Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г. [Валер Булгакаў] (fb2) читать онлайн

Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г. Зборнік аналітычных артыкулаў

© Камунікат.org

Разьдзел 1 Палітычная сыстэма Беларусі з 1990 па 1996 год

За Рэспублікай Беларусяй трывала замацаваўся статус дзяржавы, якая найбольш захавала элемэнты камуністычнай сыстэмы часоў СССР. Тым ня менш, пры аналізе дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы становіцца відавочнай уласная спэцыфіка постсавецкай мадэлі разьвіцьця беларускага грамадзтва. Новая палітычная сыстэма Беларусі дэманструе ня столькі захаванасьць старых палітычных інстытутаў, колькі пераемнасьць асноўных прынцыпаў ажыцьцяўленьня ўлады ў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспубліцы і ў цяперашняй, незалежнай Рэспубліцы Беларусі.

Ацэнка пэрыяду паміж 1990 годам, годам абвяшчэньня незалежнасьці, і 1996, годам інстытуцыйнага, канчатковага афармленьня аўтарытарнай беларускай мадэлі, як пэрыяду страчаных магчымасьцяў, напэўна, не зусім слушная. Беларусь, праз шэраг спэцыфічных гістарычна-культурных чыньнікаў, на момант краху СССР знаходзілася на ніжшым узроўні разьвіцьця як нацыянальнай, так і грамадзянскай самасьвядомасьці.

Дасьледаваньне дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы, безумоўна, цесна зьвязана з дасьледаваньнем яе падмуркаў, сфармаваных у савецкі пэрыяд беларускай гісторыі. Аднак дасьледаваньне падмуркаў беларускай мадэлі мяккага аўтарытарызму нельга абмяжоўваць савецкім пэрыядам. Істотныя адрозьненьні цяперашняга беларускага шляху ад астатніх постсавецкіх дзяржаваў эўрапейскай часткі СССР патрабуюць уліку глыбшых гістарычных і культурных чыньнікаў. У значнай ступені гістарычна-культурныя прычыны паспрыялі няўдачы беларускага грамадзтва на шляху дэмакратызацыі пасьля распаду СССР.

Беларускі рэжым, які канчаткова ўсталяваўся ў 1996 годзе, пасьля разгону Вярхоўнага Савету 13 скліканьня і фальсыфікацыі вынікаў рэфэрэндуму, мае даўгую перадгісторыю. Умовы стварэньня беларускага палітычнага гібрыду, закладзеныя ў савецкі, і, больш канкрэтна, позьнесавецкі пэрыяд, узаемадзейнічалі з спэцыфічнымі чыньнікамі гістарычна-культурнай дынамікі беларускай нацыі. Мэтай гэтай разьдзелу ёсьць аналіз уплыву гістарычна-культурных чыньнікаў, якія вызначылі часовую перамогу антыдэмакратычных тэндэнцыяў у разьвіцьці беларускай палітычнай сыстэмы.

РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ І ПАЗЫЦЫІ САВЕЦКАЙ ЭЛІТЫ ВОНКАВЫЯ СТЫМУЛЫ ДЭМАКРАТЫЗАЦЫІ Ў БЕЛАРУСІ

Разгляд дынамікі беларускай палітычнай сыстэмы скіроўвае нас да вонкавапалітычнага кантэксту: усталяваньня незалежнай беларускай дзяржаўнасьці, палітычнай дынамікі ў Савецкім Саюзе напярэдадні распаду і пасьля, у постсацыялістычным абкружэньні Беларусі.

Набыцьцё незалежнасьці, спроба дэмакратычных і рынкавых пераўтварэньняў, адраджэньне этнанацыянальных падставаў беларускай культуры так ці йначай скіроўваюць нас да працэсаў распаду Савецкага Саюзу.

Дасьледнікі постсавецкай беларускай гісторыі адзначаюць істотны момант, які сур’ёзна адрозьнівае Беларусь ад іншых савецкіх рэспублік эўрапейскай часткі СССР. Яна займала асаблівае становішча. Гэта была рэспубліка, у якой адносны эканамічны дабрабыт у параўнаньні зь іншымі дапаўняўся высокай ступеньню русіфікацыі і дээтнізаванай сьвядомасьцю значнай часткі інтэлектуальнай эліты. У Беларусі панавала свая асаблівая, савецкая міталёгія, заснаваная на савецкай гістарыяграфіі другой сусьветнай вайны. І ў пляне самасьвядомасьці, і ў пляне эканамічнага дабрабыту ў сацыялістычнай Беларусі выходныя ўмовы антыкамуністычных, дэмакратычных пераўтварэньняў былі значна ніжэйшыя за суседнія краіны.

Нацыянальна-культурнае процістаяньне савецкаму рэжыму па лініі супраціўленьня савецкай русіфікацыі таксама было вельмі слабым.

Пачаткова разьвіцьцё працэсаў дэмакратызацыі ў Беларусі было стымуляванае перабудовай пад кіраўніцтвам Міхаіла Гарбачова. Дзеля таго, каб у Беларусі пачалося інтэнсіўнае фармаваньне нацыяналістычных і дэмакратычных рухаў, спатрэбілася спроба рэформаў сацыялістычнай сыстэмы зьверху, з Масквы. Дэмакратычныя рухі ў Беларусі разьвіваюцца ў другой палове 80-х у падтрымку перабудовы, якую праводзіла кампартыя. Ад пачатку нацыянальна-дэмакратычныя рухі фармуюцца як нацыянальна-культурныя і экалягічныя, як рэакцыя на Чарнобыльскую катастрофу. Гэта дазваляла зьмякчаць разыходжаньні з самой камуністычнай партыяй, вядучай і накіроўваючай паводле Канстытуцыі СССР.

Аднак, такія несанкцыянаваныя, самастойныя аб’яднаньні грамадзян выклікалі незадаволенасьць беларускага камуністычнага кіраўніцтва. Варункі іх дзейнасьці былі менш спрыяльныя, чым у суседніх прыбалтыйскіх дзяржавах, на Ўкраіне або ў Расіі. У значнай ступені гэта было зьвязана з спэцыфікай найвышэйшай беларускай эліты таго часу, якая на момант гарбачоўскіх рэформаў была практычна дээтнізаваная. Як адзначаюць Марк Нордбэрг і Тарас Кузё, нацыянальныя рухі пэрыяду перабудовы ў СССР абапіраліся на частку камуністаў, што падзялялі нацыянальныя ідэі. Аднак у Беларусі не было такога магутнага корпусу нацыянал-камуністаў^[1]. Пра працэсы, якія перашкодзілі ўзнаўленьню нацыяналістычных ідэяў у камуністычным кіраўніцтве БССР — крыху пазьней. Пакуль адзначым, што дэмакратычны рух у Беларусі, як і ў іншых рэспубліках СССР, разьвіваўся ў спалучэньні з нацыяналістычным. Аднак штуршок для ягонага разьвіцьця ў значнай ступені прыйшоў звонку.

Неабходнасьць стрымліваць рэпрэсіі ў барацьбе старой эліты з нацыянальна-дэмакратычным рухам была ў значнай меры абумоўлена падпарадкаваньнем камуністычнай эліты БССР маскоўскаму кіраўніцтву. Беларускае рэспубліканскае кіраўніцтва, якое сумяшчала высокія адміністрацыйныя пасады з пасадамі ў Камуністычнай партыі Беларусі, падпарадкоўвалася кіраўніцтву КПСС у Маскве. Расійскія эліты ў цэнтры савецкай імпэрыі, з аднаго боку, стымулявалі разьвіцьцё дэмакратычных працэсаў на пэрыфэрыі, зь іншага, займаючы больш высокі ўзровень у дзяржаўнай і палітычнай гіерархіі Савецкага Саюзу, зьвязвалі рукі рэспубліканскаму кіраўніцтву. Пры гэтым працэсы дэмакратызацыі, дэмантажу савецкай сыстэмы, ініцыяваныя за межамі Беларусі, у яе абкружэньні праходзілі больш інтэнсіўна, выступаючы магутным вонкавым чыньнікам ціску на намэнклятурна-камуністычную эліту Беларусі.

РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ

Яшчэ да гарбачоўскай перабудовы, у 1980 годзе ў Беларусі стварылася «Беларуская сьпеўна-драматычная майстроўня», непалітычная арганізацыя, якая займалася адраджэньнем нацыянальнай мовы і культуры. У 1984 годзе, ужо напярэдадні перабудовы, сябры аб’яднаньня выступілі супраць разбурэньня помнікаў архітэктуры. На працягу 1985—1986 гадоў у абласных цэнтрах Беларусі ствараюцца клюбныя аб’яднаньні, чыя дзейнасьць была зьвязаная з адраджэньнем беларускай мовы і культуры, такія як «Талака», «Паходня», «Тутэйшыя». Адкрыты канфлікт нацыянальнай інтэлігенцыі з кіраўніцтвам Беларусі выклікаў ліст беларускіх пісьменьнікаў і навукоўцаў Міхаілу Гарбачову пра бядотны стан беларускай мовы. Распаўсюджвалася інфармацыя пра сапраўдныя маштабы Чарнобыльскай катастрофы, якую хавалі ад насельніцтва кіраўнікі рэспублікі. Аднак гэта яшчэ не было палітычным супрацьстаяньнем.

У сакавіку 1988 году ў Менску адбыўся мітынг у абарону архітэктурных помнікаў, што знаходзіліся пад пагрозай разбурэньня пры будаўніцтве другой лініі мэтрапалітэну. У адказ рэспубліканскае кіраўніцтва прыняло пастановы, якія абмяжоўвалі правядзеньні мітынгаў і маніфэстацый.

У часе правядзеньня ХІХ усесаюзнай партыйнай канфэрэнцыі менскі клюб «Талака» прыняў зварот з прапановай ліквідаваць лідэрства камуністычнай партыі, замацаванае савецкай канстытуцыяй. Але ўпершыню азначэньне беларускіх нацыянальных інтарэсаў як адрозных ад інтарэсаў СССР было зробленае Беларускім народным фронтам.

Разьвіцьцё нацыянальна-дэмакратычнага руху Беларусі другой паловы 1988 году было цесна павязанае з падзеямі ў Прыбалтыцы. У прыбалтыйскіх рэспубліках СССР ствараюцца Народныя Франты. 19 кастрычніка 1988 году на ўстаноўчай канфэрэнцыі таварыства «Мартыралёг Беларусі» быў створаны арганізацыйны камітэт Беларускага народнага фронту «Адраджэньне» (БНФ). У звароце аргкамітэту БНФ «Да грамадзянаў Беларусі» былі высунутыя заданьні станаўленьня беларускай нацыі на аснове дэмакратычных вартасьцяў і дасягненьня дзяржаўнасьці.

Пры канцы вясны — пачатку лета 1988 году нацыянальна-дэмакратычны рух актывізаваўся дзякуючы выкрыцьцю злачынстваў камуністычнага рэжыму. Пад Менскам, ува ўрочышчы Курапаты, былі знойдзеныя пахаваньні ахвяраў масавых расстрэлаў пэрыяду 30-х—40-х гадоў. 19 ліпеня ў Курапатах адбыўся шматтысячны мітынг, які паспрыяў шырокаму прызнаньню нацыянальна-дэмакратычнага руху.

30 кастрычніка 1988 году ў Менску было забароненае правядзеньне мітынгу-рэквіему «Дзяды», што стала падставай для фізычнай расправы з актывістамі БНФ.

Характэрна, што акурат у беларускай соцыякультурнай і палітычнай сытуацыі нацыянальныя рухі сталі праводзіць свае зьезды ў Летуве. З аднаго боку, гэта было абумоўлена рэжымам максымальнага неспрыяньня з боку беларускіх уладаў. Зь іншага боку, беларуская апазыцыя камуністычнаму рэжыму была менш радыкальная, першапачаткова стваралася як культурніцкі рух і толькі потым — як палітычны. Праявілася адсутнасьць сваёй уласнай дысыдэнцкай традыцыі, праваабарончага руху^[2]. Апрача таго, нацыянальна-дэмакратычныя аб’яднаньні Беларусі адпачатна дзейнічалі ў варунках значна меншай падтрымкі іхных ініцыятываў насельніцтвам і прыхільнымі функцыянэрамі ў параўнаньні з краінамі Прыбалтыкі.

У цэлым, на беларускую апазыцыю працавала вонкавая сытуацыя, падзеі ў рэспубліках СССР — узрастаньне нацыяналістычных і антыкамуністычных настрояў. Такія настроі ўнутры Беларусі таксама разьвівался, хоць і больш марудна, чымся ў суседніх дзяржавах.

ДЗЕЙНАСЬЦЬ НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЙ АПАЗЫЦЫІ І СУПРАЦІЎ БЕЛАРУСКІХ УЛАДАЎ

Пачынаючы з 1988 году, культурна-асьветніцкая дзейнасьць БНФ адыходзіць на другі плян у параўнаньні з палітычнай. Савецкае кіраўніцтва Беларусі блякавала спробы дыялёгу, зробленыя нацыянал-дэмакратычным рухам. Але структура Беларускага народнага фронту разьвіваецца, расьце колькасьць яго прыхільнікаў.

15—16 лютага 1989 году ў Вільні адбываецца Другі Вальны сойм беларускага маладзёвага руху. Ствараецца «Канфэдэрацыя маладзёвых суполак» у складзе Народнага Фронту. Тады ж, 15 лютага ў Менску на стадыёне «Дынама» адбыўся агульнагарадзкі мітынг, дзе дэ факта была легалізаваная нацыянальная сымболіка — бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня». Бел-чырвона-белы сьцяг у камуністычнай беларускай прапагандзе быў абвешчаны сьцягам калябарацыяністаў. Аднак актывісты нацыянальнага руху, зьвяртаючыся да нацыянальнай сымболікі, на ўзроўні сымбаляў аддзялілі свой рух ад кампаніі дэмакратызацыі пад кіраўніцтвам камуністычнай партыі. Была аспрэчаная манаполія камуністаў на дэмакратычную рыторыку. У меру ўзмацненьня структураў нацыянальнага руху дэмакратычная рыторыка перастае асацыявацца з прагрэсіўным крылом камуністычнай партыі.

Супрацьдзеяньне камуністычнага кіраўніцтва ўзмацняецца. Вясна 1989 году багатая на падзеі. 7 сакавіка міліцыя разганяе групу студэнтаў, якія спрабавалі адзначыць угодкі абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі. 26 красавіка ў Менску на пляцы Леніна адбываецца акцыя пратэсту, прысьвечаная Чарнобыльскай катастрофе. 29 траўня ў Менску на пляцы Леніна адбываецца мітынг у сувязі з працай І Зьезду народных дэпутатаў СССР.

У чэрвені 1989 году на Ўстаноўчым зьезьдзе была прынятая Праграма БНФ. У разьдзеле «Сувэрэнітэт» абвяшчалася вяршэнства нацыі, вылучалася ідэя вяршэнства народу ў вырашэньні свайго лёсу. Заданьне выхаду Беларусі з складу СССР яшчэ ня ставілася, аднак сам Савецкі Саюз разглядаўся як саюз сувэрэнных дзяржаваў. Паўнамоцтвы СССР разглядаліся як дэлегаваныя саюзнымі рэспублікамі. Праграма БНФ таксама зьмяшчала патрабаваньне права вольнага выхаду кожнай рэспублікі з складу СССР, укладаньня новай Саюзнай дамовы, вяршэнства законаў БССР на яе тэрыторыі, незалежнасьці Беларусі ў міжнародных стасунках, увядзеньня грамадзянства БССР, права рэспублікі на ўласныя вайсковыя фармаваньні. Абвяшчалася неабходнасьць рэфармаваньня сацыяльнай, эканамічнай і палітычнай сыстэмы^[3].

26 ліпеня ў Менску адбыўся мітынг, прысьвечаны наступствам Чарнобыльскай катастрофы. 31 верасьня прайшоў марш пратэсту «Чарнобыльскі шлях» і мітынг у Менску. У мітынгу бралі ўдзел жыхары Гомельскай, Магілёўскай і Берасьцейскай абласьцей, якія пацярпелі ад радыеактыўнага забруджаньня.

8 кастрычніка на 2 зьезьдзе Народнага фронту Латвіі лідэр Беларускага народнага фронту Зянон Пазьняк у якасьці праграмнага заданьня БНФ вылучыў ідэю палітычнай незалежнасьці Беларусі. Тым ня менш, каб не адпудзіць электарат, які ўсё яшчэ заставаўся пад уплывам савецкіх мітаў, перадвыбарная плятформа, прынятая Соймам БНФ у сьнежні 1989 году, настойвала на эканамічнай незалежнасьці, замацаваньні ўласнасьці Беларусі на зямлю, прыродныя рэсурсы, вытворчыя фонды на яе тэрыторыі.

25—26 кастрычніка праводзіцца акцыя пратэсту супраць прыняцьця антыдэмакратычнага заканадаўства, 29 кастрычніка — мітынгі-рэквіемы «Дзяды» ў Менску, Горадні, Магілёве, Воршы і Бабруйску. 16 лістапада адбылася ўстаноўчая канфэрэнцыя Беларускага сялянскага саюзу. 25—26 лістапада — Асамблея народаў «Чарнобыльскі шлях». 18 сьнежня ў Менску прайшоў мітынг памяці А. Сахарава.

26 студзеня 1990 году Вярхоўны Савет БССР прымае закон «Аб мовах у Беларускай ССР». Паводле гэтага закону беларуская мова атрымала статус дзяржаўнай.

25 лютага на пляцы Леніна ў Менску адбываецца шматтысячны (каля 100—120 тысяч) мітынг. Лідэры нацыянальна-дэмакратычнага руху выступаюць па рэспубліканскім тэлебачаньні.

СУІСНАВАНЬНЕ СТАРЫХ І НОВЫХ ЭЛІТАЎ. БАЛЯНС СІЛАЎ У ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ

Да 1990 году нацыяльна-дэмакратычны рух разьвіваецца па-за дзяржаўнымі інстытутамі ўлады. Становішча зьмяняецца ўвесну 1990 году.

У сакавіку 1990 году адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет БССР. Прыхільнікі нацыянальнага адраджэньня і дэмакратызацыі валодалі невялікімі, у параўнаньні з партыйнай намэнклятурай, рэсурсамі для правядзеньня перадвыбарнай агітацыі. Апрача таго, значная частка насельніцтва не ўспрымала лёзунгаў нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі. На выбарах у Вярхоўны Савет БССР прайшлі толькі 37 дэпутатаў ад БНФ, якія склалі апазыцыю камуна-бюракратычнай бальшыні. Чальцамі БНФ у Вярхоўным Савеце быў створаны Дэмакратычны клюб, які налічваў да 100 дэпутатаў. Колькасьць саміх дэпутатаў ад БНФ складала каля 10% складу Вярхоўнага Савету. У той жа час беларуская савецкая намэнклятура была дастаткова млявай і лянівай, ня мела ніякіх асаблівых нацыяналістычных амбіцыяў і сур’ёзных ідэалягічных рэсурсаў, нягледзячы на кантроль над СМІ. Бальшыня Вярхоўнага Савету не магла нэўтралізаваць дэмакратычную меншыню. Аднак і сама гэтая меншыня не была дастаткова радыкальнай, каб пайсьці на абвастрэньне канфлікту са старой элітай.

У выніку такога раскладу сілаў у палітычнай сыстэме Беларусі 1990 году ўсталявалася своеасаблівая раўнавага: больш актыўная меншыня прыхільнікаў рэформаў супраць прадстаўнікоў старой, савецкай партнамэнклятуры. Ніводная з груповак ня мела дастатковых палітычных рэсурсаў, каб цалкам нэўтралізаваць іншую. За савецкай намэнклятурай захоўвалася ўся старая сыстэма сувязяў, стасункаў улады-ўласнасьці, наладжаная бюракратычная гіерархія і падтрымка Камуністычнай партыі Беларусі. Аднак вонкавыя працэсы мадэрнізацыі пазбаўлялі старую беларускую эліту яе эканамічных рэсурсаў. Пахіснулася субардынацыя Камуністычнай партыі Савецкага Саюзу і залежнасьць мясцовай адміністрацыі ад пастановаў Масквы і яе падпарадкаванасьць імпэрскаму цэнтру. Пры гэтым ідэалягічнае дамінаваньне Цэнтру, перавага агульнасаюзнага тэлебачаньня, палітыка публічнасьці і сам супольны характар інфармацыйнай прасторы Савецкага Саюзу спрыялі росту палітычнай актыўнасьці беларускага насельніцтва. Ініцыятыва ў зьменах ідэалягічнага клімату ў Беларусі на тле інфармацыйнай падтрымкі дэмакратычных працэсаў з Масквы і дзейнасьці дэмакратычных элітаў у суседніх рэспубліках належала нацыянальна-дэмакратычнаму руху.

У 1990 годзе ў Беларусі адбываюцца акцыі ў падтрымку дэмакратычных рэформаў. 25 сакавіка ў Менску легальна адзначаюцца ўгодкі абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі. 26 красавіка ў Гомелі бастуюць працоўныя прадпрыемстваў, патрабуючы паскорыць ліквідацыю наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. У траўні 1990 году была створаная Партыя незалежнасьці Беларусі. Тады ж прайшоў шэраг грамадзкіх акцыяў, зьвязаных з працай 1-й сэсіі Вярхоўнага Савету БССР. 2 чэрвеня Рабочы саюз Беларусі арганізаваў мітынг памяці ахвараў Навачаркаскага расстрэлу рабочых у 1962 годзе. 16 чэрвеня ствараецца арганізацыйны камітэт Беларускай каталіцкай Грамады. 16—17 чэрвеня ў Горадні адбываецца ўстаноўчы зьезд «Саюзу палякаў Беларусі». 23—24 чэрвеня ў Менску праходзіць устаноўчы зьезд Нацыянальна-дэмакратычнай партыі Беларусі.

1990 год быў годам заняпаду савецкай імпэрыі. Вынікам цэнтрабежных сілаў у СССР стаў так званы парад сувэрэнітэтаў. На працягу 1990 году саюзныя рэспублікі прымалі афіцыйныя акты аб сувэрэнітэце. 30 чэрвеня — 1 ліпеня 1990 году на канфэрэнцыі БНФ была прынятая Дэклярацыя аб дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі. Паводле гэтай дэклярацыі, найважнейшым заданьнем руху было дасягненьне поўнага сувэрэнітэту Беларусі. Апазыцыя БНФ у Вярхоўным Савеце настойвала на прыняцьці адпаведных дакумэнтаў, аднак бальшыня Вярхоўнага Савету, прадстаўленая савецкай партыйнай намэнклятурай, блякавала ініцыятывы апазыцыі, вінавацячы яе ў сэпаратызьме і нацыяналізьме.

Тым ня менш, 27 ліпеня 1990 году Вярхоўны Савет Беларусі, на прапанову старшыні Мікалая Дземянцея, прыняў Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце БССР. Дэклярацыя абвяшчала поўны дзяржаўны сувэрэнітэт Беларускай ССР як вяршэнства, самастойнасьць і паўніню дзяржаўнай улады Беларусі ў межах яе тэрыторыі, яе незалежнасьць ў замежных стасунках. Было заяўлена пра вяршэнства Канстытуцыі і законаў Беларусі на яе тэрыторыі; зямля, яе нетры абвяшчаліся ўласнасьцю беларускага народу. Ствараліся Нацыянальны банк, уласная падатковая й мытная службы. Артыкул 110 прадугледжваў права Беларусі на ўласныя ўзброеныя сілы, органы бясьпекі. Вайсковыя фармаваньні і базы іншых дзяржаваў маглі быць разьмешчаныя на тэрыторыі рэспублікі толькі пры згодзе Вярхоўнага Савету. Былі абвешчаныя бязьядравы статус і нэўтралітэт Беларускай ССР. Дзень 27 ліпеня быў прагалошаны дзяржаўным сьвятам.

Абвяшчэньне сувэрэнітэту Вярхоўным Саветам БССР не было прадыктаванае лібэральна-капіталістычнымі або нацыяналістычнымі памкненьнямі. Гэтая гістарычная для Беларусі падзея была ў найбольшай ступені абумоўленая вонкавымі чыньнікамі. Дэклярацыя аб сувэрэнітэце была прынятая Вярхоўным Саветам БССР толькі пасьля таго, як Зьезд народных дэпутатаў Расіі і Вярхоўная Рада Ўкраіны прынялі такія дакумэнты. Цяпер ужо беларуская намэнклятура імкнулася выкарыстаць незалежнасьць, каб засьцерагчы сябе ад імпарту рэформаў з Масквы. Прыняцьцё Дэклярацыі зацягвалася беларускім Вярхоўным Саветам наколькі гэта было магчымым. А калі Дэклярацыя была ўсё ж прынятая, яна разглядалася бальшынёй у Вярхоўным Савеце БССР як магчымасьць для савецкай беларускай эліты захаваць прывілеі. Дэмакратычна настроеныя дэпутаты, тым больш прыхільнікі рынкавай эканомікі і адпаведнай палітычнай сыстэмы, былі ў меншыні.

ЖНІВЕНЬСКІ ПУТЧ 1991 ГОДУ. АСЛАБЛЕНЬНЕ ПАЗЫЦЫЯЎ САВЕЦКАЙ ЭЛІТЫ. СПАЛУЧЭНЬНЕ ПРАЦЭСАЎ ДЭМАКРАТЫЗАЦЫІ І РЭАКЦЫІ

Тым часам у Беларусі працягвалася фармаваньне новай палітычнай прасторы. 9—10 верасьня ў Менску прайшла ўстаноўчая канфэрэнцыя Аб’яднаньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына». 3—4 лістапада ў Менску праходзіць устаноўчы зьезд Аб’яднанай Дэмакратычнай партыі Беларусі. Насельніцтва актывізуецца. 7 лістапада на пляцы Леніна ў Менску адбыўся антыкамуністычны мітынг; 26 лістапада — палітычны страйк работнікаў транспарту.

Праціўнікі рэформаў таксама зьдзяйсьняюць захады ў адказ. 1991 год пачаўся з пагромаў. Пагромы адбыліся ўначы 4 студзеня 1991 году ў рэдакцыях газэты «Літаратуры і мастацтва», часопісаў «Полымя», «Нёман», «Беларусь». Тады ж, у студзені, адбываюцца хваляваньні ў Прыбалтыцы. 13 і 20 студзеня ў Менску ў сувязі з падзеямі ў Вільні прайшлі мітынгі пратэсту.

23 лютага 1991 году ў Менску адбыўся ўстаноўчы зьезд Беларускай Сялянскай партыі. 2—3 сакавіка там жа праходзіць ўстаноўчы зьезд Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады. 23—24 сакавіка Беларускі народны фронт «Адраджэньне» праводзіць 2-гі зьезд, дзе прымаецца новы статут БНФ.

Магутны штуршок разьвіцьцю палітычнай сытуацыі ўнутры Беларусі надалі падзеі ў Расіі. У жніўні 1991 году Бюро Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі падтрымала путч, узначалены ДКНС (ГКЧП), і выступіла са спэцыяльнай заявай, у якой вітала гэтую падзею. Бюро прыняло «Зварот да камуністаў, усіх працоўных рэспублікі». Путч падтрымаў і Старшыня Вярхоўнага Савету БССР Мікалай Дземянцей, які ацаніў дзеяньні ДКНС як канстытуцыйныя^[4].

БНФ ад пачатку безумоўна асудзіў путч. 20 жніўня на пляцы Леніна БНФ правёў мітынг пратэсту. Пасьля паразы путчу ў Маскве Вярхоўны Савет пад ціскам апазыцыі БНФ замест Мікалая Дземянцея абраў старшынём Станіслава Шушкевіча. Вярхоўны Савет Беларусі быў змушаны надаць Дэклярацыі аб дзяржаўным сувэрэнітэце статус канстытуцыйнага закону. Была прынятая і пастанова пра эканамічную і палітычную незалежнасьць Беларусі. Назвай дзяржавы замест БССР стала Рэспубліка Беларусь. Была прынятая новая сымболіка: бел-чырвона-белы сьцяг і герб «Пагоня». Дзейнасьць КПБ-КПСС была прыпыненая.

Пасьля паразы ДКНС пачаўся хуткі распад СССР. У сьнежні 1991 году ў Белавескай пушчы Станіслаў Шушкевіч і Вячаслаў Кебіч падпісалі дакумэнты пра спыненьне існаваньня СССР і ўтварэньне СНД. Беларуская намэнклятура, якая рэагавала на разьвіцьцё падзеяў у Маскве, пазбылася ініцыятывы. З гэтага моманту Масква, якая для старых беларускіх элітаў усё яшчэ заставалася імпэрскім адміністрацыйным і ідэалягічным цэнтрам, канчаткова абірае шлях палітычных і эканамічных рэформаў. Адбываецца актыўны дэмантаж сацыялістычнай сыстэмы ў Расіі. Перамога нацыяналістычных і дэмакратычных рухаў у Прыбалтыцы і Ўкраіне паставілі старыя беларускія эліты перад неабходнасьцю зьдзяйсьненьня самастойнай палітыкі.

Аднак раўнавага сілаў паміж прыхільнікамі рэформаў і старой савецкай элітай, дасягнутая ў 1990 годзе, у цэлым захоўвалася. Пасьля атрыманьня незалежнасьці старая беларуская эліта памяняла сваю кіруючую структуру. Месца Цэнтральнага камітэту Камуністычнай партыі Беларусі заняў Савет міністраў. Вярхоўны Савет практычна цалкам кантраляваўся ўрадавым лёбі, што аб’ядналася ў фракцыю «Беларусь». Аднак, захаваўшы ўладу, старая намэнклятура ня ведала, як яе далей выкарыстоўваць. Яна стала не гаспадаром становішча, а закладнікам^[5]. У адрозьненьне ад старой эліты, апазыцыя на чале з БНФ мела адносна ясную праграму, што прадугледжвала ўмацаваньне незалежнасьці, адыход ад Расіі і збліжэньне з Захадам, беларусізацыю, рынкавыя рэформы і дэмакратызацыю грамадзтва. Застаючыся ў меншыні, дэпутаты апазыцыі стала выкарыстоўвалі СМІ, апэлявалі да грамадзкай думкі, набывалі ўплыў, які часткова кампэнсаваў іх малалікасьць у Вярхоўным Савеце.

Знаходзячыся пад ціскам апазыцыі, ня маючы ўласнага пляну дзеяньняў, кіруючая савецкая эліта пайшла на кампраміс. Яна па-ранейшаму захоўвала пад сваім кантролем уладу ў цэнтры і на месцах, кантралявала эканоміку — усё яшчэ дзяржаўную, працэс прыватызацыі і вонкавую палітыку. Ідэалягічная і культурная сфэры, дзе ўжо і без таго дамінавалі прадстаўнікі нацыянальна-дэмакратычнага руху, былі часткова аддадзеныя апазыцыі.

Узімку 1991 і ўвесну 1992 году БНФ выступае з прапановай правесьці агульнанацыянальны рэфэрэндум па пытаньні пра датэрміновыя выбары Вярхоўнага Савету ўвосень 1992 году. Сьпікер Вярхоўнага Савету Станіслаў Шушкевіч ня выкарыстаў сваіх паўнамоцтваў і не падтрымаў БНФ. 1 кастрычніка 1992 году Вярхоўны Савет адхіліў прапанову датэрміновых выбараў, хоць у падтрымку рэфэрэндуму было сабрана 442 000 подпісаў.

ПАРТЫЙНАЕ БУДАЎНІЦТВА

30—31 траўня 1993 году БНФ праводзіць 3-і зьезд. На ім афіцыйна абвяшчаецца стварэньне партыі БНФ і прымаецца праграма, якая сьцьвярджае аднолькавую значнасьць вырашэньня праблемаў нацыянальнага самавызначэньня Беларусі і яе дэмакратызацыі, раўназначнасьць правоў нацыі і правоў асобы. Структура і кіраўніцтва Фронту-руху і Фронту-партыі заставаліся тымі самымі.

БНФ абвясьціў сябе партыяй хутчэй выходзячы з прагматычных меркаваньняў. Паводле ідэалёгіі, БНФ ня партыя, а нацыянальна-вызвольны рух, «як бы рух усяго народу, арыентаваны не на суіснаваньне зь іншымі партыямі і ратацыю ўва ўладзе, а на «татальную» перамогу і радыкальныя пераўтварэньні грамадзтва»^[6]. Да ўтварэньня новых партыяў БНФ ставіцца насьцярожана. Тым ня менш, у 1990—1992 гадох ідзе актыўны працэс утварэньня новых партыяў.

Яшчэ ў лістападзе 1990 году на базе беларускіх прыхільнікаў «Дэмакратычнай плятформы ў КПСС» узьнікла Аб’яднаная Дэмакратычная партыя. На 2-м зьезьдзе ў 1991 годзе яе ачоліў народны дэпутат СССР Аляксандар Дабравольскі. АДП займае памяркоўную пазыцыю ў адносінах да дзяржаўнасьці беларускай мовы і аб’ядноўвае пераважна расейскамоўную інтэлігенцыю.

У лютым 1991 году ствараецца Беларуская сялянская партыя. У сакавіку 1991 году праходзіць устаноўчы зьезд Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады, якая абвясьціла пераемнасьць зь Беларускай Сацыялістычнай Грамадой, партыяй, якая існавала ў пачатку ХХ стагодзьдзя. У БСДГ сышла памяркоўная і зьвязаная з ранейшым істэблішмэнтам частка БНФ. У яе таксама ўступілі некаторыя прадстаўнікі істэблішмэнту, якія не былі ў БНФ. У ідэалягічным пляне БСДГ нязначна адрозьнівалася ад БНФ. Гэта была хутчэй не сацыял-дэмакратычная, а нацыянальна-дэмакратычная партыя.

У чэрвені 1991 году адбываецца ўстаноўчая канфэрэнцыя Беларускай Хрысьціянска-дэмакратычнай злучнасьці. У ліпені ўзьнікае Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусі (для яе сяброў было пажаданым валоданьне беларускай мовай).

Пры канцы 1991 году група расійскамоўнае інтэлігенцыі далучылася да расійскага Руху за дэмакратычныя рэформы і стварыла арганізацыю РДР «Дэмакратычная Беларусь». РДР была зарэгістраваная ў лютым 1992 году. Пазьней частка яго ўдзельнікаў увайшла ў АГП. Іншая частка створыць у 1996—1997 годзе прарасійскае дэмакратычнае аб’яднаньне «Яблоко».

У 1992 годзе ўзьнікае Партыя народнай згоды (ПНЗ) на чале з мэрам гораду Маладэчна, дэпутатам Вярхоўнага Савету Генадзем Карпенкам. У яе ўвайшлі многія прадстаўнікі кіруючай эліты сярэдняга ўзроўню. Варта адзначыць, што ў 1992 годзе будучы прэзыдэнт Беларусі Аляксандар Лукашэнка быў адным з двух сустаршыняў ПНЗ. Гэтая партыя была першай у ліку тых, хто падтрымаў маладога і незалежнага Аляксандра Лукашэнку на прэзыдэнцкіх выбарах 1994 году. Партыя ня мела выразнай ідэалёгіі. У далейшым Генадзь Карпенка быў выключаны з партыі, а шэраг лідэраў другога эшалёну стаў супрацоўнічаць з Аляксандрам Лукашэнкам.

АДП і РДР-ДБ, схільныя да лібэральнай ідэалёгіі, у выніку прыйшлі да стварэньня Аб’яднанай Грамадзянскай партыі.

Стасункі паміж БНФ і новымі дэмакратычнымі партыямі разьвіваліся дастаткова складана. Партыі імкнуліся да альянсу з БНФ — найбольш магутнай арганізацыяй, апазыцыйнай старой савецкай эліце. На пачатку 1992 году Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада выйшла з ініцыятывай стварэньня шырокага блёку «Новая Беларусь». Меркавалася аб’яднаць у ім усе дэмакратычныя партыі і прафэсійныя саюзы, улучна з афіцыйнымі. БНФ быў рэзка супраць. Пры канцы 1992 году была створаная для сталай працы Кансультацыйная рада дэмакратычных сілаў, але БНФ пагадзіўся браць удзел у радзе толькі ў якасьці назіральніка. Кансалідацыі ўсіх дэмакратычных сілаў, здольных супрацьстаяць старой сыстэме ўлады, не адбылося.

Паралельна з разьвіцьцём партый на падмурку нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Беларусі паступова адбываўся паўзучы камуністычны рэванш. Пасьля правалу путчу ДКНС у жніўні 1991 году дзейнасьць камуністычнай партыі ў Беларусі была часова прыпыненая. Аднак ужо 7 сьнежня 1991 году ў Менску пры ўдзеле 320 дэлегатаў адбыўся ўстаноўчы зьезд Партыі камуністаў Беларусі. Ініцыятарамі выступілі партыйныя функцыянэры сярэдняга і ніжняга зьвёнаў КПБ-КПСС, такія як Віктар Чыкін, Васіль Новікаў, Сяргей Калякін. У 1992 годзе ствараецца фракцыя ПКБ у Вярхоўным Савеце Беларусі, якая налічвала 58 дэпутатаў. Бальшыню фракцыі склалі дэпутаты ад арганізацыяў вэтэранаў і інвалідаў. Толькі 12 чальцоў фракцыі былі беспасярэднімі чальцамі ПКБ.

14 лютага 1993 году, пасьля шматлікіх патрабаваньняў ПКБ, Вярхоўны Савет Беларусі скасаваў пастанову пра часовае спыненьне дзейнасьці КПБ. Легалізацыі Камуністычнай партыі Беларусі дапамагло расьсьледаваньне пракуратуры, якое не пацьвердзіла ўдзелу КПБ у змове ДКНС. Асабліва трывалыя пазыцыі ў параўнаньні з партыямі дэмакратычнай арыентацыі, чыё зьяўленьне і разьвіцьцё зьвязаныя пераважна зь Менскам, камуністы заваявалі ў беларускіх рэгіёнах.

У праграме ПКБ адной з асноўных мэтаў абвяшчалася аднаўленьне СССР. У гэтым імкненьні камуністы былі блізкія да партыяў, што вызнавалі ідэі панславізму і адзінства «славяна-рускага народу». Усе яны так ці йначай адмаўлялі беларускай нацыі ў гістарычнай самастойнасьці. Характэрна, што партыі, аналягічныя расійскім нэафашыстам, якія адсутнічалі ў іншых былых рэспубліках СССР, зьяўляліся ў Беларусі зь яе русіфікаваным, маргіналізаваным у этнакультурных адносінах насельніцтвам.

Няхай і ня так шырока, як у Расіі, у Беларусі ўзьнік фэномэн, аналягічны расійскаму нацыяналізму. Славянскі Сабор «Белая Русь», створаны ў чэрвені 1992 году, найбольш вядомая некамуністычная партыя, якая выступае за дзяржаўнае аб’яднаньне славянаў на чале з Расіяй. Партыя супрацоўнічала з Расійскім нацыянальным саборам. Увесну 1993 году яна выступіла адным з ініцыятараў стварэньня Народнага Руху Беларусі, НРБ, які на нейкі час аб’яднаў камуністаў і панславістаў. У верасьні 1993 году НРБ арганізаваў так званы Кангрэс народу Беларусі, які патрабаваў скасаваць белавескія пагадненьні. У 1993—1994 гадох НРБ сумесна з камуністамі падтрымлівалі прэм’ер-міністра Беларусі Вячаслава Кебіча пры стварэньні адзінай грашовай сыстэмы Беларусі і Расіі.

У 1992 годзе была створаная Аграрная партыя, якая аб’яднала старшыняў калгасаў. У 1993—94 гадох яе кіраўнік Сямён Шарэцкі быў дарадцам прэм’ер-міністра Беларусі Вячаслава Кебіча па сельскай гаспадарцы.

У цэлым, узьніклыя партыі запаўнялі палітычны спэктар Беларусі. Але, як адзначаюць Галіна Дракахруст, Юры Дракахруст і Дзьмітры Фурман, «гэтая нібыта ўсеахопная палітычная сыстэма была вельмі слабой і нетрывалай»^[7]. Прыхільнікі партыяў і іх склад былі крайне малалікія, за выключэньнем БНФ. Ніводная з партыяў не знаходзілася ўва ўладзе. Сама ж кіруючая эліта, старая савецкая намэнклятура, пасьля страты канстытуцыйных прывілеяў кампартыі зьдзяйсьняла сваю ўладу па-за ўсялякай партыйнай сыстэмай.

Тыя ж аўтары дакладна характарызуюць спэцыфіку беларускай палітычнай прасторы і кіруючай эліты. У Расіі й ва Ўкраіне ўва ўладзе апынуліся Барыс Ельцын і Леанід Краўчук, былыя камуністычныя дзеячы, цяпер беспартыйныя, якія атаясамілі сябе з пэўнымі ідэямі пабудовы буржуазнай дэмакратыі ці незалежнай дзяржавы. «А ў беларускай «партыі ўлады» ўвогуле не было ніякай дакладнай пазыцыі. Гэта былі проста апартуністы. Спачатку яны вінавацілі ўва ўсіх эканамічных бедах Маскву й імкнуліся засьцерагчы сябе ад расійскай дэмакратыі, пайшоўшы на «сувэрэнізацыю» і «беларусізацыю». Але й абвяшчэньне незалежнасьці, і прызнаньне дзяржаўнасьці беларускай мовы, і забарона КПБ былі хутчэй актамі баязьлівасьці. Ніякага нацыянальнага пачуцьця, усьведамленьня сваёй гістарычнай місіі, якія гэтак перапаўнялі, напрыклад, Краўчука, у іх не было. Беларускі прэм’ер-міністар Вячаслаў Кебіч шукаў хаўрусу з Расіяй і збліжаўся з камуністамі і «панславістамі». Ніякіх партыйных структураў гэта «партыя ўлады» праз свае безыдэйнасьць і апартунізм не стварыла і не магла стварыць»^[8].

Старая кіруючая эліта ня мела ідэалёгіі й палітычнай праграмы, але яна была аб’яднаная магутнымі карпаратыўнымі інтарэсамі і асабістымі сувязямі. Савецкі рэжым спарадзіў адмысловую прывілеяваную сацыяльную групу, што існавала пад прыкрыцьцём КПСС. Савецкая намэнклятура зьдзяйсьняла сваё панаваньне пры дапамозе фармальных структураў савецкай дзяржавы. Аднак сама сыстэма стасункаў пры ўладзе ў Савецкім Саюзе не была ў строгім сэнсе палітычнай. Гэта былі клянавыя, крэўна-сваяцкія і карпаратыўныя, дапалітычныя, патэстарныя стасункі і сувязі. Фармальныя, вонкавыя структуры савецкай дзяржавы распадаліся ці трансфармаваліся, але падмурак самой сыстэмы ўладных стасункаў захаваўся разам з старой намэнклятурай.

Вячаслаў Кебіч, які выражаў інтарэсы старой, савецкай эліты, абапіраўся на бальшыню Вярхоўнага Савету, што складалася з усё той жа намэнклятуры. Яго падтрымлівала самая буйная фракцыя «Беларусь», створаная ў 1993 годзе адумысьля дзеля падтрымкі прэм’ер-міністра і якая ўлучала амаль палову дэпутацкага корпусу.

БЕЛАРУСІФІКАЦЫЯ І ПРАБЛЕМЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА АДРАДЖЭНЬНЯ

Кампанія беларусіфікацыі праводзілася з ініцыятывы нацыянальна-дэмакратычных сілаў на чале з БНФ. Укараняліся новыя дзяржаўныя сымбалі. У школах і вышэйшых навучальных установах пачалося выкладаньне беларускай гісторыі, пазбаўленае савецкай ідэалёгіі. Кардынальна пераглядаліся ідэі адзінства гістарычных лёсаў расійцаў і беларусаў, іх гістарычнага братэрства. Значная частка цэнтральных і рэгіянальных СМІ прапагандавалі ідэі нацыянальнага адраджэньня. Павялічылася колькасьць выданьняў на беларускай мове. У 1993 годзе ў параўнаньні з 1992 іх было выпушчана на 43% больш па назвах і на 53% — па накладзе^[9].

Асноўную ўвагу ў разьвіцьці беларускай культуры апазыцыя надавала ўкараненьню беларускай мовы ў якасьці дзяржаўнай, вызнаючы ідэю пра мову як пра падмурак фармаваньня нацыі. Сыстэма адукацыі пераводзілася на беларускую мову навучаньня: да 1994 году ў школах на беларускай мове навучалася больш за 60% вучняў першых клясаў. Паралельна зьдзяйсьняўся пераход на беларускую мову ў тэхнікумах і вышэйшых навучальных установах, у першую чаргу выкладаньне гуманітарных дысцыплінаў. Значна менш пасьпяхова ішло ўкараненьне беларускай мовы ў сфэры дзяржаўнага справаводзтва.

Але разам з пашырэньнем беларусізацыі ўзрастала незадавальненьне як у асяродку пэдагогаў і чыноўнікаў, так і сярод расійскамоўных інтэлектуалаў, якія складалі значную частку прыхільнікаў беларускай апазыцыі. У СМІ распачалася зацятая дыскусія наконт інтэнсіўнага ўкараненьня беларускае мовы. Перавага была ў прыхільнікаў хуткага й шырокага распаўсюджаньня беларускай мовы, якія мелі ключавыя пазыцыі ў СМІ. Але ў цэлым бальшыня насельніцтва ставілася да беларускай мовы абыякава і не вітала ейнага інтэнсіўнага ўкараненьня. Паводле перапісу насельніцтва, што праводзіўся ў Савецкім Саюзе ў 1989 годзе, 20% этнічных беларусаў лічылі сваёй роднай мовай расійскую. Аднак, паводле перапісу, што праводзіўся ў 1999 годзе, у паўсядзённым жыцьці беларускай мовай карыстаецца менш за 40% насельніцтва.

КРЫЗЫСНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЭКАНОМІЦЫ Й НАМЭНКЛЯТУРНАЯ ПРЫВАТЫЗАЦЫЯ

Захаваньне савецкай намэнклятурай старых пазыцыяў у эканамічнай і адміністрацыйнай сфэры (у выпадку з цалкам дзяржаўнай эканомікай гэтыя сфэры супадалі) рабіла старую эліту адказнай за пагаршэньне эканамічнай сытуацыі. Дзеля рэабілітацыі ў ваччу насельніцтва старая эліта эксплюатавала міталягізаваныя ўяўленьні савецкіх беларусаў пра функцыянаваньне эканомікі. Крытыка самога прынцыпу цэнтралізаванага кантролю вытворчасьці і разьмеркаваньня пачалася ў Беларусі толькі з распадам СССР. Бальшыня насельніцтва, чые ўяўленьні пра эканоміку абмяжоўваліся школьным курсам грамадазнаўства — вульгарызаванымі трактоўкамі асноваў марксісцкай палітэканоміі — проста ня мела катэгарыяльнага апарату, каб асэнсаваць працэсы, якія адбываліся. (Пасьля, значна больш эфэктыўна, антыкапіталістычную мэнтальнасьць беларускага насельніцтва будзе скарыстоўваць у сваёй папулісцкай рыторыцы Аляксандар Лукашэнка.)

Пераход да рынкавай эканомікі азначаў страту ўлады-ўласнасьці і пераўтварэньне бюракратыі ў звычайнага выканаўцу інтарэсаў уласьнікаў. У 1990—1991 гадох беларуская намэнклятура спрабавала кансэрваваць сацыялістычную сыстэму. Дзеля гэтага трэба было наладзіць цэнтралізаванае забесьпячэньне прадпрыемстваў рэсурсамі і захаваць дзяржаўную ўласнасьць.

5 жніўня 1990 году па ініцыятыве беларускага ўраду адбылася рабочая нарада кіраўнікоў урадаў Беларусі, Летувы, Латвіі, Эстоніі й прадстаўнікаў Расіі й Малдовы. Нарада была прысьвечаная праблемам беспасярэдніх гаспадарчых сувязяў паміж гэтымі рэспублікамі СССР. На ініцыятыву Беларусі быў створаны своеасаблівы рынак — не для вытворцаў і спажыўцоў, а для ўрадаў рэспублік. Дзякуючы гэтаму ўдалося аднавіць нейкае падабенства сыстэмы цэнтралізаванага плянаваньня і блякаваць разьвіцьцё рынкавых стасункаў, хоць такая сыстэма забесьпячэньня функцыянавала зь перабоямі^[10]. Старыя адміністрацыйныя мэханізмы ўжо ня дзейнічалі.

Эканамічны крызыс, які ўсё больш нарастаў, кіраўніцтва Беларусі тлумачыла дзеяньнямі Масквы. Старшыня Савету міністраў БССР Вячаслаў Кебіч увесь час падкрэсьліваў, што ў пагаршэньні жыцьця людзей вінаваты саюзны Цэнтар. Характэрна, што лідэр БНФ Зянон Пазьняк таксама вінаваціў у крызысе ня толькі беларускую партыйную намэнклятуру, якая па-ранейшаму заставалася ўва ўладзе, але і Маскву, што імкнулася задушыць беларускую незалежнасьць. Такім чынам, ува ўяўленьнях насельніцтва як прадстаўнікамі старой эліты, так і БНФ (хоць і міжволі) укаранялася думка пра згубныя наступствы распаду СССР. У першым выпадку намэнклятура сьвядома пераносіла адказнасьць на Расію. У другім — ня ўлічваўся магчымы эфэкт антысавецкіх і антырасійскіх выступленьняў у сытуацыі падзеньня ўзроўню жыцьця ў краіне, дзе рэсурс савецкай сыстэмы ня быў вычарпаны гэтак, як ува Ўкраіне, а нацыянальны рух быў значна слабейшым за астатнія рэспублікі СССР.

Акурат дзеяньнямі Масквы тлумачыўся рост бюджэтнага дэфіцыту, разбурэньне спажывецкага рынку, развал фінансавай і грашова-крэдытнай сыстэмаў. Беларускае кіраўніцтва імкнулася засьцерагчы сябе ад дзеяньняў саюзнага кіраўніцтва. Савет міністраў Беларусі прыняў пастанову пра вываз тавараў масавага спажываньня за межы рэспублікі толькі з дазволу ўраду. Аднак спробы захаваць сацыялістычную эканоміку і спыніць эканамічны спад ня мелі посьпеху.

Спробы ізаляцыі не прыносілі жаданых вынікаў. Акрамя таго, функцыянаваньне эканомікі БССР залежала ад паставак сыравіны, энэрганосьбітаў і камплектуючых з Расіі й іншых рэспублік СССР — якія не купляліся, а разьмяркоўваліся саюзнымі інстытутамі. Пры канцы 1991 году Расія абвясьціла пра пачатак радыкальный рынкавай рэформы і лібэралізацыі цэнаў. Тады ўрад Беларусі таксама быў вымушаны аб’явіць пра лібэралізацыю цэнаў з 1 студзеня 1992 году. Аднак цэны на хлеб, мясамалочныя прадукты, дзіцячыя тавары, жыльлёва-камунальныя паслугі і транспарт заставаліся фіксаванымі.

Ужо пасьля ўтварэньня СНД, улетку 1993 году Беларусь перажыла энэргетычны крызыс. Савет міністраў пачаў прапагандаваць ня проста ідэю эканамічнага хаўрусу з Расіяй, а ідэю палітычнага і дзяржаўнага аб’яднаньня, канфэдэрацыі краінаў СНД.

У верасьні 1993 году Беларусь і Расія падпісалі пагадненьне пра стварэньне адзінай рублёвай зоны. Канкрэтную дамову меркавалася падпісаць у студзені 1994 г. Прадугледжвалася ўвядзеньне ў Беларусі і Расіі супольнай грашовай адзінкі, расійскага рубля. Але, разам з тым, Нацыянальны банк Беларусі захоўваў усе функцыі, улучаючы эмісійную. Урадавая прапаганда Беларусі абяцала павышэньне даходаў грамадзянаў у 2—3 разы. Але ў верасьні-сьнежні 1993 году ў Расіі разьвіваўся збройны канфлікт паміж выканаўчай і заканадаўчай уладамі. Перамога Барыса Ельцына і яго прыхільнікаў паставіла ўрад Вячаслава Кебіча ў складанае становішча. Савецкія кансэрватары з Савету міністраў і беларускага Вярхоўнага Савету былі змушаныя супрацоўнічаць з расійскімі рэфарматарамі. Захаваньне ранейшага высокага статусу старой беларускай эліты патрабавала моцнага ўмяшальніцтва дзяржавы ў эканамічныя працэсы. Аднак Расія, зь перамогай ельцынскай групоўкі, абрала больш лібэральную мадэль эканамічнага разьвіцьця.

У выніку разрыву гаспадарчых сувязяў, што існавалі ў СССР, і пераходу былых савецкіх рэспублік да рынкавай эканомікі, старая беларуская эліта была вымушаная прыстасоўвацца да новай эканамічнай сытуацыі. Паралельна з спробамі паразытаваць на руінах старой адміністрацыйнай эканомікі СССР і расійскіх рэсурсах, беларуская намэнклятура пачала працэс прыватызацыі. Пасьля набыцьця незалежнасьці і роспуску камуністычнай партыі фактычным гаспадаром у Беларусі стала дзяржаўная бюракратыя. Гэта была ўсё тая ж старая савецкая эліта, якая адмовілася ад камуністычнай ідэалёгіі, але якая захавала сваё становішча і доступ да рэсурсаў улады-ўласнасьці. Час яе панаваньня прыпаў на пэрыяд паўнамоцтваў ураду Вячаслава Кебіча, 1991—1994 гады.

Першапачатковаму назапашваньню капіталу дзяржаўнай бюракратыяй спрыялі палітыка стрымліваньня росту цэнаў на тле іх шпаркага росту ў іншых рэспубліках былога СССР і маніпуляваньне валютнымі курсамі. Прыватызацыя фінансаў зрабіла магчымай прыватызацыю дзяржаўнай маёмасьці, але Вярхоўны Савет не стварыў адпаведнага заканадаўчага забесьпячэньня прыватызацыі. І таму прыватызацыя пачалася паводле часовых нормаў, зацьверджаных Саветам міністраў. Спробы вышэйшага кіраўніцтва працягваць разьвіцьцё Беларусі паводле сацыялістычнай мадэлі стварыліспрыяльныя ўмовы для злоўжываньняў і прысабечаньня дзяржаўнай маёмасьці. Ацэньваньне маёмасьці рабілася не паводле яе рынкавага кошту, а паводле рэшткавага кошту бугальтарскага балянсу. Прыватызаваныя аб’екты купляліся за бесцань. У 1992—1994 гадох старая беларуская эліта пераходзіла ад канчаткова збанкрутаванай сацыялістычнай эканамічнай мадэлі да алігархічнага капіталізму^[11].

