіх надзей на лепшае?

Завальня. Шмат наш край зазнаў розных пераменаў шчасця і няшчасця. Веру, што знікнуць чорныя хмары, закрасуе вясна, прыйдзе радасць і на нашыя лугі і палеткі. Вось толькі ці дажывём мы да таго часу, ці нашыя дзеці, ці ўнукі — не ведаю... Аднак, Тамаш, развітаюся з табой. Аддаю сваё жыццё ў божыя рукі. Можа, і давядзецца яшчэ пабачыцца на гэтай зямлі. Пакідаючы на цябе хворага пана Альберта, спадзяюся на тваю цярплівасць і міласэрнасць.

Тамаш. Няхай дапамагае вам Езус Хрыстус і Матка Боска! А я праводжу вас да ваколіцы, пане Завальня.


Завальня і Тамаш знікаюць за дзвярыма. З свайго пакоя выходзіць звар'яцелы гаспадар маёнтка, зацкавана азіраючыся. Цяжка пазнаць у гэтым хворым, разгубленым чалавеку ранейшага самаўпэўненага і жорсткага пана Альберта.


Альберт. Бачыце слёзы на маіх вачах? Іх вы раней ніколі не бачылі, вось якая перамена са мною. Цяпер іншыя маю погляды: тады б чалавек мог зрабіцца шчаслівым, калі б ператварыўся ў камень, калі б засыпаў яго пясок і нічога б не чуў і не бачыў, што дзеецца на свеце. Распавёў бы вам шмат, але баюся, бачыце: мухі ўсюды вакол нас лётаюць. Гэтыя прыкрыя стварэнні залятаюць і вылятаюць у адчыненае акно. Яны ўсё разнясуць па свеце, што ў нас чыніцца, як жывём, пра што гаворым, дзе і як молімся. А вы не зважалі, якія гэтыя мухі страшныя? Я сяджу самотны ў сваім пакоі, а яны снуюцца вакол, са страхам паглядаю на іх, бо бачу, як яны перамяняюцца ў дзіўных монстраў, гэтыя іх страшныя крылы здаюцца фракамі на нязграбных людзях, а твары іхнія размаітае формы: адны круглыя, шырокія, з крывымі плямамі, другія — сухія з востраю бародкаю і доўгімі валасамі. I ўсе гэтыя страшыдлы глядзяць на мяне: адны здзекліва, другія пагрозліва. Мухі, мухі, паўсюль гэтыя мухі... (Змаўкае.)

Пад час маналога пана Альберта дом ахутвае паўзмрок, з усіх дзвярэй і акон у вітальню набіваюцца прывіды, у якіх няцяжка пазнаць удзельнікаў вешчага сну Амеліі, а таксама нябожчыкаў, пачвараў і нават Белую Сароку і Чарнакніжніка (зрэшты, апошнія не выдзяляюцца з агульнага натоўпу, а Белая Сарока да таго ж не выглядае прыгожай і велічнай).

(Сядае на падлогу.) Сніўся мне дзіўны сон: бачыў я Амелію, быццам пераходзілі мы з ёй праз нейкую пустэльню, дзе шмат было страшных гадзюк. Яны ўвесь час заступалі нам шлях, нібыта хацелі ўтнуць. На захадзе ў чорных хмарах гасла сонца і шумеў голы лес Амелія, не кажучы мне ані слова, усё далей і далей ішла, журботная, сярод нейкіх руінаў.

З'яўляецца душа Амеліі, бязважкая і светлая.

Я ўбачыў недалёка ад дарогі яшчэ нейкіх жахлівых звяроў і закрычаў: «Амелія, давай вернемся дахаты. Нас напаткала цёмная ноч, а падарожжа небяспечнае». Яна адказала мне, плачучы...

Амелія. О, доўгая і страшная будзе ноч! (Становіцца за Альбертам, кладзе рукі яму не плечы.) Хутка звон і ранішняя малітва прывітаюць узыход сонца і разгоняць змрок. Гэтых звяроў я не баюся, але цябе яны могуць загрызці, дык не адыходзь ад мяне.


На авансцэну выходзяць шляхціцЗавальня і Плачка. Не, гэта толькі а к ц ё ры, якія іх ігралі. Бо сам спектакль скончыўся. Акцёры чытаюць «Малітву за Беларусь», і па меры чытання святло ўсё больш разліваецца па сцэне, адсоўваючы змрок і жудасныя прывіды ў самы куток вітальні панскага дома ў маёнтку Магільна.


Акцёр. Божа ўсемагутны, адхіні напасці ад Бацькаўшчыны нашае Беларусі, захавай на вякі вечныя край вольным, зямлю плоднай, як маці вагітная, паветра чыстым, ваду здаровай, нетры непарушанымі, каб цешылася з ласкі Твае ўсё жывое: і чалавек, і птушка, і жывёліна, і рыба, і малая казурка.

Акцёрка. Уладару Нябесны, дабраслаў на еднасць і ўзаемадапамогу люд беларускі ў кожным месцы зямлі Тваёй, накіруй на шлях дабра і справядлівасці, спагады да блізкіх і далёкіх нашых.

Акцёр. Захавай ад варожага ўціску, вайны, голаду, мору, агню пякельнага, патопу, чорнае д'ябальскае сілы, а таксама ад брацкае нязгоды.

Акцёрка. Памажы нам захаваць у сэрцах веру нашую і славіць Святое імя Тваё на святой мове нашай роднай беларускай.