Аднак раўналежна з намэнклятурнай прыватызацыяй расла незадаволенасьць насельніцтва. Эканамічнае становішча пагаршалася. Папулісцкія захады ўраду выклікалі высокую інфляцыю. У 1992—1994 гадох цэны ўзрасьлі ў 432 разы, а аб’ем ВУП зьнізіўся на 20%. Узровень жыцьця за пэрыяд з 1990 да 1994 году ўпаў амаль удвая. Рэзка ўзрасло сацыяльнае расслаеньне. Розьніца ў даходах 10% найбольш багатых і 10% найбольш бедных сем’яў павялічылася ў 13 разоў (у Расіі — у 15 разоў у 1995 годзе з 4,5 разу ў 1991 годзе)^[12]. У савецкага істэблішмэнту не было неабходнага рэпрэсіўнага апарату для задушэньня незадаволенасьці і ўзурпацыі ўлады. Не было і неабходнага палітычнага мэханізму легітымацыі старой эліты ў якасьці новай кіруючай клясы. Тым часам набліжаўся канец паўнамоцтваў старога Вярхоўнага Савету зь яго намэнклятурным лёбі. Насельніцтва не рабіла ніякіх сур’ёзных антыўрадавых выступаў, аднак, калі б у той час у Беларусі зьявілася палітычная сіла, здольная яго кансалідаваць і накіраваць яго энэргію супраць старой эліты, урад спыніў бы сваё існаваньне. Становішча старой эліты захоўвалася дзякуючы слабасьці апазыцыі, разгубленасьці і разьяднанасьці насельніцтва Беларусі.

ПРЭЗЫДЭНЦКІЯ ВЫБАРЫ 1994 ГОДУ. ПЕРАРАЗЬМЕРКАВАНЬНЕ РЭСУРСАЎ УЛАДЫ. ТРАНСФАРМАЦЫЯ ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ ПРЭЗЫДЭНЦКАЯ РЭСПУБЛІКА ЯК СРОДАК РЭПРАДУКЦЫІ СТАРОЙ ЭЛІТЫ

Старая беларуская эліта катэгарычна не жадала дзяліцца эканамічнай і палітычнай уладай беспасярэдне з суб’ектамі гаспадараньня. Дэмакратычныя працэсы ў беларускім грамадзтве, рух за нацыянальнае адраджэньне сустрэлі яе супраціў. Захаваўшы адміністрацыйныя рэсурсы, палітычны й эканамічны ўплыў, яна канчаткова страціла легітымнасьць у ваччу бальшыні беларускага насельніцтва.

Пакуль ня скончыўся тэрмін паўнамоцтваў старога Вярхоўнага Савету, савецкая эліта не рабіла яўных спробаў зьмяніць існуючы лад. Аднак выбары ў новы Вярхоўны Савет маглі сур’ёзна аслабіць яе пазыцыі. Насельніцтва ж, нават тая частка, што ўсё яшчэ падзяляла камуністычныя ідэі, ненавідзела намэнклятурны істэблішмэнт.

Надыход заканчэньня тэрміну паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету змусіў савецкую эліту шукаць новыя спосабы захаваньня ўлады. Паколькі моцнай падтрымкі насельніцтва ў яе не было, спатрэбіўся легітымны мэханізм канцэнтрацыі і пераразьмеркаваньня рэсурсаў на яе карысьць. Такім мэханізмам меў стаць інстытут прэзыдэнта. Дзеля ўвядзеньня пасады прэзыдэнта трэба было прыняць новую Канстытуцыю і правесьці выбары.

Перад выбарамі намэнклятура ўзмацніла свае пазыцыі. У верасьні 1993 году прэзыдыюм Вярхоўнага Савету адмовіўся падтрымаць ініцыятыву Станіслава Шушкевіча склікаць пазачарговую сэсію дзеля разгляду сытуацыі ў эканоміцы, прыняцьця Канстытуцыі і прызначэньня датэрміновых выбараў. Сам Станіслаў Шушкевіч быў зьняты з пасады Старшыні Вярхоўнага Савету. Прычынай адстаўкі сталі беспадстаўныя абвінавачаньні ў карупцыі, высунутыя супраць Станіслава Шушкевіча Аляксандрам Лукашэнкам. Істотную ролю ў адхіленьні Станіслава Шушкевіча таксама адыгралі камуністы і прадстаўнікі праімпэрскага Нацыянальнага Руху Беларусі, што сядзелі ў Вярхоўным Савеце. А ў студзені 1994 году на гэтую пасаду быў абраны прадстаўнік парлямэнцкай бальшыні Мечыслаў Грыб.

У сакавіку 1994 году была прынятая новая Канстытуцыя, якая вызначала Беларусь як унітарную дэмакратычную сацыяльную прававую дзяржаву зь вяршэнствам і паўнінёй улады на сваёй тэрыторыі, што самастойна праводзіць унутраную і замежную палітыку. У якасьці асноваў канстытуцыйнага ладу Канстытуцыя замацоўвала палітычны плюралізм, падзел уладаў, прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права, роўнасьць формаў уласнасьці, прынцып неўжываньня сілы альбо пагрозы сілай у стасунках зь іншымі дзяржавамі. Забесьпячэньне правоў і свабодаў грамадзянаў абвяшчалася найвышэйшай мэтай дзяржавы. Але ў сацыяльна-эканамічнай сфэры рэдакцыя адпаведных артыкулаў новай Канстытуцыі захавала пераемнасьць з старой Канстытуцыяй 1978 году.

Галоўнай мэтай прыняцьця новай Канстытуцыі для старой эліты была зьмена формы кіраваньня. Парлямэнцкая рэспубліка станавілася прэзыдэнцкай рэспублікай. Валодаючы дастатковымі адміністрацыйнымі і фінансавымі рэсурсамі, старая эліта разьлічвала паставіць на чале выканаўчай улады свайго чалавека, Вячаслава Кебіча ці, у горшым выпадку, Аляксандра Лукашэнку, захаваць сваё лёбі ў той ці іншай форме.

ПАРАЗА КАНДЫДАТАЎ АД НАМЭНКЛЯТУРЫ І АПАЗЫЦЫІ. АБРАНЬНЕ АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКІ

Аналізуючы ход прэзыдэнцкай кампаніі 1994 году, Валер Карбалевіч піша: «Выбары 1994 году ў Рэспубліцы Беларусі былі ўнікальныя. Беларусь заставалася адзінай дзяржавай у Эўропе, дзе ўва ўладзе знаходзілася кіраўніцтва, абранае яшчэ за камуністычным рэжымам. Апошні раз беларускія грамадзяне прыходзілі да выбарчых скрыняў у 1990 г. За гэты час у суседніх краінах (напрыклад, у Польшчы) ужо двойчы пераабіраўся парлямэнт, былі выбары прэзыдэнта. Зьмянілася эпоха, зьмянілася дзяржава, пачаўся пераход да іншай эканамічнай і палітычнай сыстэмы. А тут час быццам застыў. Ува ўладзе быў усё той самы ўрад, сфармаваны яшчэ ЦК КПБ»^[13].

Старая эліта валодала значна большымі адміністрацыйнымі і эканамічнымі рэсурсамі дзеля прасоўваньня свайго кандыдата і забесьпячэньня яго выбарчай кампаніі. Апрача таго, рабіўся разьлік на ўзрастаньне ідэалягічнага рэсурсу за кошт уваходжаньня Беларусі ў грашовую сыстэму Расіі. Меркавалася, што імгненны эфэкт ад зьліцьця грашовых сыстэмаў і паразытаваньне на расійскіх рэсурсах падвысяць рэйтынг Вячаслава Кебіча. Таму прысьпешваўся працэс прыняцьця новай Канстытуцыі, якая прадугледжвала пасаду прэзыдэнта. Нацыяналістычная і дэмакратычная апазыцыя імкнулася парушыць пляны ўраду. Стараючыся перашкодзіць падпісаньню дамовы аб рублёвай зоне, у студзені 1994 году лідэр БНФ Зянон Пазьняк апублікаваў у «Народнай газэце» артыкул «Аб рускім імпэрыялізьме і яго небясьпецы». Артыкул зьмяшчаў беспрэцэдэнтна рэзкія абвінавачаньні Расіі ў імпэрыялістычнай палітыцы што да Беларусі.

Кандыдатамі ў прэзыдэнты былі зарэгістраваныя шасьцёра прэтэндэнтаў: Старшыня Савету міністраў Беларусі Вячаслаў Кебіч, старшыня Сойму Беларускага народнага фронту Зянон Пазьняк, дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі, дырэктар саўгасу «Гарадзец» Шклоўскага раёну Аляксандар Лукашэнка, былы Старшыня Вярхоўнага Савету Беларусі, дэпутат Вярхоўнага Савету Беларусі Станіслаў Шушкевіч, старшыня калгасу «Прагрэс» Гарадзенскага раёну, старшыня Рады калгасаў Беларусі Аляксандар Дубко, сакратар ЦК Партыі камуністаў Беларусі Васіль Новікаў.

Прыхільнікамі старой савецкай сыстэмы ў тым ці іншым выглядзе, за саюз з Расіяй і супраць рынкавых рэформаў выступілі Вячаслаў Кебіч, Аляксандар Лукашэнка, Васіль Новікаў, Аляксандар Дубко. За рынкавыя рэформы, незалежнасьць ад Расіі і супраць адзінай рублёвай зоны выступалі Зянон Пазьняк і Станіслаў Шушкевіч.

Выбары адбываліся ў два туры. У першым адсеяліся ўсе прэтэндэнты, акрамя Аляксандра Лукашэнкі і Вячаслава Кебіча. Але ўжо ў першым туры за Аляксандрам Лукашэнкам замацавалася яўная перавага (гл. таб.).

У другім туры Аляксандар Лукашэнка перамог. За яго прагаласавала 80% ад тых, хто ўзяў удзел у выбарах, або 56% грамадзянаў Беларусі з правам голасу.

АЛЯКСАНДАР ЛУКАШЭНКА І ЭЛЕКТАРАЛЬНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ

У выбарчай кампаніі дэпутат Вярхоўнага Савету Аляксандар Лукашэнка выкарыстаў ужо адпрацаваны ў час барацьбы за дэпутацкае крэсла імідж чалавека з народу, ужо апрабаваныя раней прыёмы: выкрыцьцё ўлады, прапанова простых рашэньняў складаных праблемаў, абвінавачаньні.

Перад выбарамі Аляксандар Лукашэнка ачольваў антыкарупцыйную камісію Вярхоўнага Савету. Яе стварэньне было зьвязанае з тагачаснай намэнклятурнай прыватызацыяй, якая выклікала незадаволенасьць насельніцтва і давала апазыцыі сур’ёзную перавагу ў змаганьні з камандай Вячаслава Кебіча і прасавецкай бальшынёй у Вярхоўным Савеце. Акурат пад ціскам апазыцыі і грамадзкасьці 4 чэрвеня 1993 году была створаная «Часовая камісія Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі для вывучэньня дзейнасьці камэрцыйных структураў, якія дзейнічаюць пры рэспубліканскіх і мясцовых органах улады і кіраваньня». Камісія атрымала даволі вялікія паўнамоцтвы, уключаючы праверку любой дакумэнтацыі ўсіх арганізацыяў, у тым ліку недзяржаўных. На прызначэньні Лукашэнкі настояў Станіслаў Шушкевіч, спадзеючыся, што бескампрамісны дэпутат выкрые незаконныя дзеяньні каманды Вячаслава Кебіча.

Але ні бальшыня Вярхоўнага Савету, ні апазыцыя не ацанілі амбіцыяў Аляксандра Лукашэнкі. Па сутнасьці, уся ягоная дзейнасьць на чале антыкарупцыйнай камісіі была прапагандысцкай кампаніяй, пасьпяховай барацьбой за павелічэньне ўжо атрыманых ідэалягічных і адміністрацыйных рэсурсаў. Дзейнасьць Аляксандра Лукашэнкі ўжо ў той пэрыяд стала пачаткам ягонай прэзыдэнцкай кампаніі.

З пачатку 1994 г. Лукашэнка разьвіваў дасягнуты посьпех, выступаючы ў Вярхоўным Савеце, увесь час ківаў на кампрамат супраць высокіх асобаў, у тым ліку дэпутатаў. Абвастраўся канфлікт паміж Аляксандрам Лукашэнкам і часткай старой намэнклятуры. У прэсе і па радыё ён вінаваціў у незаконных махінацыях віцэ-прэм’ераў Станіслава Брыля і Мікалая Косьцікава, міністра абароны Паўла Казлоўскага, міністра замежных справаў Пятра Краўчанку і міністра вонкаваэканамічных сувязяў Уладзімера Радкевіча, а Вячаслава Кебіча — у спрыяньні парушальнікам закону. Ён езьдзіў па Беларусі, выступаў перад працоўнымі калектывамі і расказваў пра беззаконьне ўва ўладзе. Напярэдадні выбараў, насуперак намаганьням СМІ, якія тады былі падкантрольныя камандзе Вячаслава Кебіча, рэйтынг Лукашэнкі імкліва рос.

Запозьненасьць сацыяльных пераўтварэньняў адыграла важную ролю ў вызначэньні пажаданьняў насельніцтва. Першыя дэмакратычныя выбары першага беларускага прэзыдэнта адбываліся ў пэрыяд больш глыбокага сыстэмнага крызысу, чымся ў суседніх дзяржавах. Аднак і сам мэнталітэт беларускага насельніцтва, у тым ліку і палітычных элітаў, спрыяў захаваньню ранейшай сыстэмы патэстарных дачыненьняў, улады дзяржаўнай бюракратыі і гамаваньню рынкавых рэформаў.

Аляксандар Лукашэнка і Вячаслаў Кебіч істотна адрозьніваліся па сваім статусе. Кебіч быў прадстаўніком найвышэйшага зьвяна кіруючай эліты, Лукашэнка выйшаў зь нізкіх слаёў савецкага дзяржаўнага апарату, пачаў палітычную кар’еру на пасадзе дырэктара саўгаса «Гарадзец» у Магілёўскай вобласьці. Але, ня лічачы асабістых якасьцяў, гэта было іх адзінае сур’ёзнае адрозьненьне. Абодва не абапіраліся на партыі, ня мелі дакладнай праграмы і ідэалёгіі, кіраваліся кан’юнктурай, былі блізкія да камуністаў. Супрацьстаяньне Аляксандра Лукашэнкі і Вячаслава Кебіча было супрацьстаяньнем іміджаў: чалавека з народу і прадстаўніка намэнклятурнай эліты. Хаця яны ў той ці іншай ступені выкарыстоўвалі рынкавую й дэмакратычную рыторыку ў барацьбе за электарат, яны абодва былі прадстаўнікамі савецкай сыстэмы, заснаванай на адзінстве ўлады і ўласнасьці. У другім туры беларусы выбіралі паміж двума савецкімі ўрадоўцамі. Але Аляксандар Лукашэнка, блізкі насельніцтву і паходжаньнем, і манэрамі, не ўспрымаўся як паўнавартасны прадстаўнік намэнклятуры.

Выбары прайшлі па-за межамі ўласна палітычнай прасторы і сталі хутчэй рэфэрэндумам аб даверы састарэлай дзяржаўнай машыне — Аляксандар Лукашэнка сьвядома супрацьпастаўляў народ палітыкам, дыскрэдытаваў дзяржаўныя ўстановы, палітычныя інстытуты і ўладу ўвогуле^[14]. Папулісцкая прапаганда накіравала незадаволенасьць насельніцтва на адмаўленьне рынкавых рэформаў і дэмакратыі. Стаўленьне масы насельніцтва да рынкавай эканомікі станавілася ўсё больш нэгатыўным^[15].

Перамога папуліста Аляксандра Лукашэнкі на першых дэмакратычных выбарах стала адмысловай электаральнай рэвалюцыяй. У Беларусі ўлада надта доўга заставалася ў руках старой намэнклятуры. Адмовіўшыся ад камуністычнай ідэалёгіі, старая эліта выкарыстоўвала мэханізмы рынку і палітычнай дэмакратыі дзеля сваёй рэпрадукцыі. Праводзіліся ня рынкавыя рэформы, а іх імітацыя. За час намэнклятурнай прыватызацыі, раскраданьня дзяржаўнай маёмасьці бюракратыяй, непасьлядоўнасьці рэформаў, накіраваных на фармаваньне алігархічнага капіталізму, ідэя рынкавай эканомікі была дыскрэдытаваная, так і не атрымаўшы сваёго рэальнага ўвасабленьня. На тле рэзкага абвастрэньня эканамічных праблемаў і зьбядненьня насельніцтва пачалося зьліцьцё чыноўнікаў з прадпрымальнікамі. І таму назапашаны ў грамадзтве і дасюль не мабілізаваны апазыцыяй пратэстны патэнцыял быў скіраваны адначасова й супраць намэнклятуры, і супраць прадпрымальніцкага слою, які толькі нараджаўся. У выніку ў Беларусі своеасаблівая электаральная рэвалюцыя аказалася адначасова й антынамэнклятурнай, і антыбуржуазнай. Перамог кандыдат-папуліст, які найбольш пасьлядоўна выступаў і супраць намэнклятуры, і супраць прыватнага бізнэсу.

ФАРМАВАНЬНЕ ГІБРЫДНАГА РЭЖЫМУ: АДАПТАЦЫЯ ДЭМАКРАТЫЧНЫХ ІНСТЫТУТАЎ ДА СЫСТЭМЫ ПАТЭСТАРНЫХ* АДНОСІНАЎ РАЗЬВІЦЬЦЁ АЎТАРЫТАРНЫХ ТЭНДЭНЦЫЯЎ. РАЗБУРЭНЬНЕ СЫСТЭМЫ РАЗЬДЗЯЛЕНЬНЯ ЎЛАДАЎ

Першапачаткова ў каманду прэзыдэнта ўваходзілі прадстаўнікі розных палітычных плыняў. Разам з Аляксандрам Лукашэнкам да ўлады ўпершыню прыйшлі па-рэфарматарску настроеныя спэцыялісты: Міхаіл Чыгір, Станіслаў Багданкевіч, Анатоль Лябедзька, Дзьмітры Булахаў, Аляксандар Фядута, Уладзімер Нісьцюк і іншыя. Дзякуючы ім дзеля дапамогі Аляксандру Лукашэнку на выбарах быў мабілізаваны расійскі капітал і найбольш уплывовыя беларускія выданьні^[16]. Аднак даволі хутка яны самі адмовіліся працаваць у камандзе першага беларускага прэзыдэнта. Першы сышоў галава тэрытарыяльнага дэпартамэнту Віктар Цярэшчанка. Сыходзячы, ён абвінаваціў абкружэньне прэзыдэнта Лукашэнкі ў некампэтэнтнасьці. 8 сьнежня 1994 году празь нязгоду з курсам прэзыдэнта сышоў Віктар Ганчар. У 1996 годзе, ужо ў пэрыяд супрацьстаяньня прэзыдэнта і Вярхоўнага Савету, падаў у адстаўку прэм’ер-міністар Міхал Чыгір. Спэцыялістаў, якія пайшлі, замянялі кіраўнікі калгасаў і дзяржаўных прадпрыемстваў.

Прыйшоўшы да ўлады, Аляксандар Лукашэнка абвясьціў барацьбу супраць усіх сілаў, якія нібыта перашкаджалі простаму волевыяўленьню народу, — супраць бюракратыі, незалежных судоў, прэсы, прадпрымальнікаў, парлямэнту, палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў. На справе гэта была барацьба з сыстэмай стрымак і процівагаў выканаўчай уладзе.

Захопу ўлады прэзыдэнтам і яго абкружэньнем спрыяла слабасьць дэмакратычных сілаў у самім Вярхоўным Савеце. У кастрычніку 1994 году Вярхоўны Савет 12 скліканьня прыняў закон, згодна зь якім кіраўнікі мясцовых адміністрацыяў надалей не абіраліся мясцовымі Саветамі, а прызначаліся асабіста прэзыдэнтам. Парлямэнцкая бальшыня, якая належала старой савецкай эліце, спадзявалася пасьля завяршэньня паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету атрымаць пасады на месцах, і скасавала мясцовае самакіраваньне.

У сьнежні 1994 году Аляксандр Лукашэнка забараніў друкаваць у газэтах даклад дэпутата Сяргея Антончыка пра злоўжываньні ў Адміністрацыі прэзыдэнта. Агульнанацыянальныя газэты выйшлі зь белымі палосамі, дзе павінны былі публікавацца выдаленыя цэнзурай матэрыялы з дакладу Сяргея Антончыка. У пачатку 1995 году амаль усе рэдактары агульнанацыянальных газэт былі замененыя. Таксама была ўсталяваная поўная манаполія выканаўчай улады на тэлебачаньне.

Пачынаючы зь вясны 1995 году прэзыдэнцкая ўлада бярэцца за перадзел уласнасьці. Упраўленьне справаў прэзыдэнта на чале зь Іванам Ціцянковым перавяло на свой балянс усе найбольш прэстыжныя будынкі ў Менску, якія раней знаходзіліся на балянсе дзяржаўных установаў. Плата за арэнду ў гэтых будынках пераводзіцца ў прэзыдэнцкую скарбонку.

У траўні 1995 году ў Беларусі адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет. Выканаўчая ўлада стварала максымальна неспрыяльныя ўмовы для правядзеньня выбараў: абмежаваны доступ да СМІ; забаронена праводзіць агітацыію за межамі выбарчых акругаў, па якіх балятаваліся кандыдаты; максымальна дапушчальныя сродкі, выдаткаваныя на выбарчую кампанію аднаго дэпутата, абмяжоўваліся 50 USD. Усім ахвотным работнікам прадпрыемстваў даваўся адпачынак з 1 да 15 траўня. Гэта да мінімуму зьнізіла іх удзел у выбарах, аднак паставіла ў выгадныя ўмовы кандыдатаў, зьвязаных з старой элітай, — дырэктараў саўгасаў і заводаў, дзяржаўных установаў.

Выбары ў Вярхоўны Савет праводзіліся па мажарытарнай сыстэме, якая раней дазваляла старой намэнклятуры кантраляваць працэс выбараў на пэрыфэрыі і стрымліваць уплыў палітычных партыяў. Але цяпер выбары не адбыліся празь нізкую яўку выбарцаў. 8 траўня адбыўся другі тур выбараў. У выніку было абрана толькі 119 дэпутатаў. Гэтай колькасьці не ставала для правядзеньня першага правамоцнага паседжаньня Вярхоўнага Савету. Для пачатку працы новага Вярхоўнага Савету патрабавалася ня менш за 174 дэпутаты, згодна з Канстытуцыяй, — дзьве траціны ад 260, г. зн. ад агульнай колькасьці дэпутатаў. Зь ліку абраных дэпутатаў пераважную бальшыню складалі прадстаўнікі левых палітычных сілаў і супрацоўнікі выканаўчай улады. Стары склад працягнуў працу, іначай Беларусь засталася б без заканадаўчай улады.

Няўдалыя травеньскія выбары дазволілі прэзыдэнцкай групоўцы, спасылаючыся на Канстытуцыю, аспрэчваць правамоцнасьць Вярхоўнага Савету 12 скліканьня. Паводле артыкулу 81 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі, Вярхоўнаму Савету адводзіўся пяцігадовы тэрмін працы. Аднак, паводле артыкулу 91, завяршэньне тэрміну працы старога Вярхоўнага Савету вызначалася датай першага паседжаньня Вярхоўнага Савету новага скліканьня. Працяг працы старога Вярхоўнага Савету быў абгрунтаваны пацьверджаньнем Цэнтравыбаркаму пра тое, што выбары ў Вярхоўны Савет 13 скліканьня не адбыліся^[17]. Аднак заставалася яшчэ адна падстава для зрыву працы парлямэнту — няпэўнасьць кворуму, неабходнага для прыняцьця пастановаў. У 1990 годзе, пры выбарах дэпутатаў Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, колькасьць дэпутатаў склала 254. Для кворуму было дастаткова 237 дэпутатаў, або дзьве траціны ад колькасьці абраных. Але на верасьнёўскай сэсіі 1995 году збіралася максымум 204 дэпутаты. Гэта давала Аляксандру Лукашэнку падставы не падпісваць законы, прынятыя Вярхоўным Саветам, бо на момант прыняцьця законапраекту не было кворуму. Старому дэпутацкаму корпусу перасталі плаціць заробак. Упраўленьне справаў прэзыдэнта захапіла маёмасьць Вярхоўнага Савету: вытворчае аб’яднаньне «Кастрычніцкае» з гатэлем, сталоўкай і аўтабазай^[18].

Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусі разгледзеў пытаньне пра правамоцнасьць паседжаньняў Вярхоўнага Савету 12 скліканьня. 11 кастрычніка 1995 году ім было вынесенае заключэньне аб праве Вярхоўнага Савета 12 скліканьня зьдзяйсьняць свае паўнамоцтвы ў якасьці вышэйшага прадстаўнічага сталага органа ў поўным аб’ёме да першага паседжаньня Вярхоўнага Савету 13 скліканьня, калі той будзе абраны ў дастатковым складзе^[19].

Але хаця фармальна Вярхоўны Савет ўсё яшчэ захоўваў свой статус вышэйшага заканадаўчага органа, фактычна яго ўлада была падарваная яшчэ ўвесну 1995 году. 11 красавіка прэзыдэнт Лукашэнка выступіў ў Вярхоўным Савеце з ініцыятывай правядзеньня рэфэрэндуму па 4 пытаньнях: аб наданьні расійскай мове статусу дзяржаўнай; аб зьмене дзяржаўнай сымболікі; аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй і аб надзяленьні прэзыдэнта правам распускаць парлямэнт. Дэпутаты адхілілі ўсе пытаньні акрамя пытаньня аб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй. Аляксандар Лукашэнка заявіў, што рэфэрэндум будзе праведзены, нягледзячы на пастанову парлямэнту. У адказ на гэта 18 дэпутатаў ад дэмакратычнай апазыцыі абвінавацілі прэзыдэнта ў парушэньні Канстытуцыі і абвясьцілі галадоўку. Уначы з 11 на 12 красавіка яны былі гвалтоўна выдаленыя з будынку Вярхоўнага Савету. У апэрацыі бралі ўдзел вайскоўцы ўнутраных войскаў, атрад міліцыі асаблівага прызначэньня, служачыя галоўнага ўпраўленьня аховы МУС, а таксама падразьдзяленьні, чыя ведамасная прыналежнасьць не была высьветленая старшым сьледчым па асабліва важных справах пры Генэральным пракурору Рэспублікі Беларусі^[20]. У дзяржаўных СМІ гэты факт практычна не асьвятляўся. Ніякіх радыкальных дзеяньняў у адказ на разгон дэпутатаў Вярхоўны Савет не зрабіў. На наступны дзень дэпутаты Вярхоўнага Савету прынялі прапанову прэзыдэнта. Да міжнароднай супольнасьці Вярхоўны Савет не зьвярнуўся.

Увесну 1996 году ў Менску праходзілі масавыя выступленьні супраць аб’яднаньня Беларусі і Расіі. Выступленьні жорстка здушаліся, дзясяткі ўдзельнікаў былі схопленыя і атрымалі розныя тэрміны арышту. У турму трапілі лідэры БНФ Юры Хадыка і Вячаслаў Сіўчык, журналісты Ўладзімер Дзюба і Алег Трызна.

У жніўні 1995 году быў здушаны страйк у менскім мэтро. У арганізацыі страйку Лукашэнка абвінаваціў ЗША і польскую «Салідарнасьць». Арганізатары страйку былі звольненыя з працы, некалькі прафсаюзных актывістаў, у тым ліку дэпутат парлямэнту, былі арыштаваныя. Дзейнасьць Свабоднага прафсаюзу Беларусі была прыпыненая прэзыдэнцкім указам.

Увосень 1995 году Аляксандр Лукашэнка агучыў ідэю падпарадкаваньня ўсіх галінаў улады кіраўніку дзяржавы. Пад выглядам простага прэзыдэнцкага кіраваньня ён адкрыта дамагаецца ўвядзеньня рэжыму асабістай улады. Дысбалянс паміж галінамі ўлады ўзмацняўся. У верасьні 1995 году Вярхоўны Савет 12 скліканьня пад ціскам прэзыдэнта спыніў працу. Той жа восеньню прэзыдэнт Лукашэнка адмовіўся выконваць пастановы Канстытуцыйнага Суду. Суд страціў вызначаныя яму Канстытуцыяй функцыі і стаў, па сутнасьці, кансультацыйным органам.

У кастрычніку 1995 году беспасярэднім загадам з адміністрацыі прэзыдэнта дзяржаўныя друкарні Беларусі скасавалі дамовы на друкаваньне ўплывовых апазыцыйных газэт: «Наша Ніва», «Свабода», «Имя», «Белорусская деловая газета». Гэтыя выданьні былі выключаныя з падпісных каталёгаў. Дзяржаўная агенцыя распаўсюджваньня СМІ «Белсаюздрук» адмовілася распаўсюджваць іх у раздроб.

Пры канцы 1995 году прэзыдэнт аднавіў дзеяньне сваіх указаў, скасаваных Канстытуцыйным Судом.

На паўторных выбарах у Вярхоўны Савет 29 лістапада — 10 сьнежня 1995 году былі даабраныя 80 дэпутатаў. Неабходны мінімум быў абраны. У падкантрольных прэзыдэнту СМІ ўжо актыўна праводзілася кампанія па дыскрэдытацыі дэпутатаў і ў цэлым Вярхоўнага Савету як інстытуту дзяржаўнай улады.

У пачатку 1996 году была нацыяналізаваная міжбанкаўская валютная біржа і на паўгоду спыненая рэгістрацыя суб’ектаў гаспадараньня. У 1996 годзе паводле дамовы аб мытным саюзе паміж Беларусяй і Расіяй была ліквідаваная мытная мяжа паміж дзьвюма краінамі, што дазваляла беларускаму боку атрымліваць зыск ад ільготнага ўвозу тавараў на супольную мытную тэрыторыю.

РЭФЭРЭНДУМ 1995 ГОДУ. КРЫЗЫС НАЦЫЯНАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАГА РУХУ

Першы беларускі прэзыдэнт знаходзіўся на пасадзе ўжо блізу год, але яўнага паляпшэньня ўзроўню жыцьця не назіралася. Тым часам нарасталі супярэчнасьці паміж Вярхоўным Саветам і прэзыдэнтам. Патрэбны быў сродак, здольны ўзмацніць пазыцыі Аляксандра Лукашэнкі, умацаваць яго ідэалягічныя рэсурсы ў барацьбе за адміністрацыйныя і эканамічныя. Аляксандар Лукашэнка дзейнічаў паводле апрабаванай папулісцкай схемы. Пасьля выдаленьня пратэстуючых дэпутатаў з будынку Вярхоўнага Савету ў красавіку 1995 году прэзыдэнт дамогся правядзеньня рэфэрэндуму.

14 траўня, у дзень выбараў новага складу Вярхоўнага Савету, адбыўся ініцыяваны прэзыдэнтам рэфэрэндум з пытаньнямі пра статус расійскай мовы, дзяржаўную сымболіку і паўнамоцтвы прэзыдэнта. Галоўнай мэтай рэфэрэндуму было ўзмацненьне ідэалягічнага рэсурсу прэзыдэнцкай групоўкі і асабіста Аляксандра Лукашэнкі, атрыманьне народнага дазволу на парушэньне прынцыпу разьдзяленьня ўладаў.

На рэфэрэндум былі вынесеныя 4 пытаньні. Першае пытаньне, пра мову, улічваючы, што працэс русіфікацыі зайшоў глыбока, было загадзя выйгранкавым. Трэцяе і чацьвертае пытаньні не былі дакладна сфармуляваныя. Гэта былі сафістычныя пытаньні, якія дазвалялі тлумачыць іх у залежнасьці ад кан’юнктуры. А вось у першым пытаньні не канкрэтызавалася, што трэба разумець пад роўнасьцю статусаў расійскай і беларускай моваў. Аднак бальшыня насельніцтва, не валодаючы дастатковай інтэлектуальнай культурай, не зьвярнула ўвагі на сафістычны характар фармулёвак. На рэфэрэндуме ўсе прапановы Аляксандра Лукашэнкі былі падтрыманыя бальшынёй (гл. таб.).

Рэфэрэндум паклаў канец спробам на працягу 1990—1995 гадоў умацаваць статус беларускай мовы. Гэты ж рэфэрэндум стаў санкцыяй да павелічэньня аўтарытарнай улады прэзыдэнта.

Пры аналізе пытаньняў, вынесеных на рэфэрэндум 1995 году, цікавасьць выклікае пытаньне пра дзяржаўную сымболіку Рэспублікі Беларусі. Замена бел-чырвона-белага сьцяга і герба «Пагоня» на стары, чырвона-зялёны сьцяг БССР без камуністычных сымбаляў, сярпа і молата, а таксама герба, што вельмі нагадваў савецкі, выконвала пэўную функцыю ў барацьбе прэзыдэнта за электарат. Замена герба й сьцяга была папулісцкім захадам. Але каб зразумець сэнс гэтага акту, трэба разгледзець, чаму ж гэтае дзеяньне было сапраўды папулісцкім.

Другое пытаньне, пра герб і сьцяг, было сфармуляванае найбольш карэктна з чатырох. Акурат у другім пытаньні, пазбаўленым лягічных хібаў, была схаваная схема, адпаведна зь якой будаваліся адносіны беларускага прэзыдэнта і яго электарату. І далей кіруючыся гэтай схемай, прэзыдэнт забясьпечыў сабе падтрымку найбольш кансэрватыўнай, агрэсіўна-пасіўнай часткі беларускага грамадзтва.

Прэзыдэнт Лукашэнка выкарыстоўваў савецкія міталягічныя комплексы і спэцыфічныя стэрэатыпы. Да 1995 году значная частка насельніцтва так і ня вызначылася са сваімі палітычнымі прыярытэтамі. Прыхільнікі Аляксандра Лукашэнкі, што забясьпечылі ягоную перамогу на прэзыдэнцкіх выбарах, адчувалі настальгію па часах, калі Беларусь уваходзіла ў склад СССР, сумавалі па гарантаваным спажывецкім мінімуме і стабільнасьці. Шматлікі савецка-беларускі электарат жадаў не ліквідацыі заганнага савецкага ладу, бо проста не ўсьведамляў ягонай заганнасьці, а паляпшэньня матэрыяльнага дабрабыту.

Вярнуць СССР, сацыялістычны лад і ягоныя мізэрныя гарантыі не маглі ні Вячаслаў Кебіч, ні Аляксандар Лукашэнка. Супярэчнасьць паміж незваротнасьцю гісторыі й апраўданьнем электаральных спадзеваў на вяртаньне ў СССР разьвязвалася, як і цяпер, у адпаведнасьці са схемай, выкарыстанай на рэфэрэндуме 1995 году. Аляксандар Лукашэнка, ад імя народу замяняючы герб і сьцяг на квазісавецкія сымбалі, прапанаваў свайму электарату сублімацыю вяртаньня ў савецкія часы. У сытуацыі прынцыпова немагчымага звароту да ранейшага сацыялістычнага ладу ён даў электарату сымбалічную замену гэтага вяртаньня.

Замест рэальнага разьвязаньня праблемаў грамадзтву паказвалі разьвязаньне гэтых праблемаў па тэлебачаньні, як і ў Савецкім Саюзе. Прэзыдэнцкія прапагандысты вярталі прыкметы сацыялізму. Дзяржаўны сьвяточны каляндар зноў быў перароблены пад афіцыйную гісторыю Савецкай Беларусі. Выкладаньне гісторыі вярнулася да савецкіх схемаў.

РЭФЭРЭНДУМ 1996 ГОДУ. СУПРАЦЬСТАЯНЬНЕ ПРЭЗЫДЭНТА, ВЯРХОЎНАГА САВЕТУ І КАНСТЫТУЦЫЙНАГА СУДУ^[21]

У студзені 1996 году пачаў сваю працу Вярхоўны Савет 13 скліканьня, аднак ён ня стаў супрацьвагай выканаўчай уладзе. Савет ня меў доступу да дзяржаўных СМІ, самастойнага інфармацыйнага і матэрыяльнага забесьпячэньня. А дэпутаты, што прыйшлі ў Вярхоўны Савет, ня мелі дастатковай палітычнай волі, каб супрацьстаяць дыктату прэзыдэнта. Тым ня менш, існаваньне нават такога Вярхоўнага Савету і Канстытуцыйнага Суду стварала ў пэрспэктыве пагрозу асабістай уладзе прэзыдэнта Лукашэнкі. Ён імкнуўся юрыдычна замацаваць дасягнутыя аўтарытарныя пазыцыі і дамагчыся, каб бальшыня насельніцтва ўспрымала такую ўзурпацыю як легітымную і мэтазгодную.

Аляксандар Лукашэнка і яго каманда зьвярнуліся да чарговага рэфэрэндуму, на гэта раз у пытаньні новай Канстытуцыі. Новая Канстытуцыя прадугледжвала канцэнтрацыю ўсёй улады ў руках прэзыдэнта і пераўтварэньне Вярхоўнага Савету, Канстытуцыйнага Суду і мясцовых органаў улады ў выключна фармальныя інстытуты, што ня маюць рэальнай улады. Цалкам гэтыя інстытуты нельга было ліквідаваць. Яны павінны былі забясьпечваць працэдуры, якія б імітавалі разьдзяленьне ўладаў. А Лукашэнка і ягоная каманда пасьлядоўна зьдзяйсьнялі ліквідацыю зародкаў дэмакратычнай сыстэмы. Ужо назапашаныя адміністрацыйныя, фінансавыя і ідэалягічныя рэсурсы цалкам гэта дазвалялі.

Сродкі масавай інфармацыі былі сканцэнтраваныя ў руках прэзыдэнцкай групоўкі. Афіцыйныя СМІ прапагандавалі неабходнасьць адзінаасобнай улады. У якасьці ўзору разглядаліся Арабскія эміраты, Саудаўскае каралеўства, дзе «на тле абсалютнай адзінаасобнай улады... прадстаўнічыя органы калі й існуюць, дык толькі ў якасьці дэкарацыі, каб не нэрваваць сусьветнай прагрэсіўнай грамадзкасьці»^[22]. Публікаваліся лісты прыхільнікаў прэзыдэнта з масы шараговых грамадзянаў, у якіх яны патрабавалі ўвядзеньня простага прэзыдэнцкага кіраваньня.

З 9 да 24 лістапада 1996 году ў Беларусі на ініцыятыву прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі быў праведзены чарговы рэфэрэндум. Прававой падставай для правядзеньня рэфэрэндуму стала пастанова Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ад 6 верасьня 1996 году «Аб правядзеньні рэспубліканскага рэфэрэндуму ў Рэспубліцы Беларусі і захадах для яго забесьпячэньня». У адпаведнасьці з пунктам 2 гэтай пастановы на рэфэрэндум былі вынесеныя дзьве групы пытаньняў: ініцыяваныя прэзыдэнтам і прапанаваныя групай дэпутатаў Вярхоўнага Савету.

Прэзыдэнт прапанаваў чатыры пытаньні:

1. Перанесьці Дзень незалежнасьці Рэспублікі Беларусі (Дзень Рэспублікі) на 3 ліпеня — Дзень вызваленьня Беларусі ад гітлераўскіх захопнікаў у Вялікай Айчыннай вайне. 2. Прыняць Канстытуцыю Рэспублікі Беларусі 1994 году зь зьменамі і дапаўненьнямі (новая рэдакцыя Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі), прапанаванымі Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусі А. Лукашэнкам. 3. Ці выступаеце Вы за свабодныя, без абмежаваньняў, куплю і продаж зямлі? 4. Ці падтрымліваеце Вы скасаваньне сьмяротнага пакараньня ў Рэспубліцы Беларусі?

Група дэпутатаў Вярхоўнага Савету ініцыявала тры пытаньні:

1. Прыняць Канстытуцыю Рэспублікі Беларусі 1994 году зь зьменамі і дапаўненьнямі, прапанаванымі дэпутатамі фракцыяў камуністаў і аграраў. 2. Ці выступаеце Вы за тое, каб кіраўнікі мясцовых органаў выканаўчай улады выбіраліся беспасярэдне жыхарамі адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі? 3. Ці згодныя Вы, што фінансаваньне ўсіх галінаў улады павінна зьдзяйсьняцца публічна і толькі зь дзяржаўнага бюджэту?

Згодна з пунктам 3 пастановы, пытаньні пра прыняцьцё Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі 1994 году з прапанаванымі зьменамі і дапаўненьнямі выносіліся на абавязковы рэфэрэндум.

На просьбу Старшыні Вярхоўнага Савету Сямёна Шарэцкага, а таксама на ўласную ініцыятыву, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусі праверыў шэраг палажэньняў гэтай пастановы Вярхоўнага Савету з гледжаньня адпаведнасьці Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусі. У выніку судовага разьбіральніцтва Канстытуцыйны Суд прызнаў, што пункт 3 пастановы, які прадугледжваў вынясеньне пытаньняў зьменаў і дапаўненьняў на абавязковы рэфэрэндум, не адпавядае Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусі.

На падставе гэтага заключэньня Вярхоўны Савет зьмяніў сваю пастанову ад 6 верасьня 1996 году. На абавязковы рэфэрэндум былі вынесеныя толькі пытаньні пра перанос Дня незалежнасьці Рэспублікі Беларусі (Дня Рэспублікі) і выбарнасьць кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады.

Прэзыдэнт Лукашэнка не пагадзіўся з заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада і пастановай Вярхоўнага Савету ад 6 лістапада 1996 году. Ён выдаў два ўказы, што датычылі будучага рэспубліканскага рэфэрэндуму.

Ува ўказе ад 5 лістапада 1996 году № 455, парушаючы Канстытуцыю і Закон «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) у Рэспубліцы Беларусі», Аляксандар Лукашэнка вызначыў парадак уступленьня ў сілу рашэньняў рэспубліканскіх рэфэрэндумаў аб зьменах і дапаўненьнях Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі. Далей, ува ўказе ад 7 лістапада 1996 году № 459 было пастаноўлена, што заключэньне Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада 1996 ня дзейснае, бо істотна разыходзіцца з Канстытуцыяй і абмяжоўвае канстытуцыйнае права грамадзянаў на ўдзел у рэфэрэндуме. Таксама ўва ўказе была беспасярэдняя пагроза на адрас дзяржаўных органаў, якія перашкаджаюць правядзеньню рэспубліканскага рэфэрэндуму. Паводле пункту 5 гэтага ўказу, дзейнасьць такіх дзяржаўных органаў спынялася, а вінаватыя прыцягваліся да адказнасьці.

9 лістапада 1996 году, або за два тыдні да рэфэрэндуму, пачалося галасаваньне. Прычым праводзілася яно яшчэ да публікаваньня канчатковых тэкстаў зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі. Праект прэзыдэнцкай Канстытуцыі выйшаў чатырохмільённым накладам 12 лістапада. Альтэрнатыўны праект Канстытуцыі, прапанаваны дэпутатамі Вярхоўнага Савету, быў апублікаваны толькі 21 лістапада. Грамадзяне практычна ня мелі магчымасьці зь ім азнаёміцца. Такім чынам, фармальна, абодва праекты былі прапанаваныя для абмеркаваньня, але фактычна насельніцтву накідваўся прэзыдэнцкі праект.

19 лістапада 1996 году на ініцыятыву 73 дэпутатаў Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ў Канстытуцыйным Судзе пачаўся разгляд справы «Аб парушэньні Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусі Лукашэнкам Аляксандрам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі». Разгляд быў прызначаны на 22 лістапада 1996 году. У той жа час з боку прэзыдэнта зьдзяйсьняўся ўціск на дэпутатаў, якія падпісалі прапанову аб праверцы адпаведнасьці ўказаў прэзыдэнта Канстытуцыі. Выкарыстоўваліся кампрамат, пагрозы звальненьня з працы, а ў некаторых выпадках і пагрозы фізычнай расправы.

У ноч з 21 на 22 лістапада паміж прэзыдэнтам Лукашэнкам і Старшынём Вярхоўнага Савету Шарэцкім было падпісанае Пагадненьне аб грамадзка-палітычнай сытуацыі і канстытуцыйнай рэформе ў Беларусі. Цікава, што падпісаньне адбылося пры ўдзеле найвышэйшых службовых асобаў Расійскай Фэдэрацыі, якія адумысьля прыехалі ў Менск і ўзялі на сябе ролю арбітраў у спрэчцы беларускіх галінаў улады.

У склад расійскай дэлегацыі ўваходзілі віцэ-прэм’ер па сувязях з краінамі СНД Валер Сяроў, старшыня Дзяржаўнай думы Расійскай Фэдэрацыі Генадзь Селязьнёў і, пазьней, прэм’ер-міністар Віктар Чарнамырдзін. Пры іх удзеле ў ноч з 21 на 22 лістапада і прайшлі перамовы паміж Сямёнам Шарэцкім, Старшынём Канстытуцыйнага Суду Валерам Ціхінем і Аляксандрам Лукашэнкам.

Паводле Пагадненьня, прэзыдэнт Лукашэнка абавязваўся скасаваць свае ўказы ад 5 лістапада 1996 году № 455 і ад 7 лістапада 1996 году № 459. Гэтым ён прызнаваў рэкамэндацыйны характар рэфэрэндуму па пытаньнях зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі 1994 году. А Вярхоўны Савет у асобе старшыні Сямёна Шарэцкага мусіў адклікаць з Канстытуцыйнага Суду прапанову дэпутатаў аб імпічмэнце прэзыдэнта.

22 лістапада паўнамоцныя прадстаўнікі дэпутатаў Вярхоўнага Савету хадайнічалі аб прыпыненьні справы, а прадстаўнікі прэзыдэнта — аб яе поўным спыненьні. Падставай для абодвух бакоў было падпісаньне пагадненьня паміж сьпікерам Вярхоўнага Савету, Старшынём Канстытуцыйнага Суду і прэзыдэнтам. Разгледзеўшы хадайніцтвы, суд прыпыніў справу.

Аднак пагадненьне не было выкананае. Для таго каб яно атрымала юрыдычную моц, патрабавалася ратыфікацыя Вярхоўнага Савету. Аднак прапрэзыдэнцкая фракцыя дэпутатаў Вярхоўнага Савету «Згода» садзейнічала зрыву ратыфікацыі. Напярэдадні перамовінаў фракцыя «Згода» зьвярнулася да дэпутатаў з заклікам супрацоўнічаць з выканаўчай уладай^[23]. Але пры галасаваньні па ратыфікацыі пагадненьня яе чальцы прагаласавалі супраць ратыфікацыі. Гэта дазволіла прэзыдэнту абвінаваціць Вярхоўны Савет у няздольнасьці ісьці на кампрамісы і адмовіцца ад абавязкаў, узятых на сябе ў сувязі з падпісаньнем пагадненьня. Напярэдадні рэфэрэндуму прэзыдэнт Лукашэнка аднавіў дзеяньне сваіх указаў аб абавязковым характары рэфэрэндуму па пытаньні прыняцьця зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі.

Увесь гэты час працягвалася прапагандысцкая кампанія на карысьць ініцыятываў беларускага прэзыдэнта. У электронных СМІ, практычна цалкам падкантрольных прэзыдэнцкай групоўцы, гледачам дзясяткі разоў на дзень прапаноўвалася падтрымаць пытаньні, ініцыяваныя прэзыдэнтам Лукашэнкам.

Асабліва актыўна ў часе падрыхтоўкі рэфэрэндуму дзейнічалі органы выканаўчай улады. Кіраўнікі прадпрыемстваў, установаў, арганізацыяў, камандаваньне вайсковымі часткамі атрымалі канкрэтныя дырэктывы забясьпечыць перамогу прэзыдэнцкага праекту Канстытуцыі. Штабы па правядзеньні рэфэрэндуму ахапілі сваім уплывам ці ня ўсё насельніцтва краіны. Грамадзян з розных прычын, у тым ліку й пад прымусам, схілялі галасаваць датэрмінова, хаця гэта было парушэньнем Закону аб рэфэрэндуме. Вялася беспрэцэдэнтная агітацыйная праца на карысьць прэзыдэнцкіх пытаньняў. Аляксандар Лукашэнка з мэтай прапаганды наведаў шэраг гарадоў, буйных прадпрыемстваў, выступаў на шматлюдных форумах. Усе рэсурсы выканаўчай улады былі накіраваныя на дасягненьне перамогі на рэфэрэндуме.

Дзеля перамогі ішлі нават на адкрытыя парушэньні закону. 14 лістапада 1996 году адбылося незаконнае адхіленьне ад пасады старшыні Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў Віктара Ганчара. Гэты акт быў выкліканы папярэдняй публічнай заявай Ганчара, які папярэдзіў, што адмовіцца падпісваць выніковы пратакол рэфэрэндуму, калі й надалей будуць працягвацца парушэньні заканадаўства.

24 лістапада 1996 году адбывалася афіцыйнае галасаваньне грамадзянаў. У гэты ж дзень праводзіліся паўторныя выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савету і мясцовых Саветаў у акругах, дзе яны раней не адбыліся.

Афіцыйна абвешчаныя вынікі паказалі поўную перамогу прэзыдэнта. У першыя ж дні пасьля рэфэрэндуму ляяльныя Аляксандру Лукашэнку дэпутаты Вярхоўнага Савету перайшлі ў створаную прэзыдэнтам Палату прадстаўнікоў — марыянэткавы орган, пакліканы імітаваць заканадаўчую ўладу. У Палаце атрымалі месцы 70 адсоткаў чальцоў фракцыі «Згода», палова дэпутатаў аграраў і палова камуністаў.

28 лістапада Палата прадстаўнікоў прыняла пастанову адклікаць зварот дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў Канстытуцыйны Суд, пад якім засталося толькі 63 подпісы, недастатковыя для такога звароту.

АФІЦЫЙНЫЯ ВЫНІКІ РЭФЭРЭНДУМУ 1996 ГОДУ І ДАДЗЕНЫЯ САЦЫЯЛЯГІЧНЫХ ДАСЬЛЕДАВАНЬНЯЎ

Паводле афіцыйных зьвестак, апублікаваных Цэнтральнай камісіяй Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў, вынікі плебісцыту 24 лістапада 1996 году па кожным з пытаньняў выглядаюць наступным чынам^[24] (гл. табл.).

Крыху іншыя лічбы былі атрыманыя ў Менску. Тут у галасаваньні ўзялі ўдзел 850.627 чалавек, — 68,9 адсотку ад агульнай колькасьці выбарцаў. Зь ліку тых, хто, паводле афіцыйных дадзеных, браў удзел у галасаваньні, 73,1 адсотку менчукоў падтрымалі прапанову аб пераносе сьвяткаваньня Дня незалежнасьці з 27 на 3 ліпеня — Дзень вызваленьня Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. 24,6 адсотку выказаліся супраць.

45,2 адсотку менчукоў ад агульнай колькасьці выбарцаў — жыхароў гораду прагаласавалі за прэзыдэнцкі праект Канстытуцыі, і толькі 14 адсоткаў — за дэпутацкі. Супраць прагаласавалі адпаведна 18,1 і 48,1.

71,6 адсотку грамадзянаў, што ўдзельнічалі ў галасаваньні, выказаліся супраць свабоднай (без абмежаваньняў) куплі і продажу зямлі. «За» прагаласавалі 25,6.

«Супраць» скасаваньня сьмяротнага пакараньня ў Менску прагаласавалі 68,2 адсотку грамадзянаў, што прыйшлі на выбарчыя ўчасткі, «за» — 29,1.

Адрозьніваюцца ад агульнарэспубліканскай карціны ў Менску і вынікі галасаваньня па шостым і сёмым пытаньнях. За прапанову аб абраньні кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады беспасярэдне жыхарамі адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ў сталіцы выказаліся 52,6 адсотку галасуючых, «супраць» — 4,1. Наконт прапановы аб публічным фінансаваньні ўсіх галінаў улады і толькі зь дзяржаўнага бюджэту: «за» выказаліся 61,8 адсотку, «супраць» — 34,9 адсотку грамадзян ад колькасьці галасуючых^[25].

Афіцыйныя вынікі галасаваньня розьняцца ад дадзеных сацыялягічных дасьледаваньняў. Напрыклад, лябараторыя «Новак», адна з найбольш аўтарытэтных сацыялягічных службаў Беларусі пад кіраўніцтвам прафэсара Андрэя Вардамацкага, за два месяцы да рэфэрэндуму і напярэдадні рэфэрэндуму праводзіла апытаньне розных групаў выбарцаў. Звычайны каэфіцыент хібнасьці пры аналягічных дасьледаваньнях складае 3—4%. Але ў выпадку зь беларускім рэфэрэндумам 24 лістапада 1996 году розьніца па шэрагу пытаньняў дасягала 30%. Гэта змушае засумнявацца ў афіцыйных выніках плебісцыту (гл. таб.).

АЦЭНКІ ВЫНІКАЎ РЭФЭРЭНДУМУ

Падазрэньні што да аб’ектыўнасьці вынікаў рэфэрэндуму таксама выклікае параўнаньне зьвестак пра яўку выбарцаў на галасаваньне па рэфэрэндуме і на давыбары дэпутатаў Вярхоўнага Савету. Колькасьць выбарцаў, што бралі ўдзел у давыбарах, была значна меншай за колькасьць грамадзян, якія прагаласавалі на тых жа выбарчых участках па пытаньнях рэфэрэндуму. Гэта наводзіць на думку пра фальсыфікацыю вынікаў рэфэрэндуму, асабліва ў пэрыяд з 18.00 да 22.00. Калі а 18.00 было зафіксавана, што ў галасаваньні ўзялі ўдзел толькі 59,5 адсотку выбарцаў, то праз чатыры гадзіны, а 22.00 прагаласавала ўжо 84,2 адсотку.

25 лістапада 1996 году, пасьля падвядзеньня папярэдніх вынікаў галасаваньня, Аляксандар Лукашэнка правёў прэсавую канфэрэнцыю. На ёй было заяўлена, што рэфэрэндум прайшоў беззаганна і апанэнтам прэзыдэнта будзе цяжка настойваць на незаконнасьці і парушэньнях у часе галасаваньня.Тое, што напярэдадні а 18.00 удзел у галасаваньні ўзялі толькі 59,5 адсотку выбарцаў, а да 22.00 — ужо 84,2 адсотку, Аляксандар Лукашэнка растлумачыў тым, што жыхары гарадоў да таго часу ўжо вярнуліся з дачных участкаў. На пытаньні, колькі каштаваў рэфэрэндум і адкуль былі ўзятыя грошы на яго правядзеньне, прэзыдэнт адказаў, што фінансаваньне вялося з дабрачынных унёскаў; каля 13 мільярдаў рублёў паступіла на разьліковы рахунак ад грамадзянаў і прадпрыемстваў. Аляксандар Лукашэнка падкрэсьліў, што перадачы, трансьляваныя ў дзень галасаваньня па беларускім радыё, ён ня лічыць агітацыяй на сваю карысьць, бо людзей проста прасілі прыйсьці на выбарчыя ўчасткі.

26 лістапада Служба інфармацыі і інфармацыйных тэхналёгіяў Савету Эўропы распаўсюдзіла прэс-рэліз з заявай прэзыдэнта Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы Лені Фішар, што рэфэрэндум у Беларусі можа мець толькі кансультацыйнае значэньне.

Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі прызнаў вынікі рэфэрэндуму незаконнымі. Была прынятая адпаведная заява ад 26 лістапада 1996 году з асуджэньнем рэфэрэндуму і шматлікіх парушэньняў, дапушчаных пры яго правядзеньні.

Пытаньні аб зьменах і дапаўненьні Канстытуцыі выносіліся адпаведна з заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада і пастановай Вярхоўнага Савету ад 6 лістапада 1996 году на кансультацыйны рэфэрэндум. Аляксандар Лукашэнка сваім указам надаў вынікам галасаваньня па гэтых пытаньнях абавязковы характар. Валер Ціхіня, старшыня Канстытуцыйнага Суду, у лісьце ад 26 лістапада 1996 году на імя Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі і сьпікера Вярхоўнага Савету адзначыў, што ўсе дзяржаўныя органы і службовыя асобы пры ацэнцы вынікаў рэфэрэндуму павінны кіравацца заключэньнем Канстытуцыйнага Суду і пастановай Вярхоўнага Савету.

Рэакцыя расійскага кіраўніцтва на вынікі беларускага рэфэрэндуму была дастаткова стрыманай, аднак Расія прызнала перамогу Аляксандра Лукашэнкі.

Заходнія дзяржавы на вынікі рэфэрэндуму адрэагавалі зусім не зычліва. Яшчэ 21 лістапада прэзыдэнт Рады Эўрапейскага Зьвязу Дзік Спрынг накіраваў Аляксандру Лукашэнку ліст з выказваньнем заклапочанасьці напружаным становішчам у беларускім грамадзтве напярэдадні рэфэрэндуму. Дзік Спрынг падкрэсьліў, што Эўрапейскі Зьвяз падзяляе сумненьні ў канстытуцыйнасьці правядзеньня рэфэрэндуму, выказаныя АБСЭ.

24 лістапада Беларусь наведала дэлегацыя Эўрапарлямэнту на чале з Гербэртам Бэршэм. Адбыліся рабочыя сустрэчы з кіраўніцтвам Вярхоўнага Савету і прадстаўнікамі парлямэнцкіх фракцыяў. Асноўная ўвага надавалася парушэньням, дапушчаным пры падрыхтоўцы і правядзеньні рэфэрэндуму.

Прадстаўнік Дзярждэпартамэнту ЗША Глін Дэвіс на брыфінгу 25 лістапада заявіў, што афіцыйны Вашынгтон расчараваны правядзеньнем беларускім кіраўніцтвам рэфэрэндуму, які, паводле АБСЭ і іншых міжнародных арганізацыяў, быў незаконны. ЗША таксама далучыліся да іх ацэнак. Прадстаўнік Дзярждэпартамэнту пералічыў парушэньні, дапушчаныя выканаўчай уладай у часе рэфэрэндуму. Беларускаму ўраду было прапанавана выправіць становішча, абвясьціўшы вынікі рэфэрэндуму неабавязковымі.

Дадзеныя пра вынікі беларускага плебісцыту ня выклікалі даверу ў міжнароднай супольнасьці. Афіцыйныя вынікі паказваюць на яўную перавагу прэзыдэнта ў супрацьстаяньні Вярхоўнаму Савету ў пытаньнях абмежаваньня паўнамоцтваў заканадаўчай улады. Аднак гэтыя вынікі выклікаюць абгрунтаваныя сумненьні. Назіральнікі, прадстаўнікі палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў зафіксавалі шматлікія парушэньні заканадаўства ў пэрыяд датэрміновага галасаваньня і ў дзень рэфэрэндуму.

ПАРУШЭНЬНІ, ДАПУШЧАНЫЯ Ў ЧАСЕ РЭФЭРЭНДУМУ

Парадак прызначэньня і правядзеньня рэфэрэндумаў на момант правядзеньня рэфэрэндуму па Канстытуцыі ў Рэспубліцы Беларусі рэгуляваўся нормамі Канстытуцыі і Закону 1991 году «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) ў Рэспубліцы Беларусі». Паводле гэтага закону, падрыхтоўка і правядзеньне рэфэрэндуму мусяць зьдзяйсьняцца публічна. Але дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі аднабакова ўзьдзейнічалі на насельніцтва, пра што, у прыватнасьці, гаворыць дасьледаваньне групы міжнародных назіральнікаў ад Эўрапейскага інстытуту па СМІ. Гэтая група вызначыла, што 90 адсоткаў этэрнага часу, прысьвечанага рэфэрэндуму, было разьмеркавана на карысьць прэзыдэнта. «Выбарцы Беларусі былі пазбаўленыя магчымасьці дэмакратычнага выбару, паколькі перадвыбарная кампанія вялася аднабакова»^[26].

У адпаведнасьці з Законам (артыкул 9), падрыхтоўка прызначанага рэфэрэндуму і яго правядзеньне павінны ажыцьцяўляцца за кошт бюджэту. Таксама могуць быць выкарыстаныя і добраахвотныя ўнёскі прадпрыемстваў і арганізацыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў і грамадзянаў, якія перадаюцца адпаведным камісіям па рэфэрэндуме. Па словах прэзыдэнта Лукашэнкі, рэфэрэндум нічога не каштаваў для бюджэту, бо яго правядзеньне забясьпечылі дабрачынныя ўнёскі. Аднак пазабюджэтнае фінансаваньне рэфэрэндуму стварыла сур’ёзныя праблемы ў кантраляваньні за разьмеркаваньнем выкарыстаных сродкаў.

Згодна з артыкулам 15 Закону, тэкст праекту рашэньня, што выносіцца на рэфэрэндум, мае быць апублікаваным не пазьней за дзесяць дзён пасьля прыняцьця пастановы аб правядзеньні рэфэрэндуму. Аднак ужо пасьля апублікаваньня праекту зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі ў ім былі зробленыя істотныя папраўкі.

Артыкул 28 Закону прадугледжвае, што ў выпадку, калі менш чым за пятнаццаць дзён да рэфэрэндуму высьветліцца, што ўключаны ў сьпіс галасуючых грамадзянін ня мае магчымасьці прагаласаваць у дзень рэфэрэндуму, ён мае права атрымаць ува ўчастковай камісіі бюлетэнь для галасаваньня. Датэрміновае галасаваньне дапускаецца толькі ў выключных выпадках. У пастанове Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі ад 14 лістапада 1996 году «Аб тлумачэньні асобных артыкулаў Закону Рэспублікі Беларусі «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) ў Рэспубліцы Беларусі» вызначана, каго лічыць грамадзянамі, якія ня маюць магчымасьці прыбыць у дзень рэфэрэндуму для галасаваньня. Да іх ліку належаць грамадзяне, якія не раней за пятнаццаць дзён пакідаюць межы Рэспублікі Беларусі, не вяртаюцца назад да дня правядзеньня рэфэрэндуму і здольныя пацьвердзіць гэта дакумэнтальна. Участковая выбарчая камісія абавязана весьці асаблівы ўлік такіх выбарцаў з указаньнем дакумэнтальных зьвестак, што пацьвярджаюць матывы кожнага факту датэрміновага галасаваньня. Але, насуперак Закону і пастанове Вярхоўнага Савету, у Беларусі праводзілася масавае датэрміновае галасаваньне. Выбарцаў адкрыта заклікалі прагаласаваць да афіцыйна прызначанай даты, 24 лістапада.

Спэцыяльная камісія Савету Эўропы, якая знаходзілася ў Менску з 24 да 27 лістапада на запрашэньне Старшыні Вярхоўнага Савету Сямёна Шарэцкага, заклікала прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнку паважаць парлямэнцкую дэмакратыю і законнасьць. Камісія прызнала нелегітымнасьць рэфэрэндуму і яго вынікаў, канстатавала неадпаведнасьць спосабаў правядзеньня канстытуцыйнай рэформы і арганізацыі рэфэрэндуму дэмакратычным стандартам. Паводле закону і ў адпаведнасьці з пастановай Канстытуцыйнага Суду, вынікі рэфэрэндуму, што датычылі канстытуцыйных зьменаў, мелі толькі кансультацыйны характар. Таксама камісія адзначыла адсутнасьць доступу да сродкаў масавай інфармацыі ўсіх палітычных сілаў, што не дазволіла правесьці сапраўдныя публічныя абмеркаваньні праекту Канстытуцыі. Доступ выбарцаў да канчатковых варыянтаў праектаў Канстытуцыі ня быў забясьпечаны загадзя. Больш за тое, праекты былі апублікаваныя пасьля таго, як ужо пачалося датэрміновае галасаваньне. Старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі Віктар Ганчар быў незаконны адхілены ад пасады.

У цэлым, у часе правядзеньня рэфэрэндуму ў лістападзе 1996 году былі адзначаныя наступныя асноўныя парушэньні:

1. Камісіі па рэфэрэндуме, згодна з Законам, павінны стварацца адпаведнымі Саветамі дэпутатаў не пазьней чым за месяц да рэфэрэндуму. На справе яны ствараліся за 5—7 дзён і не Саветамі дэпутатаў, а органамі выканаўчай улады. 2. У самы адказны пэрыяд падрыхтоўкі рэфэрэндуму ўказам прэзыдэнта быў незаконна адхілены ад пасады старшыня Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў В. Ганчар. Адстаўка паралізавала працу органу, правамоцнага зьдзяйсьняць кантроль за законнасьцю галасаваньня і падводзіць вынікі рэфэрэндуму. 3. На момант датэрміновага галасаваньня, 9 лістапада, на ўчастках для галасаваньня адсутнічалі тэксты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі. Грамадзяне ня ведалі, за што яны галасуюць. 4. Парушэньнем артыкулу 28 Закону быў заклік выбарцаў, а ў многіх выпадках і прымус да датэрміновага галасаваньня. У выніку, да дня рэфэрэндуму прагаласавала амаль чвэрць выбарцаў. 5. Бюлетэні для галасаваньня друкаваліся Ўпраўленьнем справаў прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі. Яны паступалі на выбарчыя ўчасткі, мінаючы Цэнтравыбаркам і абласныя камісіі. Ніхто ня ўлічваў колькасьці бюлетэняў. 6. Насуперак артыкулу 9 Закону падрыхтоўка рэфэрэндуму і яго правядзеньне фінансавалася не зь бюджэту, а выключна за кошт невядомых дабрачынных унёскаў. Цэнтральная выбарчая камісія была цалкам адхіленая ад дзейнасьці па фінансаваньні рэфэрэндуму. 7. У аднабаковым парадку вялася агітацыя і прапаганда прэзыдэнцкіх пытаньняў. У шэрагу выпадкаў агітацыя вялася проста на ўчастках для галасаваньня. 8. У дзень рэфэрэндуму ствараліся перашкоды назіральнікам, прадстаўнікам палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў пры зьдзяйсьненьні кантролю за працэсам галасаваньня. Іх не пускалі на ўчасткі, не забясьпечвалі патрэбнай інфармацыяй. 9. Тыповымі парушэньнямі заканадаўства на ўчастках для галасаваньня былі наступныя: не было кабінаў для галасаваньня, адсутнічалі праекты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі, выбарцам дазвалялася галасаваць без дакумэнтаў, што сьведчылі асобу; плёмбы на скрынях для галасаваньня былі пашкоджаныя; былі факты фальшаваньня подпісаў выбарцаў.

Пералік парушэньняў дазваляе сьцьвярджаць, што вынікі рэфэрэндуму нелегітымныя. Аднак значная частка насельніцтва, электарат прэзыдэнта Лукашэнкі, падтрымала вынікі рэфэрэндуму. Таксама вялікая доля беларусаў успрыняла інфармацыю пра незаконны характар рэфэрэндуму індыфэрэнтна. А незадаволеныя не выказвалі адкрытага і арганізаванага непадпарадкаваньня. Сутыкнуўшыся зь безумоўным непрыняцьцём узурпацыі ўлады ў дэмакратычным сьвеце, Аляксандар Лукашэнка і яго атачэньне, пры маўклівай згодзе Расіі й слабасьці легітымнага Вярхоўнага Савету, атрымалі неабходны кантроль над палітычнай сытуацыяй унутры Беларусі.

АСНОВА ІДЭАЛЯГІЧНЫХ РЭСУРСАЎ АЛЯКСАНДРА ЛУКАШЭНКІ

Посьпех Аляксандра Лукашэнкі ў значнай ступені забясьпечваўся як нізкай эканамічнай, так і нізкай палітычнай культурай бальшыні беларускага насельніцтва. Да моманту прэзыдэнцкіх выбараў у краіне склалася спэцыфічная соцыякультурная сытуацыя, зьвязаная з далекасяжным працэсам індустрыялізацыі ў другой палове XX стагодзьдзя. «Фэномэн Беларусі ў тым, што розныя слаі насельніцтва жывуць нібы ў розныя гістарычныя эпохі. Узмацняецца разрыў паміж сацыяльна-культурнымі элемэнтамі постіндустрыйнага тыпу часткі гарадзкога насельніцтва і патрыярхальна-індустрыйным тыпам вясковых жыхароў (у асноўным пэнсіянэраў). Людзі з вышэйшай адукацыяй складаюць 12%, а больш за 20% грамадзянаў маюць менш за чатыры клясы адукацыі. А адносная вага нізкакваліфікаваных і паўпэрызаваных слаёў насельніцтва — блізу 25%»^[27]. Аднак перажыткі патрыярхальных адносінаў у Беларусі істотна перамяшаныя з найноўшымі міталягічнымі комплексамі пэрыяду савецкага масавага грамадзтва, адносінамі, сфармаванымі ў спэцыфічных савецкіх варунках.

Рыторыка Аляксандра Лукашэнка абапіралася на комплекс савецкіх міталягем, што ўкараняліся савецкай ідэалягічнай машынай і функцыянавалі ў сьвядомасьці прэзыдэнцкага электарату на ўзроўні «здаровага розуму». Ідэя простага народаўладзьдзя, спрошчанае разуменьне дэмакратыі як скасаваньне гіерархіі ў палітычнай сыстэме, недавер да прадстаўнічых органаў санкцыянавалі антыдэмакратычныя дзеяньні Аляксандра Лукашэнкі. У стаўленьні электарату, кансалідаванага вакол постаці прэзыдэнта, да свайго абраньніка праявілася характэрная рыса масавага чалавека Артэгі-і-Гасэта — атаесамленьне сябе зь дзяржавай, успрыняцьцё тэрмінаў «грамадзтва» і «дзяржава» як сынонімаў.

Ідэалягічныя рэсурсы перамогаў Аляксандра Лукашэнкі закладваліся на працягу ўсяго савецкага пэрыяду беларускай гісторыі. Савецкая дзяржава ад пачатку маніфэставала сябе як дзяржаву народу — рабочых і сялянаў. У камуністычнай міталёгіі народ і дзяржава зьліваліся. Калі прыхільнікі дэмакратычнага разьвіцьця Беларусі ацэньвалі саму савецкую мадэль палітычнага і дзяржаўнага будаўніцтва як непаўнацэнную і заганную, дык бальшыня насельніцтва проста не атрымала ўяўленьняў пра магчымыя альтэрнатывы гэтай мадэлі.

У часы савецкага рэжыму ўлада камуністычнай партыі сьцьвярджала сябе ў якасьці народнай пры дапамозе інстытуту Саветаў народных дэпутатаў. Зь іх дапамогай монапартыйная сыстэма забясьпечвала адбор кандыдатаў, якія папаўнялі савецкія кіраўнічыя і партыйныя кадры, што, у прынцыпе, было адным і тым жа. Але разам з тым Саветы забясьпечвалі бачнасьць народнага волевыяўленьня.

Незадаволенасьць беларускага насельніцтва камуністычным рэжымам была, у першую чаргу, незадаволенасьцю фактычнай сацыяльнай няроўнасьцю, якая існавала ў савецкай сыстэме, але стала адмаўлялася яе ідэалягічнымі інстытутамі. Непразрыстая для шараговых грамадзянаў савецкая ўлада стварала квазістанавыя групы, партыйна-бюракратычную эліту, што мелі высокі сацыяльны статус, распараджаліся рэсурсамі ўлады-ўласнасьці ў сваіх інтарэсах. Аднак само існаваньне такіх групаў супярэчыла базысным савецкім міталягемам роўнасьці, народаўладзьдзя, ураўняльнай сацыяльнай справядлівасьці.

Камуністычная партыя дыскрэдытавала сябе ў ваччу беларускага насельніцтва. Аднак бальшыня, якая ня мела іншых уяўленьняў пра дэмакратыю апрача тых, што ўзьнікалі на падставе камуністычнай міталёгіі, пратэставала якраз супраць савецкага істэблішмэнту, аднак ня супраць саміх прынцыпаў, якія былі абвешчаныя, але не рэалізаваліся ў савецкай дзяржаве.

У Беларусі адсутнічала ў пэрыяд паміж абвяшчэньнем незалежнасьці і прэзыдэнцкімі выбарамі, а потым і ня ўзьнікла, сыстэма прадстаўніцтва інтарэсаў, характэрная для дэмакратычнага грамадзтва. Замест гэтага пасьля прэзыдэнцкіх выбараў разьвілася масавая практыка звароту насельніцтва беспасярэдне да прэзыдэнта з нагоды любых праблемаў, што былі ў кампэтэнцыі мясцовых органаў улады. У Адміністрацыю прэзыдэнта прыходзяць дзясяткі тысячаў зваротаў грамадзянаў, тысячы людзей імкнуцца патрапіць на асабісты прыём. Замест ідэнтыфікаваных апанэнтаў або прыхільнікаў беларускаму рэжыму супрацьстаіць хаатычны канглямэрат дэзарыентаваных, зьнявераных людзей^[28].

ТРАНСФАРМАЦЫЯ ПАЛІТЫЧНАЙ ПРАСТОРЫ БЕЛАРУСІ ПАСЬЛЯ ЎВЯДЗЕНЬНЯ ІНСТЫТУТУ ПРЭЗЫДЭНТА

У момант выбараў першага прэзыдэнта ў палітычнай прасторы Беларусі можна было вылучыць два супрацьлеглыя лягеры. Старая савецкая эліта, якія ня мела дакладнай палітычнай арганізацыі, але кантралявала ключавыя дзяржаўныя пасады і мела адмысловае палітычнае лёбі ў Вярхоўным Савеце, і нацыянальна-дэмакратычны рух, які афармляўся ў сыстэму палітычных партыяў. Барацьба за пасаду прэзыдэнта вялася абедзьвюма асноўнымі групамі з мэтай павялічыць рэсурсы легітымнага панаваньня, іх экспрапрыяцыі ў праціўніка і пераразьмеркаваньня на сваю карысьць.

Але ў выніку кансэрватыўнай электаральнай рэвалюцыі на выбарах 1994 году і потым, пры ўмацаваньні прэзыдэнцкай улады, гэтая бінарная сыстэма палітычнага супрацьстаяньня «старая эліта — апазыцыя» была трансфармаваная. Ніводзін з палюсоў улады — ні старая намэнклятура, ні нацыянал-дэмакратычны блёк — не атрымаў стратэгічнай перавагі ў выглядзе кантролю над інстытутамі выканаўчай улады. Замест гэтага сфармавалася яшчэ адна сіла, што сканцэнтравала ўладныя рэсурсы, зьвязаная зь першымі дзьвюма, але разам з тым і адносна незалежная. Прэзыдэнт Лукашэнка і яго атачэньне сталі трэцяй сілай, вакол якой сканцэнтраваліся ідэалягічныя і адміністрацыйныя рэсурсы.

Старая беларуская эліта, праводзячы перадвыбарную кампанію Вячаслава Кебіча, імкнулася ў цэлым захаваць ранейшую, бінарную сыстэму супрацьстаяньня намэнклятуры і нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі. Намэнклятура толькі хацела стабілізаваць сваё становішча, пераразьмеркаваўшы з дамапогай выбараў, як мэханізму легітымацыі найвышэйшай выканаўчай улады, ідэалягічныя і дадатковыя адміністрацыйныя рэсурсы на сваю карысьць. Заданьне нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі, наадварот, палягала ў тым, каб з дапамогай выбараў дэлегітымізаваць палітычнае панаваньне старой эліты, пераразьмеркаваўшы адміністрацыйны, а разам з тым, ува ўмовах усё яшчэ дзяржаўнай эканомікі, і эканамічны рэсурсы на сваю карысьць.

Але ў выніку выбараў сфармавалася трэцяя, спачатку нешматлікая група ўлады — прэзыдэнт і атачэньне. Дэмакратычна абраны прэзыдэнт Лукашэнка выступаў на беларускай палітычнай сцэне як самастойны актор, які супрацоўнічаў ці супернічаў з прадстаўнікамі абедзьвюх груповак.

З умацаваньнем прэзыдэнцкай улады ў палітычнай прасторы сфармаваліся тры групоўкі. Старая намэнклятура зь яе савецкімі традыцыямі, прэзыдэнт Лукашэнка і яго атачэньне зь сярэдняга зьвяна беларускай намэнклятуры, нацыянальна-дэмакратычныя групоўкі. У залежнасьці ад сытуацыі кожная з гэтых групаў выступала ці то супраць дзьвюх іншых, ці то сумесна з адной зь іх, абмяжоўваючы рэсурсы трэцяй.

Валодаючы магутным ідэалягічным і, забясьпечаным Канстытуцыяй, адміністрацыйным рэсурсамі, прэзыдэнт зьдзейсьніў пераразьмеркаваньне рэсурсаў улады-ўласнасьці на сваю карысьць. Нацыянальна-дэмакратычныя сілы засталіся ў становішчы апазыцыйных, аднак і частка намэнклятурнага істэблішмэнту, страціўшы ранейшыя пазыцыі, яўна ці няяўна таксама апынулася ў становішчы апазыцыянэраў прэзыдэнцкай групоўцы ўлады.

З фактычнай ліквідацыяй сыстэмы разьдзяленьня ўладаў, якая толькі нараджалася, Беларусь вярнулася да выходнай сыстэмы перадпалітычных мэханізмаў зьдзяйсьненьня ўлады, хаця і мадыфікаванай. Пераемнасьць з ранейшай савецкай сыстэмай захавалася ў імітацыі народаўладзьдзя — выбарах у мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, цалкам дэкарацыйныя ў палітычных адносінах. Нацыянальны Сход Рэспублікі Беларусі фармальна выступае спадкаемцам Вярхоўнага Савету і найвышэйшым заканадаўчым органам. Але фактычна ён пакліканы агучваць у якасьці законапраектаў ініцыятывы, што выходзяць ад прэзыдэнта. Як і пры савецкай сыстэме, улада застаецца непразрыстай для насельніцтва. Аснову дзяржаўнай улады, як і раней, складаюць не палітычныя інстытуты, а карпаратыўныя і сваяцкія сувязі ўладных асобаў.

Але ў новай беларускай сыстэме ўлады, сфармаванай пры канцы 1996 году, ёсьць істотныя адрозьненьні ад ранейшай, савецкай. Няма якой-колечы выразнай ідэалёгіі, здольнай кампэнсаваць камуністычную ідэалёгію ў БССР. У адрозьненьне ад таталітарнай савецкай сыстэмы, дзе дзяржава і камуністычная партыя выкарыстоўвалі свае ідэалягічныя рэсурсы для мабілізацыі насельніцтва на вырашэньне пастаўленых партыяй заданьняў, беларускі рэжым імкнецца да максымальнай дэмабілізацыі насельніцтва, нэўтралізацыі ягонай палітычнай актыўнасьці. Беларуская прапаганда, у адрозьненьне ад савецкай, не апэлюе да ідэі будаўніцтва лепшай будучыні. Яна ў першую чаргу зьвяртаецца да міталягізаванай савецкай мінуўшчыны. Афіцыйныя дзяржаўныя сьвяты, усталяваныя пасьля 1996 году, так ці гэтак, адрасуюць беларускае насельніцтва да беларуска-савецкага міту пра дзяржаву народнага дабрабыту. У адрозьненьне ад савецкай сыстэмы, мэханізм палітычных рэпрэсіяў значна слабейшы. Нягледзячы на паліцэйскія акцыі, у Беларусі, хаця і абмежаваная дзяржаўнай манаполіяй на СМІ, захавалася свабода слова.

Замест палітбюро манапольнай партыі, неаддзельнай ад дзяржавы, улада апынулася ў руках прэзыдэнта, які ня быў прадстаўніком ніводнай партыі. Выдаліўшы з сваёй каманды прыхільнікаў дэмакратычных рэформаў, Аляксандар Лукашэнка быў змушаны зьвярнуцца па дапамогу да старой бюракратыі. Такім чынам, старая эліта, абмежаваная ў сваіх уладных рэсурсах прэзыдэнцкай групоўкай, тым ня менш захавала доступ да рэсурсаў улады-ўласнасьці, дзякуючы кансэрвацыі адміністрацыйнай эканомікі.

Прэзыдэнт і яго атачэньне блякавалі намэнклятурную прыватызацыю ў тым выглядзе, у якім яна разьвівалася з 1990 па 1994 год. Але ў пляне захаваньня закрытай сыстэмы распараджэньня ўласнасьцю і ўладай інтарэсы прэзыдэнцкай групоўкі і старой эліты ў значнай ступені супалі. Сьветапоглядныя стэрэатыпы новага прэзыдэнта і старой намэнклятуры таксама былі блізкія. «Лукашэнка, правадыр «народнай рэвалюцыі», ідэалягічна вельмі мала адрозьніваўся ад свайго нібыта галоўнага антаганіста, правадыра «партыі ўлады», прэм’ера Кебіча. Асабліва яскрава і гратэскна гэта выявілася потым, калі Лукашэнка спрабаваў зрабіць акурат Кебіча, якога ён раней абяцаў, стаўшы прэзыдэнтам, пасадзіць у турму, сьпікерам Вярхоўнага Савету і, прагнаўшы групу інтэлігентаў, што першапачаткова далучыліся да яго, бо бачылі ў ім альтэрнатыву «застойнасьці», «затхласьці» кебічаўскага часу і разьлічвалі ім «кіраваць», абкружыў сябе нармальнымі прадстаўнікамі кебічаўскай намэнклятуры»^[29].

Аляксандар Лукашэнка дамогся магчымасьці караць непажаданых чыноўнікаў, аднак гэта не закранула падмуркаў панаваньня старой эліты — права, гарантаванага пасадай, не валодаць, але распараджацца дзяржаўнай уласнасьцю і адміністрацыйнай уладай.

ПЕРАДУМОВЫ ПАРАЗЫ ДЭМАКРАТЫІ Ў БЕЛАРУСІ КРЫЗЫС ВАРТАСЬЦЯЎ

Леанід Злотнікаў, адзін зь вядучых беларускіх эканамістаў, трактуе ўсталяваньне рэжыму Аляксандра Лукашэнкі як перамогу коснай, інэртнай савецкай бальшыні, рэванш сацыяльных нізоў. «Новыя лідэры... абапіраюцца ў сваёй дзейнасьці на сыстэму традыцыяналісцкіх, дабуржуазных вартасьцяў, якія ў беларускім грамадзтве захаваліся ў большай ступені, чым у суседніх краінах. Адсюль нэгатыўнае стаўленьне прэзыдэнта да пасярэднікаў і фінансістаў, уяўленьні пра «натуральную» гіерархічную сыстэму аднаасобнай улады і арганічнае адзінства грамадзтва»^[30].

Аднак трактоўка соцыякультурных асноваў рэжыму Аляксандра Лукашэнкі як традыцыяналісцкіх выклікае пэўныя сумненьні. Традыцыяналізм Аляксандра Лукашэнкі ня йдзе далей пэрыяду панаваньня камуністычнай партыі. Больш слушна будзе казаць пра квазітрадыцыяналізм, спэцыфічны савецкі кансэрватызм прэзыдэнцкага электарату, які мае мала супольнага з заходнім кансэрватызмам. Постсавецкая Беларусь — спадкаемца масавага савецкага грамадзтва часоў БССР зь яго дзяржаўным атэізмам і пасьлядоўнай палітыкай разбурэньня традыцыйных інстытутаў. Апэляцыі прэзыдэнта і прэзыдэнцкай прапаганды да праваслаўя маюць месца толькі ў кантэксьце невыразных ідэяў панславізму, апраўданьня антызаходняй палітыкі цяперашняга беларускага кіраўніцтва.

Беларускі рэжым абапіраецца не на пэўную сыстэму вартасьцяў, а на адсутнасьць агульнага стандарту вартасьцяў у беларускім грамадзтве. Гэты рэжым усталяваўся на хвалі стыхійнага пратэсту малаадукаванага насельніцтва супраць зьбядненьня і сацыяльнай несправядлівасьці і існуе за кошт адсутнасьці пазытыўных альтэрнатываў, зразумелых беларускаму грамадзтву.

Галоўныя ідэалягемы прэзыдэнцкай прапаганды, пасьля помсты багатым, — сытасьць і спакой. Але сытасьць і стабільнасьць любым коштам ня могуць быць вартаснай базай грамадзтва. Абраньне прэзыдэнта Лукашэнкі ацэньваецца як электаральная рэвалюцыя, у якой вартасьці традыцыйнага грамадзтва ўзялі гару над вартасьцямі лібэральнага грамадзтва^[31]. Аднак, з улікам разбурэньня традыцыйных патрыярхальных структураў беларускага, да другой сусьветнай вайны пераважна аграрнага, грамадзтва ў пасьляваенны пэрыяд, больш слушна будзе гаварыць не пра перамогу традыцыйных вартасьцяў, а пра трыюмф антыкапіталістычнай мэнтальнасьці. На працягу ўсяго часу панаваньня камуністычнай партыі ў Беларусі разьвіваўся культываваны савецкай прапагандай комплекс антыкапіталістычных стэрэатыпаў. Усе гэтыя антыкапіталістычныя забабоны і іх наступствы падрабязна прааналізаваныя яшчэ Людвігам фон Мізэсам^[32].

Валер Карбалевіч, апісваючы сытуацыю ў Беларусі пасьля прыходу Аляксандра Лукашэнкі да ўлады, характарызуе яе як палярызацыю, палітычны раскол паміж інтэлектуальнымі прыхільнікамі незалежнасьці і дэмакратыі й нізкаадукаванымі прыхільнікамі прэзыдэнта^[33]. Аднак больш справядлівым тут будзе ўважаць, што якраз недастатковая палярызаванасьць сярод беларускай эліты ў комплексе зь нізкай палітычнай культурай насельніцтва спрыялі перамозе Аляксандра Лукашэнкі і ўсталяваньню беларускага рэжыму.

Духоўныя наступствы савецкага рэжыму выклікаюць істотныя праблемы кансалідацыі прыхільнікаў дэмакратычнага разьвіцьця. Разбурэньне традыцыйнай сыстэмы вартасьцяў патрыярхальнага грамадзтва адбывалася ў працэсе насаджэньня атэістычнай ідэалёгіі камунізму. Аднак сур’ёзнай альтэрнатыўнай сыстэмы вартасьцяў камунізм не стварыў. Сама ўнутраная супярэчлівасьць савецкай ідэалёгіі спараджала канфлікт сыстэмаў вартасьцяў на ўзроўні індывідуальнай сьвядомасьці. Разбурэньню сыстэмы рэлігійных вартасьцяў спрыяла складаная канфэсійная сытуацыя. Беларускія землі ўваходзілі ў рэгіён распаўсюджаньня хрысьціянства, аднак як заходняга, так і ўсходняга. Абедзьве царквы ў розныя пэрыяды гісторыі займалі дамінуючае становішча. У далейшым тут разьвівалася і пратэстанцтва. Насельніцтва беларускіх земляў было поліканфэсійным.

Ніводная з хрысьціянскіх канфэсій не дамінавала на тэрыторыі Беларусі дастаткова доўга. Для Беларусі была характэрная зьмена канфэсійнай прыналежнасьці на працягу некалькіх пакаленьняў. Асабліва інтэнсіўна гэты працэс разьвіваўся ў пэрыяд уваходжаньня беларускіх земляў у склад Расійскай імпэрыі. Пераважна ўніяцкае і каталіцкае беларускае насельніцтва пасьлядоўна, вельмі часта гвалтоўна, схілялася ў праваслаўе. У 1839 годзе ўніяцтва было ліквідаванае, аднак посьпехі ўкараненьня праваслаўя былі дастаткова павярхоўныя^[34].

У наш час у Беларусі адсутнічае царква, у якой дамінуе беларуская мова. У праваслаўнай пераважае расійская, у каталіцкай — польская. Спробы аднавіць уніяцтва, зьнішчанае на беларускіх землях з 1839 году, пакуль даюць досыць сьціплы вынік. Мітрапаліт Філарэт, які ўзначальвае Беларускую праваслаўную царкву, застаецца пад юрысдыкцыяй Маскоўскай патрыярхіі. Аднак і само праваслаўе, што насаджалася расійскай імпэрскай адміністрацыяй, ды хутка губляла сваіх вернікаў пасьля адноснай лібэралізацыі расійскай рэлігійнай палітыкі на пачатку ХХ стагодзьдзя, падарванае затым камуністычнай дыктатурай, ня мае ў Беларусі тых магутных гістарычна-культурных падвалінаў, як ў Расіі.

У выніку складаных гістарычна-культурных працэсаў рэлігійныя асновы вартаснай кансалідацыі беларускага грамадзтва ў ХХ стагодзьдзі дастаткова слабыя. Па сутнасьці, працэс рэлігійнага адраджэньня толькі пачынаецца.

Ужо ў пэрыяд зараджэньня беларускага нацыянальнага руху ў позьнім СССР выявілася асноўная праблема разьвіцьця палітычнай сыстэмы Беларусі паводле дэмакратычнага сцэнару. Дэмакратычныя рухі ў савецкіх рэспубліках разьвіваліся шмат у чым дзякуючы кансалідацыі элітаў і насельніцтва вакол антыімпэрскіх настрояў, ідэяў нацыянальнага адраджэньня і будаўніцтва. Аднак у Беларусі незадаволенасьць насельніцтва камуністычнай бюракратыяй не падмацоўвалася шырокімі антыімпэрскімі настроямі. У далейшым нацыянальна-дэмакратычны рух ня выпрацаваў дакладнага мадэрнізацыйнага праекту — ягоныя нацыяналістычны і дэмакратычны кампанэнты канфліктавалі.

Ідэі дэмакратызацыі бальшыня насельніцтва засвойвала ў інтэрпрэтацыі СМІ, усё яшчэ падкантрольных камуністычнай партыі. І хаця іх падзяляла дастатковая колькасьць грамадзянаў БССР, яны не суадносіліся шчыльна з ідэямі пабудовы незалежнай нацыянальнай дзяржавы, да стварэньня якой імкнуўся БНФ. Для насельніцтва БССР і, пазьней, незалежнай Рэспублікі Беларусі былі характэрныя непасьлядоўнасьць, фрагмэнтарнасьць уяўленьняў пра прымальную палітычную сыстэму, альтэрнатыўную існай бюракратычнай мадэлі. Антыкамунізм, патрабаваньне сацыяльнай справядлівасьці (адпаведна з савецкай традыцыяй), прымітыўныя ўяўленьні пра народаўладзьдзе і жаданьне падкантрольнасьці ўлады спалучаліся з глыбока ўкаранёнымі ў савецкай соцыякультурнай сыстэме патэрналісцкімі звычаямі.

Канцэптуальнае асэнсаваньне працэсаў, што адбываліся ў беларускім грамадзтве, ускладнялася адсутнасьцю ў бальшыні прадстаўнікоў беларускай эліты неабходнай гуманітарнай адукацыі, катэгарыяльнага апарату і комплексу ўяўленьняў, выпрацаваных заходняй сацыяльнай навукай, але не запатрабаваных савецкай сыстэмай адукацыі. Пры ўсёй адрознасьці ідэалягічных плятформаў і палітычных лёзунгаў як Аляксандар Лукашэнка, так і прыхільнікі апазыцыі аб’яднаныя сваім савецкім мінулым. Раскол на ідэалягічным і палітычным узроўні не адлюстроўваў прынцыповага канфлікту сыстэмаў вартасьцяў. Такіх дакладных вартасных стандартаў, што спрыяюць дакладнай палярызацыі грамадзтва, яго радыкалізацыі ў супрацьстаяньні, у беларускай палітычнай практыцы проста не было. Беларускае грамадзтва, якое ў масе не чакала і не імкнулася да радыкальных палітычных і эканамічных рэформаў, аказалася грамадзтвам без соцыякультурных арыенціраў.

РАЗЬВІЦЬЦЁ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ЭЛІТЫ

У адрозьненьне ад рэспублік Прыбалтыкі або Ўкраіны, этнакультурная традыцыя Беларусі была найбольш слабой у працэсе супрацьстаяньня русіфікацыі. Дэмакратычныя вартасьці таксама ня сталі падмуркам для кансалідацыі элітаў, апазыцыйных старой камуністычнай намэнклятуры.

Складанасьць кансалідацыі на аснове лібэральных вартасьцяў тлумачыцца ня толькі патрыярхальным мінулым Беларусі. Слабасьць нацыянальнай ідэнтычнасьці абумоўленая спэцыфічнай гісторыяй беларускай нацыі і яе элітаў.

На пачатку ХХ стагодзьдзя фармаваньне беларускай нацыі засталося незавершаным. Тэндэнцыя нацыянальнай кансалідацыі і супрацьлеглая тэндэнцыя русіфікацыі беларусаў пасьля інкарпарацыі беларускіх земляў Расійскай імпэрыяй разьвіваліся адначасова. Аналізуючы працэсы фармаваньня беларускай нацыі ў канфлікце з палітыкай русіфікацыі, Валер Карбалевіч піша пра ўзаемааслабленьне гэтых працэсаў. Няпэўнасьць самаідэнтыфікацыі народу стварала ўмовы для размаітых варыянтаў ягонага разьвіцьця ў залежнасьці ад геапалітычнай сытуацыі^[35].

Але аслабленьню этнакультурнай традыцыі, размываньню нацыянальнай ідэнтычнасьці спрыяла ня толькі мэтанакіраваная палітыка русіфікацыі. Працэс разбурэньня ідэнтычнасьці беларускага этнасу праходзіў у сытуацыі інтэнсіўнага размываньня этнакультурнай ідэнтычнасьці нацыянальнай эліты. Калі ў часы панаваньня польскай Кароны эліта палянізавалася, то пры расійскім панаваньні адбываўся працэс яе русіфікацыі, які суправаджаўся сустрэчным працэсам — фармаваньнем нацыянальнай літаратуры, літаратурнай мовы, станаўленьнем беларускамоўнай нацыянальнай эліты.

Па ўваходжаньні беларускіх земляў у склад СССР абедзьве тэндэнцыі, фармаваньня беларускай нацыі і русіфікацыі беларускага насельніцтва, захаваліся і разьвіваліся ў крыху мадыфікаваным выглядзе. Зьдзяйсьнялася фарсаваная русіфікацыя і «саветызацыя» беларускага грамадзтва. У працэсе урбанізацыі разбуралася самабытная народная культура ў беларускай вёсцы. Але, разам з тым, статус БССР у якасьці саюзнай рэспублікі фіксаваў існаваньне беларускай нацыі на дзяржаўным узроўні, спрыяў нацыянальна-дзяржаўнай самаідэнтыфікацыі беларусаў. Трэба адзначыць, што ідэя нацыянальнай дзяржаўнасьці сфармавалася ў нечым дзякуючы статусу Беларусі ў складзе СССР. З часоў падзелу Рэчы Паспалітай і да стварэньня БССР беларусы ня мелі сваёй дзяржавы. У Расійскай імпэрыі Беларусь называлася Паўночна-Заходнім краем, а беларусы не прызнаваліся асобнай нацыяй. Пасьля таго як была зрынутая дынастыя Раманавых, Беларуская Народная Рэспубліка, якая ўтварылася на месцы паўночна-заходняй правінцыі, была хутка ліквідаваная бальшавікамі. Магчыма, акурат гэтая спроба і змусіла бальшавіцкі ўрад абвясьціць Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку.

У пэрыяд адносна слабога кантролю з боку савецкага цэнтру ў 20-я гады ішоў працэс інтэнсіўнага фармаваньня нацыянальнай ідэнтычнасьці, аднак на чале яго стаяла камуністычная нацыянальная інтэлігенцыя. Яшчэ ў часы панаваньня нацыянал-камуністаў беларуская нацыянальная ідэалёгія была шчыльна зьнітаваная і падпарадкаваная камуністычнай ідэалёгіі. У далейшым рэпрэсіі сталінскага рэжыму супраць нацыянальнай эліты, зьнішчэньне беларусаў і беларускіх элітаў у часы другой сусьветнай вайны кардынальна зьмянілі ня толькі дэмаграфічны склад насельніцтва, але і трансфармавалі тэндэнцыі соцыякультурнага разьвіцьця.

Вайна раскалола нацыянальную эліту, што ацалела ад сталінскіх рэпрэсіяў. Пасьля перамогі Савецкага Саюзу частка яе, што супрацоўнічала з акупацыйным рэжымам, ня ўдзельнічала ў разьвіцьці падзеяў унутры Беларусі. У БССР засталася толькі прасавецкая, камуністычная эліта. Аднаўленьне нацыянальнай эканомікі суправаджалася аднаўленьнем таталітарнай партыйнай машыны. Хаця ўнутры Беларусі і сфармаваўся корпус камуністычных кіраўнікоў з былых партызанаў з моцнымі карпаратыўнымі сувязямі, яны не маглі стаць паўнавартымі праваднікамі нацыянальнай ідэі. У іх сьветапоглядзе нацыянальная ідэя не канкуравала з камуністычнай ідэалёгіяй. Апрача таго, у Беларусі ня склалася традыцыя дысыдэнцтва. У 70-я гады тут не было ніводнай гэльсынскай групы. Адсутнасьць дысыдэнтаў — адзін з чыньнікаў слабасьці Беларускага народнага фронту ў барацьбе з старой савецкай элітай.

Пасьля канчатковага зацьвярджэньня камуністычнага рэжыму і ачысткі ад старых нацыянал-камуністычных кадраў, савецкая сыстэма фармавала ўспрыняцьцё беларускай гісторыі выключна ў кантэксьце савецкай. Клясычныя творы нацыянальнай літаратуры выбіраліся для ўкладаньня падручнікаў у адпаведнасьці з патрабаваньнямі камуністычнае цэнзуры. Ідэалёгія нацыянальна-вызвольнага руху інтэрпрэтавалася з гледзішча сацыялістычнай рэвалюцыі. Увесь корпус афіцыйна дазволенай нацыянальнай літаратуры, ваенная міталёгія савецкай Беларусі спрыялі разьвіцьцю ня столькі нацыянальнай, колькі савецкай ідэнтычнасьці^[36].

Пераважная бальшыня пасьляваеннай беларускай эліты на пачатак распаду СССР і была носьбітам такой ідэнтычнасьці або мела надзвычай слабую нацыянальную самасьвядомасьць. Насельніцтва Беларусі ў масе не ўспрыняло распад СССР і крах сацыялістычнай сыстэмы як вынік яе глыбокага ўнутранага крызысу.

Лідэры БНФ, які стаў цэнтрам нацыянальна-дэмакратычнага руху, і ў прыватнасьці Зянон Пазьняк, спрабавалі ўкараніць нацыяналістычную ідэалёгію, ня ўлічваючы соцыякультурнай спэцыфікі постсавецкай Беларусі ў параўнаньні з Украінай або Прыбалтыкай. Ядро БНФ складала гуманітарная і творчая інтэлігенцыя, перш за ўсё цесна зьвязаная з нацыянальнай культурай і мовай. Але ў параўнаньні з астатнім насельніцтвам гэтая група была дастаткова малалікая і недастаткова радыкальная ў сваіх дзеяньнях супраць старой эліты. Адзінства апазыцыі не было дасягнута з прычыны адсутнасьці кансалідацыі новых элітаў на аснове супольных вартасьцяў.

МАСКВАЦЭНТРЫЗМ СТАРЫХ І НОВЫХ ЭЛІТАЎ

Масквацэнтрысцкая гістарычная канцэпцыя накідалася насельніцтву ўсіх савецкіх рэспублік. Міталягема Масквы — цэнтру Савецкай Радзімы, русіфікацыя, пры аслабленьні ідэалягічнага кантролю, атрымлівалі ў нацыянальных элітаў нэгатыўную інтэрпрэтацыю. Палітыка русіфікацыі стала аргумэнтам нацыянальна-дэмакратычных рухаў у барацьбе за нацыянальную незалежнасьць. Аднак у Беларусі працэс русіфікацыі насельніцтва ішоў значна больш пасьпяхова.

У адрозьненьне ад астатніх рэспублік СССР, якія таксама атрымалі незалежнасьць праз дэмакратызацыю і дэмантаж савецкай сыстэмы, ініцыяваных Масквой, Беларусь найбольш моцна трымалася пазыцыяў масквацэнтрызму.

Кіруючая партыйна-намэнклятурная эліта імкнулася аднавіць сувязі з былым цэнтрам. Пагаршэньне эканамічнага становішча, зьніжэньне ўзроўню жыцьця насельніцтва зьвязваліся з разбурэньнем эканамічных сувязяў з Расіяй. Усе ініцыятывы беларускай партыі ўлады былі накіраваныя на аднаўленьне становішча, у якім была Беларусь да распаду СССР. Гэта значыць, на ўзнаўленьне расійскіх датацыяў і захаваньне нявыгадных для Расіі прывілеяў. Адпаведна, беларуская намэнклятурная эліта імкнулася атрымаць падтрымку антырэфармісцкіх сілаў у Маскве. Аднаўленьне ранейшых стасункаў было магчымае толькі пры рэанімацыі ранейшай савецкай палітычна-эканамічнай сыстэмы.

Насуперак фармальным атрыбутам незалежнасьці савецкай рэспублікі, кіруючая эліта БССР, а затым і Рэспублікі Беларусі, не праяўляла поўнай самастойнасьці, рэагуючы на дзеяньні Масквы.

Паразытаваньне на расійскіх рэсурсах засталося адзінай стратэгіяй беларускай намэнклятурнай эліты, якія ня мела ніякіх вартасных арыенціраў, апрача імкненьня захаваць уладу.

Паколькі ўнутры Беларусі не было дастаткова моцных элітаў, здольных істотна ўплываць на ўнутранае палітычнае становішча, асноўная крыніца пераменаў у беларускай сыстэме разьмеркаваньня ўлады-ўласнасьці знаходзілася па-за яе межамі. Нацыяналістычная апазыцыя, якая дасягнула пэўнага ўплыву на беларускім палітычным полі ў значнай ступені дзякуючы пераменам у Расіі, ад пачатку дэкляравала нэгатыўнае стаўленьне да мэтраполіі. Але пры гэтым яна гэтак жа ацэньвала Маскву як сур’ёзны цэнтар палітычнага ўплыву на ўнутрыбеларускія працэсы. Калі старая намэнклятурная эліта лічыла праімпэрскія, пракамуністычная сілы ў Маскве гарантам аднаўленьня савецкай сыстэмы, дык нацыяналістычная апазыцыя канструявала вобраз магутнага ворага, што ўвесь час пагражае беларускай незалежнасьці. Эканамічныя праблемы Беларусі і хібнасьць яе палітычнай сыстэмы тлумачыліся падкопамі Масквы.

Міталягема магутнай Масквы стала важным складнікам ідэалягічнай прасторы постсавецкай Беларусі. Яе глыбокае пранікненьне ў масавую сьвядомасьць савецкіх беларусаў служыла апраўданьнем беларускіх элітаў за свае ўласныя няўдачы на ўнутранай эканамічнай і палітычнай прасторы.

Старая намэнклятурная эліта, апэлюючы да неабходнасьці аднаўленьня Савецкага Саюзу, абапіралася на сыстэму ўяўленьняў савецкага насельніцтва.

Новая, нацыяналістычная і, часткова, дэмакратычная эліта выкарыстоўвала антымаскоўскі міт, хаваючы сваю слабасьць на ўнутрыбеларускім палітычным полі.

Ад пачатку, з часоў гарбачоўскай перабудовы, Масква выступала, хаця часьцяком і міжволі, ініцыятарам пераменаў у Беларусі.

У адрозьненьне ад Прыбалтыкі і Ўкраіны, распаду СССР і працэсу набыцьця незалежнасьці ў Беларусі не папярэднічаў рост нацыянальнай самасьвядомасьці. Старая, савецкая ідэнтычнасьць гняла бальшыню насельніцтва, абмяжоўваючы лік прыхільнікаў нацыянальна-дэмакратычнага руху, блякуючы ініцыятывы нацыяналістычнай апазыцыі, што не наважвалася на радыкальныя дзеяньні ў барацьбе з савецкай намэнклятурай.

ЦЫВІЛІЗАЦЫЙНАЕ АДСТАВАНЬНЕ, ІНТЭНСІЎНАЯ ІНДУСТРЫЯЛІЗАЦЫЯ, РАЗБУРЭНЬНЕ ЭТНАКУЛЬТУРНАЙ ПРАСТОРЫ

Такія чыньнікі, як фізычнае зьнішчэньне нацыянальнай эліты, здушэньне нацыянальнай ідэалёгіі ў інтарэсах камуністычнай і пасьлядоўная палітыка русіфікацыі ў пасьляваенны пэрыяд, дапоўніліся новымі магутнымі чыньнікамі, якія блякавалі разьвіцьцё нацыянальнай ідэнтычнасьці беларусаў. Пасьляваеннае аднаўленьне Беларусі было не аднаўленьнем, а, фактычна, стварэньнем беларускай індустрыі.

Да другой сусьветнай вайны цяжкая прамысловасьць знаходзілася ці не на зародкавай стадыі разьвіцьця. У Беларусі пераважала аграрная эканоміка, сельскае насельніцтва па сваёй колькасьці істотна дамінавала над гарадзкім. Аднак у пасьляваенны мірны час Беларусь стала «зборачным цэхам» Савецкага Саюзу. Тут выраблялася 30% электронна-вылічальнай тэхнікі і 23% радыёпрамысловай апаратуры, знаходзіліся галоўныя ў СССР прадпрыемствы сельскагаспадарчага машынабудаваньня і аўтамабілебудаваньня.

У канцы 80-х Беларусь лічылася эканамічна разьвітым рэгіёнам СССР. Тут былі найвышэйшыя тэмпы росту вытворчасьці, найвышэйшы ВУП на душу насельніцтва. Тут жа былі і найвышэйшыя тэмпы росту прадукцыйнасьці працы. Такі эканамічны рост шмат у чым быў абумоўлены няяўнымі датацыямі з боку Расіі, заснаванымі на сацыялістычнай, савецкай сыстэме цэнаўтаварэньня.

Працэс пасьляваеннай індустрыялізацыі ўклаўся ў пэрыяд жыцьця аднаго пакаленьня. У 1940 годзе на долю гарадзкога насельніцтва прыходзілася ўсяго 21,3%, у той час як у Расіі — 34,4%. Пасьля другой сусьветнай вайны ў Беларусі пачаўся бурны рост індустрыі. Пачынаючы з канца 50-х гадоў у Беларусі адбывалася імклівая урбанізацыя. За час з 1959 да 1987 году гарадзкое насельніцтва вырасла ў 2,62 раза. Значную долю сярод гарадзкога насельніцтва сталі складаць выхадцы зь вёскі ў першым пакаленьні.

Працэс індустрыялізацыі й урбанізацыі праходзіў у варунках татальнага панаваньня камуністычнай ідэалёгіі пасьля разбурэньня спэцыфічнага культурнага асяродзьдзя беларускіх гарадоў, пасьля фактычнага зьнішчэньня гарадзкой культурнай прасторы разам з самімі гарадамі ў часе другой сусьветнай вайны. Разам з будаўніцтвам новых паселішчаў на руінах старых культурных цэнтраў у сьвядомасьць беларускага насельніцтва ўкараняліся асноўныя клішэ беларускай савецкай міталёгіі — пра адзінства лёсаў расійскага і беларускага народаў, пра пралетарскі інтэрнацыяналізм, прыярытэт агульнасаюзных інтарэсаў над інтарэсамі нацыянальных рэспублік.

Сыстэма абмену таварамі, сыравінай, энэрганосьбітамі і грашовай масай у Савецкім Саюзе не была рынкавай. Абмен адбываўся цэнтралізавана, без адэкватнага ўліку ўкладаньняў кожнага рэгіёну ў вытворчасьць тавараў.Цэны на энэрганосьбіты, што пастаўляліся з Расіі, былі прыблізна ў 2,7 раза ніжэйшыя за сусьветныя. А вось цэны на тавары лёгкай прамысловасьці, што ішлі зь Беларусі ў Расію, з улікам якасьці былі ўтрая вышэйшыя за сусьветныя; а цэны на харчовыя тавары — у 2,6 вышэйшыя за сусьветныя^[37]. Як найбольш пацярпелая ў Другой сусьветнай вайне, з магутным партызанскім лёбі, Беларусь сілкавалася расійскімі рэсурсамі. На тле нарастаньня крызысу савецкай сыстэмы Беларусь, захоўваючы свой прывілеяваны стан у разьмеркаваньні тавараў і рэсурсаў, мела найлепшы дабрабыт. Тут было значна менш незадаволенасьці савецкім рэжымам, чымся ў іншых рэспубліках СССР.

У пасьляваеннай Беларусі, стымуляваная індустрыялізацыяй і урбанізацыяй, разьвівалася соцыякультурная сытуацыя, яшчэ да другой сусьветнай вайны ахарактарызаваная Хасэ Аргэгам-і-Гасэтам як «паўстаньне масаў». Ішло фармаваньне савецкага масавага грамадзтва, зьвязанае з агульным падвышэньнем узроўню жыцьця, працэсамі разбурэньня ранейшых сацыяльных і культурных сувязяў, пераемнасьці пакаленьняў, ужо дастаткова аслабленых падзеямі нядаўняй беларускай гісторыі. Разьвівалася сыстэма масавай адукацыі і выхаваньня, што накідала савецкую ідэалёгію. Масы насельніцтва перамяшчаліся ў горад. У той жа час само гарадзкое культурнае асяродзьдзе фармавалася наноў. Старыя традыцыі былі ліквідаваныя ў працэсе разьвіцьця індустрыйнай сыстэмы. Размываньне этнакультурнай ідэнтычнасьці беларускага насельніцтва і разьвіцьцё спэцыфічнай савецкай працягвалася шпаркімі тэмпамі.

Працэс мадэрнізацыі «наўздагон», што накіроўваўся з Масквы ў комплексе з спадчынай русіфікацыі ў складзе Расійскай імпэрыі, а затым Савецкага Саюзу, стварыў у Беларусі адмысловую соцыякультурную сытуацыю, якая прывяла да слабасьці дэмакратычных сілаў у постсавецкай Беларусі.

Разьдзел 2 Палітычная сыстэма Беларусі з 1996 па 2000 год

Увядзеньне пасады прэзыдэнта Беларусі

Дастаткова дакладны адказ на пытаньне, што такое насамрэч сучасная Рэспубліка Беларусь і што зь сябе ўяўляе фэномэн прэзыдэнцкай улады ў Беларусі, немагчыма даць на падставе аналізу юрыдычнага статусу, кампэтэнцыі органаў улады. Можна вывучыць заканадаўчыя акты Беларусі: Канстытуцыі 1994 і 1996 гадоў, Закон аб прэзыдэнту 1995 году, іншыя нарматыўныя акты, што рэгулюць прававы статус, вызначаюць кола паўнамоцтваў беларускага прэзыдэнта — і атрымаць вельмі далёкае ад сапраўднасьці ўяўленьне аб тым, хто такі беларускі прэзыдэнт дэ-факта.