Акцёр. Дай спазнаць літасць Тваю, выбач нам грахі нашыя: зласлівасць і гультайства, распусту і хцівасць, а роўна ж і абыякавасць да лёсу Беларусі і да гора людскога.

Акцёрка. Адвядзі нас ад спакусы здрады і нявернасці, крывой прысягі, слоў аблудных і іншых учынкаў, што губяць душы нашыя і нясуць сорам Краю нашаму.

Акцёр. Сцеражы нас, Божа, ад грэху халуйства, ад прыніжэння годнасці Бацькаўшчыны і нашага народа беларускага.

Акцёрка. Не карай нас бяспамяцтвам і не дай забыцца святое мовы нашае беларускае, гісторыі, традыцыяў нашых, а дай сілы і шчырасці з адданай любоўю і пашанаю прымнажаць сцрадвечнае і высакароднае, што стварылі для нас продкі нашыя.

Акцёр. Божа магутны, Божа літасцівы, пашлі нам сілы і цярпенне ў стараннях нашых аб росквіце і волі Бацькаўшчыны нашай і дай нам бязмерную любоў, каб мы бясконца любілі святую Беларусь, і захавай яе нам на векі вечныя.

Акцёрка. У імя Айца, і Сына, і Святога Духа. Аман.


Заслона

1

Неяк у Рыме пры сціжме людзсй незлічонай
    Сведкам відовішча быў я — бою быкоў на арэне.
Люд пацяшаўся, гудзелі, як вулей, трыбуны,
    Стрэлы ж і коп’і ўпіваліся ў цела жывёлін,
Боль прычыняючы ім невыносны... (лац.).
(обратно)

2

Добры вечар, пан доктар. Іахім лічыць вялікім гонарам бачыць у сваёй таверне такога высокага госця горада Вітэнберга, які ўдастоены аўдыенцыі самога вялікага рэфарматара Марціна Лютэра (ням.).

(обратно)

3

Так, так. Карэта чакае, ваша вялікасць (ням.).

(обратно)

4

За здароўе!.. (ням.).

(обратно)

5

Добрай раніцы, фрау Маргарыта. Добрай раніцы, мой юны друг Пётр (ням.).

(обратно)

6

Калі ласка, фрау Маргарыта, калі ласка. Хвіліначку! Назад! Пётр, табе забаронена (ням.).

(обратно)

7

Назад, фрау Маргарыта! Інквізіцыя. Агонь. Капут (ням.).

(обратно)

8

Не разумею (ням.).

(обратно)

9

Не разумееце? (ням.).

(обратно)

10

Так, так... працаваць, Маргарыта, працаваць (ням.).

(обратно)

11

Ага, ага... працаваць, фрау Маргарыта, хутчэй працаваць... (ням.).

(обратно)

12

Забаронена. фрау Маргарыта, строга забаронена. Інквізіцыя. Агонь. Капут... (ням.).

(обратно)

13

Я кахаю цябе. Мая любая (ням.).

(обратно)

14

Добрай раніцы. Калі ласка! Чаго пан жадае? (ням.).

(обратно)

15

Не разумею (ням.).

(обратно)

16

Дзе пастаяльцы з Белай Русі? (ням.).

(обратно)

17

Яны паехалі... Яны перапалохаліся і збеглі (ням.).

(обратно)

18

Будзь здароў! (ням.).

(обратно)

Оглавление

  • Алесь Петрашкевіч Напісанае застаецца
  •   ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ
  •   ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
  •     I
  •     II
  •     III
  •     IV
  •     V
  •     VI
  •     VII
  •     VIII
  •     IX
  •     X
  •   ДЗЕЯ ДРУГАЯ
  •     XI
  •     XII
  •     XIII
  •     XIV
  •     XV
  •     XVI
  • Іван Чыгрынаў Следчая справа Вашчылы
  •   ДЗЕЮЧЫЯ АСОБЫ
  •   ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
  •     Карціна першая
  •     Карціна другая
  •     Карціна трэцяя
  •     Карціна чацвёртая
  •     Карціна пятая
  •     Карціна шостая
  •     Карціна сёмая
  •     Карціна восьмая
  •     Карціна дзявятая
  •   ДЗЕЯ ДРУГАЯ
  •     Карціна дзясятая
  •     Карціна адзінаццатая
  •     Карціна дванаццатая
  •     Карціна трынаццатая
  •     Карціна чатырнаццатая
  •     Карціна пятнаццатая
  •     Карціна шаснаццатая
  •     Карціна сямнаццатая
  •     Карціна васямнаццатая
  •     Карціна дзевятнаццатая
  •     Карціна дваццатая
  •     Карціна дваццаць першая
  • Сяргей Кавалёў Трышчан ды Іжота
  •   ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ
  •   ПРАЛОГ
  •   ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
  •     З’ява першая
  •     З’ява другая
  •     З’ява трэцяя
  •     З’ява чацвёртая
  •     З’ява пятая
  •     Выхад перад антрактам
  •   ДЗЕЯ ДРУГАЯ
  •     Выхад пасля антракту
  •     З’ява шостая
  •     З’ява сёмая
  •     З’ява восьмая
  •   ЭПІЛОГ
  • Сяргей Кавалёў Звар'яцелы Альберт
  •   ДЗЕЙНЫЯ АСОБЫ
  •   ДЗЕЯ ПЕРШАЯ
  •     Карціна першая
  •     Карціна другая
  •     Карціна трэцяя
  •     Карціна чацвёртая
  •   ДЗЕЯ ДРУГАЯ
  •     Карціна пятая
  •     Карціна шостая
  •     Карціна сёмая
  •     Карціна восьмая
  • *** Примечания ***