Адказаць на гэтае пытаньне можна толькі на падставе вывучэньня дзеяньняў прэзыдэнта, яго асяродзьдзя, яго прыхільнікаў і апанэнтаў у беларускай палітыцы, паступовых зьменаў стану беларускага грамадзтва, зьменаў у грамадзкай думцы. Акурат гэтыя зьмены адлюстроўваліся ў заканадаўстве.

Тэндэнцыі фармаваньня існуючага цяпер палітычнага рэжыму праявіліся да таго часу, як яны былі адлюстраваныя ў заканадаўстве ў выніку правядзеньня ў 1996 годзе рэфэрэндуму і зацьвярджэньня прапанаванай Лукашэнкам новай рэдакцыі Канстытуцыі. Сапраўдны статус, кола паўнамоцтваў прэзыдэнта Лукашэнкі вызначыліся за першыя 14 месяцаў яго знаходжаньня на прэзыдэнцкай пасадзе — да кастрычніка 1995 году.

Прыход Лукашэнкі да ўлады і наступнае фармаваньне рэжыму асабістай улады ў Беларусі зьявы не выпадковыя, а заканамерныя, вызначаныя кірункам і характарам палітычных працэсаў у Беларусі задоўга да прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году.

У 1991-1992 гг. сярод палітычнай эліты Беларусі было даволі распаўсюджаным меркаваньне, што больш адпаведнай патрэбам палітычнага разьвіцьця Беларусі формай кіраваньня ёсьць парлямэнцкая рэспубліка. Дыскусіі аб неабходнасьці зьмены формы кіраваньня пачаліся ў Вярхоўным Савеце ў траўні 1993 году.

Напрыканцы 1993 году ў парлямэнце стала дамінуючым меркаваньне, што акурат прэзыдэнцкая рэспубліка ёсьць формай кіраваньня, якая дазволіць вывесьці Беларусь з глыбокага эканамічнага крызысу, стварыць спрыяльныя ўмовы для забесьпячэньня парадку, арганізаванасьці, дысцыпліны, апэратыўнага прыняцьця неабходных палітычных пастановаў.

Галасы, што прэзыдэнцкая рэспубліка ўва ўмовах Беларусі азначае рэальную магчымасьць усталяваньня дыктатуры, раздаваліся толькі з боку дэмакратычнай апазыцыі ў Вярхоўным Савеце, якую складалі фракцыі БНФ і Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады. Галасы гэтых 50 дэпутатаў (з 345 агульнай колькасьці) не былі пачуты бальшынёй парлямэнтароў.

Але прынцыповая пазыцыя БНФ і БСДГ мела ўплыў на стан грамадзкай думкі. Сацыялягічныя апытаньні, праведзеныя ў сьнежні 1993 году, мелі такія вынікі: 49,5% беларускіх выбарцаў — за ўводзіны пасады прэзыдэнта, і 29,3% — супраць.

Вярхоўны Савет 12 скліканьня, выбраны яшчэ ў савецкі час (у 1990 годзе), быў непрафэсійным. Бальшыня дэпутатаў складала лёбі прэм’ер-міністра Вячаслава Кебіча. Акурат яго бальшыня дэпутатаў бачыла прэзыдэнтам Беларусі. Якраз пад Кебіча пісалася Канстытуцыя Беларусі 1994 году, згодна зь якой Беларусь станавілася прэзыдэнцкай рэспублікай.

Вячаслаў Кебіч, зрабіўшы кар’еру ў партыйных органах, быў сваім для партыйнай і савецкай намэнклятуры, якая з савецкага часу захавала свае пасады ў органах улады як на цэнтральным, так і на рэгіянальным, мясцовым узроўні. У той жа час на працягу 1992-1993 гадоў у складзе старой эліты сфармавалася даволі магутная група, якая бачыла, што Кебіч ня тая фігура, якая адпавядае іх палітычным і эканамічным інтарэсам у сьвятле новых патрабаваньняў. Гэта група мела значнае прадстаўніцтва ў цэнтральных органах улады, сярод дырэктараў буйных прадпрыемстваў, мела падтрымку часткі прадстаўнікоў кіраўніцтва Камітэту дзяржаўнай бясьпекі, Міністэрства ўнутраных спраў, Генэральнай пракуратуры, а таксама добрыя кантакты з часткай расейскага істэблішмэнту.

Галоўнымі прычынамі, чаму Кебіч не задавальняў іх, былі:

1) Рост пагрозы іх уладзе з боку дэмакратычнай контраэліты.

Беларуская дэмакратычная контраэліта пачала фармавацца дастаткова нядаўна — напрыканцы 80-х гадоў. На момант развалу Савецкага Саюзу яна была яшчэ ня ў стане ўзяць уладу. Але дэмакратычная контраэліта паступова набірала сілы. Яе сацыяльная база паступова пашыралася зь зьмяненьнямі ў сацыяльна-дэмаграфічным складзе насельніцтва, а таксама дзякуючы таму, што дэмакраты мелі магчымасьць інтэнсіўна працаваць з насельніцтвам (маючы прадстаўніцтва ў парлямэнце, доступ да некаторых буйных дзяржаўных СМІ).

2) Узмацненьне рабочага руху^[38]. Была відавочнай тэндэнцыя ўсё больш моцнага супрацоўніцтва кіраўніцтва незалежных прафэсійных саюзаў і страйкавых камітэтаў з дэмакратычнымі палітычнымі партыямі Беларусі^[39].

3) Для пабудовы рынкавай эканомікі дзяржава павінна была ўзяць на сабе рэгулюючыя функцыі, забясьпечыць кантроль за функцыянаваньнем і рэфармаваньнем дзяржаўных прадпрыемстваў. Паколькі доля дзяржаўных прадпрыемстваў ува ўнутраным валавым прадукце складала каля 90%, прэзыдэнт павінен быў стаць галоўным арбітрам для дырэктарскага корпусу.

Беларуская эканоміка была ня толькі пабудавана ў савецкі пэрыяд як частка агульнасавецкага гаспадарчага комплексу, яна функцыянавала, па інэрцыі, на падставе тых традыцыяў, якія склаліся ў савецкі час, што ўплывала на якасьць мэнэджмэнту.

У пару існаваньня таталітарнай дзяржавы гаспадарчы абарот рэгуляваўся ня толькі нормамі права, а і пастановамі партыйных органаў. У 1991 годзе гэтая сыстэма развалілася. Рынкавыя мэханізмы ж не былі сфармаваныя. Вынікам таго, што дзяржава фактычна адстаранілася ад рэгуляваньня эканамічных працэсаў, быў «дзікі» рынак.

Беларускім гаспадарчым элітам была патрэбная «моцная асоба», здольная навесьці парадак, хай шляхам вяртаньня да ранейшых мэтадаў кіраваньня эканомікай, перад якой несьлі б асабістую адказнасьць дырэктары дзяржаўных прадпрыемстваў.

Беларуская эканоміка арыентаваная пераважна на расейскі рынак. Для таго, каб мець дастатковую гарантыю выкананьня расійскімі партнэрамі сваіх абавязаньняў, патрэбны быў лідэр, здольны падтрымліваць добрыя адносіны, у тым ліку і асабістыя, з прадстаўнікамі расійскай палітычнай эліты^[40].

Гэта была групоўка прагматыкаў (яе інтарэсы прадстаўлялі, як высьветліцца пазьней, дэпутаты Леанід Сініцын, Віктар Кучынскі, Іван Ціцянкоў, а таксама дзяржаўныя функцыянэры Ўладзімер Гаркун, Міхаіл Мясьніковіч і інш.). Яны ведалі, што ў прэзыдэнта Кебіча ня стане палітычных рэсурсаў, каб быць сапраўдным гарантам іх улады і інтарэсаў. Ім патрэбны быў ня першы сярод роўных, якім быў бы Кебіч, а чалавек, які змог бы быць аўтарытэтным для іх лідэрам, харызматычны палітык, папулярнасьць якога ў грамадзтве была б для іх зарукай стабільнасьці. Яны жадалі стабільнасьці, каб спакойна карыстацца перавагамі свайго статусу, набытага ў ходзе перадзелу дзяржаўнай маёмасьці. Для гэтага ім было недастаткова мець «сваю» бальшыню ў Вярхоўным Савеце і мець пад кантролем пераважную бальшыню СМІ. Сапраўднай стабільнасьці яны маглі дасягчы толькі маючы цалкам «свой» Вярхоўны Савет, толькі «свае» СМІ. Стабільнасьць для іх азначала канцэнтрацыю ўсёй улады ў краіне ў руках «свайго» палітыка і магчымасьць прыняцьця самых жорсткіх захадаў што да тых, хто пагражаў іх статусу і іх інтарэсам.

На гэтую ролю падыходзіў толькі новы чалавек. «Свой» па палітычнай культуры — былы камуніст. Але ня «свой» па статусе — чалавек з генэрацыі партыйцаў, якія на момант развалу Савецкага Саюзу і забароны КПБ у 1991 годзе не пасьпелі заняць высокія пасады. Агрэсіўны, бескампрамісны, харызматычны малады палітык.

Кандыдатура, якая адпавядала ўсім крытэрам, выдзялялася на агульным фоне вельмі яскрава. Гэта быў Аляксандар Лукашэнка, дэпутат Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, чалавек з далёкай (па мерках Беларусі) правінцыі — былы дырэктар саўгаса «Гарадзец» Шклоўскага раёну. У 1993 годзе яму была толькі 39 гадоў.

Можна казаць дастаткова дакладна, калі гэтая групоўка вызначылася з кандыдатурай Лукашэнкі. 4 чэрвеня 1993 году ў складзе камісіяў Вярхоўнага Савету зьявілася новая структура — часовая камісія па барацьбе з карупцыяй. Стварэньне такой камісіі, улічваючы падзел парлямэнту на групоўкі і фракцыі, — зьява не ўнутрыпарлямэнцкага жыцьця. На яе стварэньне павінны былі даць згоду «зьверху». Там жа павінна было быць названа дакладнае імя яе кіраўніка. Гэта зрабілі аўтары праекту «прэзыдэнт Лукашэнка».

З траўня 1993 году ў парлямэнце пачынаюць усё больш гаварыць аб неабходнасьці ўводзінаў пасады прэзыдэнта і перавагах прэзыдэнцкай рэспублікі. А 4 чэрвеня 1993 году была створана часовая камісія па барацьбе з карупцыяй пад кіраўніцтвам Аляксандра Лукашэнкі… Яна стала для будучага прэзыдэнта перадвыбарнай трыбунай. Акрамя таго, вакол гэтай нешматлікай^[41] па складзе камісіі пачынае фармавацца групоўка, якая ў будучыні створыць найбліжэйшае атачэньне прэзыдэнта Лукашэнкі.

Канкурэнтамі ў барацьбе за прэзыдэнцкую пасаду Лукашэнка ўспрымаўся як несур’ёзная і несамастойная фігура, супраць якой не выпадае весьці поўнамаштабную інфармацыйную вайну. Сам жа Лукашэнка ў ходзе перадвыбарнай барацьбы вольна раздаваў моцныя ўдары направа — у бок «нацыянал-радыкалаў» і налева — у бок «карумпаванай намэнклятуры», «партыйна-мафійнай верхавіны».

Адзіны, хто мог стварыць значныя складанасьці для рэалізацыі праекту «прэзыдэнт Лукашэнка», быў Старшыня Савету міністраў Вячаслаў Кебіч. Кандыдат у прэзыдэнты Кебіч меў для барацьбы супраць Лукашэнкі дастаткова палітычных рэсурсаў. Але ў камандзе Кебіча ключавую ролю гралі асобы, якія насамрэч працавалі на карысьць іншага кандыдата — Лукашэнкі. Гэта былі «правая рука» Кебіча Міхаіл Мясьніковіч, а таксама Сяргей Лінг^[42] і зьвязаныя зь імі асобы. Прадстаўнікі старой эліты, яны зрабілі кар’еру яшчэ ў савецкі час^[43].

Давераныя асобы Кебіча пераканалі яго ў тым, што перамога на прэзыдэнцкіх выбарах яму забясьпечана. Аплочаныя камандай Кебіча сацыялягічныя апытаньні сьведчылі аб тым, што кандыдатуру прэм’ер-міністра падтрымліваюць каля 27% выбарцаў, бліжэйшага канкурэнта Лукашэнкі — каля 13%.

Фронт інфармацыйнай вайны з боку падкантрольных выканаўчай уладзе СМІ — тэлебачаньня, радыё, буйных нацыянальных газэтаў «Советская Белоруссия», «Звязда» — быў разгорнуты ня супраць найбольш небясьпечнага канкурэнта Лукашэнкі, а дэмакратаў, перш за ўсё супраць дэмакратычных кандыдатаў на пасаду прэзыдэнта — Зянона Пазьняка, Станіслава Шушкевіча і Генадзя Карпенкі.

Вельмі рэдкія інфармацыйныя выпады супраць А. Лукашэнкі былі выкананыя, у адрозьненьне ад аналягічных акцыяў супраць дэмакратычных кандыдатаў, настолькі непрафэсійна, што гэта кідалася ў вочы. Нэгатыўны PR даў адмоўны эфэкт яго распрацоўшчыкам і рэалізатарам.

Так, напрыклад, 7 чэрвеня 1994 пракебічаўскі публіцыст Іван Антановіч у перадачы Беларускага радыё на падставе таго, што Лукашэнка быццам калісь выступіў на беларускай мове, абвінаваціў яго ў «нацыяналізьме»… Відавочна, што гэтая акцыя была арганізаваная для таго, каб перацягнуць на бок Лукашэнкі частку дэмакратычнага, збольшага беларускамоўнага электарату.

Асноўная энэргія самога Кебіча была накіравана пераважна на барацьбу супраць былога Старшыні Вярхоўнага Савету С. Шушкевіча^[44].

Да самага апошняга часу прэм’ер-міністар Вячаслаў Кебіч захоўваў ілюзіі сваёй лёгкай перамогі. 1 чэрвеня 1994 году, калі былі падлічаны подпісы, сабраныя ініцыятыўнымі групамі кандыдатаў, назіраўся такі расклад: прэм’ер-міністар Кебіч — 411 тысяч, лідэр БНФ Пазьняк — 217 тысяч, лідэр камуністычнай партыі Новікаў — 184 тысячы. Лукашэнка заставаўся ў ценю, займаў у гэтым сьпісе толькі чацьвертае месца — 156 тысяч подпісаў.

18 чэрвеня 1994 году ўсе нацыянальныя СМІ паведамілі, што на кандыдата ў прэзыдэнты Аляксандра Лукашэнку адбыўся замах. Каля Лёзна, па дарозе зь Віцебску аўтамабіль^[45], у якім ехаў Лукашэнка, быў абстраляны. Гэта вельмі змабілізавала Лукашэнкаў электарат.

Вынікі першага туру прэзыдэнцкіх выбараў, які адбыўся 24 чэрвеня, выявілі расклад палітычных сілаў у краіне. Заслона была паднятая: усім стала ясна, хто будзе першым беларускім прэзыдэнтам. Атрыманьне спадзяванага эфэкту ад «лёзьненскай сцэнкі» падштурхнула аўтараў праекту «прэзыдэнт Лукашэнка» на працяг гульні. Раніцай 28 чэрвеня, калі былі ўжо вядомыя вынікі першага туру прэзыдэнцкіх выбараў і кандыдат Лукашэнка ўжо разглядаўся ў іншай якасьці, была праведзена чарговая акцыя. У цэнтры Менску, у будынку Дома ўраду на Лукашэнку і яго давераных асобаў^[46] быў учынены напад з боку супрацоўнікаў міліцыі, якія імкнуліся не дапусьціць Лукашэнку ў яго працоўны кабінэт. Як і павінна было быць па законе жанру, перамога засталася за Лукашэнкам і яго прыхільнікамі: яны «прабіліся» ў сваё службовае памяшканьне.

Гэтая падзея была адпаведным чынам асьветленая ў нацыянальных СМІ. Сам характар зьместу паведамленьняў быў ужо іншым: усе разумелі, што іх галоўны фігурант меней чым за два тыдні будзе выбраны на пасаду прэзыдэнта краіны. Прыцягваюць увагу драбніцы ў асьвятленьні гэтай падзеі: загад не дапусьціць Лукашэнку ў яго кабінэт быццам аддаў міністар унутраных справаў генэрал-маёр Уладзімер Данько; кіраваў дзеяньнямі міліцыянтаў афіцэр у ранзе палкоўніка; кандыдату ў прэзыдэнты Лукашэнку былі нанесены цялесныя пашкоджаньні (на фатаздымках на адзеньні Лукашэнкі былі бачныя крывавыя плямы).

Лукашэнка атрымаў магчымасьць, выкарыстоўваючы вялікую колькасьць СМІ, апавесьці на ўсю краіну пра прычыны здарэньня: карупцыянэры зь ліку кіраўнікоў праваахоўных структураў імкнуцца не дапусьціць яго прыходу да ўлады, таму што ведаюць, што будуць немінуча пакараныя за свае злачынствы перад народам.

Лёзьненскі «замах» і напад міліцыянтаў на Лукашэнку ў Доме ўраду адназначна сьведчаць аб тым, што ў праекце «прэзыдэнт Лукашэнка» прымалі ўдзел прадстаўнікі кіраўніцтва КДБ, МУС і Генэральнай пракуратуры альбо былі цесна зьвязаны з ініцыятарамі гэтага праекту^[47].

Здарэньне ў Доме ўраду адбылося, калі ўзыходжаньню Лукашэнкі да прэзыдэнцкага крэсла ніхто ўжо не замінаў: Кебіч, ашаломлены гэткай буйной і нечаканай паразай, відавочнай здрадай найбліжэйшага атачэньня, адмовіўся ад барацьбы. 8 ліпеня адбыўся другі тур прэзыдэнцкіх выбараў. Нечаканасьцяў не адбылося.12 ліпеня 1994 году ўрад Кебіча склаў зь сябе паўнамоцтвы.

Урад, сфармаваны Лукашэнкам, які існаваў на працягу 1994—1995 гадоў, атрымаў з боку апанэнтаў рэжыму вызначэньне: «урад «маладых ваўкоў». Але гэта вызначэньне ў дастатковай ступені памылковае, бо не бярэцца пад увагу некалькі вельмі паказальных прызначэньняў: віцэ-прэм’ерамі новага ўраду сталі Міхаіл Мясьніковіч і Сяргей Лінг. На працягу другой паловы 1994—1995 гадоў урад моцна зьмяніўся. Адзначым асноўныя, знакавыя кадравыя зьмены. У студзені 1994 году падаў у адстаўку з пасады віцэ-прэм’ера Віктар Ганчар, які неўзабаве стане дэмакратычным палітыкам. А ў красавіку 1995 году на пасаду кіраўніка ўпраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта быў прызначаны адыёзны палітработнік Уладзімер Замяталін.

Прыход Уладзімера Замяталіна адзначыў пачатак наступных зьменаў. Галоўны ідэоляг ураду Кебіча ўва ўрадзе Лукашэнкі атрымаў большую прастору для дзеяньняў. На месца прафэсійных мэнэджэраў ува ўладу хваля за хваляй сталі прыходзіць людзі, зьвязаныя з камуністычнай намэнклятурай.

Першыя прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі былі падобныя да добра пастаўленага спэктаклю. Тут было ўсё: барацьба дабра і зла, галоўны герой, інтрыга і, у рэшце рэшт, шчасьлівы канец — перамога дабра, увасобленага ў галоўным герою.

Працэс раздваеньня органаў улады ў выніку канстытуцыйнага крызысу лістапада 1996

Аўтарытарны стыль кіраваньня прэзыдэнта Лукашэнкі і яго наступства, канстытуцыйны крызыс лістападу 1996 году, прывёў да таго, што з 24 лістапада 1996 г. у Беларусі склалася, а пасьля 20 ліпеня 1999 г. замацавалася сытуацыя суіснаваньня легітымных безуладных і нелегітымных пануючых органаў улады. Пры гэтым у практыцы іх функцыянаваньня з абодвух бакоў усталявалася перавага нефармальных інстытутаў над фармальнымі^[48]. Рэарганізацыя вышэйшых органаў дзяржаўнае ўлады, умацаваньне выканаўчай вэртыкалі і сілавых структураў, усталяваньне кантролю над СМІ і ўсімі галінамі жыцьця грамадзтва, а таксама выкарыстаньне адміністрацыйнага рэсурсу на выбарах дазволіла А. Лукашэнку застацца пры ўладзе пасьля сканчэньня тэрміну яго прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў, акрэсьленых у Канстытуцыі 1994 г., па якой ён абіраўся. Апазыцыйныя сілы, ня здолеўшы прадухіліць гэтага працэсу, замацавалі за сабой ролю абароньнікаў канстытуцыйнай законнасьці і аўтарытэтных прадстаўнікоў беларускага грамадзтва.

Заканадаўчая ўлада

Найвышэйшым прадстаўнічым пастаянна дзеючым і адзіным заканадаўчым органам дзяржаўнай улады ў Беларусі зьяўляецца Вярхоўны Савет. У арт. 83 Канстытуцыі 1994 г. за ім замацаваныя такія паўнамоцтвы, як прызначэньне рэспубліканскіх рэфэрэндумаў, прыняцьцё і ўнясеньне зьменаў у Канстытуцыю, абраньне Канстытуцыйнага суду і кіраўнікоў іншых найвышэйшых органаў судовае ўлады, а таксама зацьвярджэньне рэспубліканскага бюджэту[а].

Працэс раздваеньня заканадаўчае ўлады ў Беларусі ўпершыню акрэсьліўся падчас першага канфлікту паміж прэзыдэнтам і ВС 12 скліканьня ў красавіку 1995 г. Хаця вага апазыцыі ў ВС 13 скліканьня была меншай, чым у папярэднім складзе^[49], разыходжаньні паміж ім і прэзыдэнтам акрэсьліліся пры выбары старшыні. Насуперак жаданьню А. Лукашэнкі, ім стаў не былы прэм’ер-міністар В. Кебіч, а старшыня Аграрнай партыі С. Шарэцкі, які заявіў, што мае намер дзейнічаць у імя рынкавых рэформаў, захаваньня сувэрэнітэту краіны і недатыкальнасьці Канстытуцыі.

Закладзеная ў Канстытуцыі 1994 г. сыстэма стрымак і супрацьвагаў пачынала працаваць і не дазваляла прэзыдэнту бесканфліктна сканцэнтраваць усю паўнату дзяржаўнай улады ў сваіх руках. Тым ня менш, падтрымка на рэфэрэндуме 1995 г. пытаньня аб праве прэзыдэнта распускаць парлямэнт дала яму грунт для грэбаваньня законам. Зьмены ў Канстытуцыі, ініцыяваныя прэзыдэнтам, былі пакліканыя прыстасаваць заканадаўства да вынікаў усенароднага волевыяўленьня. Дзеля гэтага была выкарыстана адмыслова створаная ў якасьці структуры выканаўчай улады Прававая кансультацыйная рада^[50]. Калі ініцыятыва прэзыдэнта аб правядзеньні рэфэрэндуму з пытаньнем аб замене Канстытуцыі была абвешчана, дэпутаты ня мелі магчымасьці яе заблякаваць^[51]. Усьведамляючы посьпех прэзыдэнцкіх ініцыятываў на плебісцытах і беспэрспэктыўнасьць тактыкі пазьбяганьня зваротаў да народу, адзінае, што яны маглі супрацьпаставіць спробе зьмены Канстытуцыі, — гэта дадаць уласныя пытаньні, якія ў выпадку падтрымкі выпустошвалі б сэнс пытаньняў, прапанаваных А. Лукашэнкам, і не дазволілі тлумачыць вынікі рэфэрэндуму адназначна на карысьць выканаўчай улады. Апрача гэтага, фракцыямі камуністаў і аграраў быў распрацаваны ўласны праект Канстытуцыі, у якім пасады прэзыдэнта не было ўвогуле.

На ініцыятыву сьпікера С. Шарэцкага, які засумняваўся ў правамоцнасьці вынясеньня новых праектаў Канстытуцыі на рэфэрэндум, пастанова ВС ад 6 верасьня 1996 г. аб прызначэньні рэфэрэндуму была разгледжана ў Канстытуцыйным Судзе. 4 лістапада Канстытуцыйны Суд (далей — КС) прыняў пастанову аб тым, што абодва варыянты праектаў Канстытуцыі прадугледжваюць зьмену дзяржаўнага ладу і таму вынікі такога рэфэрэндуму ня могуць мець абавязковай сілы. Кансультацыйны характар рэфэрэндуму быў пазначаны нават у бюлетэнях для галасаваньня. Тым ня менш, на падставе яго вынікаў уся структура вышэйшых органаў дзяржаўнае ўлады ў краіне была рэарганізавана.

Паводле арт. 91 Канстытуцыі 1996 г., беларускі парлямэнт — Нацыянальны сход — складаецца зь дзьвюх палатаў: Палаты прадстаўнікоў (110 дэпутатаў) і Савету Рэспублікі (64 дэпутаты). Найвышэйшая палата — Савет Рэспублікі — адначасова ёсьць палатай тэрытарыяльнага прадстаўніцтва. Ад кожнай з 6 абласьцей і ад г. Менску ў яе абіраецца па 8 чалавек, а яшчэ 8 прызначаецца прэзыдэнтам.

Першая рэпэтыцыя сэсіі новага парлямэнту абылася яшчэ да рэфэрэндуму, 19 лістапада, калі 80 ляяльных да прэзыдэнта дэпутатаў на запрашэньне дэпутата Івана Пашкевіча накіраваліся на нараду ў будынак Адміністрацыі прэзыдэнта, стварыўшы тым самым праблему кворуму на паседжаньні Вярхоўнага Савету (далей — ВС). Сапраўдная ж рэарганізацыя парлямэнту пачалася да афіцыйнага абвяшчэньня вынікаў рэфэрэндуму, 25 лістапада. Дэпутаты былі ізноў запрошаныя ў Адміністрацыю, дзе кожнаму зь іх было прапанавана падпісаць тыпавую заяву з просьбай аб залічэньні ў Палату прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу. У першы дзень гэты дакумэнт падпісалі 62 з 84 прыбылых дэпутатаў. На наступны дзень, калі, па афіцыйных зьвестках, сабралося 117 дэпутатаў, былі сфармаваныя органы кіраваньня ПП НС (далей ПП НС). Сьпікерам, на прапанову А. Лукашэнкі, стаў былы першы сакратар ЦК КПБ Анатоль Малафееў, а віцэ-сьпікерам — Лукашэнкаў даўні сябра, былы дэпутат Вярхоўнага Савету 13 скліканьня Ўладзімер Канаплёў. У ПП НС увайшло 70%, ці 52 дэпутаты фракцыі «Згода», а таксама палова аграраў і камуністаў: 24 дэпутаты ад аграраў і 21 дэпутат ад камуністаў. 28 лістапада ПП НС прыняла пастанову адклікаць зварот дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў КС, чым прадухіліла ўзнаўленьне справы аб імпічмэнце прэзыдэнта. Між тым, 63 дэпутаты ВС, якія паставілі подпісы пад гэтым зваротам і засталіся вернымі Канстытуцыі 1994 г., сваіх подпісаў так і не адклікалі.

Прапанову напісаць заяву з просьбай аб уключэньні ў склад новага парлямэнту праігнаравалі 50 дэпутатаў. Адначасова з стварэньнем новага парлямэнту 70 дэпутатаў працягвалі паседжаньне Вярхоўнага Савету. Ад імя прэзыдыюму ВС яны прынялі заяву аб непрызнаньні вынікаў рэфэрэндуму. Падчас абмеркаваньня сытуацыі дэпутат Андрэй Клімаў прапанаваў выдаць указ аб арышце А. Лукашэнкі. Ягоны апанэнт дэпутат Міхаіл Варановіч заклікаў калег прызнаць паразу і ўзяць удзел у фармаваньні новага парлямэнту. Бальшыня ж дэпутатаў аддала перавагу памяркоўнай пазыцыі — працягваць работу, каб не дапусьціць легітымізацыі дзяржаўных структураў, утвораных на падставе вынікаў рэфэрэндуму. У выніку дэпутаты прызначылі на найбліжэйшы дзень эканамічныя слуханьні з удзелам найбуйнейшых партыяў, а 28 лістапада будынак Вярхоўнага Савету быў зачынены «на рамонт», і сход дэпутатаў ВС канчаткова згубіў прыкметы сэсіі парлямэнту.

Будучы прызнаным міжнароднай супольнасьцю^[52], ВС згубіў магчымасьць выконваць заканадаўчыя і прадстаўнічыя функцыі, бо ажыцьцяўленьне яго пастановаў нічым не забясьпечвалася. Зь лютага 1997 г. дэпутаты Вярхоўнага Савету, максымальная колькасьць якіх не перавышала 50 чалавек, працягвалі сваю работу ў якасьці палітычных экспэртаў і перасталі называць свае паседжаньні парлямэнцкімі сэсіямі, аддаўшы перавагу больш сьціпламу вызначэньню — «дэпутацкія сходы». У адрозьненьне ад чальцоў ПП НС, яны праяўлялі надзвычайную актыўнасьць у дыскусіях, але наступствы іх работы абмяжоўваліся прыняцьцём палітычных заяваў і стварэньнем новых унутрыпарлямэнцкіх і каляпарлямэнцкіх структураў. Паколькі галоўны плён давала міжнародная дзейнасьць дэпутатаў, то і найбольшы інтарэс выклікалі пытаньні, зьвязаныя з вызначэньнем складаў міжнародных дэлегацыяў.

Сярод першых унутрыпалітычных ініцыятываў распушчанага Вярхоўнага Савету найбольшае значэньне мела дзейнасьць Камісіі па прававой ацэнцы дзеяньняў прэзыдэнта, старшынём якой быў абраны В. Ганчар. 14 кастрычніка 1997 г. дэпутаты ўхвалілі справаздачу камісіі і падпісалі заяву аб немагчымасьці выкананьня А. Лукашэнкам прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў. Пастанова, як і бальшыня рашэньняў ВС, мела важнае сымбалічнае значэньне, але на практыцы яе наступствам сталі перасьледы дэпутатаў акурат за іх парлямэнцкую дзейнасьць^[53]. Між тым, на шляху дэпутатаў да ўлады пастанова камісіі В. Ганчара была толькі паўмерай і мела стаць першым крокам да ўзнаўленьня працэдуры імпічмэнту, дзеля чаго прынцыповае значэньне мела наданьне дэпутацкім сходам статусу паўнамоцных паседжаньняў Вярхоўнага Савету. Група дэпутатаў на чале з В. Ганчаром распрацавала пакет матэрыялаў дзеля падрыхтоўкі і правядзеньня паўнамоцных паседжаньняў Вярхоўнага Савету^[54]. Сярод дэпутатаў нават пачаўся другі збор подпісаў за імпічмэнт, але пастанова аб пазбаўленьні дэпутацкіх мандатаў чальцоў Палаты прадстаўнікоў была заблякаваная камуністамі, аграрамі і часткай сацыял-дэмакратаў. У выніку Вярхоўны Савет не прызнаў за сабой права зьбіраць парлямэнцкія сэсіі.

Такім чынам, Вярхоўны Савет захаваў легітымнасьць і здольнасьць прымаць палітычныя заявы, але згубіў мэханізм іх выкананьня і паўнамоцтвы на прыняцьцё пастановаў, якія б закраналі дзейнасьць беларускага дзяржапарату. З створаным А. Лукашэнкам Нацыянальным сходам адбылося адваротнае. Зь яго зьяўленьнем парлямэнцкая работа пераўтварылася з палітычнай у тэхнічную. За першыя месяцы яго працы не было падрыхтавана ніводнага законапраекту. Ранейшыя напрацоўкі Вярхоўнага Савету і прэзыдэнцкія ініцыятывы прымаліся амаль без абмеркаваньня. Спрэчкам замінала нежаданьне дэпутатаў наклікаць на сябе падазрэньні ў неляяльнасьці. Нягледзячы на прысутнасьць у ПП НС групы камуністаў-чыкінцаў, а пасьля выбараў 15 кастрычніка 2000 г. і прадстаўнікоў іншых прапрэзыдэнцкіх партыяў, дэпутаты ў новым парлямэнце дыстанцыююцца ад якой-небудзь выразнай ідэалёгіі. Фактычна, ступень уплыву ў парлямэнце стала вызначацца блізінёй да структураў выканаўчае ўлады і асабіста да віцэ-сьпікера Палаты прадстаўнікоў У. Канаплёва. Першыя дэпутацкія аб’яднаньні аформіліся толькі ў ПП НС 2 скліканьня. Фракцыя «Адзінства» на чале з намесьнікам старшыні камісіі па нацыянальнай бясьпецы Валянцінам Сімірскім, што зьявілася ў траўні 2001 г., створана «дзеля ўмацаваньня аўтарытэту дзяржаўнае ўлады сярод насельніцтва і спрыяньня працэсу інтэграцыі Беларусі з Расіяй». Зьяўленьню беларускага «Адзінства», у якое ўвайшло больш за 40 дэпутатаў, папярэднічалі кантакты ейнага кіраўніцтва з аднайменнай парлямэнцкай расійскай фракцыяй. Другая фракцыя ПП НС, створаная на ўзор «Эўраклюбу» ў Дзярждуме Расіі, атрымала назоў «Эўропа — наш супольны дом». Аб’яднаных у яе 14 дэпутатаў узначаліў намесьнік старшыні камісіі па міжнародных справах і сувязях з СНД Анатоль Красуцкі. Галоўнай мэтай гэтай групоўкі стала «паскарэньне працэсу легітымізацыі Нацыянальнага сходу з боку эўрапейскіх міжпарлямэнцкіх арганізацыяў». Партыйных фракцыяў у Нацыянальным сходзе дагэтуль няма.

Адсутнасьць у Беларусі легітымнага парлямэнту пакінула краіну без прадстаўніцтва ў Парлямэнцкай асамблеі (ПА) АБСЭ з 22 лютага 2001 г. Пасьля чарговай сэсіі ПА АБСЭ 6—10 ліпеня пастанова аб прадстаўніцтве Беларусі была перанесена на чарговае паседжаньне ПА АБСЭ. Такім чынам, да другіх выбараў беларускага прэзыдэнта створаная А. Лукашэнкам структура заканадаўчай улады не была прызнаная легітымнай.

Судовая ўлада

Вызначальным момантам у ломцы сыстэмы судовай улады стала замена судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду. У першым складзе КС на чале з В. Ціхінем праіснаваў два з паловай гады. Да рэфэрэндуму ён рэальна намагаўся выконваць ролю арбітра ў спрэчках паміж прэзыдэнтам і парлямэнтам.

Хаця супярэчнасьці паміж выканаўчай і судовай уладай былі не такімі заўважнымі, як канфлікты прэзыдэнта з парлямэнтам, тым ня менш Лукашэнка разглядаў частку судзьдзяў КС як «памагатых апазыцыі». Зь цягам часу ў Канстытуцыйнага Суду выразна вызначыліся апанэнты — гэтак званыя «афіцыйныя» юрысты, якія прадстаўлялі Адміністрацыю прэзыдэнта ды іншыя дзяржаўныя ўстановы, прадстаўнікі Прававой кансультацыйнай рады пры прэзыдэнту, правазнаўцы з Нацыянальнай акадэміі навук. На кожную пастанову КС яны адказвалі крытычнымі публікацыямі і камэнтарамі. У той час як Канстытуцыйны Суд кіраваўся ў сваіх пастановах Канстытуцыяй і дзейнымі законамі, «афіцыйныя юрысты» спасылаліся на тэорыю двух тыпаў законаў, вызначаючы прававыя і неправавыя законы. Ускладніліся ўмовы працы і ўнутры КС, дзе прафэсійныя разыходжаньні прынялі асабісты характар. Цяжэй за ўсё захоўваць палітычную нэўтральнасьць было напярэдадні рэфэрэндуму, калі напружанасьць у грамадзтве была надзвычайнай, і некаторыя палітыкі заяўлялі аб небясьпецы дзяржаўнага перавароту. Суд здолеў прыняць пастанову аб кансультацыйным характары вынікаў лістападаўскага рэфэрэндуму. Тым ня менш, судзьдзі не рызыкнулі распачаць працэдуру імпічмэнту, ініцыяваную 73 дэпутатамі Вярхоўнага Савету 19 лістапада 1996 г. 26 лістапада КС прыняў канчатковую пастанову аб спыненьні гэтае справы ў сувязі з адсутнасьцю заяўніка^[55].

Пасьля рэфэрэндуму 5 судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду на імя прэзыдэнта падалі заявы аб адстаўцы. У новай Канстытуцыі паўнамоцтвы Канстытуцыйнага Суду зьмясьціліся ў адным артыкуле. КС быў пазбаўлены права ўзбуджаць справы на ўласную ініцыятыву, а яго пастановы згубілі абавязковую сілу. Згодна з арт. 116 Канстытуцыі 1996 г., у КС уваходзяць 12 судзьдзяў, зь якіх палова, у тым ліку і старшыня КС, прызначаецца прэзыдэнтам. Другая палова судзьдзяў КС абіраецца верхняй палатай Нацыянальнага сходу (гл. на гэты конт наступны артыкул Міхаіла Пастухова і Аляксандра Вашкевіча).

Судзьдзя КС М. Пастухоў, дэманструючы адданасьць Канстытуцыі 1994 г., накіраваў сваю заяву аб адстаўцы Вярхоўнаму Савету, які прыняў пастанову пакінуць яго на сваёй пасадзе. У выніку М. Пастухоў хадзіў на працу да 24 студзеня 1997 г., пакуль прэзыдэнт не выдаў указ аб вызваленьні яго «ў сувязі з сканчэньнем тэрміну паўнамоцтваў» у парушэньне ўласнае ж Канстытуцыі. Між тым, яшчэ 4 студзеня 1997 г. прэзыдэнт Лукашэнка пацьвердзіў паўнамоцтвы чатырох судзьдзяў, што засталіся ў КС, і прызначыў двух новых, а 24 студзеня вышэйшая палата Нацыянальнага сходу абрала яшчэ 5 судзьдзяў.

4 сакавіка 11 судзьдзяў КС прынесьлі прысягу, а прэзыдэнт Лукашэнка параіў ім трымацца далей ад палітыкі. 15 красавіка 1997 г. на ініцыятыву старшыні Палаты прадстаўнікоў Анатоля Малафеева, старшыні Вярхоўнага суду Валянціна Сукалы, міністра юстыцыі Генадзя Варанцова і намесьніка генпракурора Аляксандра Іваноўскага Канстытуцыйны Суд на чале з Рыгорам Васілевічам перагледзеў і скасаваў пастанову ад 4 лістапада 1996 г. аб кансультацыйным характары рэфэрэндуму. Новы склад КС, па-першае, зьвярнуўся да адваротнага дзеяньня закону і паспрабаваў абгрунтаваць прыняцьцё новай Канстытуцыі ейным жа артыкулам аб праве прэзыдэнта прызначаць рэфэрэндум, па-другое, новы КС ускосна прызнаў, што да 15 красавіка 1997 г. дзейнічала пастанова былога складу КС ад 4.11.96. Таму сэнс гэтай пастановы быў выключна палітычны: КС прадэманстраваў ляяльнасьць прэзыдэнту Лукашэнку і падзяліў зь ім адказнасьць за зьмену канстытуцыйнага ладу ў краіне.

15 ліпеня ў Закон аб Канстытуцыйным Судзе былі ўнесены зьмены. КС быў пазбаўлены права даваць заключэньні аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі, а таксама разглядаць справы на ўласную ініцыятыву. Затое яму нададзена права на прапанову прэзыдэнта даваць заключэньні аб парушэньні Канстытуцыі парлямэнтам. У выніку конча пахіснуўся міжнародны аўтарытэт беларускага Канстытуцыйнага Суду. Калі ў лістападзе 1994 г. В. Ціхіня ад імя беларускага КС даслаў у аўтарытэтную міжнародную арганізацыю «Канфэдэрацыя Канстытуцыйных Судоў Эўропы» заяву аб жаданьні далучыцца, ягоная просьба была падтрыманая КС Польшчы. 9 кастрычніка 1997 г. якраз гэтая арганізацыя адмовілася падтрымаць заяву, якую прывёз у Варшаву новы старшыня КС Р. Васілевіч. Старшыня польскага КС заявіў, што ад Беларусі чакаюцца тлумачэньні адносна адстаўкі ранейшага складу суду і нагадаў, што ўмовай прыняцьця ў Канфэдэрацыю зьяўляецца выкананьне прававых стандартаў дэмакратычнай дзяржавы.

Пасьля рэфэрэндуму суды апынуліся ў поўнай залежнасьці ад выканаўчай улады ў такіх пытаньнях, як службовая кар’ера, фінансавае, жыльлёвае і матэрыяльна-тэхнічнае забесьпячэньне сваіх супрацоўнікаў. Як адзначае М. Пастухоў, у апошнія гады яны сталі зьдзяйсьняць правасудзьдзе не на падставе Канстытуцыі і законаў, а ў адпаведнасьці з дэкрэтамі прэзыдэнта. Напрыклад, дэкрэт «Аб выкананьні судамі г. Менску дэкрэту прэзыдэнта РБ ад 5.03.97», распрацаваны ў дзяржсакратарыяце Рады бясьпекі на падставе матэрыялаў аб парушэньнях дэкрэту №5 ад 5 сакавіка 1997 г. «Аб сходах, мітынгах, вулічных шэсьцях, дэманстрацыях і пікетах», ёсьць бесьпярэчным умяшаньнем выканаўчай улады ў працэс вядзеньня судовых справаў[б].

У такіх умовах частку судовых функцыяў дзяржавы паспрабавала ўзяць на сябе грамадзтва. 10 чэрвеня 1998 г. з ініцыятывай стварэньня грамадзкага суду над службовымі асобамі, якія парушаюць правы і свабоды грамадзянаў, выступіў Нацыянальны выканаўчы камітэт — створаная дэпутатамі Вярхоўнага Савету выканаўчая структура, якая выконвала ролю грамадзкага кааліцыйнага ўраду. Паколькі юрыдычных актаў дзеля паўнавартага дзеяньня такога суду ў Беларусі не існуе, яму вырашана надаць статус грамадзкага. Скаргі, звароты і заявы грамадзянаў павінны фіксавацца ў грамадзкім судзе дзеля таго, каб быць разгледжанымі, калі ў Беларусі будзе ўзноўлена законнасьць і імі змогуць заняцца сапраўдныя судовыя органы. Грамадзкі суд сфармаваны пры прэзыдыюме Вярхоўнага Савету і мае на мэце займацца справамі ня толькі грамадзянаў, але і грамадзкіх аб’яднаньняў.

Выканаўчая ўлада

Як кіраўнік выканаўчай улады, паводле арт. 84 Канстытуцыі 1996 г. прэзыдэнт набыў права прызначаць рэфэрэндумы і выбары ў Палату прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі, ствараць і рэарганізаваць сваю адміністрацыю ды іншыя органы дзяржаўнага кіраваньня, вызначаць структуру ўраду, прызначаць і звальняць прэм’ер-міністра, міністраў ды іншых чальцоў ураду, са згоды Савету Рэспублікі прызначаць старшыняў Канстытуцыйнага Суду, Вярхоўнага суду, Вышэйшага гаспадарчага суду, старшыняваць на паседжаньнях ураду. Арт. 101 надзяляе прэзыдэнта правам выданьня часовых дэкрэтаў зь сілай закону з далейшым разглядам у трохдзённы тэрмін Палатай прадстаўнікоў, а затым Саветам Рэспублікі[в].

Хаця ў Канстытуцыі за кіраўніком выканаўчае ўлады замацаваныя «царскія», паводле словаў беларускага прэзыдэнта, паўнамоцтвы, на практыцы перавышаюцца і яны. Так 24 сьнежня 1998 г. прэзыдэнт Лукашэнка выдаў указ аб прызначэньні выбараў у мясцовыя Саветы, дзе спасылаўся на закон аб выбарах, які ўступіў у сілу толькі праз 5 дзён. Шмат якія прэзыдэнцкія дэкрэты ўвайшлі ў супярэчнасьць як зь беларускім заканадаўствам, так і зь міжнародна-прававымі актамі, ратыфікаванымі Беларусяй. Між тым правамоцнасьць прэзыдэнта выдаваць такія дэкрэты выклікае сумневы як мінімум па трох прычынах: па-першае, з-за нелегітымнасьці Канстытуцыі 1996 г. дзякуючы шматлікім парушэньням заканадаўства падчас рэфэрэндуму, на падставе вынікаў якога яна ўступіла ў сілу; па-другое, у Канстытуцыі 1996 г. арт. 101 аб паўнамоцтвах прэзыдэнта разыходзіцца з арт. 7, дзе замацаваны прынцып вяршэнства Канстытуцыі; па-трэцяе, прэзыдэнт Лукашэнка зьдзяйсьняе свае заканадаўчыя паўнамоцтвы без прыняцьця адпаведнага закону.

Створаная Лукашэнкам сыстэма кіраваньня дазваляе прысутнічаць ува ўсіх сфэрах дзяржавы і грамадзтва, кантраляваць іх, але не адказваць за канкрэтныя промахі. Кіраваньне эканомікай адбываецца адначасова з трох структураў: Адміністрацыі прэзыдэнта, Савету міністраў і Рады бясьпекі. Няяснасьць заданьняў, якія вымушаны вырашаць урад, нявызначанасьць паўнамоцтваў, дубляваньне выканаўчых функцыяў паміж Саветам міністраў і Адміністрацыяй прэзыдэнта выракаюць выканаўчую ўладу на неэфэктыўнасьць. Адказнасьць за неэфэктыўнасьць кіраваньня эканомікай перакідваецца на ніжэйшыя ўзроўні ўлады.

У арт. 84 Канстытуцыі зафіксавана права кіраўніка выканаўчае ўлады ўтвараць «кансультацыйна-дарадчыя ды іншыя органы пры прэзыдэнту», функцыі і паўнамоцтвы якіх не ўдакладняюцца. Гэтае палажэньне замацавала статус спэцслужбаў, якія не падпарадкоўваюцца нікому, апрача прэзыдэнта. Рэальна такое становішча склалася яшчэ да 1996 г. (нават сьледчы ў асабліва важных справах пры Генэральным пракурору ня змог вызначыць, да якіх органаў належаць работнікі службаў, якія зьбілі дэпутатаў ВС 12 скліканьня ўночы з 11 на 12 красавіка 1995 г., а кіраўнік Галоўнага ўпраўленьня дзяржаховы, якое выкарыстоўвалася дзеля зрыву работы Цэнтральнай выбарчай камісіі 15 лістапада 1996 г., Міхаіл Цесавец, хаця і ўваходзіў у Калегію Міністэрства ўнутраных справаў, зь верасьня 1995 г. міністру ўнутраных справаў не падпарадкоўваўся). Такая структура, як служба аховы прэзыдэнта, створаная па-над органамі дзяржбясьпекі і міліцыі, ёсьць «кішэннай» сілавой службай Лукашэнкі.

Паралельная прэзыдэнцкай вэртыкалі структура выканаўчай улады была ўтворана Вярхоўным Саветам. У лютым 1997 г. зьявілася Нацыянальная эканамічная рада (НЭР), узначаленая віцэ-сьпікерам Генадзем Карпенкам. Кіруючыя пасады ў ёй занялі дэпутаты фракцыі «Грамадзянскае дзеяньне», якія і выступілі ініцыятарамі яе стварэньня. Як выканаўчы орган легітымнага, хаця і безуладнага, парлямэнту НЭР прэтэндавала на ролю грамадзкага кааліцыйнага ўраду. Дзеля павелічэньня ролі грамадзкасьці ў сваёй рабоце НЭР 14 кастрычніка 1997 г. была ператворана ў Нацыянальны выканаўчы камітэт (НВК) з больш шырокім колам заданьняў. Апрача эканомікі ў яго кампэтэнцыю ўвайшлі такія галіны дзяржаўнага кіраваньня, як абарона, бясьпека, мясцовае самакіраваньне, адукацыя і навука, нацыянальныя і рэлігійныя ўзаемадачыненьні. Галоўным прынцыпам фармаваньня НВК былі абвешчаныя прафэсіяналізм і прадстаўнічасьць. Склад НВК быў вызначаны Прэзыдыюмам Вярхоўнага Савету на перамовах з палітычнымі партыямі і грамадзкімі рухамі. Чальцы НВК прызначаліся Прэзыдыюмам ВС пры ўзгадненьні з кіраўніцтвам арганізацыяў, што ўзялі ўдзел у фармаваньні НВК. Кіраўніцтва арганізацыяй зьдзяйсьняў старшыня (Генадзь Карпенка, а з 21 красавіка 1999 г. — Мечыслаў Грыб). НВК быў утвораны як пастаянна дзеючы выканаўчы орган улады. У перапынках паміж штомесячнымі паседжаньнямі НВК працавалі яго камітэты, якіх на 19 лютага 1998 г. налічвалася 15. НВК распрацаваў канцэпцыю і праграму эканамічных рэформаў, падрыхтаваў канцэпцыю нацыянальнага разьвіцьця РБ, у сьнежні 1998 г. НВК выпрацаваў болей за 50 законапраектаў, прыняў шэраг зваротаў да грамадзкасьці, органаў дзяржаўнай улады Беларусі, а таксама да замежных краін і міжнароднай супольнасьці. Між тым, прадстаўнікі НВК так і ня здолелі ня толькі паўплываць на палітыку афіцыйнага ўраду, але і атрымаць магчымасьць выступіць на дзяржаўных тэле- і радыёканалах. Да канца 1999 г. мэты НВК заставаліся ранейшымі — аб’яднаньне вакол сябе апазыцыйных сілаў дзеля прадухіленьня разбуральнай эканамічнай дзейнасьці ўладаў і абарона правоў грамадзянаў. На практыцы дзейнасьць НВК была адным з этапаў каардынацыі дзеяньняў розных дэмакратычных сілаў ува ўмовах умацаваньня аўтарытарызму.

Высновы

Супярэчнасьці паміж выканаўчай і заканадаўчай галінамі ўлады і тэндэнцыя да празьмернай канцэнтрацыі ўлады ў руках прэзыдэнта часта адзначаюцца палітолягамі ў якасьці характэрнай для пераходных грамадзтваў праблемы. Фармальна з увядзеньнем у дзеяньне новай Канстытуцыі паўпрэзыдэнцкая рэспубліка ператварылася ў прэзыдэнцкую. У працэсуальным жа аспэкце адбыліся больш грунтоўныя зьмены. З рэфэрэндумам у Беларусі распачаліся новыя адносіны паміж дзяржавай і грамадзтвам. Апазыцыйныя сілы не прызналі створаных уладай прадстаўнічых структураў, у выніку чаго выбары сталі адбывацца па-за полем палітычнай барацьбы. Для выбарцаў удзел у галасаваньні стаў гарантавана азначаць удзел у рэпрадукцыі ўлады, якая існуе незалежна ад іх. Скасаваньне прынцыпу падзелу ўладаў, зьнікненьне электаральнай канкурэнцыі надалі адвольным інтэнцыям кіраўніка дзяржавы ролю крыніцы права.

Пры парушэньні законаў беларускі прэзыдэнт перастаў сустракаць сур’ёзны супраціў. Падпарадкаваньне ўсіх галінаў улады амаль зьнішчыла юрыдычна абгрунтаваныя магчымасьці эфэктыўнага ўзьдзеяньня на кіраўніка выканаўчае ўлады. Ключавыя пасады ў органах дзяржаўнагакіраваньня былі пераразьмеркаваныя за прынцыпам ляяльнасьці. Панаваньне нефармальных інстытутаў улады, замацаваньне ў рабоце дзяржапарату «параканстытуцыйных практык» сьведчыць аб дэградацыі інстытуцыйнай структуры беларускага грамадзтва. Шырыня кампэтэнцыі бюракратычнага апарату і сілавых структураў не забясьпечваюць эфэктыўнасьці дзяржавы. Дырэктыўныя і рэпрэсіўныя мэтады ўзьдзеяньня на эканоміку і грамадзтва сталі для Беларусі асноўным мэтадам рэгуляваньня. Паколькі сфэры кіраваньня, якія былі аб’ектам кампэтэнцыі дзяржаўнага апарату, перайшлі ў сфэру асабістай кампэтэнцыі кіраўніка дзяржавы, у грамадзтве не засталося адносінаў, абароненых ад умяшальніцтва непрадказальнае ўлады.

Для аналізу мэханізмаў зьдзяйсьненьня ўлады ў постаўтарытарных грамадзтвах палітолягі лічаць прыдатнай ідэю Г. О’Донэла, які прапануе ацэньваць постаўтарытарны рэжым на падставе таго, якія ў ім замацоўваюцца інстытуты — фармальныя ці нефармальныя. Фармальныя інстытуты характэрныя для «сталых» дэмакратыяў, дзе зьдзяйсьняецца прынцып вяршэнства права (rule of law). Нефармальныя інстытуты (arbitrary rulе) пануюць там, дзе дэмакратычныя працэдуры выкарыстоўваюцца ў якасьці фасаду для кліентэлісцкіх адносінаў і патрыманіяльнага панаваньня[г]. Як правіла, яны запаўняюць сабой тыя сфэры адносінаў, якія не ахопліваюцца прававым рэгуляваньнем. Калі нефармальныя практыкі дзейнічаюць у пазаправавым асяродзьдзі, яны маюць неправавы (unlegal) характар, у выпадку ж парушэньня нормаў, зафіксаваных у нарматыўных актах, маюць месца антыправавыя (illegal) дзеяньні, ці звычайныя злачынствы.

У выпадку скасаваньня незалежнасьці судовай улады незаконныя дзеяньні могуць набываць вонкава легітымны характар сталага панаваньня. У Беларусі гэтаму спрыяла супрацьпастаўленьне праву народнага волевыяўленьня, якое ў масавай сьвядомасьці аказалася вышэйшай інстанцыяй. Папулісцкая рэвалюцыя як спосаб набыцьця ўлады вызначыла і характар далейшае яе зьдзяйсьненьня. Стаўка кіраўніка дзяржавы на прававы нігілізм насельніцтва зрабіла парушэньні закону буднай практыкай, якая набыла вызначальны характар для беларускае палітычнае сыстэмы. Па-першае, яны дазволілі адмяніць рэгуляцыйную функцыю сыстэмы права ў чыста інструмэнтальную, што дапамагло ўсталяваць кантроль над грамадзтвам і прадухіліць яго зваротнае ўзьдзеяньне на ўладу. Па-другое, правапарушэньні на ўсіх узроўнях дзяржаўнага кіраваньня сталі дадатковым фактарам унутранага згуртаваньня эліты. Па-трэцяе, адсутнасьць права як фактару абароны інтарэсаў грамадзянаў стымулюе іх залежнасьць ад улады. Як адзначыў С. Багданкевіч, «абарону ад свавольства ўлады насельніцтва шукае ў той жа ўлады»[д].

Дырэктыўнае кіраваньне зьдзяйсьняецца ўладай без апэляцыі да закону, і якраз у такой сыстэме сацыяльнага рэгуляваньня бальшыня грамадзтва адчувае сябе абароненай. Пры гэтым бальшыня з тых, хто ацэньвае прававую сытуацыю ў Беларусі як ненармальную, зьвязвае гэта з палітыкай А. Лукашэнкі. Акурат яны складаюць патэнцыйную базу апазыцыі яму і ўспрымаюцца прадстаўнікамі ўлады як «дэвіянтная» група.

Скасаваньне агульных правілаў замацоўвае наяўную сыстэму панаваньня, але разбурае дзяржаўны апарат. У меру канцэнтрацыі ўлады ананімны мэханізм зьдзяйсьненьня дзяржаўнае ўлады трапляе ў залежнасьць ад канкрэтных асобаў, што ў рэшце рэшт разбурае аўтаномію дзяржавы. Пры недастатковай аўтаноміі дзяржава губляе магутнасьць: фармалізаваныя бюракратычныя працэдуры замяняюцца адвольнымі пастановамі, якія лёгка прымаюцца, але вагары іх выкананьня палягаюць у фармальных інстытутах, на скасаваньні якіх і грунтуецца ўлада. Таму, хаця кампэтэнцыя дзяржавы фармальна пашыраецца, у сапраўднасьці дзяржаўнае кіраваньне зьдзяйсьняецца выбіральна. Інстытуцыйная дэградацыя беларускага грамадзтва разбурае таксама адзінае сэнсавае поле ўзаемадзеяньня ня толькі асобных элемэнтаў дзяржавы, але і дзяржавы і грамадзкасьці. Нездарма асяродкі незалежнага беларускага грамадзтва дэманструюць большую зацікаўленасьць у захаваньні прававых нормаў, чымся дзяржава^[56].

Канстытуцыйны суд і канстытуцыйны крызыс 1996 г.

Перадгісторыя

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, прынятая 15 сакавіка 1994 году, упершыню ў гісторыі беларускага канстытуцыяналізму прадугледзела ўсталяваньне ў краіне адмысловага органу канстытуцыйнага кантролю — Канстытуцыйнага Суду. У Канстытуцыю ўвайшоў разьдзел з васьмёх артыкулаў, які рэгуляваў кампэтэнцыю, парадак фармаваньня Канстытуцыйнага Суду і прававы статус судзьдзяў. Гэты разьдзел уваходзіў у частку VI Асноўнага Закону пад назовам «Дзяржаўны кантроль і нагляд». Такім чынам быў падкрэсьлены асаблівы статус Канстытуцыйнага Суду ў сыстэме дзяржаўных органаў.

30 сакавіка 1994 году, праз 15 дзён пасьля прыняцьця Канстытуцыі, быў прыняты Закон «Аб Канстытуцыйным Судзе Рэспублікі Беларусь». Ён складаўся з 57 артыкулаў у чатырох разьдзелах^[57]. Сымбалічна, што гэта адбылося ў дзень уступленьня ў дзеяньне новага Асноўнага Закону.

На адзінаццаць пасадаў судзьдзяў прэтэндавала каля 40 кандыдатаў^[58]. Зь іх дэпутаты ўхвалілі толькі васьмярых. Яшчэ адна кандыдатура была прапанаваная беспасярэдне ў часе сэсіі. Такім чынам, 28 красавіка 1994 году на пазачарговай сэсіі Вярхоўнага Савету быў абраны паўнамоцны склад Канстытуцыйнага Суду (паводле артыкула 12 Закону аб Канстытуцыйным Судзе, ён меў права пачаць працаваць і прымаць пастановы, калі ў ягоны склад абраныя ня менш за 7 судзьдзяў)^[59]. Яшчэ двух судзьдзяў даабралі 25 траўня 1996 г.^[60].

Шмат хто з судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду да абраньня на гэтую пасаду займаў высокія пасады ў органах выканаўчай улады: намесьнік міністра юстыцыі, намесьнік міністра ўнутраных справаў, начальнік юрыдычнага ўпраўленьня ўраду, намесьнік начальніка навукова-дасьледчага аддзелу Вышэйшых курсаў КДБ, намесьнік старшыні Вышэйшай атэстацыйнай камісіі. У склад Канстытуцыйнага Суду абралі двух судзьдзяў Вярхоўнага і Менскага гарадзкога судоў. Чальцамі суду сталі таксама загадчык юрыдычнага аддзелу Сакратарыяту Вярхоўнага Савету, начальнік катэдры Акадэміі міліцыі і два дацэнты катэдры канстытуцыйнага права Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. Агулам у першым складзе суду былі тры дактары і тры кандыдаты юрыдычных навук, адзін з дактароў (Валер Ціхіня) меў годнасьць члена-карэспандэнта Акадэміі навук Беларусі.

Ужо ў першыя гады дзейнасьці Канстытуцыйны Суд вызначыў сваё месца ў палітычнай сыстэме грамадзтва. Ён разгледзеў больш за 40 справаў, датычных канстытуцыйнасьці законаў парлямэнту, указаў прэзыдэнта, пастановаў ураду. Бальшыня зь іх мела на мэце абарону канстытуцыйных правоў і свабодаў грамадзянаў.

Трэба адзначыць, што цягам 1995-1996 гадоў асноўным парушальнікам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі быў прэзыдэнт А. Лукашэнка. Ягоныя ўказы часта падмянялі дзейныя законы і парушалі канстытуцыйныя правы і свабоды грамадзянаў. Пад лістапад 1996 году Канстытуцыйны Суд прызнаў неканстытуцыйнымі (цалкам або ў пэўных частках) 17 указаў і 1 распараджэньне Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі.

Канстытуцыйны Суд апынуўся ў эпіцэнтры «лістападаўскіх падзеяў» 1996 году, калі прэзыдэнт А. Лукашэнка выступіў з ініцыятывай правядзеньня нацыянальнага рэфэрэндуму. На прапанову Старшыні Вярхоўнага Савету С. Шарэцкага Канстытуцыйны Суд зрабіў заключэньне пра рэкамэндацыйны характар рэфэрэндуму па пытаньні зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі, пра што быў зроблены адпаведны запіс у бюлетэні. А напярэдадні рэфэрэндуму, 19 лістапада, у Канстытуцыйны Суд паступіла прапанова 73 дэпутатаў Вярхоўнага Савету пачаць працэдуру адхіленьня А. Лукашэнкі ад пасады прэзыдэнта. Праз шэраг прычынаў, пра якія будзе сказана ніжэй, суд ня здолеў завяршыць разгляду гэтай справы.

Спасылаючыся на вынікі лістападаўскага 1996 году рэфэрэндуму, А. Лукашэнка ўвёў у дзеяньне новую рэдакцыю Канстытуцыі, якая іначай разьмеркавала паўнамоцтвы паміж асноўнымі органамі дзяржаўнай улады. Судзьдзям Канстытуцыйнага Суду, якія не прызналі «новай» Канстытуцыі, прапанавалі напісаць заявы на ймя прэзыдэнта. Шасьцёра судзьдзяў, улучаючы старшыню, гэтак і зрабілі. Іх адстаўка была прынятая. Судзьдзя М. Пастухоў, які не схацеў зьвярнуцца з просьбай пра адстаўку, быў вызвалены з пасады «ў сувязі з заканчэньнем тэрміну паўнамоцтваў судзьдзі». У студзені 1997 году быў сфармаваны новы склад Канстытуцыйнага Суду. Старшыню суду (Р. Васілевіча) і пяцёра судзьдзяў прызначыў сваім указам А. Лукашэнка, астатніх шасьцёра судзьдзяў «абрала» верхняя палата Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі.

Такім чынам, цяпер у Беларусі дзейнічае Канстытуцыйны Суд, прызначаны прэзыдэнтам А. Лукашэнкам і яму падсправаздачны. Цікава, што за чатыры зь лішкам гады працы ён не разгледзеў ніводнага ўказу й дэкрэту прэзыдэнта наконт адпаведнасьці Канстытуцыі.

Парадак фармаваньня Канстытуцыйнага Суду і прававы статус судзьдзяў

Як вядома, у эўрапейскіх краінах існуюць розныя падыходы да адбору кандыдатаў на пасады судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду. У шмат якіх эўрапейскіх краінах права прызначаць судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду маюць некалькі органаў або службовых асобаў, што належаць розным галінам улады^[61]. Прапановы замацаваць такі парадак выказваліся і ў часе распрацоўкі праекту Закону аб Канстытуцыйным Судзе^[62]. Аднак заканадаўцы пайшлі іншым шляхам, устанавіўшы ў артыкуле 126 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі, што Канстытуцыйны Суд абіраецца Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусі з кваліфікаваных спэцыялістаў у галіне права ў колькасьці 11 судзьдзяў. Разьвіваючы канстытуцыйную норму, Закон аб Канстытуцыйным Судзе прадугледзеў, што судзьдзём можа быць абраны грамадзянін Рэспублікі Беларусі, які мае вышэйшую юрыдычную адукацыю, высокую кваліфікацыю ў галіне права і высокія маральныя якасьці^[63].

Працэдура абраньня чальцоў суду была падрабязна ўрэгуляваная разьдзелам V Часовага рэглямэнту Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі^[64]. Паводле артыкулу 71 гэтага акту, кандыдатуры на пасады судзьдзяў прапаноўваліся дэпутатамі Вярхоўнага Савету. Абмеркаваньне і галасаваньне адбывалася з улікам заключэньняў па кандыдатурах дзьвюх сталых камісіяў парлямэнту — з заканадаўства і зь дзяржаўнага будаўніцтва, а таксама Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету — органу, у які апрача сьпікера і віцэ-сьпікераў уваходзілі ex officio старшыні ўсіх сталых камісіяў парлямэнту. Адпаведна з прынятай працэдурай, кандыдат на пасаду судзьдзі павінен быў выступіць перад парлямэнтам з кароткай прамовай і адказаць на пытаньні дэпутатаў. У выпадку, калі колькасьць прэтэндэнтаў была большай за колькасьць вакансіяў, прадугледжвалася папярэдняе галасаваньне аб уключэньні кандыдатураў у сьпіс для тайнага галасаваньня. Рэглямэнт не дапускаў паўторнага вылучэньня на працягу адной сэсіі кандыдатуры, якая ў выніку галасаваньня не атрымала больш за палову галасоў ад агульнай колькасьці дэпутатаў парлямэнту, як і не дапускалася вылучэньне аднаго й таго кандыдата болей за два разы.

У артыкулах 36 і 126 Канстытуцыі Беларусі былі замацаваныя пэўныя абмежаваньні на дзейнасьць судзьдзі Канстытуцыйнага Суду. Так, асобы, абраныя ў склад суду, не маглі займацца прадпрымальніцкай дзейнасьцю, выконваць іншую аплатную працу, акрамя выкладчыцкай і навукова-дасьледчай, якая не суправаджалася заняцьцём штатным пасадаў. Яны (як і судзьдзі агульных судоў) не маглі быць дэпутатамі, а таксама чальцамі палітычных партыяў і іншых грамадзкіх аб’яднаньняў, якія перасьледавалі палітычныя мэты.

Цяжка растлумачыць, чым кіраваліся дэпутаты парлямэнту, усталяваўшы для судзьдзяў КС гранічны ўзрост знаходжаньня на пасадзе ў 60 год. У праектах Закону і Канстытуцыі, якія неаднаразова перарабляліся, фігуравалі лічбы 65 і 70 год. Тым ня менш, якраз 60-гадовы ўзрост быў замацаваны ў канчатковым варыянце. Паводле пункту 5 артыкула 100 Асноўнага Закону, кандыдатуру для абраньня на пасаду старшыні суду павінен быў прапаноўваць прэзыдэнт, у той час як паводле артыкула 13 Закону аб Канстытуцыйным Судзе намесьнік старшыні абіраўся самімі судзьдзямі з свайго складу. Больш за год пасада старшыні была вакантная, бо кандыдатура Дзьмітрыя Булахава, старшыні парлямэнцкай камісіі з заканадаўства, прапанаваная прэзыдэнтам, не набрала неабходнай колькасьці галасоў^[65].

Артыкул 13 Закону аб Канстытуцыйным Судзе прадугледжваў, што ў выпадку адсутнасьці старшыні і яго намесьніка або немагчымасьці выкананьня гэтымі асобамі сваіх абавязкаў, паўнамоцтвамі старшыні карыстаецца найстарэйшы векам судзьдзя, якім быў В. Ціхіня. Ён жа і быў абраны на пасаду старшыні суду з прапановы прэзыдэнта А. Лукашэнкі 23 сакавіка 1995 году^[66]. На пасаду намесьніка старшыні адкрытым галасаваньнем судзьдзяў быў абраны Валер Фадзееў^[67].

Артыкул 126 Канстытуцыі прадугледжваў, што судзьдзі абіраюцца на 11 год. Такая пастанова была прынятая дзеля таго, каб тэрмін паўнамоцтваў судзьдзяў не супадаў з тэрмінам паўнамоцтваў парлямэнту. У арт. 15 Закону аб Канстытуцыйным Судзе ўтрымлівалася норма, паводле якой судзьдзі маглі быць пераабраныя на новы тэрмін.

Старшыня Канстытуцыйнага Суду абіраўся на 5 год, пасьля чаго таксама мог быць пераабраны, але ўжо «на астатні тэрмін сваіх паўнамоцтваў у якасьці судзьдзі»^[68]. Выходзіла, што пры пераабраньні тэрмін яго паўнамоцтваў мог бы складаць ужо ня 5, а 6 год. Цікава, што ў Законе ўвогуле ня згадвалася, на які тэрмін абіраецца намесьнік старшыні, з чаго вынікала, што ён абіраўся на ўвесь тэрмін сваіх паўнамоцтваў, г. зн. на 11 год.

Артыкул 18 Закону аб Канстытуцыйным Судзе рэгуляваў пытаньне пра датэрміновае спыненьне паўнамоцтваў судзьдзяў па пастанове Вярхоўнага Савету і пры наяўнасьці адной з наступных акалічнасьцяў:

а) просьба судзьдзі пра адстаўку;

б) стан здароўя, які перашкаджае выкананьню абавязкаў;

в) сьмерць судзьдзі;

г) дасягненьне 60-гадовага ўзросту;

д) страта грамадзянства Рэспублікі Беларусі;

е) зьдзяйсьненьне ўчынкаў, якія дыскрэдытуюць Канстытуцыйны Суд;

ж) уступленьне ў дзеяньне датычнага судзьдзі абвінаваўчага выроку суду.

Зьвяртае на сябе ўвагу пункт «е» сваёй досыць расплывістай фармулёўкай, якая пры пэўных абставінах дазваляе выкарыстоўваць яе супраць судзьдзі, нежаданага з палітычных меркаваньняў. Больш за тое, ані Закон аб Канстытуцыйным Судзе, ані Часовы рэглямэнт Вярхоўнага Савету не рэгулявалі працэдуру спыненьня паўнамоцтваў судзьдзі.

У Канстытуцыі і Законе былі замацаваныя гарантыі незалежнасьці судзьдзяў. Згодна з часткай 4 арт. 126 Канстытуцыі, простае ці ўскоснае ўзьдзеяньне на Канстытуцыйны Суд альбо яго чальцоў, зьвязанае зь дзейнасьцю для ажыцьцяўленьні канстытуцыйнага кантролю, недапушчальнае і цягне адказнасьць, прадугледжаную законам.

Судзьдзі Канстытуцыйнага Суду не маглі быць прыцягнутыя да крымінальнай адказнасьці, арыштаваныя, іншым чынам пазбаўленыя асабістай свабоды бяз згоды Вярхоўнага Савету, апрача выпадкаў затрыманьня на месцы зьдзяйсьненьня злачынства. Крымінальная справа ў дачыненьні да судзьдзі Канстытуцыйнага Суду магла быць пачатая толькі Генэральным пракурорам, дый толькі пры згодзе парлямэнту (цікава, што Канстытуцыя замацоўвала ў дачыненьні да чальцоў КС больш высокі ўзровень абароны, чымся нават дэпутатаў парлямэнту, у адносінах да якіх у час паміж сэсіямі крымінальная справа магла быць распачатая пры згодзе Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету). Згодна з часткай 2 арт. 23 Закону аб Канстытуцыйным Судзе, недатыкальнасьць судзьдзі распаўсюджвалася на яго жытло і іншую законную ўласнасьць, службовае памяшканьне, транспарт, сродкі сувязі, карэспандэнцыю, рэчы й дакумэнты.

У сакавіку 1995 году ў Закон аб Канстытуцыйным Судзе былі ўнесеныя дапаўненьні, якія ўзмацнілі матэрыяльныя гарантыі дзейнасьці судзьдзяў^[69]. Гэтак, было прадугледжана, што судзьдзя, які выйшаў у адстаўку, пры наяўнасьці пэўнага працоўнага стажу атрымліваў права на выплату штомесячнай пажыцьцёвай дапамогі. Службовыя аклады судзьдзяў былі на ўзроўні акладу віцэ-сьпікера парлямэнту, а Старшыні Канстытуцыйнага Суду — на ўзроўні сьпікера. У Законе была ўсталяваная норма, згодна зь якой зьніжэньне існуючага ўзроўню матэрыяльна-тэхнічнага забесьпячэньня дзейнасьці Канстытуцыйнага Суду магло адбывацца толькі са згоды Вярхоўнага Савету.

Аднак у варунках, калі матэрыяльна-тэхнічнае абслугоўваньне суду зьдзяйсьнялася «ў парадку, вызначаным прэзыдэнтам», было цяжка дамагчыся рэалізацыі гэтых палажэньняў Закону. Напрыклад, паводле пастановы Савету міністраў, прынятай у чэрвені 1994 году, за кожным судзьдзём быў замацаваны пэрсанальны аўтамабіль, кіроўца якога быў адначасова целаахоўнікам судзьдзі. Пасьля першай жа пастановы суду аб прызнаньні неканстытуцыйнасьці ўказу прэзыдэнта пэрсанальныя аўтамабілі і целаахоўнікаў «адмацавалі». Колькасьць аўтамабіляў, замацаваных за судом, зьмяншалася ў прапарцыйнай залежнасьці ад павелічэньня актаў прэзыдэнта, прызнаных судом неканстытуцыйнымі. Пад лістапад 1996 году аўтамабілем мог карыстацца толькі старшыня суду.

Кампэтэнцыя Канстытуцыйнага Суду

Артыкул 132 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь абвяшчаў: «Кампэтэнцыя, арганізацыя і парадак дзейнасьці Канстытуцыйнага Суду вызначаюцца законам». Такім чынам, пералік паўнамоцтваў суду, замацаваны ў Канстытуцыі, ня быў вычарпальным. Некаторыя зь іх былі зафіксаваныя ў Законе аб Канстытуцыйным Судзе. Агулам характарызуючы кампэтэнцыю беларускага суду, можна сказаць, што яна была значна больш вузкаю ў параўнаньні з судамі бальшыні эўрапейскіх краінаў. Суд ня быў правамоцны ацэньваць канстытуцыйнасьці палітычных партыяў, тлумачыць Канстытуцыю, разглядаць канстытуцыйныя скаргі грамадзянаў.

Асноўным заданьнем Канстытуцыйнага Суду, у адпаведнасьці з арт. 125 Канстытуцыі, было зьдзяйсьненьне кантролю за канстытуцыйнасьцю нарматыўных актаў у дзяржаве. Паводле арт. 127 Асноўнага Закону, Канстытуцыйны Суд ажыцьцяўляў кантроль за канстытуцыйнасьцю: а) законаў; б) міжнародных дамоваў і іншых абавязкаў Рэспублікі Беларусі; в) прававых актаў міждзяржаўных утварэньняў, у якія ўваходзіць Рэспубліка Беларусь (перш за ўсё меліся наўвеце акты, прынятыя ў рамках Садружнасьці Незалежных Дзяржаваў); г) указаў прэзыдэнта; д) пастановаў кабінэту міністраў; е) актаў Вярхоўнага і Вышэйшага гаспадарчага судоў і Генэральнага пракурора, што маюць нарматыўны характар.

Акты, пералічаныя ў пунктах «а)» і «б)», маглі правярацца ня толькі на адпаведнасьць Канстытуцыі, але і міжнародным прававым актам, ратыфікаваным Беларусяй, а пералічаныя ў пунктах «в)», «г)», «д)» — таксама й на адпаведнасьць законам.

Канстытуцыя замацоўвала пералік суб’ектаў, якія мелі права ініцыяваць разгляд справы ў Канстытуцыйным Судзе. Гэта: 1) прэзыдэнт; 2) Старшыня Вярхоўнага Савету; 3) сталыя камісіі Вярхоўнага Савету; 4) група дэпутатаў Вярхоўнага Савету, лікам ня меншая за 70 чалавек (пры агульнай колькасьці дэпутатаў парлямэнту ў 260 чалавек); 5) Вярхоўны Суд; 6) Вышэйшы гаспадарчы суд; 7) Генэральны пракурор. Іншыя дзяржаўныя органы, грамадзкія аб’яднаньні, а таксама грамадзяне маглі зьвяртацца з прапановамі ініцыяваць праверку канстытуцыйнасьці пэўнага акту толькі да вышэйпералічаных суб’ектаў.

У Канстытуцыі мелася адмысловая норма (арт. 112), якая надавала права любому суду зьвяртацца ў Канстытуцыйны Суд, калі пры разглядзе пэўнай справы суд прыходзіў да высновы, што нарматыўны акт не адпавядае Канстытуцыі. У такім выпадку суд павінен быў прыняць пастанову ў адпаведнасьці з Канстытуцыяй і паставіць «ува ўстаноўленым парадку пытаньне аб прызнаньні дадзенага нарматыўнага акту неканстытуцыйным». Падрабязна «прыняты парадак» рэгуляваўся Законам аб судовым ладзе і статусе судзьдзяў Рэспублікі Беларусі. Згодна з гэтым Законам, старшыні раённых, гарадзкіх, абласных, а таксама міжгарнізонных вайсковых судоў і Старшыня Беларускага вайсковага суду маюць права хадайнічаць перад Вярхоўным Судом Рэспублікі Беларусі аб унясеньні прапановаў у Канстытуцыйны Суд аб праверцы канстытуцыйнысьці нарматыўных актаў^[70]. Дасюль у практыцы яшчэ не было выпадкаў такіх хадайніцтваў.

За першыя два з паловай гады дзейнасьці Канстытуцыйнага Суду найбольш часта да яго зьвярталіся Старшыня Вярхоўнага Савету, сталыя камісіі парлямэнту і групы дэпутатаў парлямэнту лікам ня менш за 70 чалавек. Агулам за пэрыяд з 1994 году да лістапада 1996 году ў пытаньні канстытуцыйнасьці былі разгледжаныя 46 нарматыўных актаў, зь якіх не адпаведнымі Канстытуцыі цалкам альбо часткова былі прызнаныя 13 законаў, 4 пастановы Вярхоўнага Савету, 17 указаў прэзыдэнта, 3 пастановы ўраду, адна пастанова Пленуму Вярхоўнага суду, адна пастанова выканаўчага камітэту Менскага гарадзкога Савету.

Асаблівасьцю прававога статусу Канстытуцыйнага Суду, у адрозьненьне ад судоў іншых эўрапейскіх краінаў, было права суду на сваю ініцыятыву разглядаць пытаньне аб адпаведнасьці нарматыўных актаў любога дзяржаўнага органа, грамадзкага аб’яднаньня Канстытуцыі, законам, міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусяй. Варта адзначыць, што Канстытуцыйны Суд, асабліва на пачатку сваёй дзейнасьці, досыць часта карыстаўся правам пачынаць справы з уласнай ініцыятывы, што сталася нагодай упікаць суд у «юрыдычным актывізьме» і, безумоўна, было адной з прычынаў, што падштурхнула А. Лукашэнку ініцыяваць канстытуцыйную рэформу ўвосень 1996 году.

Замежныя адмыслоўцы, якія рэцэнзавалі праект Закону аб Канстытуцыйным Судзе, выказвалі заклапочанасьць у сувязі з тым, што існаваньне такога права дае падставу сумненьням у нэўтральнасьці і палітычнай бесстароннасьці суду. А. Блянкенагель, прыкладам, паказваў, што наяўнасьць уласнай ініцыятывы правакуе суд на судова-прававую актыўнасьць і пазбаўляе яго магчымасьці выконваць свае першапачатковыя функцыі і не дае баком ставіцца да гэтай інстанцыі як да суду.

Тым ня менш, заканадаўца не прыслухаўся да гэтых заўвагаў і надаў суду на канстытуцыйным узроўні права распачынаць справы з уласнае ініцыятывы. На гэтае рашэньне паўплывалі як мінімум тры акалічнасьці. Па-першае, быў улічаны досьвед працы Камітэту Канстытуцыйнага нагляду СССР, які меў такое права. Па-другое, меркавалася, што суд будзе асьцярожна выкарыстоўваць гэтае права, разглядаючы толькі акты, якія абмяжоўвалі канстытуцыйныя правы й свабоды грамадзянаў. Па-трэцяе, орган канстытуцыйнага кантролю быў новаю зьявай у палітычнай і прававой сыстэмах дзяржавы. Некаторыя дэпутаты лічылі, што наданьне суду такога права заахвоціць да актыўнасьці іншых суб’ектаў, што могуць ініцыяваць звароты і «заняць» суд дастатковай колькасьцю працы. Меркавалася, што Канстытуцыйны Суд будзе распачынаць справы з свае ініцыятывы адно на першым этапе сваёй дзейнасьці.

Іншым паўнамоцтвам суду, пра якое ня згадвалася ў Канстытуцыі, але якое прадугледжвалася артыкуламі 36 і 44 Закону аб Канстытуцыйным Судзе, было складаньне прэзыдэнту і Вярхоўнаму Савету штогадовага пасланьня пра стан канстытуцыйнай законнасьці ў краіне. Праект гэтага дакумэнту рыхтаваўся Сакратарыятам Канстытуцыйнага Суду, затым накіроўваўся судзьдзям і чальцам Навукова-Кансультацыйнай Рады для вывучэньня. Дапрацаваны тэкст пасланьня з улікам заўвагаў і прапановаў абмяркоўваўся на паседжаньні суду, зацьвярджаўся ягонай пастановай і падпісваўся Старшынём Канстытуцыйнага Суду.

Першы такі дакумэнт быў прыняты 27 студзеня 1995 году. У ім ацэньвалася захаванасьць канстытуцыйных нормаў у дзейнасьці дзяржаўных органаў на прыкладзе пастановаў Канстытуцыйнага Суду, а таксама выказваліся прапановы для ўдасканаленьня дзейнага заканадаўства. Фактычна, у першым пасланьні быў закладзены стандарт наступных дакумэнтаў такога тыпу.

Асабліва шырокі грамадзкі і палітычны рэзананс набыло Пасланьне Канстытуцыйнага Суду прэзыдэнту й Вярхоўнаму Савету ад 9 лютага 1996 г. У ім стан канстытуцыйнай законнасьці ў краіне быў прызнаны нездавальняючым. Суд прызнаў, што ў выніку неправамернага ўзмацненьня выканаўчай улады прыніжаюцца роля і значэньне іншых галінаў улады, што ў шэрагу выпадкаў законы падмяняюцца падзаконнымі актамі, што супярэчаць законам^[71]. Пасланьне абмяркоўвалася ў парлямэнце, і ў выніку была прынятая адмысловая пастанова Вярхоўнага Савету^[72].

Канстытуцыя і Закон аб Канстытуцыйным Судзе не надалі суду права заканадаўчай ініцыятывы, то бок права ўносіць у парлямэнт праекты законаў. Разам з тым, артыкул 130 Асноўнага Закону даў суду права падаваць прапановы ў Вярхоўны Савет аб неабходнасьці зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі, а таксама аб прыняцьці і зьменах законаў. Такія прапановы належала абавязкова разглядаць. Гэта права суд выкарыстаў пры падрыхтоўцы штогадовых пасланьняў аб стане канстытуцыйнай законнасьці. Напрыклад, у Пасланьні Канстытуцыйнага Суду ад 9 лютага 1996 году было прапанавана стварыць у Рэспубліцы Беларусі пасаду ўпаўнаважанага ў правах чалавека, унесьці зьмены ў Канстытуцыю, надаўшы суду права афіцыйна тлумачыць Канстытуцыю, усталяваць адказнасьць за невыкананьне пастановаў Канстытуцыйнага Суду (апошняя прапанова была рэалізаваная парлямэнтам у чэрвені 1996 г.)^[73].

Канстытуцыйны Суд быў складнікам мэханізму вырашэньня пытаньня аб адказнасьці Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі. Згодна з артыкулам 104 Канстытуцыі, прэзыдэнт мог быць адхілены ад пасады ў выпадку парушэньня Канстытуцыі або пры зьдзяйсьненьні злачынства. Пытаньне аб адхіленьні прэзыдэнта магло быць пастаўленае на прапанову ня менш як 70 дэпутатаў парлямэнту. Заключэньне аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі мусіў даваць Канстытуцыйны Суд. З моманту вынясеньня такога заключэньня прэзыдэнт ня мог выконваць сваіх абавязкаў да прыняцьця Вярхоўным Саветам адпаведнай пастановы.

Аналіз некаторых пастановаў Канстытуцыйнага Суду першага складу

Канстытуцыйны Суд разгледзеў шэраг справаў па абароне правоў і свабодаў грамадзянаў, замацаваных Канстытуцыяй і законамі Рэспублікі Беларусі. У першую чаргу суд зьвяртаў увагу на прававую абарону грамадзянаў у галіне працоўных, грамадзянскіх, адміністрацыйных стасункаў.

Гэтак, насуперак патрабаваньню артыкула 5 Закону «Аб парадку ўступленьня ў сілу Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі», што прадугледжвала дзеяньне законаў і іншых нарматыўных актаў (да таго, як яны будуць прыведзеныя ў адпаведнасьць з Канстытуцыяй) толькі ў той частцы, у якой яны не пярэчаць Канстытуцыі, на практыцы прымяняліся нормы працоўнага заканадаўства, што не адпавядалі Канстытуцыі.

У сувязі з гэтым Канстытуцыйны Суд сваім заключэньнем ад 23 верасьня 1994 году прызнаў неканстытуцыйнымі і ня маючымі сілы яўна дыскрымінацыйныя нормы, апісаныя ў артыкуле 181 і пункце 11 артыкула 33 Кодэксу законаў аб працы, што прадугледжвалі права наймальніка звальняць работнікаў пры дасягненьні імі пэнсійнага ўзросту.

Канстытуцыйны Суд распачаў разгляд канстытуцыйнасьці нормаў працоўнага заканадаўства з прычыны неабгрунтаванага абмежаваньня пэўнымі тэрмінамі аплаты вымушанага прагулу, а таксама задавальненьня іншых грашовых патрабаваньняў. Вярхоўны Савет, разгледзеўшы гэтае пытаньне, палічыў неабходным скасаваць у Кодэксе законаў аб працы нормы, што абмяжоўвалі тэрмін аплаты вымушанага прагулу, а таксама выплаты работніку належных сумаў пры задавальненьні іншых грашовых патрабаваньняў.

Вывучыўшы пытаньне аб рэалізацыі права грамадзянаў на прафэсійна-тэхнічную адукацыю, Канстытуцыйны Суд выявіў, што выканаўчы камітэт Менскага гарадзкога Савету дэпутатаў, прыняўшы 19 траўня 1994 году пастанову «Аб парадку прыёму ў прафэсійна-тэхнічныя вучэльні выпускнікоў агульнаадукацыйных школаў г. Менску і найбліжэйшых населеных пунктаў», абмежаваў магчымасьць атрыманьня прафэсійна-тэхнічнай адукацыі ў Менску выпускнікоў школаў іншых рэгіёнаў краіны. Суд зрабіў выснову, што гэтая пастанова не адпавядае артыкулу 49 Канстытуцыі, артыкулу 19 Закону «Аб правах дзіцяці», якія гарантуюць грамадзянам права на даступнасьць прафэсійна-тэхнічнай адукацыі і выбар навучальнай установы. Пастанова было прызнаная неканстытуцыйнай і ня маючай юрыдычнае сілы ў частцы абмежаваньня правоў грамадзянаў на атрыманьне прафэсійна-тэхнічнай адукацыі ў навучальных установах Менску^[74].

У справе «Аб адпаведнасьці Канстытуцыі артыкула 88 Закону Рэспублікі Беларусі «Аб пэнсійным забесьпячэньні» і артыкула 56 Закону Рэспублікі Беларусі «Аб пэнсійным забесьпячэньні вайскоўцаў, асобаў камандуючага і шараговага складу органаў унутраных справаў» суд, прызнаўшы гэтыя артыкулы неканстытуцыйнымі ў частцы прыпыненьня выплаты працоўнай пэнсіі на тэрмін пазбаўленьня пэнсіянэра волі, адначасова прапанаваў Вярхоўнаму Савету і органам выканаўчай улады прывесьці законы і іншыя нарматыўныя акты ў адпаведнасьць з Заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 28 траўня 1996 г.

Артыкул 22 Канстытуцыі гарантаваў роўнасьць усіх перад законам і права без усялякай дыскрымінацыі на роўную абарону правоў і законных інтарэсаў. Захаваньне гэтай канстытуцыйнай нормы не магло быць забясьпечана ў варунках, калі адміністрацыйную адказнасьць, а таксама падвышаныя (у параўнаньні з ужо прынятым Кодэксам аб адміністрацыйных правапарушэньнях) памеры караў (штрафаў) на свой водум прымалі абласныя, Менскі гарадзкі саветы дэпутатаў. 24 кастрычніка 1994 г. Канстытуцыйны Суд прызнаў артыкул 5 Кодэксу аб адміністрацыйных правапарушэньнях у частцы надаваньня права мясцовым саветам прымаць пастановы аб узмацненьні і ўсталяваньні адміністрацыйнай адказнасьці неадпаведным Канстытуцыі.

Разглядаючы справу аб адпаведнасьці Канстытуцыі пастановаў Савету міністраў Рэспублікі Беларусі ад 6 красавіка 1992 г. № 186 «Аб дзяржаўных каштоўных паперах былога Саюзу ССР» і ад 5 сакавіка 1993 г. № 125 «Аб выкупе аблігацыяў мэтавай беспрацэнтнай пазыкі 1990 году на набыцьцё тавараў працяглага карыстаньня», суд прызнаў, што дзяржава беспадстаўна адмовілася выконваць узятыя на сябе абавязкі што да грамадзянаў-уласьнікаў аблігацыяў азначанай пазыкі, не згадзіўшыся на прапанаваныя ўмовы іх пагашэньня. Тым самым былі парушаныя ня толькі патрабаваньні асноўных нормаў грамадзянскага заканадаўства, але й канстытуцыйны прынцып узаемнай адказнасьці дзяржавы й грамадзяніна.

Канстытуцыйны Суд выказаўся ў абарону грамадзянскіх і палітычных правоў і свабодаў грамадзянаў у справе канстытуцыйнасьці Ўказу Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 21 жніўня 1995 г. № 336 «Аб некаторых захадах для забесьпячэньня стабільнасьці і правапарадку ў Рэспубліцы Беларусі».

Гэтым указам была прыпыненая дзейнасьць Свабоднага прафсаюзу і пярвічнай прафсаюзнай арганізацыі Менскага мэтрапалітэну прафсаюзу чыгуначнікаў і транспартных будаўнікоў Рэспублікі Беларусі; пракуратуры было загадана ўнесьці ў суды пастановы для забароны дзейнасьці гэтых прафсаюзных арганізацыяў; прадугледжвалася, што ўдзел палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў і прафсаюзаў у страйках на прадпрыемствах, улучаных у Пералік, зацьверджаны пастановаю кабінэту міністраў ад 28 сакавіка 1995 г. № 158, цягне за сабой спыненьне іх дзейнасьці. Апрача таго, указ прыпыняў дзеяньне нормаў законаў у пляне недатыкальнасьці дэпутатаў Вярхоўнага Савету і мясцовых саветаў дэпутатаў.

Суд прызнаў, што гэтыя дзеяньні Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі супярэчаць Канстытуцыі, законам Рэспублікі Беларусі, Міжнароднаму пакту аб грамадзянскіх і палітычных правох, Канвэнцыі Міжнароднай арганізацыі працы «Аб свабодзе асацыяцыяў і абароне права на арганізацыю», ратыфікаваным Рэспублікай Беларусяй.

На ініцыятыву дэпутатаў Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі, што паставілі пытаньне аб недапушчальнасьці манапалізацыі сродкаў масавай інфармацыі, суд праверыў тры ўказы прэзыдэнта (ад 4 жніўня 1994 г. № 19, ад 5 жніўня 1994 г. № 27, ад 28 верасьня 1994 г. № 128), датычных дзейнасьці выдавецтва «Беларускі дом друку», якое займала дамінуючае становішча на рынку газэтнай прадукцыі. Злоўжываньне гэтым становішчам з боку асобных службовых асобаў дзяржаўных органаў кіраваньня прывяло да таго, што ў сьнежні 1994 г. некаторыя газэты выйшлі зь белымі плямамі. Гэтым было парушанае канстытуцыйнае права грамадзянаў на атрыманьне поўнай, дакладнай і своечасовай інфармацыі. Нэгатыўныя наступствы такога становішча мелі месца і ў 1995 г., калі ў сувязі з парушэньнем устаноўленага парадку выдавецтвам «Беларускі дом друку» былі скасаваныя дамовы з шэрагам недзяржаўных выданьняў, што змусіла іх шукаць паліграфічную базу вонках краіны.

Суд таксама прыйшоў да высновы, што Нацыянальная тэлерадыёкампанія была ня толькі сродкам масавай інфармацыі, займаючы дамінуючае становішча ў сфэры тэлерадыёвяшчаньня, але й мела функцыі цэнтральнага органа дзяржаўнага кіраваньня. Гэта прывяло фактычна да ўстанаўленьня яе манаполіі ў сфэры электронных сродкаў масавай інфармацыі.

На гэтай падставе суд прызнаў, што асобныя нормы Палажэньня аб Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі, зацьверджанага Ўказам прэзыдэнта ад 28 верасьня 1994 г. № 128, пярэчаць Канстытуцыі, якая забараняе манапалізацыю сродкаў масавай інфармацыі дзяржавай, грамадзкімі аб’яднаньнямі або асобнымі грамадзянамі.

У шэрагу сваіх пастановаў Канстытуцыйны Суд зьвярнуў увагу на неабходнасьць захаваньня канстытуцыйнага прынцыпу разьдзяленьня ўладаў, згодна зь якім заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлады самастойныя ў межах сваіх паўнамоцтваў, узаемадзейнічаюць паміж сабой, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адна адну.

Гэтак, разьмежаваньне паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету й прэзыдэнта, а таксама вызначэньне іх месца ў сыстэме органаў дзяржаўнай улады былі разгледжаныя судом пры праверцы канстытуцыйнасьці Законаў аб Вярхоўным Савеце і Прэзыдэнту Рэспублікі Беларусі. Суд прызнаў, што шэраг палажэньняў Законаў як аб Вярхоўным Савеце, так і аб прэзыдэнту не адпавядаюць Канстытуцыі, у той жа час была падкрэсьленая важнасьць дэталізацыі сфэры дзейнасьці найвышэйшых органаў дзяржаўнай улады і забесьпячэньня іх эфэктыўнага ўзаемадзеяньня, як гэтага патрабуе Канстытуцыя.

Суд канстатаваў, што прынцып разьдзяленьня ўладаў яшчэ не атрымаў належнага ўвасабленьня на практыцы. У выніку мелі месца факты неабгрунтаванага ўзмацненьня выканаўчай улады, прыніжэньня ролі і значэньня іншых галінаў улады.

У справе адпаведнасьці Канстытуцыі Закону ад 6 кастрычніка 1994 г. «Аб унясеньні зьменаў і дапаўненьняў у Закон Рэспублікі Беларусі «Аб мясцовым самакіраваньні і мясцовай гаспадарцы ў Рэспубліцы Беларусі» суд сваім заключэньнем прызнаў неканстытуцыйнымі нормы гэтага Закону, датычныя скасаваньня мясцовых саветаў першаснага тэрытарыяльнага ўзроўню.

Разгледзеўшы справу аб адпаведнасьці Канстытуцыі артыкула 7 Закону «Аб Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусі», асобных артыкулаў Рэглямэнту Вярхоўнага Савету, суд прыйшоў да высновы, што Канстытуцыя не дапускае, як гэта трактавалася выканаўчай уладай, адсутнасьці найвышэйшага прадстаўнічага і адзінага заканадаўчага органа ўлады, якім ёсьць Вярхоўны Савет. На падставе Канстытуцыі і Закону «Аб парадку ўступленьня ў сілу Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі» суд прызнаў, што Вярхоўны Савет 12 скліканьня мае права ажыцьцяўляць свае паўнамоцтвы аж да першага паседжаньня Вярхоўнага Савету трынаццатага скліканьня, абранага ў паўнамоцным складзе.

Указам прэзыдэнта ад 19 верасьня 1995 г. № 383 «Аб правядзеньні рэформы органаў мясцовага кіраваньня і самакіраваньня» былі зьліквідаваныя ў гарадох раённыя саветы дэпутатаў і іх органы. На тэрыторыі гэтых раёнаў былі ўтвораныя мясцовыя адміністрацыі, абвешчаныя правапераемцамі выканаўчых камітэтаў раённых саветаў дэпутатаў. Гэтым жа ўказам у гарадох было прыпыненае правядзеньне выбараў у раённыя саветы народных дэпутатаў. Наступныя ўказы прэзыдэнта ад 27 лістапада 1995 г. № 481 і ад 30 лістапада 1995 г. № 485 зацьвярджалі прыкладную структуру мясцовай адміністрацыі і ўносілі зьмены і дапаўненьні ў Часовае палажэньне аб мясцовай адміністрацыі.

Разгледзеўшы гэтыя ўказы, суд пастанавіў, што ліквідацыя ў гарадох раённых саветаў дэпутатаў і іх органаў і стварэньне на тэрыторыі раёнаў у гарадох мясцовых адміністрацыяў, пярэчаць Канстытуцыі і Закону «Аб мясцовым кіраваньні й самакіраваньні», а прыпыненьне правядзеньня выбараў у раённыя саветы дэпутатаў пярэчаць Канстытуцыі і Закону аб выбарах дэпутатаў мясцовых саветаў.

Можна безь перабольшаньня сказаць, што на пачатковым этапе дзейнасьці (красавік 1994 г. — лістапад 1996 г.) Канстытуцыйны Суд зрабіў значны ўнёсак у рэалізацыю канстытуцыйных правоў і свабодаў грамадзянаў і забесьпячэньне прынцыпаў вяршэнства закону і разьдзяленьня ўладаў. Упершыню ў айчыннай практыцы канстытуцыяналізму было прадэманстраванае імкненьне органа ўлады служыць Канстытуцыі і абараняць правы чалавека і грамадзяніна.

Справа аб імпічмэнце прэзыдэнта А. Лукашэнкі

Напярэдадні канстытуцыйнага рэфэрэндуму 24 лістапада 1996 г. 73 дэпутаты Вярхоўнага Савету зьвярнуліся ў Канстытуцыйны суд з ініцыятывай аб адхіленьні ад пасады прэзыдэнта А. Лукашэнкі. Фармальнай падставай ініцыятывы дэпутатаў сталі шматлікія факты выданьня А. Лукашэнкам указаў, што пярэчылі Канстытуцыі і парушалі асноўныя правы й свабоды грамадзянаў. Такіх актаў, прызнаных устаноўленым парадкам неканстытуцыйнымі, налічвалася 18.

Рэальнай жа прычынай для пачатку працэдуры імпічмэнту стаў зацяты канфлікт паміж А. Лукашэнкам і парлямэнтам. Вытокі гэтага канфлікту, на наш погляд, трэба шукаць у нястрымным імкненьні А. Лукашэнкі сканцэнтраваць у сваіх руках усю дзяржаўную ўладу і пазбавіць іншыя органы ўлады права кантраляваць ягоную дзейнасьць. Улетку 1996 году А. Лукашэнка абвесьціў намер правесьці нацыянальны рэфэрэндум і ўнесьці істотныя зьмены й дапаўненьні ў Канстытуцыю 1994 году. Народу Беларусі прапаноўвалася, па сутнасьці, новая канстытуцыя. Асноўныя праўкі датычылі пераразьмеркаваньня паўнамоцтваў асноўных органаў улады. Прычым большая частка паўнамоцтваў даставалася прэзыдэнту. У той жа час Вярхоўны Савет як найвышэйшы прадстаўнічы орган улады мусіў быць датэрмінова распушчаны, а замест яго меў зьявіцца дзьвюхпалатны парлямэнт накшталт Нацыянальнага сходу Францыі. Канстытуцыйны суд таксама належала рэфармаваць, зьмяніўшы парадак яго фармаваньня і звузіўшы кампэтэнцыю. У выніку і парлямэнт, і Канстытуцыйны Суд лучалі ў поўную залежнасьць ад прэзыдэнта, чые паўнамоцтвы, у сувязі з прыняцьцём новай канстытуцыі, працягваліся на два гады.

Пад выглядам правядзеньня рэфэрэндуму А. Лукашэнка й ягоная каманда рыхтавалі дзяржаўны пераварот з мэтай умацаваньня асабістай улады прэзыдэнта. Дэмакратычна настроеныя дэпутаты Вярхоўнага Савету ўсяляк чынілі перашкоды гэтым памкненьням А. Лукашэнкі. На прапанову Старшыні Вярхоўнага Савету С. Шарэцкага й з уласнай ініцыятывы Канстытуцыйны Суд разгледзеў з пункту погляду адпаведнасьці Канстытуцыі і законам Рэспублікі Беларусі пастанову Вярхоўнага Савету ад 6 верасьня 1996 году «Аб правядзеньні рэспубліканскага рэфэрэндуму ў Рэспубліцы Беларусі і захадах для яго забесьпячэньня» і пастанавіў, што пытаньне аб зьменах і дапаўненьнях Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі ня можа выносіцца на абавязковы рэфэрэндум. Паводле пастановы суду, вынікі галасаваньня ў гэтым пытаньні маглі мець адно рэкамэндацыйны (кансультацыйны) характар^[75].

На падставе рашэньня Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада 1996 году Вярхоўны Савет унёс зьмены ў сваю пастанову ад 6 верасьня 1996 году і прызнаў, што на абавязковы рэфэрэндум выносяцца толькі пытаньні пра перанос Дня незалежнасьці Рэспублікі Беларусі (Дня Рэспублікі) і пра выбарнасьць кіраўнікоў мясцовых органаў выканаўчай улады.

А. Лукашэнка, ня згодны з заключэньнем Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада 1996 г. і пастановаю Вярхоўнага Савету ад 6 лістапада 1996, выдаў два ўказы, датычныя будучага рэфэрэндуму. Указ ад 5 лістапада 1996 г. № 455, парушаючы Канстытуцыю і Закон «Аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме) ў Рэспубліцы Беларусі», вызначаў парадак уступленьня ў сілу рашэньняў рэспубліканскіх рэфэрэндумаў аб зьменах і дапаўненьнях Канстытуцыі^[76]. Указ ад 7 лістапада 1996 г. № 459 сьцьвярджаў, што заключэньне Канстытуцыйнага Суду ад 4 лістапада 1996 г. ня дзейснае, бо істотна разыходзіцца з Канстытуцыяй і абмяжоўвае канстытуцыйнае права грамадзянаў на ўдзел у рэфэрэндуме (народным галасаваньні)^[77]. Больш за тое, указ зьмяшчаў пагрозу на адрас тых дзяржаўных органаў, якія будуць замінаць правядзеньню рэспубліканскага рэфэрэндуму. Дзейнасьць такіх дзяржаўных органаў, паводле ўказу прэзыдэнта, мусіла быць спыненая, а вінаватыя асобы прыцягваліся да адказнасьці. У істоце гэта было ўвядзеньне простага прэзыдэнцкага кіраваньня з усімі наступнымі вынікамі.

За два тыдні да рэфэрэндуму, з 9 лістапада 1996 году, пачалося датэрміновае галасаваньне, хаця тэксты зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі не былі яшчэ апублікаваныя. Толькі 12 лістапада чатырохмільённым накладам выйшаў з друку прэзыдэнцкі праект Канстытуцыі. А вось альтэрнатыўны праект, вынесены на рэфэрэндум дэпутатамі Вярхоўнага Савету, невялічкім накладам быў апублікаваны толькі 21 лістапада, і грамадзяне практычна ня мелі магчымасьці зь ім азнаёміцца.

Увесь гэты час грамадзтва апрацоўвалася дзяржаўнымі сродкамі масавай інфармацыі. Грамадзянам дзясяткі разоў на дзень па радыё й тэлебачаньні прапаноўвалася падтрымаць пытаньні, вынесеныя прэзыдэнтам. Надзвычайную актыўнасьць падчас падрыхтоўкі да рэфэрэндуму разгарнулі падпарадкаваныя прэзыдэнту органы выканаўчай улады. Кіраўнікі прадпрыемстваў, установаў, арганізацыяў, калгасаў, саўгасаў, камандзіры вайсковых частак атрымалі канкрэтныя ўказаньні забясьпечыць перамогу прэзыдэнцкага праекту Канстытуцыі. Ува ўсіх рэгіёнах былі створаныя штабы для правядзеньня рэфэрэндуму, якія ахапілі сваім уплывам і кантролем амаль усё дарослае насельніцтва краіны.

Пад рознымі падставамі грамадзянаў схілялі да датэрміновага галасаваньня (хаця гэта й было парушэньнемЗакону аб рэфэрэндуме). Праводзілася нечуваная дагэтуль агітацыйная праца на карысьць пытаньняў, прапанаваных прэзыдэнтам. Сам А. Лукашэнка з прапагандысцкімі мэтамі наведаў шэраг гарадоў, буйных прадпрыемстваў, выступаў на шматлюдных грамадзкіх форумах.

У такіх варунках 19 лістапада 1996 году Канстытуцыйны Суд распачаў справу «Аб парушэньні Прэзыдэнтам Рэспублікі Беларусі А. Лукашэнкам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі». Аднак справа не разглядалася па сутнасьці. На судзьдзяў рабіўся беспрэцэдэнтны ўціск з боку Адміністрацыі прэзыдэнта. Старшыню суду В. Ціхіню двойчы выклікалі на канфідэнцыйныя гутаркі з А. Лукашэнкам. Пасьля гэтых сустрэчаў В. Ціхіня неаднойчы схіляў судзьдзяў спыніць справу.

Усеахопны ўціск рабіўся таксама на дэпутатаў, якія падпісалі зварот у Канстытуцыйны Суд. У выніку незаконных дзеяньняў уладаў (запалохваньні, шантаж, пагрозы і да т.п.) да дня разгляду справы 12 дэпутатаў адклікалі свае подпісы пад зваротам.

Яшчэ адна цікавая дэталь. Напярэдадні разгляду справы аб адхіленьні прэзыдэнта А. Лукашэнкі ад пасады ў Менск прыбыла група расійскіх высокіх асобаў (Віктар Чарнамырдзін, Генадзь Селязьнёў, Ягор Строеў). Пад іхным патранажам уночы з 21 на 22 лістапада было падпісанае «траістае» «Пагадненьне аб грамадзка-палітычнай сытуацыі і канстытуцыйнай рэформе ў Рэспубліцы Беларусі»*. Яго падпісалі прэзыдэнт А. Лукашэнка, які абавязаўся скасаваць свае ўказы аб абавязковым рэфэрэндуме ў пытаньнях зьменаў і дапаўненьняў Канстытуцыі; Старшыня Вярхоўнага Савету С. Шарэцкі, які меўся забясьпечыць адкліканьне з Канстытуцыйнага Суду дэпутацкага звароту; Старшыня Канстытуцыйнага Суду В. Ціхіня, які мусіў спыніць справу аб парушэньні прэзыдэнтам А. Лукашэнкам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі.

Падпісаньне гэтага Пагадненьня не дазволіла Канстытуцыйнаму Суду пачаць 22 лістапада 1996 году разгляд справы, нягледзячы на тое, што сабраліся ўсе ўдзельнікі судовага паседжаньня. Старшыня суду В. Ціхіня ня даў пачаць працэсу і адклаў разгляд да атрыманьня ліста С. Шарэцкага аб адкліканьні подпісаў дэпутатаў Вярхоўнага Савету. Аднак бальшыня дэпутатаў адмовілася адклікаць свае подпісы.

Выніковае паседжаньне суду было прызначанае на 26 лістапада 1996 г. Але ранкам гэтага дня Цэнтальная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў абвясьціла «пераможныя» вынікі рэфэрэндуму і ўступленьне ў сілу новай рэдакцыі Канстытуцыі. Вярхоўны Савет 13 скліканьня на ініцыятыву Адміністрацыі прэзыдэнта быў распушчаны. У такіх умовах Канстытуцыйны Суд спыніў справу аб парушэньні прэзыдэнтам А. Лукашэнкам Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі. Фармальнай падставай для гэтага паслужыла тое, што дэпутаты Вярхоўнага Савету адклікалі свае подпісы пад зваротам у Канстытуцыйны Суд^[78].

Зьмены прававога статусу Канстытуцыйнага Суду паводле новай рэдакцыі Канстытуцыі

Новая рэдакцыя Асноўнага Закону, а таксама прынятая на яе аснове новая вэрсія Закону аб Канстытуцыйным Судзе кардынальна зьмяніла статус суду і яго чальцоў.

З Канстытуцыі зьнік асобны разьдзел, прысьвечаны прававому статусу Канстытуцыйнага Суду. Замест ранейшых васьмёх артыкулаў у новую рэдакцыю Асноўнага Закону ўвайшоў толькі адзін артыкул, зьмешчаны ў самым канцы разьдзелу «Суд».

Калі дагэтуль увесь склад суду абіраўся парлямэнтам, дык цяперака, згодна з часткай 3 артыкула 116 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі, шэсьць судзьдзяў прызначаюцца прэзыдэнтам, а шэсьць — абіраюцца вярхняй палатай парлямэнту — Саветам Рэспублікі.

Цікава, што, нягледзячы на ўказаньне Канстытуцыі выбіраць шэсьць судзьдзяў, насамрэч ніякіх выбараў не праводзілася, альтэрнатыўныя кандыдатуры парлямэнту не прапаноўваліся і на паседжаньні, на якім зацьвярджалі судзьдзяў, не абмяркоўваліся. І яшчэ: у Рэглямэнце Савету Рэспублікі, які афіцыйна не публікаваўся, ёсьць палажэньне, згодна зь якім усе кандыдатуры на пасаду судзьдзяў Канстытуцыйнага Суду могуць уносіцца на разгляд верхняй палаты толькі на прапанову Старшыні Канстытуцыйнага Суду. Іначай кажучы, магчымасьць прызначэньня непажаданых з той ці іншай прычыны для прэзыдэнта судзьдзяў цалкам выключаная.

У новай рэдакцыі Канстытуцыі і — адпаведна — у новай рэдакцыі Закону аб Канстытуцыйным Судзе зьмяніліся патрабаваньні да прэтэндэнтаў на пасаду судзьдзі. Гранічны ўзрост чальцоў суду павышаны да 70 год. Цяпер прэтэндэнты павінны, «як правіла», мець навуковую ступень у галіне юрыспрудэнцыі. Што праўда, у Канстытуцыі нічога не гаворыцца пра тое, хто вырашае, магчыма ці не магчыма вылучаць на пасаду судзьдзі асобу, якая ня мае такой ступені.

У новай рэдакцыі Канстытуцыі і Закону аб Канстытуцыйным Судзе зьніжаныя гарантыі незалежнасьці судзьдзяў. Цяпер паўнамоцтвы судзьдзі могуць прыпыняцца, ён можа быць арыштаваны або прыцягнуты да адказнасьці «са згоды прэзыдэнта». Акрамя таго, прэзыдэнт можа ў любы час адхіліць старшыню суду і любога судзьдзю (у тым ліку і прызначанага ня ім на пасаду) у выпадках, прадугледжаных арт. 18 Закону аб Канстытуцыйным Судзе.

Зьніжаныя і матэрыяльныя гарантыі незалежнасьці судзьдзяў. Цяпер яны ў матэрыяльным забесьпячэньні прыраўноўваюцца да судзьдзяў агульных судоў.

29 студзеня 1997 году парлямэнт прыняў дапаўненьне да Закону аб Канстытуцыйным Судзе, згодна зь якім «судзьдзя ў часе зьдзяйсьненьня сваіх паўнамоцтваў у Канстытуцыйным Судзе прыводзіцца да прысягі аднаго разу». Аднак, нягледзячы на гэта, 4 сакавіка 1997 г. новы склад судзьдзяў, у тым ліку й чацьвёра судзьдзяў першага складу, былі прыведзеныя да прысягі на вернасьць новай рэдакцыі Канстытуцыі асабіста А. Лукашэнкам.

Істотныя зьмены адбыліся ў пераліку суб’ектаў, надзеленых правам ініцыяваць судовыя справы ў Канстытуцыйным Судзе. Зь іх былі выключаныя тыя суб’екты, якія раней праявілі найбольшую актыўнасьць у падачы заяваў. Згодна з новымі варункамі, Канстытуцыйны Суд ня можа распачынаць справы з уласнай ініцыятывы. Цяпер права зьвяртацца ў суд маюць прэзыдэнт, абедзьве палаты парлямэнту, Вярхоўны і Вышэйшы гаспадарчыя суды (прызначаныя прэзыдэнтам) і Савет міністраў Рэспублікі Беларусі (прэм’ер-міністар прызначаецца на пасаду прэзыдэнтам з наступным зацьверджаньнем верхняй палатай парлямэнту, астатнія чальцы ўраду прызначаюцца прэзыдэнтам).

З новай рэдакцыі Канстытуцыі зьнікла права Канстытуцыйнага Суду даваць заключэньне пра парушэньне Канстытуцыі прэзыдэнтам. Замест гэтага зьявілася норма аб неабходнасьці на прапанову прэзыдэнта даваць заключэньне пра наяўнасьць фактаў сыстэматычнага або грубага парушэньня Канстытуцыі палатамі парлямэнту.

З Асноўнага Закону зьнікла згадка пра тое, што пастановы Канстытуцыйнага Суду канчатковыя і не падлягаюць абскарджаньню і апратэставаньню, а таксама норма аб тым, што простае або ўскоснае ўзьдзеяньне на Канстытуцыйны Суд ці яго чальцоў, зьвязанае зь дзейнасьцю для ажыцьцяўленьня канстытуцыйнага кантролю, недапушчальнае і цягне за сабой адказнасьць згодна з законам.

Такім чынам, зьмены, унесеныя ў заканадаўства і датычныя інстытуту канстытуцыйнага кантролю пасьля правядзеньня рэфэрэндуму 1996 г., ня маюць прагрэсіўнага характару, звужаюць гарантыі незалежнасьці судзьдзяў, ставяць Канстытуцыйны Суд і яго чальцоў у жорсткую залежнасьць ад волі аднога чалавека.

У выніку Канстытуцыйны Суд з актыўнага і самастойнага органа канстытуцыйнага кантролю ператварыўся ў залежную ад прэзыдэнта і яго структураў (Адміністрацыі, упраўленьня справаў, службы бясьпекі) юрыдычную ўстанову, пазбаўленую ўсялякае ініцыятывы і ўласнае пазыцыі. Гэтае перараджэньне добра відаць на прыкладзе справаў, якія разгледзеў новы склад суду.

За больш як чатырохгадовы тэрмін дзейнасьці Канстытуцыйнага Суду ў новым складзе ім былі разгледжаныя ў 1997 годзе — 13 справаў, у 1998 — 11, у 1999 — 17, у 2000 — 28. Аднак ніводзін акт прэзыдэнта ня быў прызнаны супярэчным Канстытуцыі, нягледзячы на тое, што шмат якія дэкрэты і ўказы прэзыдэнта, на думку выбітных беларускіх навукоўцаў, маюць яўна антыканстытуцыйны характар і пярэчаць ужо новай рэдакцыі Асноўнага Закону. Прыкладам, згодна з сумнавядомым дэкрэтам прэзыдэнта № 4023, ён мае права прымаць пастанову аб канфіскацыі маёмасьці, што належыць на правах уласнасьці як юрыдычным, так і фізычным асобам, нягледзячы на канстытуцыйную норму, што прымусовае адчужэньне маёмасьці ажыцьцяўляецца толькі паводле пастановы суду.

Пра «незалежнасьць» судзьдзяў яскрава сьведчыць Указ прэзыдэнта № 32 ад 18.01.1999 г., адпаведна зь якім прэзыдэнт... прыцягвае да дысцыплінарнай адказнасьці Старшыню Канстытуцыйнага Суду і яго намесьніка, калі яны «нясвоечасова прайшлі штогадовы мэдычны агляд у лячэльных установах упраўленьня справаў прэзыдэнта»^[79].

Парушэньнем Канстытуцыі і Закону аб Канстытуцыйным Судзе, якія не прадугледжваюць інстытуту папярэдняга кантролю, зьяўляецца тое, што судзьдзі Канстытуцыйнага Суду, паводле словаў самога А. Лукашэнкі, ажыцьцяўляюць папярэднюю экспэртызу законапраектаў, а таксама бяруць удзел у іх распрацоўцы.

Не дазваляюць казаць пра значэннасьць Канстытуцыйнага Суду ў справе абароны правоў грамадзянаў і ягоныя пасланьні пра стан канстытуцыйнай законнасьці ў Рэспубліцы Беларусь. Яны больш нагадваюць справаздачы аб зробленай працы зь яўным імкненьнем прыхарашыць стан справаў у сфэры захаваньня канстытуцыйных нормаў. У пасланьнях апісваюцца ўсе разгледжаныя справы, аналізуецца зьмест лістоў, што паступілі на адрас Канстытуцыйнага Суду, пералічаюцца канфэрэнцыі, у якіх удзельнічалі судзьдзі Канстытуцыйнага Суду. Але разам з тым у іх няма галоўнага — прынцыповасьці ў ацэнцы стану з захаваньнем законнасьці і правоў чалавека.

ВЫСНОВЫ

У выніку палітычнай і прававой трансфармацыі статус Канстытуцыйнага Суду ў сыстэме органаў дзяржаўнай улады рэзка зьнізіўся. Ён хутчэй выконвае ролю дэкарацыі, чымся рэальна дзейснага органа канстытуцыйнага кантролю. Ягонай «доляй» сталі справы, зьвязаныя з праверкай канстытуцыйнасьці асобных палажэньняў законаў, пастановаў ураду і ведамасных нарматыўных актаў. Заключэньні суду ў гэтых справах практычна не ўплываюць на сытуацыю з законнасьцю і правамі чалавека ў краіне.

Паказальна, што нягледзячы на яўныя парушэньні ўжо новай Канстытуцыі, якія ўтрымліваюцца ў актах прэзыдэнта, ніводзін зь іх ня быў скасаваны за час працы новага складу Канстытуцыйнага Суду. Больш за тое, яны нават не былі прадметам разгляду ў судзе.

Улічваючы цяперашні статус суду, а таксама тую акалічнасьць, што ўсе найвышэйшыя органы дзяржавы сфармаваныя самім А. Лукашэнкам або пры ягоным беспасярэднім удзеле, можна сьцьвярджаць: Канстытуцыйны Суд фактычна стаў дэкарацыйным органам, які камуфлюе адсутнасьць рэальнага разьдзяленьня і балянсу ўладаў у дзяржаўным мэханізьме Рэспублікі Беларусі.

Структура органаў дзяржаўнай улады ў Рэспубліцы Беларусі і іх трансфармацыя

Карані спаўзаньня Беларусі на шлях аўтарытарызму трэба шукаць ня толькі ў мэнталітэце і асаблівасьцях палітычнае культуры, але і ў арганізацыйна-структурных кампанэнтах палітычнай улады, а таксама, што ня менш істотна, у працэсах рэалізацыі адміністрацыйна-гаспадарчых функцыяў дзяржавы. У сувязі з гэтым асобнага аналізу заслугоўваюць наступныя праблемы дзяржаўнага кіраваньня: 1) аналіз структуры органаў дзяржкіраваньня; 2) вывучэньне ролі бюракратыі як самастойнага актора ў палітычнай сыстэме; 3) карупцыя.

Сыстэма дзяржаўнага кіраваньня Рэспублікі Беларусі разьвівалася ў некалькі этапаў. Першы прыпадае на 1991—1994 гады і характарызуецца парлямэнцкай сыстэмай кіраваньня. Гэта быў час разбурэньня савецкай сыстэмы, набыцьця дзяржаўнага сувэрэнітэту, арганізацыйнага афармленьня інтарэсаў і станаўленьня фрагмэнтаванай шматпартыйнасьці.

Органы дзяржаўнага кіраваньня незалежнай Беларусі складваліся на аснове прафэсійных работнікаў партыйнага й дзяржаўнага апарату, г. зн. былое намэнклятуры, якая ў савецкія часы мела шмат прывілеяў, і галоўную зь іх — манаполію на ўладу. Урад Вячаслава Кебіча, прызначаны ў траўні 1990 году, складаўся ў асноўным з намэнклятуры, якая атрымала магчымасьці пераразьмеркаваньня значнай часткі агульнанароднай уласнасьці. Дэмакратычны лідэр С. Шушкевіч, які стаў Старшынём Вярхоўнага Савету ў верасьні 1991 году і шмат у чым служыў «прыкрыцьцём» для намэнклятурнай бюракратыі, у 1994 годзе быў адхілены ад улады.

З шэрагу прычынаў як пэрсанальнага, так і інстытуцыйнага характару (няздольнасьць выканаўчай улады выконваць функцыі эфэктыўнага палітычнага кіраваньня) было прынятае рашэньне ўвесьці парлямэнцка-прэзыдэнцкую сыстэму, што і адлюстравалася ў Канстытуцыі 1994 г.

Прэзыдэнцкія выбары і перамога Лукашэнкі адкрылі шлях на вышэйшыя пасады іншай групоўцы выхадцаў з намэнклятуры, менш рэспэктабэльнай паводле свайго сацыяльнага паходжаньня, але ня менш амбітнай. Гэта былі «старыя камсамольцы й маладыя камуністы». Шэраг вышэйшых кіраўнікоў, зацьверджаных у ліпені 1994 году, дагэтуль працаваў у ЦК КПБ, Савеце міністраў ці яго структурах.

Другі пэрыяд — 1994-1996 гады — парлямэнцка-прэзыдэнцкая сыстэма кіраваньня. Яна характарызуецца ўзьнікненьнем жорсткага супрацьстаяньня паміж прэзыдэнтам і парлямэнтам, канстытуцыйным крызысам восені 1996 году. У канцы 1996 году складаецца супэрпрэзыдэнцкая сыстэма.

Асноўным «дасягненьнем» і вынікам гэтага пэрыяду зьяўляецца стварэньне ўладнай вэртыкалі. Рэгіянальная бюракратыя да першых прэзыдэнцкіх выбараў была адданая В. Кебічу. Лукашэнка лёгка пераадолеў слабыя сумненьні і былыя сымпатыі мясцовых уладаў, выкарыстоўваючы заканадаўчыя мэханізмы. Была праведзеная рэформа сыстэмы органаў мясцовай улады (ухваленая парлямэнтам у кастрычніку 1994 году).

Зьмены Закону аб мясцовым самакіраваньні моцна ўдарылі па сыстэме Саветаў як органаў мясцовага самакіраваньня, замяніўшы яе скразной сыстэмай дзяржаўнага кіраваньня. Уся ўлада на мясцовым узроўні была аддадзеная прэзыдэнцкім структурам — вэртыкалі ўлады. Як вядома, бальшыня прадстаўнікоў цяперашняй выканаўчай улады — ураджэнцы Магілёўскай вобласьці, якія сваім кар’ерным ростам абавязаныя асабіста прэзыдэнту.

Такім чынам, Рэспубліка Беларусь, як і шэраг іншых рэспублік былога СССР, пайшла па шляху парлямэнцка-прэзыдэнцкай сыстэмы кіраваньня. Аднак выявілася, што гэтая сыстэма нетрывалая, узьнікла супрацьстаяньне паміж выканаўчай і заканадаўчай уладай, шэраг палітычных крызысаў.

Пры фармальным захаваньні парлямэнцка-прэзыдэнцкай сыстэмы адбываўся няўхільны рост паўнамоцтваў прэзыдэнта, што замацоўваецца заканадаўча. Гэта прывяло да пераўтварэньня выканаўчай улады ў дамінуючую галіну пад прыкрыцьцём рыторыкі пра фармаваньне цэнтру эфэктыўнага палітычнага кіраўніцтва. На практыцы неразьвітасьць грамадзтва дазваляе гэтай галіне ўлады ўсё больш і больш выходзіць з-пад кантролю. Больш за тое, гэта вядзе да зьнішчэньня ня толькі самой сыстэмы разьдзяленьня ўладаў, але й любога падабенства сыстэмы стрымак і супрацьвагаў. Фармуецца адміністрацыйны апарат адзінаўладзьдзя, то бок вэртыкаль улады. Гэтую сыстэму арганізацыі ўлады можна ахарактарызаваць як такі спосаб вытворчасьці, калі галоўным эксплюататарам становіцца дзяржава ў асобе адміністрацыйна-бюракратычнага апарату.

Больш падрабязна спынімся на працэсах структураваньня органаў дзяржаўнага кіраваньня ў гэты пэрыяд. Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў пасаду прэм’ер-міністра заняў Міхаіл Чыгір. Яго намесьнікамі (віцэ-прэм’ерамі) сталі Міхаіл Мясьніковіч, Сяргей Лінг, Уладзімер Гаркун і Віктар Ганчар. На пачатку сваёй прэм’ерскай дзейнасьці Чыгір выступае з праграмнай прамовай пра скарачэньне апарату кіраваньня, пра адыход ад галіновай структуры міністэрстваў, скарачэньне колькасьці міністэрстваў ад 36 (як гэта было за В. Кебічам) да 24. Аднак гэтыя ідэі, зрэшты, як і сама ідэя стварэньня ўладнай вэртыкалі, не былі чымсьці новым. Уважліва аналізуючы адну з праграмных прамоваў Кебіча — «Мы стаім на гістарычным скрыжаваньні» (сакавік 1994 г.), — знаходзім наступнае: «...узбуйніць блёкі дзяржкіраваньня, пашырыць кампэтэнцыю міністэрстваў, скараціць 13 зь іх, на 12% скараціць колькасьць работнікаў»; і яшчэ: «...разьмежаваць функцыі мясцовых органаў улады і кіраваньня і прадстаўнічай улады на месцах (Саветаў), рашуча скараціць колькасьць мясцовых прадстаўнічых органаў; старшыняў абласных Саветаў павінен зацьвярджаць кіраўнік выканаўчай улады дзяржавы». Гэты прыклад вельмі добра ілюструе становішча, ролю адміністрацыйна-бюракратычнага апарату ў палітычнай сыстэме. Бюракратыя — гэта вельмі стабільны і кансэрватыўны кампанэнт цэнтру прыняцьця палітычных пастановаў.

Яшчэ адна захаваная дасюль тэндэнцыя, якая таксама выразна праявілася ў разгляданы намі пэрыяд усталяваньня прэзыдэнцтва — гэта ўзрастаньне ролі Адміністрацыі прэзыдэнта ў дзяржаўным кіраваньні Беларусі. У 1994 годзе яе кіраўніком стаў Леанід Сініцын. Пачаткова гэтая структура занялася кантролем над кадравай палітыкай у пабудове органаў дзяржкіраваньня. Прыкладам, ужо ў жніўні 1994 г. у адным з інтэрвію кіраўнік Адміністрацыі заявіў, што структура ўраду вызначаная і ўлучае 25 міністэрстваў і Камітэт дзяржаўнае бясьпекі.

Кадры Адміністрацыі прэзыдэнта ў 1994 г.: намесьнікі кіраўніка Адміністрацыі Міхаіл Сазонаў, Васіль Даўгалёў (начальнік службы кантролю); Віктар Кучынскі (памочнік прэзыдэнта ў асаблівых даручэньнях); Віктар Шэйман (дзяржаўны сакратар Рады бясьпекі); Аляксандар Фядута (кіраўнік Упраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі). Назавем некаторыя імёны кіраўнікоў ураду таго пэрыяду: Павал Казлоўскі — міністар абароны; Юры Захаранка — міністар унутраных справаў; Уладзімер Ягораў — старшыня КДБ; Барыс Батура — міністар эканомікі; Міхаіл Марыніч — міністар вонкаваэканамічных сувязяў; Вольга Даргель — міністар сацыяльнай абароны; Васіль Стражаў — міністар адукацыі й навукі; Інэса Драбышэўская — міністар аховы здароўя.

У сьпісе кіраўнікоў «першай хвалі» шмат імёнаў публічных палітыкаў, якія потым перайшлі ў адкрытую апазыцыю цяперашнім уладам. Адным зь іх спатрэбіліся гады, іншым — лічаныя месяцы дзеля перагляду сваіх пазыцыяў. Паказальны прыклад начальніка Ўпраўленьня ў справах тэрыторыяў Адміністрацыі, даверанай асобы Лукашэнкі на прэзыдэнцкіх выбарах 1994 г. Віктара Цярэшчанкі, які ўжо ў верасьні 1994 г. пайшоў у адстаўку ў сувязі зь нязгодай з кадравай палітыкай Лукашэнкі.

Адной зь першых ластавак у супрацьстаяньні прэзыдэнта й парлямэнту сталі спрэчкі аб стварэньні Ўпраўленьня справамі прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ў 1994 г. Старшыня Вярхоўнага Савету Мечыслаў Грыб рэзка раскрытыкаваў Указ прэзыдэнта № 9 аб утварэньні вышэйзгаданага ўпраўленьня і запатрабаваў скасаваць пункты, датычныя фінансавага, матэрыяльна-тэхнічнага й сацыяльна-бытавога забесьпячэньня ВС з боку ўпраўленьня.

Зь верасьня 1995 г. у якасьці самастойнага органа ствараецца ГУДА (Галоўнае ўпраўленьне дзяржаўнай аховы) пры прэзыдэнту, беспасярэдне падпарадкаванае прэзыдэнту і дзяржсакратару Рады бясьпекі і прызначанае для аховы аб’ектаў дзяржаўнага значэньня. Яго начальнікам быў прызначаны дэпутат ВС 13 скліканьня, палкоўнік Міхаіл Цесавец.

Сілавыя органы ў структуры дзяржаўнай улады і кіраваньня ў літаральным сэнсе маюць вялікую вагу: МУС, КДБ, ахова прэзыдэнта паводле розных меркаваньняў складаюць каля 120.000 чалавек.

Узроўні прыняцьця рашэньняў

Аналізуючы сыстэму дзяржаўнай улады, мы павінны зыходзіць з разьдзяленьня бюракратыі на два ўзроўні — палітычны й прафэсійны. Да палітычнага ўзроўню належыць вузкі слой вышэйшай і часткова сярэдняй бюракратыі, што займае такія дзяржаўныя пасады, якія дазваляюць ім у рамках Канстытуцыі праводзіць у жыцьцё пэўны палітычны курс. Асноўная маса дзяржслужбоўцаў належыць да другога ўзроўню.

Гэтае разьдзяленьне павінна суадносіцца з асноватворнымі канстытуцыйнымі актамі дзяржавы, калі ў дэмакратычных краінах да ўзроўню прафэсійных публічных палітыкаў належаць, як правіла, выбарныя афіцыйныя асобы. Адпаведна, яны наўпрост адказныя перад сваімі выбарцамі і, што ня менш важна, маюць шырокія паўнамоцтвы для прыняцьця ўладных пастановаў і іх рэалізацыі.

У Беларусі найбольшымі паўнамоцтвамі ўва ўладнае гіерархіі валодаюць службовыя асобы, чый статус не адлюстраваны ў Асноўным Законе краіны. Рэальная сыстэма прыняцьця рашэньняў у Беларусі не супадае з канстытуцыйна вызначанымі органамі дзяржаўнага кіраваньня. Разгледзім асноўныя ўзроўні прыняцьця рашэньняў.

Першы ўзровень — Адміністрацыя прэзыдэнта (больш дакладна, яе вышэйшыя эшалёны): каля сотні чалавек, якія ў сваім распараджэньні маюць да 90 адсоткаў дзяржаўнай уласнасьці.

Другі ўзровень — сярэдняе зьвяно Адміністрацыі прэзыдэнта, Рада бясьпекі, Камітэт дзяржкантролю, КДБ.

Савет міністраў, 24 міністэрствы й 18 дзяржаўных камітэтаў (дадзеныя на стан 09.09.2001. — рэд.) можна аднесьці толькі да трэцяга ўзроўню, а мясцовыя выканаўчыя і адміністрацыйныя органы — да чацьвертага.

Дзяржслужбоўцы цалкам залежаць ад вышэйшых узроўняў уладнае гіерархіі як з адміністрацыйнага, так і зь фінансавага боку. Апрача гэтага, кіраўнікі структурных падразьдзяленьняў розных узроўняў могуць стаць ахвярай прэзыдэнцкіх рашэньняў.

Асобна можна вылучыць групу, якую прадстаўляюць дырэктары буйных дзяржаўных прадпрыемстваў, кіраўнікі калгасаў, а таксама дэпутаты парлямэнту.

Цэнтралізацыя сыстэмы прыняцьця рашэньняў у Беларусі сёньня вышэйшая, чымся гэта было ў былым СССР. Цэльная сыстэма дзяржкіраваньня існуе адно як прывадны рэмень паміж грамадзтвам і прэзыдэнтам. Значэнным фактам зьяўляецца тое, што манаполія выканаўчай улады дасягаецца сродкамі заканадаўчага рэгуляваньня, што было характэрным і для савецкай дзяржаўна-адміністрацыйнай практыкі, у намаганьні захаваць патэрналісцкую ролю дзяржавы.

Структурным адрозьненьнем беларускай палітычнай сыстэмы застаецца дамінаваньне адміністрацыйна-разьмеркавальных стасункаў. Фэномэн «улады-ўласнасьці», калі ўлада першасная, а ўласнасьць выступае яе функцыяй, дае неаспрэчнае права адміністрацыйна-бюракратычнаму апарату на цэнтралізаванае пераразьмеркаваньне ўсіх каштоўнасьцяў і дабротаў. Дамінаваньне пераразьмеркавальнага тыпу публічнай палітыкі спалучанае зь вядучай роляй бюракратыі і высокай ступеньню імавернасьці ўжыцьця гвалту. Гэта вядзе да таго, што ўлада выступае ня столькі як інструмэнтальны сродак, колькі як найвышэйшая каштоўнасьць сама па сабе.

Бюракратыя як самастойны актор

Сучасная ўрадавая ўстанова — шматузроўневая арганізацыя, што акумулюе вялізныя веды й досьвед у сваёй спэцыфічнай сфэры. Ведамствы вылучаюць свае інтарэсы і прыярытэты. Яны маюць шырокую сетку сувязяў (традыцыяў, пагадненьняў, пэрсанальных стасункаў у сваіх сфэрах) як зь іншымі ведамствамі, гэтак і з групамі інтарэсу. Бюракратыя імкнецца адыгрываць самастойную палітычную ролю. Кантроль над ажыцьцяўленьнем прынятых рашэньняў — крыніца бюракратычнай улады. Прыкладам, распад СССР стаў абвальным акурат тады, калі намэнклятура пайшла на зьмены ў сыстэме кіраўніцтва.

Крыніцы бюракратычнай улады: разьмеркаваньне бюджэтных рэсурсаў, крэдытаў, наданьне ільготаў; імкненьне да павелічэньня штатаў, бюджэту, паўнамоцтваў; уплыў на СМІ з мэтай фільтрацыі непажаданай інфармацыі або распаўсюджаньне ілжывай інфармацыі.

У Беларусі мы маем прыклад прыватызацыі чыноўнікамі іх кіраўнічых функцыяў. Поўнамоцтвы, сфэра дзейнасьці і нават службовыя абавязкі становяцца рэсурсам чыноўніка. Гэта пацьвярджае ўскладненая працэдура рэгістрацыі прыватнага бізнэсу й пэрманэнтныя кампаніі па перарэгістрацыі прадпрымальнікаў, ліцэнзаваньне відаў дзейнасьці, магчымае фінансаваньне зь бюджэту, атрыманьне значэннай інфармацыі і г.д. Чыноўнікі найвышэйшага рангу сваім апякунствам ствараюць «страху» для бізнэсу, атрымліваючы за гэта неблагія дывідэнды. Парасткі рынкавых стасункаў — найважнейшы рэсурс для бюракратыі. Можна ўпэўнена сьцьвярджаць, што сэктар сацыяльнай, але рынкава арыентаванай эканомікі будзе зьберагацца пры любым магчымым узмацненьні дзяржаўнай улады.

У Беларусі склаўся звышцэнтралізаваны рынак з абмежаванай канкурэнцыяй, адбылося «абуржуазьніваньне» бюракратычных структураў. Такі дзікі рынак стрымлівае і эканамічнае разьвіцьцё, і станаўленьне прафэсійнага мэнэджмэнту.

У канкурэнтнай сацыяльнай сыстэме дзяржаўныя ўстановы закліканыя аказваць разнастайныя паслугі насельніцтву побач зь недзяржаўнымі й прыватнымі арганізацыямі. Больш за тое, з мэтаю павышэньня эфэктыўнасьці працы дзяржапарату і эканоміі бюджэтных рэсурсаў некаторыя кіраўнічыя функцыі аддаюцца ў сфэру прыватнага сэктару. Безмоўна, гэта магчыма пры разьвітай сыстэме афармленьня інтарэсаў і гарантыях правоў уласнасьці. Недзяржаўныя аб’яднаньні і асацыяцыі грамадзянаў у разьвітых краінах складаюць канкурэнцыю і кантралююць працу дзяржаўных агенцыяў.

Роля адміністрацыйна-бюракратычнага апарату ў Беларусі можа ацэньвацца дваіста: з аднаго боку, трывалае сацыяльнае і фінансавае становішча; зь іншага — надзвычай хісткія пазыцыі.

Першае — чаму пазыцыі бюракратыі трывалыя. Колькасьць дзяржчыноўнікаў у Беларусі 108 тысячаў. Дзеля параўнаньня — у 80-я гады ў БССР было каля 73 тысячаў чыноўнікаў.

Існуе шмат магчымасьцяў даць чыноўніку зарабіць, нават не выкарыстоўваючы «пазабюджэтныя фонды»: бартэрныя апэрацыі і ўзаемазалікі паміж суб’ектамі гаспадараньня, валютныя спэкуляцыі, апекаваньне газавым і нафтавым бізнэсам, магчымасьць стаць заступнікам прыватнага натарыюса або аўдытара, доступ да разьмеркаваньня бюджэтнага жытла. Для чыноўнікаў існуе мноства магчымасьцяў іншага роду: спэцыяльнае мэдычнае абслугоўваньне, бясплатная прэстыжная адукацыя, ільготныя пуцёўкі ў найлепшыя дамы адпачынку, узнагароды й званьні. Значна вышэй, чымся магчымасьць «прыватызацыі» кіраўнічых функцыяў, цэніцца магчымасьць «далучыцца да цывілізаванага сьвету» ў выглядзе замежных камандзіровак і выплаты сутачных у цьвёрдай валюце. Вяршыня чыноўніцкага лёту — атрыманьне дыпляматычнай пасады за мяжой і пасільны ўнёсак у пераадоленьне міжнароднай ізаляцыі Беларусі.

Другое — чаму пазыцыі чыноўнікаў хісткія. Многія прадстаўнікі цяперашніх уладных структураў зьвязаныя з рэжымам і матэрыяльнымі, і палітычнымі, і асабістымі абавязкамі. Няўстойлівасьць вызначаецца асабістай «васальнай» залежнасьцю ад патрона, магчымасьцю стаць ахвярай клопату за народныя інтарэсы ў выглядзе кампаніі па барацьбе з карупцыяй. Трэба адрозьніваць карупцыю рэальную і карупцыю як «сымулякр» (маецца на ўвазе сымуляцыя навядзеньня парадку).

З боку Лукашэнкі і афіцыйных СМІ неаднойчы чуліся як запалохвальныя, так і пагардлівыя выказваньні на адрас адміністрацыйна-бюракратычнага апарату: «агрэсіўна-баязьлівае чынавенскае атачэньне» («Знамя юности», 16.06.1998); «чыноўнікі загразьлі ў інтрыгах і звадах», корань сацыяльных праблемаў у «бескантрольным і карумпаваным чынавенстве — той рэальнай уладзе, якая ўзьнялася над намі» («7 дней», 21.03.1998).

Раскручваньне праблемы карупцыі — зручная магчымасьць для набыцьця палітычнага капіталу. Згадайма «торбы кампрамату», сьпісы карупцыянэраў, складзеныя А. Лукашэнкам падчас ягонага дэпутацтва ў Вярхоўным Савеце. Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў адной з буйных справаў стала адстаўка міністра лясной гаспадаркі Георгія Маркоўскага і абвінавачаньне яго ў злоўжываньнях і безадказнасьці. У верасьні 1994 г. адбылася яшчэ адна адстаўка: міністар абароны Павал Казлоўскі паніжаны ў званьні да генэрал-лейтэнанта за «злоўжываньні службовым становішчам» (затым пасаду міністра абароны займалі Анатоль Касьценка, Леанід Мальцаў, Аляксандар Чумакоў, ізноў Леанід Мальцаў).

Уздым барацьбы з карупцыяй адбываецца ў 1997 г.: арышты старшыні Нацыянальнага банку Тамары Віньнікавай (і паралельнае ўзмацненьне пазыцыяў Пятра Пракаповіча) і міністра сельскай гаспадаркі Васіля Лявонава (неўзабаве пасьля забойства Яўгена Мікалуцкага — прадстаўніка Камітэту дзяржкантролю па Магілёўскай вобласьці ў кастрычніку 1997 г.).

Тут можна прасачыць заканамернасьць: з аднаго боку запалохваньне і адкрыты шантаж нескароных кіраўнікоў, зь іншага — тэхналёгія барацьбы за рэсурсы празь ліквідацыю канкурэнтаў.

Прыкладамі рэальнай карупцыі зьяўляецца дзейнасьць фундацыі Махмуда Эсамбаева і фірмы «Торгэкспо» (створаныя ў 1995 г.). У 1996 г. гэтыя структуры вызваляюцца ад уплаты мытных плацяжоў, акцызаў, ПДВ, займаюцца транспартаваньнем тавараў у Расію. Шкода бюджэту Беларусі за 1995 г. — люты 1996 г. склала 320 млн. $, г. зн. 11% гадавога дзяржбюджэту. Яшчэ прыклад — Указам № 291 18 ад 01.08.95 было створанае прадпрыемства «Белспецвнешторг» дзеля «эфэктыўнага выкарыстаньня й рэалізацыі вызваленага ўзбраеньня, вайсковай тэхнікі, тавараў ВПК». Адна з буйных справаў — продаж партыі Міг 29 у Пэру.

Кампаніі па пакараньні нядбайных кіраўнікоў, па ўмацаваньні працоўнай дысцыпліны, па барацьбе з карупцыяй заўсёды маюць на ўвазе дзьве мэты. З аднаго боку, вонкавая мэта — узьдзеяньне на грамадзкую думку дзеля павышэньня аўтарытэту ўлады. Зь іншага боку, унутраныя мэты — кантроль за найбліжшым абкружэньнем з мэтай папярэджаньня змоваў і інтрыгаў.

Прэзыдэнцкая вэртыкаль улады ў Беларусі — ня столькі апора, колькі закладнік дзяржаўнай палітыкі. Стыль «сэлектарных нарадаў», адкрытыя абразы і пагардлівае стаўленьне да чыноўнікаў рознага, нават самага высокага ўзроўню ўмацаваліся як звычайная практыка ў стасунках «кіраўнік-падначалены». Паводле апытаньняў НІСЭПД (ліпень 2001 г.), да 80% «вэртыкалі» незадаволеныя існуючым парадкам рэчаў.

Некаторыя з функцыянэраў беларускага рэжыму наважваюцца на адкрыты пратэст супраць сыстэмы ўлады, напрыклад, былыя кіраўнік Упраўленьня справаў прэзыдэнта Іван Ціцянкоў і Генэральны пракурор Алег Бажэлка. У траўні 2001 г. самахоць пайшоў у адстаўку Ўладзімер Сьцяпанаў, намесьнік старшыні Берасьцейскага аблвыканкаму. У чэрвені з просьбай пра адстаўку зьвярнуўся старшыня НДТРК Віктар Чыкін. Найбольш вернымі «лукашэнкаўцамі» застаюцца Віктар Шэйман, Урал Латыпаў, Уладзімер Замяталін, Леанід Козік, Пётра Пракаповіч, Міхаіл Мясьніковіч, Аляксандар Абрамовіч, Васіль Даўгалёў, Мікалай Дамашкевіч.

У пераходных грамадзтвах дзеля выхаду з крызысу і фармаваньня рынкавых стасункаў трэба скарачаць дырэктыўны пачатак у дзяржаўным кіраваньні. У выніку расьце патрэба ў прафэсійных адміністратарах. Сёньня выпадае гаварыць ня столькі пра прынцыпы эфэктыўнасьці адміністрацыйнага апарату, колькі пра ягоную палітызацыю, што зьяўляецца адметнай рысай недэмакратычных рэжымаў. Калі дзяржаўнае кіраваньне заснаванае на «кіруючай» ролі або адданасьці, сьляпым падпарадкаваньні правадыру, дык функцыі адміністрацыі зводзяцца да формулы «загад-выкананьне», і пра дальнабачную дзяржаўную палітыку няма й гаворкі.

Беларуская намэнклятура і лініі разлому ў яе асяродзьдзі

У самых агульных рысах працэс пераўтварэньняў у недэмакратычных краінах можна ахарактарызаваць як змаганьне дзьвюх сілаў. З аднаго боку — прагрэсіўнай часткі грамадзтва, прадстаўленай інстытутамі грамадзянскай супольнасьці. Пад уплывам розных фактараў — эканамічных, культурных і палітычных — гэтыя інстытуты прачынаюцца ад «замарожанага» стану і ствараюць пазытыўную контраэліту. З другога — кансэрватыўнай кіруючай эліты, якая імкнецца як мага затрымаць гэты «замарожаны» стан, каб захаваць сваю ўладу. Першыя ўвасабляюць сабой дынамічны вэктар пераменаў у грамадзкім і палітычным жыцьці. Другія — кансэрватыўны вэктар захаваньня старога парадку.

Сусьветны досьвед палітычнай трансфармацыі сьведчыць пра тое, што ні старая намэнклятурная эліта, ні новая контраэліта, узьніклая на глебе актывізацыі грамадзкіх інтарэсаў, ня ёсьць маналітнымі супольнасьцямі. Яны заўсёды складаюцца з шэрагу сілаў, якія адрозьніваюцца міжсобку, апрача сваіх ідэалягічных праграмаў, рознай ступеньню гатоўнасьці да правядзеньня ці прыняцьця пераменаў, дасягненьня кампрамісу ці жорсткасьцю абранай пазыцыі. Акурат барацьба паміж гэтымі сіламі складае сутнасьць палітычнага працэсу.

Контраэліта зьяўляецца больш маналітнай за старыя сілы. Перад ёй стаіць пэўная мэта: перамены. Мэта старой эліты ня вызначана так выразна. Яе чальцы ня толькі аб’яднаныя ўдзелам ува ўладзе, але і падзеленыя гэтай уладай. Ім у рознай ступені ёсьць што губляць, і яны ў рознай ступені гатовыя да прыняцьця інавацый.

Здольнасьць старой эліты ці яе часткі пайсьці на кампраміс стварае ўмовы для больш ці менш мірнай дэмакратычнай рэвалюцыі. Жорсткасьць пазыцый эліты такіх умоваў не стварае. Адпаведна ступень арганізаванасьці контраэліты таксама ўплывае на хуткасьць і незваротнасьць пераменаў. Асаблівасьці стаўленьня да пераменаў і рашучасьці абараняць гэтыя перамены акурат і ўтвараюць падмурак для падзелу розных плыняў у эліце. Але гэтыя плыні, у сваю чаргу, зьяўляюцца вынікам папярэдняга разьвіцьця эліты.

Эліта Беларусі напрыканцы савецкага і ў постсавецкі час не была выключэньнем: яна таксама ёсьць вынікам барацьбы шэрагу ўнутрыэлітных плыняў.

Беларусь напрыканцы 80-х — пачатку 90-х гадоў была прамыслова-аграрнай рэспублікай заходняй часткі СССР, на мяжы з Эўропай. Гэта стварала наступныя фактары, якія абумоўлівалі характар адносінаў паміж групамі намэнклятурнай эліты:

1. Прамысловы фактар, які спараджаў прамысловае лёбі. Тут маецца на ўвазе існаваньне групы кіраўнікоў буйных прадпрыемстваў і адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, на якіх знаходзіліся гэтыя прадпрыемствы, для якіх пэрспэктывы кар’еры абумоўліваліся пасьпяховай працай прадпрыемства. Ува ўмовах арыентаванай на саюзны цэнтар рэспублікі гэтая група імкнулася палепшыць свае пазыцыі ў адносінах да гэтага цэнтру. Яе заданьнем-максымум было паступовае апанаваньне саюзных структураў сваімі прадстаўнікамі. 2. Аграрны фактар. У краіне з буйным аграрным сэктарам эканомікі рэкрутаваньне эліты адбываецца або шляхам прызначэньня з імпэрскага цэнтру, або шляхам высоўваньня з кола кіраўнікоў сельскай гаспадаркі. Улічваючы меншую, у параўнаньні з прамыслоўцамі, інтэнсіўнасьць кантактаў з саюзным цэнтрам, гэтая група ня столькі была арыентавана на цэнтральную ўладу, колькі на захаваньне свайго ўплыву на месцах. 3. Улічваючы памежнае з Эўропай становішча Беларусі, значным фактарам у фармаваньні эліты ня мог ня быць уплыў групаў функцыянэраў з органаў дзяржаўнай бясьпекі і памежнай службы.

Больш ці менш выразныя групы намэнклятурнай эліты на тэрыторыі БССР пачалі фармавацца толькі пасьля другой сусьветнай вайны. Дагэтуль цэнтралізаваная таталітарная ўлада асаблівай кадравай палітыкай, рэпрэсіямі перашкаджала прызначэньню ў рэспубліканскія органы функцыянэраў з рэгіянальнага партыйнага апарату. Перавага прызначэнцаў з саюзнага цэнтру не дазваляла сфармавацца ўстойлівым сувязям унутры рэспубліканскага апарату.

Але ў пасьляваеннае дзесяцігодзьдзе асабістыя, нефармальныя стасункі, якія склаліся ў часе апошняй вайны паміж кіраўнікамі партызанскіх аддзелаў і падпольных арганізацыяў, простымі партызанымі і падпольшчыкамі, стварылі падмурак для пабудовы ў 50—60 х гг. новай сыстэмы ўнутрыэлітных адносін на Беларусі.

Гэтую першую хвалю ўнутрана структураванай намэнклятурнай эліты ў БССР прынята называць «партызанскай элітай». Бальшыня яе чальцоў была зьвязана памяцяй пра сумесную дзейнасьць у партызанскім руху, падпольных партыйных і камсамольскіх арганізацыях.

Да 1956 году першыя сакратары ЦК КПБ прызначаліся з Масквы (Панцеляймон Панамарэнка, Мікалай Гусараў, Мікалай Патолічаў).

У 1956 годзе першым сакратаром ЦК КПБ стаў Кірыла Мазураў, прадстаўнік нацыянальнай эліты. Яго прыход паклаў пачатак хвалі прызначэнцаў з самой Беларусі. Ужо ў сярэдзіне 60-х гадоў з 16 функцыянэраў, якія былі прызначаныя на значныя партыйныя пасады ў Менскай вобласьці, 8 (гэта значыць 50%) мелі за сабой «партызанскую маладосьць». Апошнім кіраўніком рэспублікі, г. зн. першым сакратаром ЦК КПСС, зь ліку «партызанаў» быў Пётра Машэраў.

Адносіны паміж прадстаўнікамі партызанскай эліты будаваліся на прынцыпе клясычнага кліентэлізму. Галоўнымі рэгіёнамі іх рэкрутаваньня сталіся Віцебская і Берасьцейская вобласьці. Галоўнай заслугай гэтай генэрацыі беларускай эліты сталася тое, што дзякуючы ім упершыню склалася акурат унутрыбеларуская лесьвіца заняцьця элітных пасад на падставе асабістых адносінаў.

У 60-70 гг. у БССР будуецца і разьвіваецца шмат буйных прамысловых прадпрыемстваў. Прыкладна тады ж у нетрах беларускага партыйнага і гаспадарчага апарату пачынае фармавацца наступная генэрацыя эліты — прамысловая эліта. Першы вузел адносін паміж элітамі, які будзе значна ўплываць на сыстэму перадзелу ўлады ў краіне нават у пасьлясавецкі час, завязаўся акурат з узмацненьнем прамысловай эліты ў 70-80 гг. Новая прамысловая эліта фармавалася на базе партыйных камітэтаў буйных прадпрыемстваў. Галоўным месцам яе ўзьнікненьня быў Менск, найбольш значнымі прадстаўнікамі — былы першы сакратар ЦК КПБ Мікалай Сьлюнькоў і яго група.

Партызанская эліта трымалася на прынцыпу субардынацыі. Прамысловая ж эліта стварала клястэры з роўных па статусе функцыянэраў, якія дапамагалі адзін аднаму ісьці наверх. Калі «партызаны» часам мелі ня вельмі добрыя адносіны з Масквой (напрыклад, пра адносіны Мазурава і Брэжнева ўспамінаюць і цяпер), то галоўнай мэтай прамысловай эліты стала ў першую чаргу стварэньне свайго лёбі ў саюзным цэнтры — у Маскве.

Зь беларусаў, якія ў гэты час займалі пасады ў саюзным цэнтры, бальшыню складалі прадстаўнікі прамысловай эліты партыйнага паходжаньня. На гэта былі свае прычыны. Якраз буйныя прамысловыя прадпрыемствы былі прадпрыемствамі «агульнасаюзнага значэньня», іх прадстаўнікам было прасьцей прайсьці наверх. У той жа час гэта адпавядала агульнасаюзнай партыйнай лініі, якая стымулявала праходжаньне рэгіянальных элітаў праз цэнтар.

Найбольшая колькасьць функцыянэраў, якія пайшлі на павышэньне ў Маскву або прайшлі праз маскоўскія структуры і вярнуліся на кіраўнічыя пасады ў Беларусь, была акурат зь Менску.

Але пры гэтым ступень ратацыяў зь Менску на кіраўнічыя пасады ў іншыя рэгіёны Беларусі не адрозьнівалася ад звычайнай, дарэчы, вельмі слабой ратацыі паміж абласьцямі. Такім чынам, рэгіянальныя эліты папаўняліся пераважна функцыянэрамі з тых самых рэгіёнаў або прызначэнцамі з саюзнага цэнтру. Гэта значыць, яны ўзнаўлялі мадэль адносін партызанскай эліты: мадэль вэртыкальных сувязяў, якія сягаюць ад высокапастаўленага патрона ў вобласьці да яго пратэжэ на раёне ці ў горадзе.

У выніку ў БССР на пачатку 80-х гадоў склаліся дзьве супрацьлеглыя мадэлі адносінаў у эліце: прамысловая мадэль цэнтральнай рэспубліканскай эліты і аграрная мадэль эліты абласьцей.

Першая выявіла сваю эфэктыўнасьць у прасоўваньні функцыянэраў наверх, але мела малы эфэкт як сыстэма арганізацыі ўлады ў рэгіёнах. Другая мадэль стварала менш шанцаў выйсьці на агульнасаюзны ўзровень, але дазваляла захоўваць кантроль на рэгіянальным узроўні.

Цэнтральная рэспубліканская эліта складалася пераважна з выхадцаў з парткамаў буйных прамысловых прадпрыемстваў^[80].

Рэгіянальныя ж эліты заставаліся пераважна аграрнымі, мелі слабы выхад на рэспубліканскі цэнтар і адначасна адчувалі слабы кадравы ўплыў з гэтага цэнтру.

Пры канцы існаваньня СССР у Беларусі не сфармавалася традыцыі разьмеркаваньня пасадаў, якая б шчыльна зьвязвала рэгіянальныя эліты і эліту рэспубліканскага цэнтру. Яны існавалі адносна ізалявана. Мадэлі іх рэкрутаваньня і разьмеркаваньня пасадаў былі рознымі. Рознымі былі й іх мэты. Каналы рэспубліканскі цэнтар — саюзны цэнтар, саюзны цэнтар — рэспубліканскі цэнтар, саюзны цэнтар — рэгіён рэспублікі былі больш значныя за каналы рэспубліканскі рэгіён — рэспубліканскі цэнтар і рэспубліканскі цэнтар — рэгіён рэспублікі.

Супярэчнасьць інтарэсаў цэнтральнай (прамысловай) і рэгіянальнай (аграрнай) эліты ў адносінах рэспубліканскі цэнтар — рэгіёны рэспублікі выклікала канфлікты паміж «прамыслоўцамі» і «аграрнікамі» на рэгіянальным узроўні^[81].

Такім чынам, з запачаткаваньнем «перестройки» рэгіянальныя і рэспубліканская эліты мелі розныя мэты і розныя матывы паводзінаў. Калі першыя маглі хутка прыстасоўвацца да зьменлівай сытуацыі, каб захаваць свае пазыцыі, то другія былі зацікаўленыя ў захаваньні бязь зьменаў усталяванай сыстэмы адносін улады. Былая гаспадарчая, а цяпер нацыянальная эліта, якая паходзіла з буйных высокатэхналягічных прадпрыемстваў, была больш зарыентавана (і прызвычаена) да галіновых сувязяў з Масквой, зь якой у савецкі час прыходзіла сыравіна і дырэктывы.

З развалам СССР ні ў цэнтральнай партыйна-гаспадарчай, ні і ў прамысловай, ні ў рэгіянальнай эліце БССР не было групаў, якія былі б зацікаўлены ў правядзеньні грунтоўных і незваротных рэформаў.

Сувэрэнізацыя Беларусі была перашкодай для адладжанай сыстэмы ўзыходжаньня да саюзнага цэнтру. Адсутнасьць значных сыравінных рэсурсаў у Беларусі^[82] таксама рабіла праблематычнай гэтую сувэрэнізацыю.

Аграрна-прамысловыя рэгіянальныя эліты ня мелі ні каналаў, ні рэсурсаў, а галоўнае — навыкаў і значных стымулаў для ўзьдзеяньня на эліты рэспубліканскія. Пры гэтым як першыя, так і другія проста падпарадкоўваліся ініцыятывам з імпэрскага цэнтру. Толькі выбары ў ВС БССР 12 скліканьня, якому было накавана абвясьціць незалежнасьць Беларусі і стаць рэальным цэнтрам палітычнага жыцьця краіны, паклалі пачатак новага этапу разьвіцьця эліты. Яны адкрылі шлях у цэнтар вялікай колькасьці прадстаўнікоў рэгіянальнай намэнклятурнай эліты. У ВС 12 скліканьня агульная колькасьць рэгіянальных функцыянэраў ад старшыняў калгасаў да кіраўнікоў абласьцей была большай за 51%. Зь іх больш за 14% былі старшыні калгасаў, 21,5% — прадстаўнікі рэгіянальнай адміністрацыйнай эліты, 29,5% — партыйнай. Пры гэтым колькасьць функцыянэраў з цэнтральнай партыйнай і дзяржаўнай эліты ў парлямэнце была ня большая за 10%. У сьценах парлямэнту адбыўся дэбют шмат якіх рэгіяналаў як агульнанацыянальных палітыкаў.

Што да цэнтральнай партыйнай намэнклятуры, то яна была не гатовая да новых адносінаў улады, якія ўзьніклі пасьля здабыцьця Беларусяй незалежнасьці. Разам з прыпыненьнем дзейнасьці КПБ вышэйшыя партыйныяфункцыянэры пазбыліся ўсякай улады і амаль бясьсьледна зьніклі з палітычнай сцэны. (На гэтым фоне пазытыўна вылучалася рэфармісцка настроеная група дэпутатаў ВС 12 скліканьня «Камуністы Беларусі за дэмакратыю», найбольш шумным прадстаўніком якой быў А. Лукашэнка. У групу ўваходзіла каля 50 чалавек, але сярод іх не было ніводнага дзеяча, вышэйшага рангаю за кіраўніка прамысловага ці аграрнага прадпрыемства.)

На першыя пазыцыі выйшла намэнклятура цэнтральных органаў дзяржавы, менш уплывовая, менш здольная кантраляваць рэгіёны. Прэм’ер-міністар В. Кебіч, адчуваючы аслабленьне гэтага кантролю, адводзіць свайму намесьніку М. Мясьніковічу функцыю каардынатара па сувязях з рэгіёнамі.

Адзінай групай, якая захавала арганізацыйны патэнцыял, была эліта праваахоўных органаў (КДБ, МУС і г.д.). Яе ўплывовасьць падкрэсьліваецца тым фактам, што кебічаўскі ўрад неаднаразова імкнуўся зьменшыць яе ўплыў. Так, адным з найбольш значных адміністрацыйна-кадравых пераўтварэньняў, заплянаваным яшчэ на 1992 год, была правядзеньне рэформы органаў дзяржаўнага кіраваньня, згодна зь якой КДБ падлягаў частковаму расфармаваньню, скасоўвалася служба вонкавай выведкі. Пытаньне пра расфармаваньне КДБ і перападпарадкаваньне яго службаў МУС і Міністэрству абароны разглядалася ў сьнежні 1993 году ў парлямэнце. У памежных войсках арганізоўвалася служба АСАМ^[83] як процівага адпаведнай структуры ў КДБ. Невыпадкова кіраўнікі МУС і КДБ Уладзімер Ягораў і Эдуард Шыркоўскі выразілі рашучы пратэст гэтым плянам.

На пачатку 90-х гадоў аўтарытэт у грамадзтве старой намэнклятурнай эліты катастрафічна зьніжаецца. Адначасова павышаецца ўплыў нацыянальна-дэмакратычных сілаў. Здабыцьцё Беларусяй незалежнасьці, мітынгі і страйкі 1991 году выявілі неабыякі патэнцыял беларускіх дэмакратычных сілаў, здольнасьць уплываць на грамадзтва, арганізоўваць акцыі масавага пратэсту. Яны стаюцца пагрозай для палітычных пазыцыяў намэнклятуры. У гэтых умовах намэнклятура пастанаўляе ўвесьці пасаду прэзыдэнта. Пасьля першых прэзыдэнцкіх выбараў і да 2001 г. эліты ў сваім станаўленьні прайшлі празь некалькі этапаў.

Першы этап можна вызначыць як парлямэнцкі, або псэўдадэмакратычны. Як было сказана раней, да сярэдзіны 90-х гадоў у Беларусі не сфармавалася акрэсьленых плыняў у намэнклятурнай эліце. Пасьля свайго абраньня Лукашэнка запачаткаваў кадравую палітыку, заснаваную на прызначэньнях вышэйшых службоўцаў дзяржапарату, выходзячы з асабістых кантактаў і рэгіянальных сувязяў. На адказныя пасады прызначаліся функцыянэры, якія былі яму вядомыя па Магілёўскай вобласьці, або тыя, з кім ён працаваў у парлямэнце.

За першыя два месяцы прэзыдэнтуры Лукашэнка зрабіў 57 найважнейшых прызначэньняў. З новапрызначаных на пасады 19 (33%) функцыянэраў былі былымі дэпутатамі парлямэнту, прычым бальшыня зь іх заняла першарадныя пасады. Ужо на гэтым этапе пачала дзейнічаць рэгіянальная мадэль прызначэньняў. Сярод 19 прызначэнцаў з парлямэнту сямёра функцыянэраў працавалі з Лукашэнкам падчас перадвыбарнай кампаніі, а як найменей пяць паходзяць з аднаго з Лукашэнкам рэгіёну — Магілёўскай вобласьці. Сярод астатніх значную частку складалі тыя, хто займаў пасаду на прыступку ніжэй у той самай сфэры дзяржаўнага кіраваньня.

Пры гэтым першарадныя пасады Лукашэнка аддаў былым прадстаўнікам найбуйнейшай намэнклятуры. М. Мясьніковіч захаваў пасаду першага намесьніка прэм’ер-міністра, пасада намесьніка па эканамічных пытаньнях засталася за С. Лінгам з захаваньнем адпаведнай сфэры дзейнасьці. Прызначаныя намесьнікі прэм’ер-міністра У. Гаркун і В. Ганчар (былыя дэпутаты парлямэнту) атрымалі параўнальна нязначнае кола паўнамоцтваў у сельскагаспадарчай і культурна-асьветніцкай галінах.

Аморфнасьць цэнтральнай і ізаляванасьць рэгіянальнай эліты дазволіла Лукашэнку правесьці рэформу органаў мясцовага кіраваньня без супрацьдзеяньня з боку рэгіёнаў. Пасьля гэтай рэформы кіраўнікі рэгіёнаў пачалі прызначацца Менскам у адпаведнасьці з асабістымі сымпатыямі прэзыдэнта.

Кадравай базай рэгіянальных лідэраў ізноў стаў парлямэнт. З 6 кіраўнікоў абласных адміністрацыяў 3 прайшлі праз ВС 12 скліканьня, 5 займалі пасады абласнога ўзроўню раней. Аднак рэформа адлюстравала і рэгіянальныя тэндэнцыі ў фармаваньні эліты: бальшыня кіраўнікоў рэгіянальных адміністрацыяў (перадусім раённага ўзроўню) была рэкрутавана з рэгіёнаў, хоць і ў адпаведнасьці з сымпатыямі прэзыдэнта.

Акурат гэтая рэформа справакавала першы выразны канфлікт інтарэсаў паміж плынямі ў прэзыдэнцкім атачэньні. Пачынаючы з 1994 году іх было тры: старая эліта, сілавікі, парлямэнтары (ці камунікацыйныя палітыкі). Можна таксама гаварыць пра існаваньне асобнай групы «магілёўцаў», хоць яна ў шмат якіх адносінах ёсьць намінальнай. Яе прадстаўнікі прысутнічалі ўва ўсіх згаданых плынях, але не складалі арганізаванага адзінства.

Старая эліта была прадстаўленая ў першую чаргу М. Мясьніковічам^[84]. Ён працаваў ува ўрадзе Беларусі з 1986 году, прайшоў шлях ад міністра жыльлёва-камунальнай гаспадаркі да намесьніка прэм’ера. Ува ўрадзе Кебіча ён курыраваў прамыслова-эканамічную сфэру, валодаў калясальнымі сувязямі як з рэгіянальнымі элітамі, так і за мяжой краіны. Асноўнае функцыянальнае прызначэньне гэтай групы эліты — эканамічнае забесьпячэньне дзеяздольнасьці пабудаванай А. Лукашэнкам дзяржаўнай сыстэмы. Акурат празь Мясьніковіча А. Лукашэнка падтрымліваў кантакты з Масквой, прадстаўнікамі нацыянальнай прамысловай і банкаўскай эліты. Бальшыня міністраў, якія мелі дачыненьне да прамыслова-гаспадарчай дзейнасьці (ужо згадваныя Сяргей Лінг, Барыс Батура, а таксама міністар гандлю Валянцін Байдак і міністар прамысловасьці Ўладзімер Куранкоў), захавала свае пасады падчас першай хвалі ратацый дзяржапарату пасьля абраньня Лукашэнкі. Захаваў свае пазыцыі і міністар сельскай гаспадаркі В. Лявонаў, які належаў да магілёўскага кляну, быў былым патронам Лукашэнкі і забясьпечваў сувязі з аграрнымі элітамі.

У выніку першых прызначэньняў прадстаўнікі старой намэнклятуры захавалі асноўныя пазыцыі ў фінансава-эканамічным сэктары, забясьпечваючы нязьменнасьць старога курсу і сыстэмы падзелу ўлады^[85].

Найбольш глыбокія ратацыі ў першыя месяцы пасьля абраньня Лукашэнкі адбыліся ў праваахоўных органах: КДБ, МУС і Камітэце памежных войскаў. Зьмена кіраўнікоў і іх намесьнікаў тут адбываецца адначасова (у іншых ведамствах паміж ратацыямі першых і другіх праходзіць нейкі час). На пасаду кіраўніка КДБ вяртаецца Ягораў, які ў 1994 годзе выступіў супраць групоўкі Данілава і за гэта паплаціўся пасадай. Пасаду яго намесьніка атрымаў Валер Кез, які таксама ў свой час быў зьняты з пасады за супрацоўніцтва з антыкарупцыйнай камісіяй Лукашэнкі.

Дарэчы, і Ягораў, і Кез працавалі некаторы час у праваахоўных структурах Берасьцейскай вобласьці, выхадцам зь якой быў В. Шэйман, адзін з найбольш актыўных дзеячаў перадвыбарнай каманды Лукашэнкі і найбольш уплывовых асобаў у яго атачэньні. В. Шэйман быў прызначаны кіраўніком вядучай сілавой установы краіны — Рады бясьпекі.

Кіраўніком МУС стаецца былы дэпутат генэрал Захаранка. Адбываецца зьмена ўсіх намесьнікаў міністра ў гэтым міністэрстве. Сярод новых прызначэнцаў таксама прысутнічаюць берасьцейцы (Мікалай Крэчка). Цалкам быў зьменены кіраўнічы склад і ў памежных войсках — там, дзе ў часе Кебіча быў створаны АСАМ як супрацьвага адпаведнай службе ў КДБ.

У іншых міністэрствах у першыя месяцы адбываюцца толькі прызначэньні новых міністраў. Намесьнікі зьмяняюцца празь некаторы тэрмін і не ўва ўсіх міністэрствах.

Як парлямэнцкую^[86] (ці камунікацыйную) эліту можна вызначыць тых новых функцыянэраў, якія прыйшлі ўва ўрад і адміністрацыю Лукашэнкі з парлямэнту. Гэта найбольш разнастайная, шматлікая, але найменш устойлівая група. Так, з парлямэнту ў выканаўчую ўладу прыйшлі такія палітычныя антаганісты, як В. Ганчар і В. Шэйман, Ю. Захаранка і І. Ціцянкоў, У. Ягораў і І. Драбышэўская. Яны былі вельмі разьяднаныя. Іх аб’ядноўвала адна якасьць — усе яны падчас выбараў 1994 г. так ці інакш падтрымлівалі А. Лукашэнку. Акурат прадстаўнікі гэтай групы першымі пачалі сыходзіць з прэзыдэнцкай каманды. Гэты сыход быў абумоўлены эвалюцыяй палітычнага курсу рэжыму і падзелам сфэраў уплыву паміж рознымі плынямі ў эліце. Пачатак сыходу «парлямэнтароў» паклаў В. Ганчар. Яго сыход у сьнежні 1994 году супаў з разгарам кампаніі стварэньня прэзыдэнцкай вэртыкалі ўлады і прызначэньнем, згодна з новым заканадаўствам, асабіста прэзыдэнтам кіраўнікоў выканкамаў. Прычынай адстаўкі Ганчара была, паводле яго словаў, нязгода з новай сыстэмай улады, пры якой губляецца значэньне кабінэту міністраў і ўплыў канцэнтруецца ў Адміністрацыі прэзыдэнта. На яго думку, яго сыход адпавядаў «калектыўнай пазыцыі кабінэту міністраў». Дарэчы, іншыя парлямэнтары пры сваім сыходзе (Л. Сініцын, Міхаіл Чыгір) таксама спасылаліся на «калектыўнае» імкненьне, хаця сыходзілі ў адстаўку паасобку.

Пасады былых парлямэнтароў паступова займаліся больш зарганізаванымі і непераборлівымі прадстаўнікамі дзьвюх іншых груповак: старой намэнклятуры і сілавікоў. У далейшым акурат барацьба гэтых дзьвюх груповак, Мясьніковіча і Шэймана, будзе складаць асноўную інтрыгу пры падзеле сфэраў уплыву. Адыход Ганчара вызваліў месца на пасадзе віцэ-прэм’ера для прадстаўніка Берасьцейшчыны Ўладзімера Русакевіча. Рэгіён яго паходжаньня дазваляе думаць пра сувязі Русакевіча з Шэйманам і адпаведнай групай, указвае на ўзмацненьне гэтай групы. І сапраўды, на працягу наступных трох месяцаў адбылося аслабленьне «старых намэнклятурнікаў». Была замененая бальшыня міністраў эканамічна-прамысловага профілю, якія не былі зьменены дагэтуль: міністры гандлю, прамысловасьці, фінансаў і часткова іх намесьнікі. Такім чынам, першая хваля сыходу парлямэнтароў адчыніла шлях для перападзелу сфэраў уплыву, павысіла значэньне сілавой групоўкі, адпаведна зьнізіўшы ўплыў «старой намэнклятуры».

Гэтыя падзеі адбываліся на фоне паступовай зьмены кіраўнікоў прамысловых прадпрыемстваў. Маніпуляцыі з курсам валюты, крызыс неплацяжоў паставілі прамысловасьць перад праблемай выжываньня і канчаткова аслабілі нізавую прамыслова-гаспадарчую эліту (кіраўнікоў дзяржаўных і прыватных прадпрыемстваў, банкаў, іншых суб’ектаў гаспадараньня). У дадатак, у верасьні 1994 году ўрадам была прынятая пастанова аб перазаключэньні кантрактаў з кіраўнікамі прамысловых прадпрыемстваў. Іх пазыцыі сталі больш няўстойлівымі, чымся ў савецкія часы.

З канца 1994 і да 1996 году толькі паводле адкрытай інфармацыі было зьменена больш за 10 кіраўнікоў буйных прадпрыемстваў. Нэўтралізацыя фінансава-гаспадарчай эліты адбывалася адначасна з паніжэньнем уплыву Мясьніковіча і групоўкі «старых намэнклятурнікаў». Іх рэсурсы ўнутры краіны, падстава іх існаваньня ўва ўладзе, таялі разам зь зьмяншэньнем колькасьці зьвязаных зь імі кіраўнікоў прадпрыемстваў. Старая эліта адчула патрэбу ў дадатковых рэсурсах для ажыцьцяўленьня ўплыву.

Наступныя ратацыі парлямэнтароў таксама суправаджаліся перадзелам сфэраў уплыву паміж «сілавікамі» і «гаспадарнікамі». З сыходам А. Фядуты з пасады кіраўніка Ўпраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта яго месца ў чэрвені 1995 году пераходзіць да адной з найбольш адыёзных фігураў кебічаўскай адміністрацыі — У. Замяталіна^[87]. З сыходам з МУС Захаранкі, адбытым у кастрычніку 1995 году, адбыліся вялікія ратацыі ў МУС^[88], а праз два месяцы ў КДБ і ў Адміністрацыі прэзыдэнта. У выніку гэтых ратацыяў «парлямэнтар» Сініцын, які яшчэ год таму курыраваў прызначэньні ў склад лукашэнкаўскай адміністрацыі, будучы яе кіраўніком, згубіў рэальны ўплыў і ў кастрычніку 1995 году захаваў толькі пасаду віцэ-прэм’ера. М. Мясьніковіч, патрон «старых намэклятурнікаў», атрымаў больш значную пры існых стасунках улады пазыцыю кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта, зьмяніўшы Л. Сініцына. Пры гэтых абставінах прызначэньне В. Шэймана выканаўцам абавязкаў міністра ўнутраных справаў, хоць і з захаваньнем пасады Дзяржсакратара Рады бясьпекі, таксама можна разглядаць як аслабленьне яго ўплыву^[89].

Кадрамі з КДБ было «ўмацаванае» МУС. Намесьнік міністра ўнутраных справаў Сяргей Рухлядзеў быў заменены на выхадца з КДБ Івана Юркіна, які ў часе супрацьстаяньня Ягорава і Шыркоўскага Кебічу займаў дастаткова асьцярожную пазыцыю. Як і Рухлядзеў, Юркін да гэтага некаторы час працаваў у праваахоўных органах Расіі. У сьнежні 1995 г. на пасаду намесьніка міністра ўнутраных справаў быў прызначаны былы кадэбэшнік — кіраўнік контравыведкі Фарыд Канцараў. А яшчэ раней міністрам унутраных справаў прызначаны Валянцін Агалец, які напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. быў звольнены Кебічам з пасады намесьніка камандуючага ўнутранымі войскамі.

Праз два месяцы пасьля сыходу Захаранкі, у сьнежні 1995 году, адбылася вялікая ратацыя і ў КДБ. Быў адпраўлены ў адстаўку кіраўнік КДБ Ягораў^[90]. Замест яго быў прызначаны Ўладзімер Мацкевіч, былы шэф КДБ у Берасьцейскай вобласьці, які за год да гэтага быў пераведзены зь Берасьця ў Менск. Замест берасьцейца Кеза першым намесьнікам кіраўніка КДБ прызначаецца Леанід Ерын, які да гэтага працаваў на пасадзе кіраўніка ФСБ Расіі па Маскве і Маскоўскай вобласьці. Кез стаецца намесьнікам кіраўніка Рады бясьпекі, а праз два месяцы звальняецца ў запас. На яго месца прыходзіць Юркін, пра якога мы казалі раней. Гэтыя прызначэньні адлюстроўваюць зьніжэньне ўплыву шэйманаўскіх сілавікоў: сыходзяць берасьцейцы, у МУС прыходзіць Канцараў з контравыведкі^[91].

Значная колькасьць новых прызначэнцаў мае супольную ўласьцівасьць — сувязь з Расіяй. Ерын, Юркін, Агалец працавалі большы ці меншы час у расійскіх праваахоўных органах. А Канцараву напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. прыйшла прапанова зьехаць у Расію на пасаду кіраўніка контравыведкі Сібірскай вайсковай акругі. У спалучэньні зь пераарыентацыяй вонкавай палітыкі Беларусі (акурат у гэты час Лукашэнка нарошчвае свой уплыў у Расіі) гэта гаворыць пра ўзмацненьне новага фактару ў падзеле сфэраў уплыву ў беларускім кіраўніцтве — расійскага.

«Прарыў на Ўсход» ажыцьцяўляецца пры дапамозе «старой намэнклятуры», дакладней, «старых сілавікоў». Улічваючы яго часовы посьпех у 1995—1997 гг. у «чырвоным поясе» Расіі, можна дапусьціць, што такі эфэкт маглі даць толькі сувязі, якія меў Мясьніковіч у фінансава-эканамічных колах старой расійскай эліты, а празь яе — з расійскімі рэгіянальнымі (перадусім сілавымі) элітамі. Каб захаваць уплыў, які губляўся групай Мясьніковіча ў меру таго, як прамыслова-эканамічная эліта была скароная Лукашэнкам, «старыя намэнклятурнікі» выкарысталі новы рэсурс: актывізавалі свае сувязі з Расіяй. Яны зарыентавалі Лукашэнку на супэрмэты — на дасягненьне палітычных дывідэндаў па-за межамі Беларусі.

Аднак нягледзячы на захаваньне ўплыву Мясьніковіча, перабудова і падпарадкаваньне Лукашэнкам прамыслова-гаспадарчай эліты працягвалася. Яе канчатковая нэўтралізацыя надышла разам з ратацыяй, якая адбылася ў прамежку паміж сыходам Сініцына і Чыгіра. Разам зь Сініцыным сышоў міністар эканомікі Георгі Бадзей. Яшчэ ў студзені 1996 году былы міністар прамысловасьці, вылучэнец ад цяжкой прамысловасьці У. Куранкоў быў заменены на вылучэнца ад электроннай прамысловасьці, дагэтулешняга дырэктара напаўжывога заводу вылічальнай тэхнікі Анатоля Харлапа. Таксама адбываецца замена «старога» міністра фінансаў. Такім чынам разам з сыходам «парлямэнцкай» эліты аслабляецца і нэўтралізуецца і старая прамыслова-эканамічная эліта. Пры гэтым яна не ствараецца наноў, а замяняецца менш уплывовымі і менш самастойнымі функцыянэрамі.

У Расіі і ўва Ўкраіне магутныя прамысловыя эліты мелі дастатковыя рэсурсы і стымулы, каб абараніць сваіх стаўленікаў і свае інтарэсы, ствараючы сыстэму карпарацыйных алігархій. Гэтыя алігархіі змагаліся за ўплыў у палітыцы. Беларуская прамысловая эліта ня вытрымала канкурэнцыі з супэралігархам, які мэтанакіравана змагаўся супраць яе, — дзяржавай, дакладней тым, хто атрымаў найвышэйшую ўладу ў гэтай дзяржаве. Прамыслова-эканамічнае лёбі было дэмаралізаванае.

Яшчэ адной значнай падзеяй, якая адбылася адначасна з гэтым новым пераразьмеркаваньнем пасадаў, стала хваля прызначэньняў на пасаду дарадніка прэзыдэнта. У студзені 1997 году адбыліся адразу чатыры прызначэньні: Івана Антановіча, Сяргея Посахава, Уладзімера Каралёва, Пятра Капітулы. Такі шэраг прызначэньняў паказвае ўзмацненьне расійскага фактару ў беларускай палітыцы. Прызначэньні Антановіча, які на пачатку 90 х гадоў займаў пасаду сакратара Камуністычнай партыі Расіі, міністрам замежных спраў, Каралёва, былога кіраўніка службы дзяржаўнага пратаколу, Посахава, выхадца з Расіі, які дагэтуль спэцыялізаваўся на арганізацыі масавай падтрымкі Лукашэнку, дараднікамі прэзыдэнта гавораць пра тое, што Лукашэнку спатрэбілася прапагандысцкае забесьпячэньне яго ўсходняй палітыкі.

На гэтым фоне працягвае павышацца ўплыў асобаў, якія валодалі моцнымі сувязямі з Расіяй. На пасаду намесьніка дзяржсакратара Рады бясьпекі і аднаго з кіраўнікоў галоўнага ўпраўленьня спэцпадразьдзяленьняў КДБ прызначаны Сяргей Канцавенка. Раней ён працаваў у Радзе бясьпекі, пасьля адстаўкі Кеза зьехаў у Маскву^[92], вярнуўся адтуль за паўгоду да гэтага прызначэньня. Праглядаюцца сувязі з Расіяй і ў прызначанага выканаўцам абавязкаў міністра абароны Аляксандра Чумакова^[93].

Такім чынам, да пачатку 1997 году адбылося пераразьмеркаваньне каналаў уплыву на прэзыдэнта. Прадстаўнікі парлямэнцкай групы або пайшлі ў апазыцыю рэжыму, як В. Ганчар, або на нейкі час выпалі з палітыкі, як М. Чыгір і Л. Сініцын. Прамыслова-эканамічная эліта на рэгіянальным і галіновым узроўні згубіла сваю самастойнасьць. Вялікія зьмены перажыў яе пэрсанальны склад. У эліту нацыянальнага ўзроўню прыйшлі старыя артадоксы, якія займалі высокія пасады яшчэ за часоў Кебіча. Толькі цяпер яны былі цалкам залежныя ад Лукашэнкі. Адзінай групай, якая захавала статус-кво, засталіся сілавікі. Але і ў іх асяродзьдзі праявіліся ўзаеманезамірэнчыя групоўкі.

Існая на пачатку 90-х гадоў рэгіянальная, прамысловая і рэспубліканская эліта аказалася няздольнай сфармаваць устойлівыя групы націску з выразнымі палітычнымі мэтамі. Таму здабыцьцё ўсёй паўніні ўлады адным з былых аўтсайдараў рэгіянальнай, атамізаванай аграрнай эліты мела вынікам не адстойваньне рознымі элітнымі групамі свайго складу і пазыцыяў, а пашырэньне ўплыву найбольш зарганізаванай групоўкі, якая не была зьвязана ні з воднай з астатніх, — сілавікоў.

Як было сказана раней, гэтая група вызначаецца разнароднасьцю. Яна пачала распадацца на плыні яшчэ ў 1994—1996 гг. Спачатку барацьба вялася паміж старымі артадоксамі і асьцярожнымі прыхільнікамі пераменаў. Сыход Захаранкі і Ягорава зрабіў неактуальным падзелы па ідэалягічным крытэры. Галоўным яднальным момантам сталася паходжаньне з аднаго рэгіёну або сумесная праца.

Пры гэтым Лукашэнка дабіўся своеасаблівага балянсу элітаў: «старыя намэнклятурнікі» дзякуючы сваім сувязям з Расіяй забясьпечвалі эканамічную дзеяздольнасьць рэжыму. Шэйманаўцы, якія атрымалі кантроль над праваахоўнымі органамі, — яго ўнутраную стабільнасьць. Узмацненьне любой з гэтых групаў пагражала падарваць гэты балянс.

Яшчэ ў 1995 годзе пасьля кароткай сутычкі за вызначэньне сфэраў уплыву ў МУС «намэнклятурнікі» і «праваахоўнікі» пайшлі на кампраміс. Валянцін Агалец, Фарыд Канцараў і Юры Сівакоў падыходзілі і «старым», і Шэйману і пры гэтым мелі дастаткова моцныя сувязі з Расіяй. Агалец быў да 1994 года быў першым намесьнікам камандуючага ўнутранымі войскамі. Сівакоў ішоў з Рады бясьпекі, г. зн. ад Шэймана, але да 1994 году працаваў у Савеце міністраў і, адпаведна, меў сувязі са «старымі». Канцараў раней узначальваў контравыведку КДБ.

Пры гэтых акалічнасьцях Лукашэнка зрабіў усё, каб кожная з гэтых групаў заставалася ўва ўладзе, але не перамагла канчаткова. Пачынаючы з 1997 году зьмяняюцца адносіны паміж плынямі ў складзе эліты сілавікоў, праводзіцца кадравая палітыка, накіраваная на падтрыманьне балянсу сілаў. Міністар унутраных справаў Агалец, ключавая кансэнсусная фігура, заставаўся на сваёй пасадзе да 1999 году, нягледзячы на чуткі пра яго звальненьне з прычыны пагаршэньня крымінагеннай сытуацыі ў краіне. На пасады міністраў Лукашэнка пачаў часта прызначаць выканаўцаў абавязкаў, выканаўцаў абавязкаў з выпрабавальным тэрмінам.

Найлепей сыстэма «стрымак і проціваг» у кадравай палітыцы Лукашэнкі праглядалася на рэгіянальным узроўні. Амаль што ўсе кар’ерныя ўзьлёты тут адбываюцца дзякуючы міжрэгіянальным ці міжведамасным прызначэньням. Так, пры канцы 1996 году кіраўнік гомельскага Ўпраўленьня ўнутраных справаў (УУС) Віталь Апанасевіч пераводзіцца ў магілёўскае УУС, а праз тры гады — у Менск. Замест яго, на год, прызначаецца берасьцеец Міхаіл Удавікоў, чыя пасьлейшая хуткая кар’ера дазваляе гаварыць пра наяўнасьць у яго моцнай пратэкцыі наверсе. Пры канцы 1997 году кіраўнік віцебскага УУС Валер Гарадзенка пераводзіцца зь Менску, а Валянцін Нікіцін пераходзіць у Раду бясьпекі, толькі пару гадоў папрацаваўшы ў гомельскім КДБ. У складзе «праваахоўнай» эліты падтрымліваецца балянс і паміж прадстаўнікамі рэгіёнаў. На пасадах намесьніка КДБ пабывалі прадстаўнікі амаль што ўсіх абласьцей, апрача Віцебскай.

Больш-менш трывалыя сувязі сярод функцыянэраў праваахоўных органаў пачалі аднаўляцца толькі пачынаючы з 1999 году, з прызначэньнем на пасаду міністра ўнутраных справаў Сівакова. За ім на месца камандуючага ўнутранымі войскамі быў прызначаны Юры Жадобін, які скончыў тую ж самую ваенную акадэмію бранетанкавых войскаў імя Маліноўскага, што і сам Сівакоў, перайшоў усьлед за ім на пасаду камандуючага ўнутранымі войскамі і сышоў разам зь Сіваковым^[94]. Аднак пасьля гэтага адбываецца міжведамасная ратацыя, в.а. міністра ўнутраных справаў на некалькі месяцаў прызначаецца Ўдавікоў, які потым пераходзіць у Раду бясьпекі.

З новым прызначэньнем Сівакова на пасаду намесьніка прэм’ер-міністра (лістапад 2000 г.) адбываецца новая ратацыя. Кіраўніком МУС стаецца Ўладзімер Навумаў са службы бясьпекі прэзыдэнта. Адначасова адбываюцца ратацыі і ў КДБ: яго ачольвае Леанід Ерын.

Чаму адбываецца такая незвычайная перастаноўка кадраў? Сівакоў у свой час быў адной з кансэнсусных фігураў, якія прыйшлі ў МУС на прапанову Шэймана, але і са згоды Мясьніковіча. Гэтае ж яго павышэньне суправаджаецца паніжэньнем уплыву Шэймана^[95]. Пасьлявыбарная адстаўка Мясьніковіча была выкліканая перадусім тым, што яго пазыцыі засталіся нязьменнымі, і павелічэньня яго ўплыву цяжка было ўнікнуць. Прызначэньне ж татарына Латыпава на пасаду кіраўніка Адміністрацыі выглядае заканамернасьцю ў тым ліку дзякуючы прамоцыі з боку казанскіх танкістаў.

У 1999 годзе адбыліся вялікія перамены і ўва ўнутранай, і ў вонкавай палітыцы Беларусі. З абраньнем расійскага прэзыдэнта Пуціна^[96] Лукашэнку давялося зьмяніць свае прыярытэты ўва ўсходняй палітыцы. Апрача гэтага, набліжаліся беларускія прэзыдэнцкія выбары 2001 году. Працягваць стратэгію раўнавагі кадраў азначала ўзмацняць неэфэктыўнасьць рэжыму. У гэтых абставінах стаўка Лукашэнкі на высокапрафэсійнага контравыведніка, былога загадчыка катэдры спэцыяльных дысцыплінаў Інстытуту нацыянальнай бясьпекі (калішнія Вышэйшыя курсы КДБ СССР) У. Латыпава выглядае ня як чарговая праява новага падзелу ўплыву, а як ажыцьцяўленьне захадаў, патрэбных для мабілізацыі сыстэмы ў крытычных абставінах. Актывізацыя апазыцыйнага руху, ціхае незадавальненьне ўладай з боку насельніцтва, пагроза пратэстнага галасаваньня — усё гэта запатрабавала неадкладных захадаў з боку рэжыму.

Кадравая палітыка не перажыла радыкальнай ломкі, па-ранейшаму прызначалі асобаў, а ня групы ці кляны. Вызначэньне сапраўды новых кадравых прыярытэтаў трэба чакаць толькі тады, калі прэзыдэнцкія выбары 2001 г. перастануць бударажыць масавую сьвядомасьць. Але ўжо цяпер можна гаварыць пра тое, што пачынаючы з 1994 г. і дагэтуль беларуская палітычная сыстэма штучна затрымлівалася ў «замарожаным» стане.

Аморфнасьць і залежнасьць эліты БССР стала прычынай таго, што на пачатку 90-х гадоў што на Беларусі не існавала рэфарматарскіх плыняў у эліце. Дэмакратычная апазыцыя ж была яшчэ недастаткова моцнай, каб выкарыстаць гэта і прыйсьці да ўлады. У выніку, тая сіла, якая здабыла ўладу, была зацікаўленая перадусім у далейшым зьмяншэньні вагі як апазыцыі, так і старой эліты. У сярэдзіне 90-х быў перапынены працэс далейшай самаарганізацыі прамыслова-эканамічных элітаў. Быў сфармаваны новы дырэктарскі корпус. Прэзыдэнцкая вэртыкаль павялічыла залежнасьць рэгіянальных і галіновых элітаў ад цэнтру. Функцыянэры найвышэйшага ўзроўню лучылі ў поўную залежнасьць ад таго, хто іх прызначыў.

Але адначасова з гэтым такая палітыка divede et impera стварыла вялікую колькасьць незадаволеных рэжымам ня толькі сярод насельніцтва, але і сярод пакрыўджаных і зьняважаных прадстаўнікоў эліты. Таму пытаньне далейшага выжываньня рэжыму — гэта ў першую чаргу пытаньне аб тым, ці пажадаюць і ці здолеюць пакрыўджаныя аб’яднацца для ўдару ў адказ. І наколькі сілы дэмакратычнай апазыцыі здолеюць выкарыстаць яго, каб павялічыць свой уплыў.

Сыстэма ўлады і сыстэма апазыцыі пасьля канстытуцыйнага крызысу 1996 г.

На фоне грамадзкага расколу і дэградацыі сацыяльных інстытутаў у Беларусі склаўся даволі спэцыфічны балянс сілаў, пры якім не перамагла ні ўлада, ні апазыцыя. Улада А. Лукашэнкі замацавалася дзякуючы моцнаму адміністрацыйнаму рэсурсу, стымуляваньню ў насельніцтва арыентацыі на сацыяльнае ўтрыманства і блякаваньню працэсаў самаарганізацыі беларускага грамадзтва. Фактычнаму панаваньню А. Лукашэнкі апазыцыя паспрабавала супрацьпаставіць сымбалічны капітал: аўтарытэт закону і ідэал Беларусі як цывілізаванай эўрапейскай дзяржавы. Між тым, недастатковы мабілізацыйны патэнцыял не дазволіў ні А. Лукашэнку зь яго камандай, ні апазыцыі ўсталяваць уласныя правілы палітычнай гульні. Хаця адразу пасьля рэфэрэндуму раўнавага паміж уладай і апазыцыяй выглядала хісткай, улетку 1999 г. яна замацавалася больш стала.

СЫСТЭМА ЎЛАДЫ

Унутраная арганізацыя

Прыцягнуўшы да ўлады старую савецкую намэнклятуру, А. Лукашэнка паставіў на ключавыя пасады самых розных людей. Тыя зь іх, хто арыентаваўся на рынкавыя рэформы, пакінулі яго каманду яшчэ да рэфэрэндуму 1996 г. Пасьля 1996 г. у камандзе А. Лукашэнкі пераважалі прадстаўнікі партыйна-гаспадарчай намэнклятуры. Атачэньне А. Лукашэнкі склалі людзі, галоўнай якасьцю якіх стала асабістая адданасьць прэзыдэнту Лукашэнку (У. Канаплёў, С. Посахаў), прадстаўнікі старой намэнклятуры (А. Малафееў, М. Мясьніковіч і яго каманда), спэцыялісты-прагматыкі, гатовыя працаваць з уладай незалежна ад палітычнага курсу краіны (адзін з кіраўнікоў Нацыянальнага банку Беларусі Генадзь Алейнікаў, міністар фінансаў Мікалай Корбут), а таксама палітыкі, якія выканалі асабліва важныя даручэньні Лукашэнкі^[97]. Своесаблівае месца займаў тагачасны сакратар Рады бясьпекі В. Шэйман, за плячыма якога стаялі беларускія спэцслужбы. Найбольш далікатныя распараджэньні прэзыдэнта выконвалі такія асобы, як старшыня Ўпраўленьня справаў прэзыдэнта І. Ціцянкоў, дараднік прэзыдэнта ў асаблівых даручэньнях В. Кучынскі і брат былога міністра прадпрымальніцтва і інвэстыцыяў Аляксандра Сазонава Міхаіл Сазонаў.

Структуры ўлады былі пабудаваны на патранажна-кліентэлісцкіх узаемінах^[98]. Надаўшы сабе пераважна кантрольныя функцыі, Лукашэнка знаходзіцца па-над асобамі зь іх інтарэсамі і выступае ў ролі судзьдзі ў магчымых канфліктах паміж набліжанымі. Групоўкі ўнутры пануючай эліты ўтвараліся вакол асобных яе прадстаўнікоў (такіх як М. Мясьніковіч, В. Шэйман, У. Канаплёў і І. Ціцянкоў). Між тым, спэцыфіка адносінаў паміж групоўкамі ўнутры ўлады вызначаецца выключна пераразьмеркаваньнем кампэтэнцыі ў асобных галінах кіраваньня. З прычыны адсутнасьці ў Беларусі адасобленых ад прэзыдэнта фінансава-прамысловых групаў супярэчнасьці ўнутры беларускай пануючай эліты як узьнікаюць, так і вырашаюцца без звароту да інтарэсаў шырокіх колаў грамадзтва.

Згортваньне ў Беларусі інстытуцыйна адрэгуляванай сфэры публічнай палітычнай барацьбы зьмяніла і функцыі органаў прадстаўнічай улады. У ПП НС, нягледзячы на прысутнасьць групы камуністаў-чыкінцаў (Міхаіл Анікееў, Валер Захарчанка, Сяргей Касьцян, Ігар

Катляроў), так і ня склалася партыйнага прадстаўніцтва. Фактычна, склад фігур уплыву вызначаецца дачыненьнем да структураў выканаўчае ўлады ці блізінёй да віцэ-сьпікера палаты У. Канаплёва.

Сувязь з грамадзтвам

У пабудаванай Лукашэнкам сыстэме ўлады пераважнай формай артыкуляцыі інтарэсаў грамадзтва зьяўляецца галасаваньне. Усе пасярэдніцкія структуры паміж дзяржавай і грамадзтвам як бы выступаюць у ролі сілаў, якія супрацьстаяць беспасярэдняму народнаму волевыяўленьню. Атрымаўшы пасаду прэзыдэнта дзякуючы агрэсіўнай рыторыцы, пабудаванай на супрацьстаўленьні «сваіх» і «чужых», А. Лукашэнка стаў прытрымлівацца гэтае тактыкі і надалей. Пры гэтым сярод тых, каму была навязана роля антынародных сілаў, апынуліся палітычныя партыі і грамадзкія арганізацыі. Падпарадкаваўшы сабе ўсе галіны ўлады, прэзыдэнт Лукашэнка, тым ня менш, не забясьпечыў сабе стоадсоткавых гарантыяў непахіснага панаваньня. Будучы абавязаным сваёй уладай усенароднаму волевыяўленьню, ён ня можа скасаваць інстытуту выбараў. Таму, улічваючы незадаволенасьць беларускага насельніцтва ўзроўнем жыцьця, прэзыдэнту па-ранейшаму даводзіцца разьлічваць на пратэстнае галасаваньне і падтрымліваць сябе ў стане канфрантацыі з тымі ці іншымі сіламі. За стыль дзейнасьці А. Лукашэнку называюць «паталягічным рэвалюцыянэрам», які пераўтварыў палітычную барацьбу ў краіне ў «халодную грамадзянскую вайну»[а]. Наяўнасьць у краіне палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў дапамагае прэзыдэнту падтрымліваць міт аб тым, што яму «перашкаджаюць», і ўхіліцца ад часткі ўзятых на сябе абавязкаў, зьвязаных зь дзяржаўным забесьпячэньнем такіх сацыяльных сфэраў, як адукацыя ці культура. Тым ня менш, рост уплыву апазыцыйных сілаў, які стварае небясьпеку яго адхіленьня ад улады, прадухіляецца ўсімі магчымымі спосабамі: ад іх дыскрэдытацыі ў СМІ да ліквідацыі дзяржаўнымі органамі. Акурат пасьля апошняга рэфэрэндуму ў Беларусі пачалі зьнікаць дзеячы апазыцыі і зьявіліся палітычныя вязьні.

Імідж носьбіта ўсенароднага мандату на непадзельнае панаваньне вымушае А. Лукашэнку змагацца ня толькі з апазыцыяй, але і з уласнымі падначаленымі. Судовыя працэсы ператварыліся ў сродак палітычнай барацьбы як ўлады з апазыцыяй, так і ўнутры самой улады. У канцы 1996 г. была арыштаваная загадчыца аддзелу кіраваньня дзяржаўнай уласнасьцю й прыватызацыяй Салігорскага гарвыканкаму Людміла Шульга. Ёй інкрымінавалася атрыманьне хабару ад прадпрымальнікаў за паслугі па паскарэньні працэсу перарэгістрацыі фірмаў. Да судовай адказнасьці прыцягнулі таксама намесьніка загадчыка аддзелу эканомікі і рынкавых адносінаў Салігорскага гарвыканкаму. 28 лютага 1997 г. быў арыштаваны мэр Салігорску Мікалай Юрчык, супраць якога была ўзбуджана крымінальная справа за «крадзеж у асабліва буйных памерах». 5 красавіка прэзыдэнцкім указам за «расьпіцьцё алькагольных напояў на працоўным месцы» былі звольнены 12 работнікаў гарадзкой адміністрацыі г. Барысава, у тым ліку старшыня Барысаўскага гарвыканкаму Віктар Капульцэвіч, некалькі ягоных намесьнікаў, начальнік інспэкцыі Дзяржаўнага падатковага камітэту ў Барысаве Тацяна Пятровіч, ейны намесьнік, начальнікі мясцовага ГУУС і ДАІ Іван Шышла й Зьміцер Сашэнка, а таксама дырэктар Барысаўскага мясакамбінату Леанід Стэфанскі. Дакумэнт, на падставе якога яны былі звольненыя, зьмяшчаў дырэктыву «забясьпечыць прыцягненьне да адказнасьці ўсіх вінаватых службовых асобаў па факце расьпіцьця сьпіртных напояў 2 красавіка 1997 г. у будынку падатковай інспэкцыі г. Барысава». Паводле словаў арганізатаркі мерапрыемства Т. Пятровіч, 2 красавіка 1997 г. адбылася ня п’янка, а сьвята з нагоды завяршэньня будаўніцтва дзіцячага садка. Будаўніцтва пачыналася за бюджэтныя грошы, але не было завершана, таму мясцовая барысаўская адміністрацыя дабудавала яго ўласнымі намаганьнямі. Сьвяткаваньне фінансавалася ягонымі ўдзельнікамі добраахвотна, з уласных кішэняў, але ў прэсе падавалася як сьведчаньне карумпаванасьці мясцовых уладаў. Дасьведчаныя асобы тлумачылі звальненьне барысаўскіх «вэртыкальшчыкаў» тым, што раённае начальства дапамагло былому прэм’еру В. Кебічу перамагчы на выбарах у Вярхоўны Савет 13 скліканьня. Іншай прычынай варожасьці А. Лукашэнкі да барысаўскага кіраўніцтва магла стаць палітычная пазыцыя тамтэйшага мэра В. Капульцэвіча, які быў членам фракцыі камуністаў у Вярхоўным Савеце.

У траўні 1997 г. быў арыштаваны Сяргей Барысаў, якога абвінавацілі ў тым, што ў верасьні 1995 г., будучы дырэктарам гомельскага радыёзаводу, ён арганізаваў крадзеж маёмасьці ў асабліва буйных памерах. Пасьля ў такіх злачынствах, як раскраданьне дзяржаўнай уласнасьці, карупцыя ці перавышэньне службовых паўнамоцтваў, абвінавацілі былога міністра абароны Анатоля Касьценку, старшыню Нацбанку Тамару Віньнікаву, міністра сельскай гаспадаркі Васіля Лявонава, старшыню калгасу «Расьсьвет» Васіля Старавойтава, старшыню былога Ашчаднага банку Ўладзімера Хілько.

Кантроль над грамадзкімі арганізацыямі

Пасьля рэфэрэндуму і рэарганізацыі органаў дзяржаўнага кіраваньня былі адкарэктаваныя прававыя ўмовы дзейнасьці палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў. У сакавіку 1997 г. Рада бясьпекі стварыла камісію па праверцы фінансавай дзейнасьці найбуйнейшых грамадзкіх аб’яднаньняў. Штрафныя санкцыі, накладзеныя камісіяй, прывялі да згортваньня дзейнасьці такіх арганізацыяў, як Беларускі фонд Сораса, цэнтар стратэгічных ініцыятываў «Усход — Захад», дабрачынны фонд «Дзецям Чарнобыля». Калі раней гэтыя меры распаўсюджваліся толькі на тыя арганізацыі, кіраўніцтва якіх знаходзілася ў сталіцы, то з 1998 г. перасьледы грамадзкіх арганізацыяў ахапілі ўсю краіну. Асноўнымі сродкамі барацьбы з трэцім сэктарам сталі адмовы ці затрымкі ў рэгістрацыі, уціск на актывістаў, адмовы ў выдзяленьні памяшканьняў для правядзеньня мерапрыемстваў, штрафы, дыскрэдытацыя ў СМІ. Адной з такіх мераў стала перарэгістрацыя да 1 ліпеня (падоўжаная пасьля да 1 жніўня) усіх партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў, падчас якой кожная арганізацыя мела напісаць заяву, што яна дзейнічае на падставе Канстытуцыі 1996 г. Дэкрэт прэзыдэнта №2 ад 26.01.99 «Аб некаторых мерах па ўпарадкаваньні дзейнасьці палітычных партыяў, прафэсійных саюзаў ды іншых грамадзкіх аб’яднаньняў», на падставе якога праводзілася перарэгістрацыя, забараніў дзейнасьць незарэгістраваных аб’яднаньняў.

Прадзяржаўныя арганізацыі

Улада беларускага прэзыдэнта акрамя сілы і адміністрацыйнага прымусу абапіраецца на сытуацыйныя настроі насельніцтва. Таму Лукашэнка зацікаўлены ў падтрымцы ня толькі з боку дзяржаўных структураў, але і некаторых сэгмэнтаў грамадзтва. У першыя гады прэзыдэнтуры Лукашэнку падтрымлівала панславісцкая партыя «Славянскі Сабор «Белая Русь» (ССБР), некаторыя функцыянэры якой былі працаўладкаваныя ў Адміністрацыі прэзыдэнта і Міністэрстве замежных справаў.

Каб кампэнсаваць недастатковую падтрымку з боку грамадзтва, Лукашэнка пайшоў на стварэньне прадзяржаўных арганізацыяў, якія б маглі кантраляваць найбольш важныя для ўлады сацыяльныя групы. Асабліва пільная патрэба ў такіх арганізацыях паўстала напярэдадні рэфэрэндуму 1996 г. Намаганьнямі ляяльных прэзыдэнту асобаў была расколата партыя камуністаў, якая ўлетку 1996 г. на чарговым пленуме афіцыйна прыняла пастанову перайсьці ў апазыцыю да А. Лукашэнкі і ўзяць удзел у працы «Круглага стала» дэмакратычных сілаў. Пасьля гэтага камуніст В. Чыкін, які, у адрозьненьне ад С. Калякіна і В. Новікава, не патрапіў у Вярхоўны Савет 13 скліканьня, адкрыта перайшоў на бок А. Лукашэнкі. Скарыстаўшыся дапамогай партыйнага кіраўніцтва савецкіх часоў, доступам да СМІ, а таксама адміністрацыйным рэсурсам прэзыдэнцкай вэртыкалі, ён перацягнуў на бок А. Лукашэнкі значную частку партыі, якая была зарэгістравана як Камуністычная партыя Беларусі (КПБ).

Пасьля вясны 1996 г. упершыню за час незалежнасьці Беларусі аб’ектам асаблівай увагі ўлады стала моладзь. На адмыслова сабранай нарадзе 17 чэрвеня 1996 г. прэзыдэнт Лукашэнка заклікаў лідэраў маладзёвых арганізацыяў і супрацоўнікаў дзяржструктураў па рабоце з моладзьдзю стварыць адзіную ляяльную дзяржаве маладзёвую арганізацыю накшталт савецкага камсамолу. Гэты ж заклік з абяцаньнем матэрыяльнае падтрымкі быў агучаны ім на маладзёвым форуме 20—21 верасьня 1996 г. У выніку, за некалькі месяцаў да рэфэрэндуму зьявілася нешматлікая маладзёвая арганізацыя «Прамое дзеяньне», якая правяла некалькі акцый у падтрымку прэзыдэнта, пасьля чаго стала галоўным атрымальнікам сродкаў, прызначаных на стварэньне ляяльнага «ўплывовага маладзёвага руху»^[99]. Пасьля рэфэрэндуму на базе гэтай арганізацыі з дапамогай мясцовай «вэртыкалі», міністэрстваў, ведамстваў і навучальных установаў быў утвораны Беларускі патрыятычны саюз моладзі (БПСМ), якому меркавалася перадаручыць каардынацыю дзейнасьці ўсіх маладзёвых арганізацыяў у краіне. Але калі стала відавочна, што БПСМ з гэтым ня дасьць рады^[100], яго значэньне для ўлады было абмежавана роляй «кузьні кадраў».

СЫСТЭМА АПАЗЫЦЫІ

Партыі

Пасьля рэфэрэндуму 1996 году апазыцыя набыла новыя арганізацыйныя формы і пачала асвойваць новыя мэтады дзейнасьці. Але першыя месяцы пасьля рэфэрэндуму для бальшыні дэмакратычных сілаў азначыліся чаканьнем грунтоўных пераменаў. Яны меркавалі, што новы рэжым сам сябе разбурыць: па-першае, у выніку непрызнаньня з боку міжнароднай супольнасьці, па-другое, дзеля сваёй эканамічнай нежыцьцяздольнасьці.

Прыпыненьне часовага гандлёвага пагадненьня з Эўразьвязам, пазбаўленьне ранейшага статусу ў АБСЭ, пераход ЗША да палітыкі «выбарачнага дыялёгу» і замарожаныя адносіны з Паўночнаатлянтычнай асамблеяй не паўплывалі на палітыку беларускіх уладаў. Вагары дыпляматычнага і эканамічнага ўзьдзеяньня, якія ўжыла да Беларусі міжнародная супольнасьць, аказаліся неэфэктыўнымі. Галоўным гандлёвым партнэрам Беларусі была Расія, а тамтэйшае кіраўніцтва, маючы аналягічны досьвед разгону парлямэнту, прызнала вынікі рэфэрэндуму^[101]. Што да рэакцыі насельніцтва, то паступовае пагаршэньне яго эканамічнага стану не ўзмацніла ў ім прагу да зьмены кіраўніцтва, а наадварот, адцягнула ад палітыкі. Маса людзей пераключыла ўвагу на прысядзібную гаспадарку, прыработкі і г. д. Увесну 1997 г. стала відавочна, што спадзяваньні значнае часткі апазыцыйных сілаў на хуткія зьмены становішча ў краіне ня спраўджваюцца. (Хаця ў сталіцы адбыліся масавыя дэманстрацыі, падчас якіх былі сутыкненьні зь міліцыяй, сёлетняя актыўнасьць была слабейшай за леташнюю.)

Увесну 1997 г. партыі перагледзелі тактыку сваёй дзейнасьці. БНФ, які і да рэфэрэндуму ня меў уласнага прадстаўніцтва ў Вярхоўным Савеце, адносна лёгка перанёс зьнікненьне ў Беларусі легітымнага парлямэнту. На чарговым сойме 12 красавіка 1997 г. БНФ канстатаваў, што ўладу А. Лукашэнкі не прызнае і ў далейшай дзейнасьці будзе аддаваць перавагу акцыям пратэсту. Лібэралы з АГП скіравалі свае намаганьні ў квазіпарлямэнцкае рэчышча: на забесьпячэньне работы сваёй фракцыі ў Вярхоўным Савеце, а таксама ўтворанага ёй кааліцыйнага ўраду. Частка АГП радыкалізавалася і стала надаваць больш увагі ўдзелу ў вулічных акцыях. Першай выказала гатоўнасьць да перамоваў з уладай Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя («Народная Грамада»). На зьезьдзе, адбытым у красавіку 1997 г., яна прапанавала ідэю стварэньня Канстытуцыйнага сходу, які б забясьпечыў магчымасьць правядзеньня легітымных парлямэнцкіх і прэзыдэнцкіх выбараў. Меркавалася, што юрыдычную аснову для яго павінны стварыць легітымны Вярхоўны Савет. У склад Канстытуцыйнага сходу меркавалася ўключыць дэпутатаў ад парлямэнту, 70 прадстаўнікоў ад прэзыдэнта і партыяў, якія ўдзельнічалі ў рабоце «Круглага стала», а таксама кандыдатаў, якія набралі падчас апошніх выбараў найбольшую колькасьць галасоў. Партыя камуністаў на чале з С. Калякіным з сыходам чыкінцаў згубіла амаль палову свайго складу, але стала ў яшчэ большую апазыцыю Лукашэнку. Ідэалягічна яна зрушылася ўправа, у кірунку сацыял-дэмакратыі.

Прафсаюзы

Структуры спадкаемцы савецкай прафсаюзнай арганізацыі — Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі (ФПБ) — аказаліся апошнім каналам уплыву на ўладу, які ня быў перакрыты ў выніку канстытуцыйнага перавароту 1996 г. Традыцыйна яны супрацоўнічалі з уладай толькі ў эканамічных пытаньнях, такіх як памеры заработнай платы, рост цэнаў, невыкананьне калектыўных дамоваў на прадпрыемствах. Матэрыяльныя рэсурсы прафсаюзаў спрыялі ня столькі мабілізацыі клясы наёмных работнікаў, колькі заспакаеньню працоўных калектываў. Самі прафсаюзы вылучыліся няздольнасьцю аказваць уціск на дзяржаву і працадаўцаў^[102]. Доўгі час кіраўніцтва ФПБ захоўвала палітычную нэйтральнасьць, ішло на кампрамісы, аддаючы перавагу ня страйкам, а перамовінам^[103]. Некаторы час пасьля стыхійных страйкаў, што адбыліся ў красавіку 1992 г., гэтая тактыка была пасьпяховай. Між тым, спробы перайсьці да палітыкі сацыяльнага партнэрства паспрыялі палітызацыі ФПБ. У 1995 г. кіраўніцтва ФПБ пачало адкрыта выказваць незадаволенасьць сацыяльнай і эканамічнай палітыкай ураду. Улетку 1996 г. ФПБ правяла некалькі страйкаў у знак пратэсту супраць затрымкі выплаты заработнай платы, а таксама падтрымала акцыі прадпрымальнікаў на менскіх рынках, выкліканыя новым парадкам падаткаабкладаньня. Падчас канфлікту паміж прэзыдэнтам і Вярхоўным Саветам 13 скліканьня лідэр ФПБ У. Ганчарык заняў бокпарлямэнту. Пасьля рэфэрэндуму 1996 году ФПБ стала нават часьцей выступаць з палітычнымі заявамі. Такія традыцыйныя для прафсаюзаў формы дзейнасьці, як страйкі, былі абмежаваныя прэзыдэнцкім дэкрэтам «Аб сходах, вулічных шэсьцях і дэманстрацыях», на які ў красавіку 1997 г. чарговы пленум ФПБ адрэагаваў заявай. Канчаткова ж радыкалізацыі ФПБ паспрыялі намеры прэзыдэнта перадаць функцыю прафсаюзаў па арганізацыі адпачынку працоўных дзяржаве. Для кіраўніцтва ФПБ гэта азначала страту ўплыву на чальцоў прафсаюзу. Колькасьць жа сьвядомых чальцоў ФПБ, гатовых пры неабходнасьці пацьвердзіць сваё сяброўства, па ацэнках старшыні ФПБ У. Ганчарыка, складала 500—600 тысяч чалавек.

Сярод незалежных прафсаюзаў найбольшую вядомасьць атрымаў Беларускі кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў (БКДП), які аб’ядноўвае пяць прафсаюзаў: Беларускі незалежны прафсаюз, Свабодны прафсаюз Беларусі, прафсаюз пэдагогаў «Прызваньне», Дэмакратычны прафсаюз транспартнікаў і Свабодны прафсаюз мэталістаў. Паўстаўшы пад уплывам замежных прафсаюзных арганізацыяў, такіх як «Салідарнасьць» і Міжнародная канфэдэрацыя свабодных прафсаюзаў, Кангрэс з самага пачатку адстойваў эканамічныя рэформы і дэмакратычныя вартасьці. Дзякуючы сваёй палітычнай заангажаванасьці БКДП не заўжды ўдавалася ўдзельнічаць у падпісаньні Тарыфнага пагадненьня. Пасьля страйку на менскім мэтрапалітэне дзейнасьць заснавальніка БКДП Свабоднага прафсаюзу Беларусі была прыпыненая прэзыдэнцкім указам^[104]. На 1997 г. колькасьць БКДП складала каля 30 тысячаў чалавек.

Грамадзкія арганізацыі

Пры ўсёй сваёй непадкантрольнасьці прэзыдэнт залежыць ад электаральных паводзінаў беларускага грамадзтва, і тым самым — ад суб’ектаў уплыву на грамадзкую думку. Захаваньне ўлады вымагае па магчымасьці поўнага кантролю над СМІ і перасьледу любых значных грамадзкіх ініцыятываў. У сваю чаргу, уціск на недзяржаўныя грамадзкія арганізацыі прывёў да паляпшэньня каардынацыі іх дзейнасьці. 22 лютага 1997 г. была ўтворана Асамблея дэмакратычных няўрадавых арганізацыяў, да якой адразу ж далучыліся больш за 250 грамадзкіх аб’яднаньняў. Найважнейшымі з мэтаў дзейнасьці Асамблеі сталі калектыўная самаабарона арганізацыяў, інфармацыйны абмен у межах краіны, а таксама з замежнымі няўрадавымі арганізацыямі, рэсурсная падтрымка. Структурызацыя Асамблеі была скіраваная на ўсталяваньне сувязяў з шырокімі слаямі беларускага грамадзтва і нарошчваньня мабілізацыйнага патэнцыялу беларускага дэмакратычнага руху «дзеля пераходу ад палітыкі выжываньня да палітыкі экспансіі грамадзянскае супольнасьці ў Беларусі» [б]. 14 лістапада 1998 г., падчас правядзеньня другой Асамблеі, было абвешчана, што ў Беларусі налічваецца 2,5 тыс. няўрадавых арганізацыяў, зь іх 520 грамадзкіх аб’яднаньняў, 2/3 зь якіх дзейнічае ў рэгіёнах, далучыліся да Асамблеі.

Каардынацыя дзеяньняў апазыцыі

Апазыцыйныя сілы спрабавалі аб’ядноўваць свае намаганьні яшчэ ўвесну 1996 г., калі колькасьць людзей, якія выходзілі на зарганізаваныя апазыцыйнымі партыямі мітынгі, зьдзіўляла саміх арганізатараў. Пасьля аднаго зь першых такіх мітынгаў, прысьвечанага двухгодзьдзю прыняцьця Канстытуцыі, 14 палітычных партыяў і 5 грамадзкіх аб’яднаньняў утварылі «Рух у падтрымку Канстытуцыі», мэтай якога было аб’яднаньне намаганьняў грамадзкасьці дзеля забесьпячэньня ў краіне вяршэнства права і выкананьня пастановаў Канстытуцыйнага Суду. Працягам гэтае ініцыятывы стаў «Круглы стол». 25 ліпеня 1996 да «Круглага стала» далучылася 12 партыяў, рухаў і прафсаюзаў, 28 жніўня — 14, а ў другую дэкаду кастрычніка — 21[в]. Прадстаўнікі «Круглага стала» намагаліся выступіць арбітрамі ў канфлікце паміж выканаўчай і заканадаўчай галінамі ўлады. Імі была выказана ініцыятыва імпічмэнту прэзыдэнта і падрыхтаваны Нацыянальны кангрэс «У абарону Канстытуцыі, супраць дыктатуры», што адбыўся 18-19 кастрычніка 1996 году і атрымаў назоў І Кангрэсу дэмакратычных сілаў.

У хуткім часе пасьля рэфэрэндуму была ўтворана Кансультацыйная рада дэмакратычных сілаў Беларусі. Другім цэнтрам каардынацыі апазыцыйных сілаў стала Нацыянальная эканамічная рада, утвораная Вярхоўным Саветам 13 скліканьня і рэарганізаваная ў кастрычніку 1997 г. у Нацыянальны выканаўчы камітэт. Увесну 1998 г. беларуская апазыцыя фактычна мела два каардынацыйныя цэнтры. У НВК дамінавала АГП, а ў Кансультацыйнай радзе — БНФ.

Новай зьявай для беларускай палітыкі стаў рух Хартыя’97, задуманы паводле аналёгіі з чэскай Хартыяй’77, які аб’яднаў грамадзянаў самых розных палітычных паглядаў у іх супрацьстаяньні з аўтарытарнай сыстэмай. Хартыя’97 падтрымлівала Вярхоўны Савет, выступала з патрабаваннем адстаўкі прэзыдэнта, фармаваньня кааліцыйнага ўраду, правядзеньня дэмакратычных выбараў. Адной з формаў дзейнасьці Хартыі’97 сталі масавыя акцыі. Але хаця Хартыя прэтэндавала на маніфэстацыю і мабілізацыю дэмакратычна настроенага грамадзтва ў Беларусі, рэальна ёй удалося заручыцца падтрымкай толькі расійскамоўных беларусаў. Пры гэтым нельга адмаўляць ролю гэтай арганізацыі ў правядзеньні ІІ Кангрэсу дэмакратычных сілаў, на якім была прынятая пастанова аб стварэньні Каардынацыйнай рады дэмакратычных сілаў Беларусі.

На ІІ Кангрэсе дэмакратычных сілаў, што адбыўся 29—30 студзеня 1999 г., меркавалася прыняць дакумэнт аб кансалідацыі дэмсілаў і выпрацаваць адзіную пазыцыю ў дачыненьні выбараў, якія, паводле Канстытуцыі 1994 г., былі прызначаны ВС на 16 траўня 1999 г. Хаця, паводле словаў аднаго зь лідэраў БНФ Лявона Баршчэўскага, апазыцыя і пераходзіла «ў стан нацыянальна-вызваленчага руху», узгодненай пазыцыі па падрыхтоўцы да выбараў выпрацавана не было. Былі прынятыя рэзалюцыі аб пагрозе дзяржаўнасьці, няўдзеле ў выбарах у мясцовыя саветы, аб асуджэньні палітыкі прэзыдэнта, аб дыскрымінацыі беларускае мовы. Пры гэтым рэзалюцыя аб кансалідацыі дэмакратычных сілаў Беларусі прынята не была. Дзеля выкананьня пастановаў ІІ Кангрэсу дэмакратычных сілаў меркавалася ўтварыць стала дзейны орган — Каардынацыйна-кансультацыйную раду (ККР). На ініцыятыву БНФ каардынацыйныя функцыі было вырашана пакінуць за створанай яшчэ ў 1997 г. Кансультацыйнай радай, чальцамі якой былі БНФ, АГП, БСДП (НГ), Беларуская партыя працы, Аграрная партыя і Партыя камуністаў (беларуская). Тым ня менш, пытаньне аб ККР не было разьвязанае цалкам. Дзеля ўтварэньня гэтае структуры ўдзельнікі Кангрэсу пастанавілі правесьці дадатковыя перамовы.

На ІІ Кангрэсе дэмакратычных сілаў быў агучаны намер апазыцыі ўдзельнічаць у прэзыдэнцкіх выбарах, што, паводле Канстытуцыі 1994 г., мелі адбыцца ў 1999 г. Насуперак чаканьням апазыцыі выбары не пацягнулі за сабой дадатных зрухаў. Паколькі А. Лукашэнка адмовіўся ад іх правядзеньня, апазыцыі давялося рыхтаваць іх самастойна. Рэагуючы на перадвыбарныя прыгатаваньні, якія распачаў Вярхоўны Савет, Міністэрства юстыцыі заявіла, што пастанова ВС ад 10 студзеня 1999 г. аб правядзеньні выбараў і стварэньні Цэнтравыбаркаму незаконная. Супраць старшыні камісіі В. Ганчара была ўзбуджана крымінальная справа па артыкуле «Самавольнае прысваеньне званьня ці ўлады службовай асобы». Кандыдат у прэзыдэнты М. Чыгір быў арыштаваны^[105]. Празь немагчымасьць арганізаваць выбары належным чынам галасаваньне праводзілася мэтадам абыходу кватэраў выбарцаў. Пры гэтым, па дадзеных ЦВК і праваабарончага цэнтру «Вясна-96», за дзесяць дзён выбарчай кампаніі звыш 350 чалавек былі затрыманыя, дзесяць актывістаў асуджаны на тэрмін ад 3 да 10 сутак арышту, пяцёра атрымалі папярэджаньні, два аштрафаваныя. Напярэдадні галасаваньня адзін з кандыдатаў, лідэр БНФ З. Пазьняк, адмовіўся ад удзелу ў выбарах і заклікаў сябраў БНФ спыніць работу ў выбарчых камісіях. Пасьля гэтага ЦВК на чале з Ганчаром сфальсыфікаваў вынікі выбараў. 19 траўня на прэс-канфэрэнцыі старшыня ЦВК В. Ганчар сьпярша абвясьціў, што ў выбарах удзельнічалі 53,2% выбарцаў, але пасьля прызнаў іх несапраўднымі з-за парушэньняў, дапушчаных падчас галасаваньня. Зьвесткі аб тым, колькі галасоў набраў кожны з кандыдатаў, абвешчаны не былі.

20 ліпеня, калі паводле Канстытуцыі 1994 г. скончыўся тэрмін паўнамоцтваў прэзыдэнта Лукашэнкі, апазыцыйныя сілы таксама ня здолелі ўзяць сытуацыю пад кантроль. Яшчэ на ІІ Кангрэсе дэмакратычных сілаў у прысутнасьці дыпляматаў судзьдзя КС першага складу М. Пастухоў выступіў з спавешчаньнем, у якім было сказана, што пасьля 20 ліпеня 1999 г. паўнамоцтвы кіраўніка выканаўчай улады пераходзяць да Старшыні Вярхоўнага Савету С. Шарэцкага. Тым ня менш, 21 ліпеня С. Шарэцкі замест таго, каб выдаць адпаведны ўказ, прапанаваў прыняць гэтую пастанову дэпутатам, якія, у сваю чаргу, стварылі мандатную камісію і, захапіўшыся пытаньнем кворуму, ніякай пастановы не прынялі. Акцыя масавай падтрымкі дэпутатаў ВС была таксама правалена: дзеля нядбайнасьці арганізатараў замест заплянаваных 100 тысячаў да месца паседжаньня ВС прыйшло ўсяго 3 тысячы чалавек.

Такім чынам, апазыцыя ня здолела пераняць ініцыятыву ці справакаваць уладу на такія дзеяньні, якія змаглі б выклікаць масавую незадаволенасьць, а ейны ўплыў на грамадзтва аказаўся абмежаваным^[106].

Узаемадзеяньне паміж уладай і апазыцыяй

Першыя захады што да вызначэньня магчымых шляхоў для ўзаемапаразуменьня паміж уладай і апазыцыяй былі зробленыя ўвесну 1997 г. Не адмаўляючыся ад перамовінаў, улада ўсяляк зацягвала падрыхтоўку і ўсяляк дэманстравала сваю незацікаўленасьць у іх. Прадстаўнікі прэзыдэнцкага боку адмовіліся весьці перамовы з дэлегацыяй апазыцыі ў складзе дэпутатаў ВС Г. Карпенкі, М. Грыба і П. Краўчанкі. Сесьці за стол перамовінаў з дэлегацыяй, складзенай толькі з чальцоў прэзыдыюму распушчанага парлямэнту, азначала прызнаць яго законнасьць. Прэзыдэнт Лукашэнка заявіў, што будзе весьці размову толькі з усімі партыямі адразу, у тым ліку і тымі, што яго падтрымліваюць. БНФ, АГП і БСДП (НГ) прапанавалі ўсім астатнім партыям падпісаць заяву аб дэлегаваньні правоў на вядзеньне перамоваў дэпутатам ВС. У рэшце рэшт выйсьце знайшла дэлегацыя Эўразьвязу: на ейную прапанову было вырашана далучыць да перамовінаў прадстаўнікоў усіх фракцыяў ВС. Пры гэтым дэпутаты адмовіліся падпісваць якія-колечы дакумэнты, у якіх не пазначаны іх дэпутацкі статус. Праграмнай базай для апазыцыі на перамовах была Канстытуцыя 1994 г. і зафіксаваныя ў ёй разьмежаваньні паўнамоцтваў галінаў улады. Канкрэтным патрабаваньнем быў роспуск Палаты прадстаўнікоў і правядзеньне новых выбараў. Прэзыдэнт Лукашэнка, з свайго боку, прадстаўляў перамовы як шараговую кансультацыю з групай грамадзянаў, якая не ўскладае на ўладу ніякіх абавязкаў. Аб прызнаньні правамоцтваў ВС сур’ёзных размоваў не вялося, таму ні па прызначэньні новых выбараў, ні, тым больш, па зьмене Канстытуцыі ніякіх дамоўленасьцяў дасягнута не было^[107]. Кампраміс аказаўся непатрэбным абодвум баком перамовінаў: апазыцыя спадзявалася на выгадныя для сябе зьмены становішча ўнутры краіны, а прэзыдэнт Лукашэнка — на зьмену стаўленьня да Беларусі за мяжой. У выніку большую карысьць ад перамовінаў атрымаў А. Лукашэнка, які быў зацікаўлены ў тым, каб улагодзіць удзельнікаў паседжаньня ПА АБСЭ 3—5 ліпеня 1997 г. калі ня вынікамі, то хаця б самім фактам перамовінаў з апазыцыяй.

Паступова перамовы ўлады і апазыцыі пры пасярэдніцтве міжнародных структураў ператварыліся ў перамовы ўлады і міжнароднай супольнасьці пры пасярэдніцтве апазыцыі. З мэтай падрыхтоўкі да паўнавартых выбараў новага складу парлямэнту і новага прэзыдэнта НВК прапанаваў 24 лістапада 1998 г. пачаць перамовіны паміж прэзыдэнтам і ВС 13 скліканьня пры пасярэдніцтве эўрапейскіх структураў. У заяве былі пералічаныя наступныя ўмовы правядзеньня свабодных дэмакратычных выбараў: фармаваньне дэмакратычным шляхам Цэнтральнай выбарчай камісіі; забесьпячэньне прадстаўнікам усіх рухаў, партыяў ды іншых арганізацыяў доступу да дзяржаўных СМІ; спыненьне перасьледаў грамадзянаў па палітычных матывах і вызваленьне ўсіх палітычных вязьняў. Патрабаваньні гэтыя не былі задаволеныя ні пры выбарах у мясцовыя Саветы 1999 г., ні пры выбарах у ПП НС 2000 г., што стала прычынай байкатаваньня апазыцыяй гэтых выбараў.

ВЫСНОВЫ

Пасьля рэфэрэндуму магчымасьці выкарыстаньня палітычных мэтадаў узьдзеяньня на беларускага прэзыдэнта былі страчаныя. Перамовіны з удзелам міжнародных арганізацыяў не паспрыялі роспуску Палаты прадстаўнікоў, правядзеньню дэмакратычных выбараў у прадстаўнічыя органы ўлады ці скліканьню Канстытуцыйнага сходу. Гэта замацавала раскол у грамадстве, але апазыцыя пазьбегла іміджу памагатага лукашэнкаўскага рэжыму. У выніку ў краіне замацаваліся дзьве паралельныя сыстэмы ўлады.

З каляпсам партыйнай сыстэмы ў беларускім грамадзтве склаўся новы прынцып палітычнай палярызацыі. Ідэнтыфікацыя палітычных сілаў стала вызначацца ня столькі па восі «правыя — левыя», колькі па прынцыпе ляяльнасьці да ўлады А. Лукашэнкі: «за ці супраць». На фоне супрацьстаяньня ўлады і апазыцыі ідэалягічныя адрозьненьні паміж асобнымі партыямі аказаліся неістотнымі ў параўнаньні з пытаньнем аб падтрымцы рэжыму. Паводле некаторых ацэнак, беларуская партыйная сыстэма набыла выгляд двухпартыйнай[г]. У апазыцыі апынуліся прадстаўнікі ўсіх ідэалягічных кірункаў ад кансэрватараў-нацыяналістаў да камуністаў, а партыя ўлады пасьлядоўна ўнікала якой-небудзь выразнай ідэалёгіі. Посьпехі апазыцыі ў барацьбе з уладай А. Лукашэнкі зьвяліся да падтрымкі з боку міжнароднай супольнасьці, якая ня мае эфэктыўных вагароў уплыву на сытуацыю ўнутры краіны.

Адмова апазыцыйных сілаў інтэгравацца ў створаную нелегітымным прэзыдэнтам структуру ўлады пакінула магчымасьць для вяртаньня Беларусі ў стан канстытуцыйнай законнасьці. Улада і апазыцыя, знаходзячыся ў стане канфрантацыі, сталі апраўданьнем адна адной.

Альтэрнатыўныя прэзыдэнцкія выбары траўня 1999 году

У жніўні 1998 году стала вядома, што пры падрыхтоўцы праекту дзяржаўнага бюджэту Беларусі на 1999 год ня будуць прадугледжаныя выдаткі на правядзеньне ў 1999 годзе прэзыдэнцкіх выбараў. Былі страчаныя апошнія надзеі на перагляд уладай сваёй пазыцыі што да вынікаў апошняга рэфэрэндуму, згодна зь якімі прэзыдэнцкія паўнамоцтвы Аляксандра Лукашэнкі былі працягнуты да 2001 году. Дэмакратычнымі ж сіламі правядзеньне прэзыдэнцкіх выбараў разглядалася як падзея выключнага палітычнага значэньня. Таму пры канцы 1998 году ВС 13 скліканьня стварыў рабочую групу для падрыхтоўкі пастановы што да правядзеньня ў 1999 годзе прэзыдэнцкіх выбараў. У яе ўвайшлі старшыня ВС Сямён Шарэцкі, кіраўнікі апазыцыйных палітычных партыяў, якія мелі сваіх прадстаўнікоў у парлямэнце, а таксама былы старшыня ЦВК Віктар Ганчар.

На гэтую ініцыятыву ўлада адрэагавала ўжо 7 студзеня 1999 году: Генэральны пракурор Беларусі Алег Бажэлка заявіў пра магчымасьць узбуджэньня крымінальнай справы супраць удзельнікаў рабочай групы. Гэты момант задаў непажаданы для дэмакратычнай апазыцыі кантэкст выбараў: улада ня лічыць легітымным ВС і не прызнае яго права на прызначэньне прэзыдэнцкіх выбараў, але адначасна ініцыятары правядзеньня выбараў, апазыцыйны ВС і створаныя ім органы, згодна з сваёй наперад вызначанай лініяй, зьвяртаюцца да афіцыйных органаў улады, быццам прызнаючы іх легітымны статус.

Нягледзячы на папярэджаньне ад генпракурора, 10 студзеня 1999 г. адбылося паседжаньне ВС, на якім прысутнічалі 44 дэпутаты. 42 зь іх ухвалілі распрацаваную працоўнай групай пастанову. Было вырашана, што першы тур прэзыдэнцкіх выбараў адбудзецца 16 траўня 1999 году, а з 1 сакавіка пачнецца рэгістрацыя ініцыятыўных групаў кандыдатаў. У складзе 19 чалавек была зацьвержаная Цэнтральная выбарчая камісія па выбарах прэзыдэнта пад кіраўніцтвам В. Ганчара. У яе склад увайшлі прадстаўнікі БНФ, АГП, Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады, Беларускай асацыяцыі журналістаў, а таксама прафэсійных саюзаў.

13 студзеня адбылася падзея, якая, магчыма, таксама паўплывала на правядзеньне альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. У гэты дзень суд адмовіў у вызваленьні пад падпіску аб нявыезьдзе^[108] 75-гадоваму старшыню калгасу «Расьсьвет» Васілю Старавойтаву. Гэтая крымінальная справа была беспасярэдне «замоўленая» Лукашэнкам для таго, каб запалохаць дырэктарскі корпус — прадстаўнікоў прамыслова-эканамічнай эліты. Гэтай пастановай суду ўлады далі зразумець: зьмены палітычнага курсу ў краіне ня будзе, як ня будзе і недатыкальных, нягледзячы на ўзрост, стан здароўя, нацыянальную або інтэрнацыянальную вядомасьць.

15 студзеня Цэнтравыбаркам паінфармаваў СМІ, мясцовыя органы ўлады, міністэрствы аб часе і месцы свайго першага паседжаньня. Афіцыйныя структуры і іх прадстаўнікі на гэтае паведамленьне не адгукнуліся. Яны і ў далейшым не рызыкавалі мець стасункі з Ганчаровым Цэнтравыбаркамам, таму што гэта азначала як мінімум звальненьне з працы, а як максымум — прыцягненьне да адміністрацыйнай ці нават крымінальнай адказнасьці.

Цэнтравыбаркам быў вымушаны працаваць у паўпадпольлі, што само сабой стварала значныя перашкоды для эфэктыўнага правядзеньня такой вялікай палітычнай акцыі, як прэзыдэнцкія выбары. Ня здолеў ён здабыць і сталага памяшканьня: Міжнародны адукацыйны цэнтар, у якім было прызначанае першае паседжаньне Цэнтравыбаркаму, на наступны дзень пасьля ўкладаньня дамовы скасаваў яе.

16 студзеня на першым паседжаньні Цэнтрвыбаркаму быў зацьверджаны плян захадаў для правядзеньня прэзыдэнцкіх выбараў. Было пастаноўлена, што за 70 дзён да даты выбараў пачнецца збор подпісаў за вылучэньне кандыдатаў у прэзыдэнты. На працягу аднаго месяца ініцыяўныя групы кожнага прэтэндэнта на пасаду прэзыдэнта павінны сабраць ня менш за 100 тысяч подпісаў. Потым сабраныя подпісы неабходна перадаць у Цэнтравыбаркам, які пачне рэгістрацыю кандыдатаў. А з 6 красавіка павінна распачацца агітацыйная кампанія. Была таксама прынятая пастанова на працягу месяца сфармаваць рэгіянальныя выбарчыя камісіі, а з 1 красавіка пачаць фармаваньне ўчастковых камісіяў.

У ходзе першага паседжаньня Цэнтравыбаркаму была дасягнутая згода па адным з найважнейшых пытаньняў — пытаньні аб фінансаваньні выбарчай кампаніі. Дарма што Канстытуцыяй 1994 году прадугледжвалася толькі бюджэтнае фінансаваньне, у сувязі зь немагчымасьцю выкарыстоўваць бюджэтныя сродкі было вырашана праводзіць выбары за кошт добраахвотных ахвяраваньняў і з гэтай мэтай стварыць спэцыяльны фонд.

Падзеі, зьвязаныя з ініцыятывай дэмакратычных сілаў правесьці прэзыдэнцкія выбары, не засталіся незаўважанымі па-за межамі краіны. 17 студзеня, пасьля больш як паўгадовай адсутнасьці^[109] ў Менск вярнуліся паслы заходніх дзяржаваў. А 18 студзеня ў Менск прыбыла спэцыяльная кансультацыйна-наглядальная група АБСЭ пад кіраўніцтвам Адрыяна Севярына. Група правяла сустрэчы як з прадстаўнікамі апазыцыі — кіраўнікамі ВС 13 скліканьня, так і з прадстаўніком беларускіх уладаў — намесьнікам міністра замежных справаў Сяргеем Мартынавым. У апошні дзень візыту, 19 студзеня, група сустрэлася зь сьпікерам ВС 13 скліканьня Сямёнам Шарэцкім, экс-прэм’ер-міністрам Міхаілам Чыгіром і старшынём Цэнтравыбаркаму Віктарам Ганчаром. Факт сустрэчы афіцыйных прадстаўнікоў АБСЭ з прадстаўнікамі Вярхоўнага Савету, апазыцыйнага Цэнтравыбаркаму і асабіста Міхаілам Чыгіром, які яшчэ пры канцы 1998 году абвясьціў аб сваім жаданьні змагацца за прэзыдэнцкую пасаду на выбарах 1999 году, быў зынтэрпрэтаваны як знак падтрымкі ініцыятывы правядзеньня альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі з боку міжнароднай супольнасьці, пацьвердзіў нязьменнасьць пазыцыі Захаду што да прызнаньня дзейным Асноўным Законам Беларусі Канстытуцыю 1994 году і адзіным легітымным заканадаўчым органам — Вярхоўны Савет.

Гэтыя сустрэчы выклікалі нэгатыўную рэакцыю з боку ўладаў. Прычым на гэты раз Лукашэнка выказаў сваю незадаволенасьць пазыцыяй Захаду ня толькі праз хвалю прапаганды з боку сваіх СМІ. 20 студзеня Югаславіі быў прадастаўлены статус наглядальніка пры Парлямэнцкай Асамблеі Саюзу Расіі і Беларусі. Гэты крок, улічваючы верагодную эскаляцыю балканскага крызысу, быў пакліканы прадэманстраваць Захаду волю беларускіх уладаў аказаць рэжыму Мілошавіча ня толькі дыпляматычную падтрымку.

Характар палітыкі Лукашэнкі (як і якога-любя іншага кіраўніка дзяржавы), яго разуменьне пэрспэктываў разьвіцьця ўнутры- і вонкавапалітычнай сытуацыі заўсёды яскрава адлюстроўваюцца ў адпаведнай кадравай палітыцы. 20 студзеня 1999 году шэфам службы бясьпекі прэзыдэнта быў прызначаны палкоўнік міліцыі Ўладзімер Навумаў. Да свайго прызначэньня У. Навумаў камандаваў аддзелам спэцыяльнага прызначэньня Міністэрства ўнутраных справаў «Алмаз». Ніколі яшчэ чалавек з МУС не надзяляўся такой пасадай. Да прызначэньня У. Навумава службай бясьпекі прэзыдэнта кіраваў палкоўнік КДБ, камандзір аддзелу спэцыяльнага прызначэньня КДБ «Альфа» Юры Бародзіч. Акурат яго падначаленыя былі галоўнай ударнай сілай пры правядзеньні ў красавіку 1995 году акцыі супраць галадуючых дэпутатаў ВС. Прызначэньне У. Навумава і пасьлейшая ратацыя ў службу бясьпекі прэзыдэнта супрацоўнікаў «Алмазу» сьведчыла аб тым, што Лукашэнку спатрэбілася іншая служба бясьпекі. Ён рыхтаваўся да падзеяў, зьвязаных з сканчэньнем тэрміну яго паўнамоцтваў у ліпені 1999 году. Яму была патрэбна адпаведная каманда, здольныя выканаць любую, самую брудную і, пры неабходнасьці, крывавую працу. Лукашэнку былі патрэбныя такія кадры, якія пойдуць зь ім да канца.

Тым часам Захад пасьлядоўна праводзіў сваю палітыку: 25 студзеня КНГ АБСЭ распаўсюдзіла заяву аб сваем стаўленьні да прызначаных Лукашэнкам на сакавік 1999 году выбараў у мясцовыя Саветы: «Палажэньні Закону аб выбарах дэпутатаў у мясцовыя Саветы ня могуць забясьпечыць правядзеньня свабодных і справядлівых выбараў».

30 студзеня адбыты ў Менску Кангрэс дэмакратычных сілаў прыняў рэзалюцыю пра поўную падтрымку прэзыдэнцкіх выбараў 16 траўня 1999 году. Гэта падзея мела ключавое значэньне для кансалідацыі дэмакратычнага лягеру (партыяў, прафсаюзаў, грамадзкіх ініцыятываў) напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў. Рэакцыя ўладаў ня змусіла доўга чакаць: 1 лютага была абвешчана перарэгістрацыя палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў. На пасаду кіраўніка камісіі па перарэгістрацыі быў прызначаны стары русафіл Уладзімер Замяталін. Тым самым улада дала зразумець, што зарукай пасьпяховай перарэгістрацыі для палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў будзе няўдзел у альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбарах.

Неўзабаве кампанія рэжыму супраць арганізацыі прэзыдэнцкіх выбараў перайшла ў іншае поле. 3 лютага В.Ганчар заявіў, што з рэгіёнаў прыходзіць шмат зьвестак аб тым, што мясцовыя аддзяленьні банкаў адмаўляюцца пераводзіць грошы на рахунак Цэнтравыбаркаму, які быў разьмешчаны ў камэрцыйным банку «Прыёрбанк». На запыт Цэнтравыбаркаму ў юрыдычны аддзел НББ быў дадзены адказ, што «блякаваньне рахунку парушае заканадаўства».

8 лютага Лукашэнка ажыцьцявіў яшчэ адну кадравую зьмену: на пасаду міністра ўнутраных справаў быў прызначаны былы камандуючы ўнутранымі войскамі Юры Сівакоў. Ён зьмяніў на гэтай пасадзе генэрал-лейтэнанта Валянціна Агальца, які займаў яе ажно тры з палавінай гады. Гэта была ня менш знакавая кадравая перастаноўка, чым прызначэньне на пасаду шэфа службы бясьпекі У. Навумава. На месца адданага рэжыму Агальца быў прызначаны генэрал, здольны ня проста выконваць волю прэзыдэнта, але і праяўляць падчас гэтага «творчую ініцыятыву»^[110]. Сваёй новай пасадай Сівакоў быў збольшага абавязаны падтрымцы асобы з найбліжэйшага атачэньня Лукашэнкі — Віктара Шэймана, пад кіраўніцтвам якога Ю. Сівакоў працаваў у Радзе бясьпекі да таго, як узначаліў унутраныя войскі. Шэйман добра ведаў Сівакова яшчэ з канца 80-х гадоў (тады маёр Шэйман, як і Сівакоў, служыў у Берасьці). Сівакоў яшчэ ў 1995 годзе заслужыў давер Лукашэнкі: акурат ён узначаліў у верасьні 1995 году дзяржаўную камісію па расьсьледаваньні інцыдэнту зь зьбітым паветраным шарам і пагібельлю амэрыканскіх аэранаўтаў і, натуральна, вінаватых не знайшоў. Навумаў і Сівакоў не былі адзінымі прадстаўнікамі новай хвалі прызначэнцаў Лукашэнкі на кіраўнічыя пасады ў праваахоўных органах. Адбыліся кадравыя зьмены і ў кіраўніцтве КДБ: яшчэ 20 студзеня на пасаду намесьніка старшыні КДБ быў прызначаны былы старшыня Гарадзенскага ўпраўленьня КДБ Уладзімер Мацюшка.

З прызначэньнем Сівакова канчаткова акрэсьлілася пазыцыя Лукашэнкі і яго атачэньня што да альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. Пры існай унутрыпалітычнай сытуацыі нельга было сьцьвярджаць, што «раскрутка» альтэрнатыўнай выбарчай кампаніі зможа прывесьці да зьмены ўлады ў Беларусі: у Лукашэнкі на той час было значна больш рэсурсаў для ўтрыманьня ўлады, чымся ў яго апанэнтаў для яе здабыцьця. Але, тым ня менш, ні сам Лукашэнка, ні яго дараднікі не маглі сабе дакладна ўявіць, наколькі неабходна будзе змабілізаваць даступныя ім рэсурсы для захаваньня ўлады. Уплыў шэрагу фактараў рабіў магчымым разьвіцьцё ўнутрыпалітычнай сытуацыі ў Беларусі ў неспрыяльным для аўтарытарнай улады кірунку:

— была відавочнай кансалідацыя апазыцыйных сілаў вакол ідэі правядзеньня альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў;

— станавілася ўсё больш было сымптомаў блізкога пагаршэньня эканамічнай сытуацыі ў Беларусі: стан эканомікі краіны ў значнай ступені залежаў ад эканамічнай сытуацыі ў Расіі, якая была асноўным гандлёвым партнэрам Беларусі. Расійскі дэфолт жніўня 1998 г. моцна ўдарыў па беларускай эканоміцы;

— сканчэньне тэрміну прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі пры рэзкім пагаршэньні эканамічнай сытуацыі ў краіне давала дэмакратычным сілам актыўную падтрымку з боку прафсаюзаў. Пры нявыгадным для рэжыму разьвіцьці сытуацыі на вуліцы разам з апазыцыяй маглі б выйсьці рабочыя буйных прадпрыемстваў — тады для ўлады ўтрымаць сытуацыю пад кантролем было б дастаткова складана^[111].

Такім чынам, недзе на пачатку лютага ўладай быў выбраны курс на жорсткае здушэньне альтэрнатыўнай выбарчай кампаніі. 9 лютага адбылося паседжаньне Рады бясьпекі, на якім былі вызначаныя адказныя асобы за рэалізацыю захадаў супраць альтэрнатыўнай выбарчай кампаніі і зацьверджаныя паўнамоцтвы каардынатара правядзеньня контразахадаў — дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі Шэймана. Напярэдадні гэтага паседжаньня быў прызначаны міністрам ўнутраных справаў Сівакоў — яму адводзілася роля аднаго з асноўных выканаўцаў гэтых захадаў.

На наступны дзень, 10 лютага, «засьвяціліся» некаторыя зь іншых удзельнікаў паседжаньня. У гэты дзень у этэры Беларускага тэлебачаньня старшыня Дзяржаўнага камітэту ў справах друку Міхаіл Падгайны зрабіў прыкладна наступную заяву: «СМІ, якія заклікацьмуць да ўдзелу ў прэзыдэнцкіх выбарах 16 траўня, будзе выносіцца папярэджаньне Дзяржаўнага камітэту ў справах друку. Другое папярэджаньне будзе азначаць закрыцьцё СМІ». Падгайны падкрэсьліў, што «СМІ ў Беларусі павінны прытрымлівацца палажэньняў Канстытуцыі 1996 году». Другая заява была зроблена Генэральным пракурорам Алегам Бажэлкам падчас інтэрвію журналістам беларускіх СМІ. Ён заявіў, што «дзейнасьць парушальнікаў Канстытуцыі (дэпутатаў Вярхоўнага Савету — арганізатараў прэзідэнцкіх выбараў. — Рэд.) будзе апэратыўна вывучацца, і калі будуць высьветленыя факты парушэньня дзейнага заканадаўства, будуць узбуджацца адміністрацыйныя і крымінальныя справы».

Такім чынам, зрыў альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў ператварыўся ў адну з мэтаў дзяржаўнай палітыкі. На паседжаньні Рады бясьпекі 9 лютага былі вызначаныя сфэры кампэтэнцыі, абмеркаваныя мэханізмы супрацоўніцтва і каардынацыі дзейнасьці адказных асобаў і ўзначальваных імі ведамстваў. Можна гаварыць аб такім раскладзе:

Сівакоў (МУС) — беспасярэдняе правядзеньне комплексу захадаў, накіраваных як супраць арганізатараў, так і актывістаў кампаніі апазыцыі па правядзеньні прэзыдэнцкіх выбараў.

Мацкевіч (КДБ) — збор інфармацыі аб плянах арганізатараў прэзыдэнцкіх выбараў, разьмеркаваньні функцыяў паміж дэмакратычнымі арганізацыямі Беларусі й іх структурамі пры правядзеньні захадаў гэтай кампаніі, сувязях ініцыятараў прэзыдэнцкіх выбараў з прадстаўнікамі міжнародных арганізацый і палітычнымі коламі краінаў Захаду. Маніторынг разьвіцьця ўнутры- і вонкавапалітычнай сытуацыі ў кантэксьце альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў і сканчэньня тэрміну прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі паводле Канстытуцыі 1994 году.

Бажэлка (Генэральная пракуратура) — узбуджэньне крымінальных справаў у дачыненьні да арганізатараў прэзыдэнцкіх выбараў, забесьпячэньне «правільнасьці» разгляду гэтых справаў у судовых органах.

Падгайны (Дзяржаўны камітэт у справах друку) — забесьпячэньне інфармацыйнай падтрымкі захадаў, скіраваных на зрыў альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў.

Замяталін (намесьнік кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта, адказны за працу Нацыянальнай тэлерадыёкампаніі, іншых дзяржаўных СМІ) — плянаваньне і правядзеньне інфармацыйнай вайны супраць ініцыятараў альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. Як кіраўнік дзяржаўнай камісіі па перарэгістрацыі палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў, Замяталін быў адказны таксама за стварэньне «адпаведных» умоваў перарэгістрацыі, адказваў за працу Міністэрства юстыцыі ў гэтым кірунку.

Падзеі, якія адбыліся адразу пасьля гэтага, адназначна ўказваюць на скаардынаваную працу дзяржаўных органаў для зрыву альтэрнатыўнай прэзыдэнцкай кампаніі.

11 лютага ў Гомелі пасьля сходу актывістаў дэмакратычных палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў, на якім абмяркоўваліся пытаньні правядзеньня выбараў, супрацоўнікамі міліцыі быў праведзены шэраг затрыманьняў. Затрыманыя абвінавачваліся ў правядзеньні несанкцыянаванага сходу. 12 лютага ў Гомелі супрацоўнікі міліцыі і КДБ на падставе «інфармацыі» аб замінаваньні будынку правялі ператрусы ў памяшканьні гомельскай філіі праваабарончай арганізацыі «Беларускі Гельсынскі камітэт». Выбухоўкі не знайшлі, затое канфіскавалі больш за 14 тысяч улётак з інфармацыяй пра выбары прэзыдэнта 16 траўня.

Крыху пазьней хваля рэпрэсіяў абрынулася на дэмакратычныя арганізацыі Гарадзеншчыны: былі праведзены ператрусы ў памяшканьні грамадзкага аб’яднаньня «Ратуша», гарадзенскага прафэсійнага саюзу прадпрымальнікаў, рэдакцыі газеты «Пагоня». Тут супрацоўнікі міліцыі і КДБ не абмежаваліся канфіскацыяй улётак, але і забралі кампутарнае абсталяваньне гэтых арганізацыяў.

Тым ня менш, 24 лютага старшыня ЦВК В. Ганчар паведаміў аб стварэньні тэрытарыяльных — абласных і раённых — выбарчых камісіяў. Наступным этапам працы Цэнтравыбаркаму было абвешчана ўтварэньне ўчастковых выбарчых камісіяў. Гэты этап быў самым складаным для рэалізацыі. Перад ЦВК стаяла заданьне ўва ўмовах усё больш жорсткіх рэпрэсіяў арганізаваць працу некалькіх тысячаў такіх участкаў і прыцягнуць каля 10 тысячаў актывістаў.

У адказ на гэта раніцай 25 лютага Цэнтравыбаркам у поўным складзе быў затрыманы сіламі міліцыі па абвінавачаньні ў правядзеньні несанкцыянаванага сходу. Гэтая акцыя ўлады выклікала неадкладную рэакцыю міжнароднай супольнасьці. У той самы дзень прадстаўнік Дзяржаўнага дэпартамэнту ЗША зрабіў жорсткую заяву: «Злучаныя Штаты зь вялікай занепакоенасьцю ўспрынялі вестку аб сёньняшнім арышце праваахоўнымі органамі старшыні Цэнтравыбаркаму В. Ганчара, а таксама іншых сябраў камісіі». У заяве было адзначана, што «канстытуцыйныя рознагалосьсі — гэта беспасярэдні вынік незаконнага рэфэрэндуму 1996 году» і што «беларускі Канстытуцыйны Суд прызнаў рэфэрэндум 1996 году неканстытуцыйным, а Злучаныя Штаты, Эўрапейскі Зьвяз, тройка АБСЭ і Парлямэнцкая асамблея, а таксама большая частка міжнароднай супольнасьці не прызналі яго вынікаў. Нягледзячы на гэта, прэзыдэнт Лукашэнка выкарыстаў рэфэрэндум для пашырэньня сваіх паўнамоцтваў і працягу на два гады тэрміну свайго знаходжаньня на пасадзе».

Вэрбальны двубой міжнароднай супольнасьці і беларускага рэжыму працягваўся. У той жа дзень, 25 лютага, старшыня камісіі Палаты прадстаўнікоў у міжнародных справах Аляксандар Козыр заявіў аб намеры беларускага боку пастаўляць узбраеньні ў «братнюю» Югаславію. Паводле яго словаў, 3 сакавіка ў Менск прыбудзе з афіцыйным візытам міністар замежных справаў Югаславіі, падчас перамовінаў зь якім плянуецца ўкласьці пагадненьне аб пастаўках узбраеньняў. Беларускія ўлады пачынаюць выкарыстоўваць балканскі крызыс для аказаньня ўплыву на пазыцыю Захаду ў «беларускім пытаньні».

Затрыманьне сябраў Цэнтравыбаркаму раніцай 25 лютага было перадусім акцыяй застрашэньня. Акурат таму на іх затрыманьне былі кінутыя непрапарцыйна вялікія для такой акцыі сілы міліцыі. Лукашэнка (які быў у той час у Маскве) назваў затрыманьне «памылкай». Вечарам 25 лютага В. Ганчара і яго калегаў адпусьцілі.

У сувязі з рэпрэсіямі Цэнтравыбаркам быў вымушаны паскорыць правядзеньне кампаніі. 1 сакавіка Цэнтравыбаркам зарэгістраваў ініцыятыўныя групы экс-прэмьера Міхаіла Чыгіра і лідэра БНФ Зянона Пазьняка па вылучэньні кандыдатаў у прэзыдэнты. Ініцыятыўная група кожнага кандыдата складала каля 3 тысячаў чалавек. З моманту рэгістрацыі ініцыятыўным групам была дадзена права зьбіраць подпісы ў падтрымку сваіх кандыдатаў. Адразу пасьля гэтага супрацоўнікі міліцыі затрымалі і гэтым разам моцна зьбілі Ганчара.

3 сакавіка, як і плянавалася, адбыўся афіцыйны візыт у Беларусь міністра замежных спраў Югаславіі Жывадзіна Ёванавіча. Ён быў дэманстрацыйна прыняты на найвышэйшым узроўні — прэзыдэнтам Лукашэнкам, дзяржаўным сакратаром Рады бясьпекі Шэйманам і міністрам замежных справаў Уралам Латыпавым. Замежныя і беларускія СМІ асабліва падкрэсьлілі, што адбылася сустрэча Ёванавіча зь міністрам абароны Беларусі генэралам Чумаковым. У выніку перамовінаў быў падрыхтаваны праект дамовы аб аказаньні рэжыму Мілошавіча ваенна-тэхнічнай дапамогі. Згодна зь ім, беларускі бок абавязаўся прадставіць вытворчыя магутнасьці і спэцыялістаў Барысаўскага танкарамонтнага заводу для мадэрнізацыі югаслаўскай танкавай тэхнікі і ажыцьцявіць падрыхтоўку югаслаўскіх вайскоўцаў у галіне супрацьпаветранай абароны на базе Ваеннай акадэміі Беларусі.

Тым часам Ганчар у зьняволеньні трымаў сухую галадоўку. На сёмы дзень нейкія людзі ў масках (верагодна, супрацоўнікі службы бясьпекі прэзыдэнта) прымусова ўлілі В. Ганчару ў рот 400 грамаў глюкозы. У апошні дзень зьняволеньня, 10 сакавіка 1999 г., старшыня Цэнтравыбаркаму на 3 гадзіны быў зьмешчаны ў карцэр — халодную камэру ў лёхах турмы.

Пакуль Ганчар сядзеў у турме, пасольства Злучаных Штатаў распаўсюдзіла спавешчаньне аб стане правоў чалавека ў Беларусі за 1998 год. У ім зноў была пацьверджана нязьменнасьць пазыцыі ЗША што да рэфэрэндуму 1996 году, а таксама было адзначана, што прадстаўнікі сілаў бясьпекі маюць беспасярэдняе дачыненьне да шматлікіх парушэньняў правоў чалавека. У адной з сваіх наступных заяваў па Беларусі дзярждэп ЗША прызнаў дэпутатаў ВС 13 скліканьня Ўладзімера Кудзінава і Андрэя Клімава, а таксама старшыню калгасу «Расьсьвет» Васіля Старавойтава, якія былі асуджаныя па чыста крымінальных артыкулах, вязьнямі сумленьня. Прынцыповая пазыцыя міжнароднай супольнасьці прымусіла ўладу адмовіцца ад правядзеньня хвалі шырокамаштабных рэпрэсіяў супраць апазыцыі.

У хуткім часе дэмакратычныя сілы Беларусі атрымалі падтрымку і з боку эўрапейскай супольнасьці. 11 сакавіка Эўрапейскі Парлямэнт аднагалосна прыняў жорсткую рэзалюцыю пра сытуацыю ў Беларусі. У ёй было выказана патрабаваньне правесьці свабодныя і справядлівыя выбары да таго моманту, калі скончыцца тэрмін паўнамоцтваў прэзыдэнта Лукашэнкі. Эўрапарлямэнт заклікаў забясьпечыць пры правядзеньні прэзыдэнцкіх выбараў усе стандарты АБСЭ, спыніць крымінальны перасьлед і запалохваньне апазыцыйных сілаў, «якія займаюцца падрыхтоўкай законнай кампаніі выбараў прэзыдэнта».

У абарону кіраўніка ЦВК В. Ганчара выступілі Дзяржаўны дэпартамэнт ЗША, а таксама старшыня АБСЭ міністар замежных справаў Нарвэгіі Кнут Волебэк. Amnisty International абвясьціла Ганчара вязьнем сумленьня.

Збор подпісаў за вылучэньне кандыдатаў у прэзыдэнты сутыкнуўся з актыўным супрацьдзеяньнем уладаў. У этэры Беларускага тэлебачаньня прайшоў шэраг прапагандысцкіх перадачаў, у якіх на зборшчыкаў подпісаў «палявалі» супрацоўнікі міліцыі.

Наступны ўдар быў нанесены найбуйнейшым дэмакратычным палітычным партыям і недзяржаўным грамадзкім арганізацыям Беларусі, дзякуючы рэсурсам і ўдзелу якіх праводзілася гэтая кампанія. 15 сакавіка Міністэрства юстыцыі вынесла афіцыйныя папярэджаньні БНФ, АГП, Беларускаму Гельсынскаму камітэту. Цяпер, у адпаведнасьці з заканадаўствам, зьявілася юрыдычная падстава для адмовы гэтым арганізацыям у перарэгістрацыі. Зачэпкай для папярэджаньняў сталася «незаконная» дзейнасьць гэтых арганізацыяў што да правядзеньня альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. На стан 15 сакавіка Дзяржаўны камітэт у справах друку вынес папярэджаньні за інфармацыйную падтрымку выбараў больш як 10 незалежным беларускім СМІ.

Адзначаючы абвастрэньне ўнутрыпалітычнай сытуацыі, 15 сакавіка кіраўнік місіі АБСЭ ў Менску Ганс-Георг Вік выступіў з прапановай пераадоленьня канстытуцыйнага крызысу шляхам правядзеньня перамовінаў паміж уладай і дэмакратычнай апазыцыяй паводле формулы «чатыры плюс адзін». Згодна зь ёй, з аднаго боку, у перамовінах мае ўдзельнічаць Аляксандар Лукашэнка, з другога — старшыня ВС 13 скліканьня Сямён Шарэцкі, старшыня ЦВК Віктар Ганчар, а таксама кандыдаты ў прэзыдэнты — Зянон Пазьняк і Міхаіл Чыгір.

У адказ Міністэрства замежных справаў пацьвердзіла «неаднаразова заяўленую гатоўнасьць ураду Беларусі да дыялёгу з апазыцыяй і зацікаўленымі міжнароднымі арганізацыямі». Аднак бакі — місія АБСЭ, якая дзейнічала зь ведама старшыні АБСЭ Кнута Волебэка, і прадстаўнікі беларускага ўраду — у чарговы раз разышліся ў поглядах на юрыдычныя падставы перамовінаў. Ганс-Георг Вік нагадаў, што рэфэрэндум 1996 году, як гэта і было пазначана ў бюлетэнях для галасаваньня, меў не абавязковы, а кансультацыйны характар, і тым самым паставіў пад сумнеў вынікі рэфэрэндуму. У той жа час прадстаўнікі беларускага ўраду ў чарговы раз нагадалі пра гатоўнасьць улады весьці перамовы толькі на падставе «адназначных» вынікаў рэфэрэндуму 1996 году.

На гэтым фоне абвастраецца балканскі крызыс. У сярэдзіне сакавіка безвынікова скончыліся перамовіны ў Рамбуе паміж югаслаўскай дэлегацыяй і прадстаўнікамі міжнароднай супольнасьці. Гэтая падзея аб’ектыўна пайшла на карысьць Лукашэнку, значна пашырыла прастору для яго гульні ў Беларусі і за яе межамі^[112]. Беларускаму кіраўніцтва стала ясна, што:

1) Улічваючы сымпатыі насельніцтва Беларусі да сэрбаў^[113], кампанію Захаду супраць рэжыму Мілошавіча можна будзе прадставіць акурат як агрэсію супраць сэрбскага народу, стварыць імідж ЗША, НАТО і іншых вонкавапалітычных апанэнтаў рэжыму як агрэсараў, якія «імкнуцца да сусьветнай гегемоніі і таму ненавідзяць незалежную, свабодалюбівую палітыку прэзыдэнта Лукашэнкі». 2) Значна павялічваюцца магчымасьці для вядзеньня інфармацыйнай вайны супраць дэмакратычных сілаў Беларусі праз прэзэнтацыю іх як «пятай калёны» «натаўскіх агрэсараў». 3) Падзеі ў Югаславіі выклікаюць выбух зацікаўленьня з боку насельніцтва Беларусі (чаму ўсяляк спрыяцьме ўлада), што дазволіць канчаткова інфармацыйна задушыць кампанію апазыцыі па выбарах прэзыдэнта. 4) Расія будзе імкнуцца выкарыстаць канфлікт вакол Косава для рэваншу за кампанію Захаду супраць парушэньня правоў чалавека ў часе расійска-чачэнскай вайны 1994-1995 гадоў, паспрабуе ізноў заявіць сьвету аб сабе як [былой] супэрдзяржаве, з пазыцыяй якой трэба лічыцца. Гэта азначае, што вартасьць адзінага расійскага саюзьніка — Лукашэнкі — для Расіі рэзка падвысіцца. Расія ў агляднай пэрспэктыве ні пры якіх умовах ня «здасьць» Лукашэнку.

Улада зразумела, што балканскі крызыс поўніцай разьвязвае ёй рукі ў адносінах з дэмакратычнай апазыцыяй. 16 сакавіка, на наступны дзень пасьля заявы кіраўніка місіі АБСЭ, у кватэру старшыні ЦВК ўварваліся блізка дзесяцёх супрацоўнікаў міліцыі і КДБ. Падчас ператрусу былі канфіскаваныя матэрыялы, зьвязаныя зь дзейнасьцю ЦВК. «Дасягненьні» праваахоўных органаў у зрыве альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў былі адзначаныя Лукашэнкам. 23 сакавіка яго ўказам была нададзеная годнасьць генэрала першаму намесьніку міністра ўнутраных справаў Міхаілу Ўдавікову і начальніку Ўпраўленьня ўнутраных справаў Гомельскага аблвыканкаму Віталю Апанасевічу. Незалежныя СМІ адзначылі цікавы факт: калі М. Удавікоў атрымаў годнасьць генэрал-маёра адпаведна пасадзе, то В. Апанасевіч стаў адзіным зь міліцэйскіх начальнікаў абласной рангі, хто быў уганараваны ёй. Прычына гэтага навідавоку: аналіз падзеяў, зьвязаных з правядзеньнем альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў, не пакідае сумневу, што акурат у Гомельскай вобласьці перасьлед апазыцыянэраў набываў найбольш радыкальныя формы.

Тым ня менш, у прызначаны ЦВК тэрмін, 31 сакавіка, ініцыятыўныя групы кандыдатаў у прэзыдэнты — лідэра БНФ Зянона Пазьняка і экс-прэм’ера Міхаіла Чыгіра прадставілі неабходную для рэгістрацыі колькасьць подпісаў. Кожны прэтэндэнт атрымаў падтрымку каля 130 тысяч грамадзянаў краіны. У той жа дзень ЦВК прыняў пастанову аб рэгістрацыі кандыдатаў. У адпаведнасьці зь ёй, з 1 красавіка распачыналася перадвыбарная кампанія. Тым часам Зянон Пазьняк вымушана знаходзіўся за мяжой, а дзяржаўныя СМІ неаднаразова нагадвалі пра намер улады арыштаваць лідэра найбуйнейшай апазыцыйнай партыі адразу пры яго перасячэньні дзяржаўнай мяжы Беларусі. Каб стварыць кандыдатам «роўныя магчымасьці», улады 1 красавіка пайшлі на арышт Міхаіла Чыгіра. Экс-прэм’ер быў абвінавачаны па чыста крымінальных артыкулах у «эканамічных злачынствах», учыненых, нібыта, у 1993—1994 гг., калі Чыгір узначальваў камэрцыйны «Белаграпрамбанк» (артыкул 91 Крымінальнага кодэксу «крадзеж у асабліва буйных памерах» і 166 «злоўжываньне службовымі паўнамоцтвамі»).

Арышт кандыдата ў прэзыдэнты выклікаў нэгатыўную рэакцыю міжнароднай супольнасьці. Першы сакратар пасольства ЗША ў Беларусі Даяна Максэй выступіла з афіцыйнай заявай, у якой яшчэ раз нагадала, што «дэмакратычны мандат» Лукашэнкі выгасае 20 ліпеня 1999 году,і заклікала беларускага прэзыдэнта зьдзейсьніць пазытыўныя крокі для разьвязаньня гэтай праблемы шляхам дыялёгу з апазыцыяй.

Беларускі рэжым адрэагаваў на гэта гучнай вонкавапалітычнай акцыяй. 8 красавіка Слабадан Мілошавіч зьвярнуўся да кіраўнікоў Саюзу Расіі і Беларусі з просьбай прыняць у яго склад Югаславію і адразу атрымаў запэўніваньні, што яго просьба будзе разгледжана падчас найбліжэйшай сустрэчы Ельцына і Лукашэнкі. 14 красавіка, падчас бамбардаваньня НАТО Югаславіі, Лукашэнка дэманстрацыйна ляціць у Бялград да «славянскага брата» Слабадана.

Адносіны Беларусі з Захадам працягвалі пагаршацца. 20 красавіка намесьнік дзяржаўнага сакратара ЗША Строўб Тэлбат сустрэўся зь міжнародным каардынатарам грамадзкай ініцыятывы «Хартыя’97» Андрэем Саньнікавым. 27—28 красавіка Менск наведалі кіраўнікі дэпартамэнтаў МЗС Нямеччыны (Кляўс Нойбэрт), Аўстрыі (Ёзэф Мітшаўэр) і Фінляндыі (Рэнэ Нібэрг). У першы дзень візыту яны сустрэліся зь міністрам замежных справаў Уралам Латыпавым і кіраўніком Адміністрацыі прэзыдэнта Міхаілам Мясьніковічам. У другі — з прадстаўнікамі апазыцыі: старшынём ВС Сямёнам Шарэцкім, выканаўцам абавязкаў старшыні БНФ Лявонам Баршчэўскім і старшынём АГП Станіславам Багданкевічам.

Эўрапейскія дыпляматы далі зразумець прадстаўнікам Лукашэнкі, што ратыфікацыя дамовы паміж Эўрапейскім Зьвязам і Беларусяй аб партнэрстве і супрацоўніцтве, а таксама ўкладаньне часовага гандлёвага пагадненьня будуць магчымымі толькі пры ўмове адмовы беларускіх уладаў ад рэпрэсіяў у дачыненьні да ініцыятараў і актывістаў альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў, а таксама ад зацягваньня перарэгістрацыі палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў. Прадстаўнікі міжнароднай супольнасьці настойвалі на вызваленьні палітычных вязьняў (сярод якіх быў названы і Міхаіл Чыгір) і на правядзеньні дыялёгу паміж уладай і апазыцыяй без аніякіх папярэдніх умоваў.

Сам Лукашэнка ў гэты час знаходзіўся ў Маскве. 28 красавіка адбылася яго сустрэча зь Ельцынам. Расійскі прэзыдэнт адмовіўся разглядаць просьбу Мілошавіча. Апрача гэтага, Масква, не вагаючыся, адкінула беларускі плян стварэньня саюзнай дзяржавы з пасадай саюзнага прэзыдэнта і навязала Лукашэнку свой — з абраньнем саюзнага парлямэнту зь мінімальнымі паўнамоцтвамі.

Тым часам у Беларусі арганізатары альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў здолелі стварыць сетку выбарчых участкаў. У сувязі зь немагчымасьцю арганізаваць стацыянарныя выбарчыя ўчасткі Цэнтравыбаркам пастанавіў правесьці галасаваньне з 6 па 16 траўня шляхам абыходу выбарцаў. Стала ясна, гэтыя выбары не адпавядаюць стандартам АБСЭ і запрасіць на іх міжнародных назіральнікаў ня ўдасца. Разьлічваць на міжнароднае прызнаньне кандыдата, які атрымае найбольшую колькасьць галасоў, прэзыдэнтам Беларусі таксама не выпадала. Міжнароднай супольнасьцю была прызнана легітымнай адно сама кампанія дэмакратычных сілаў па правядзеньні прэзыдэнцкіх выбараў.

Улада прыклала максымум намаганьняў, каб умовы правядзеньня выбараў з 6 па 16 траўня паставілі пад сумнеў вышэйазначаную пазыцыю міжнароднай супольнасьці. Галасаваньне праводзілася ў самых экстрэмальных умовах. Лідэр БНФ Зянон Пазьняк адмовіўся ад удзелу ў выбарах ужо пасьля пачатку галасаваньня. Да таго ж, увечары 7 траўня бясьсьледна зьнік адзін зь лідэраў дэмакратычнай апазыцыі — былы міністар унутраных справаў Юры Захаранка.

19 траўня былі падведзеныя вынікі прэзыдэнцкіх выбараў. Паводле зьвестак старшыні ЦВК Віктара Ганчара, выбары адбыліся — у іх узялі ўдзел каля 53% беларускіх выбарцаў. Але назваць пераможцу Ганчар ня змог.

Выбарчая кампанія 1999 г., па сутнасьці, ператварылася ў палітычную акцыю, дзякуючы якой дэмсілы яшчэ раз нагадалі беларускім грамадзянам аб неабходнасьці глыбокіх дэмакратычных ператварэньняў усяго грамадзтва на падставе Канстытуцыі 1994 году. Нягледзячы на рэпрэсіі з боку ўлады^[114], разьвязаную ёй інфармацыйную вайну супраць апазыцыі, правядзеньне альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў істотна актывізавала беларускае грамадзтва.

Вынікам прэзыдэнцкіх выбараў 1999 году таксама сталіся якасныя зьмены ў лягеры дэмакратычнай апазыцыі. Іншымі словамі, адбыўся раскол сярод беларускіх дэмакратычных сілаў, а таксама зьмяненьне палітычнага статусу некаторых буйных беларускіх палітыкаў.

17 траўня лідэр БНФ Зянон Пазьняк выступіў з рэзкай крытыкай дзейнасьці старшыні Цэнтравыбаркаму Віктара Ганчара і самога ЦВК. Іншыя лідэры БНФ — Вінцук Вячорка, Лявон Баршчэўскі, Юры Хадыка — фактычна дыстанцыяваліся ад выказваньняў свайго паплечніка па БНФ. Узьніклы крызыс у БНФ скончыцца ўвосень расколам гэтай партыі на дзьве структуры — Кансэрватыўна-Хрысьціянскую партыю БНФ пад кіраўніцтвам Пазьняка і партыю БНФ пад кіраўніцтвам Вячоркі. Дзейнасьць жа самога Вярхоўнага Савету будзе дэзарганізавана ад’ездам старшыні ВС 13 скліканьня Шарэцкага ў Літву. Выконваць абавязкі старшыні ВС узяўся В. Ганчар. Яго зьнікненьне 16 верасьня 1999 г. фактычна паклала канец гэтай структуры.

Сыстэма ўлады і сыстэма апазыцыі пасьля альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 году

Палітычную сытуацыю, якая склалася ў Беларусі пры канцы траўня 1999 году пасьля заканчэньня кампаніі альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў, можна ацаніць як патавую. З аднаго боку, палітычныя апанэнты Лукашэнкі выкарысталі фактычна ўсе даступныя на той час магчымасьці аказаньня ціску на ўладу і тым ня менш не змаглі пахіснуць палітычных пазыцыяў дыктатара. З другога боку, беларускі прэзыдэнт выкарыстаў увесь арсэнал сродкаў барацьбы з апазыцыяй і тым ня менш не дасягнуў вырашальнага посьпеху ў барацьбе з дэмакратычнымі сіламі. Разам з тым, альтэрнатыўныя прэзыдэнцкія выбары акрэсьлілі асноўных удзельнікаў палітычнай гульні ў Беларусі. Дзеля яе геапалітычнага становішча яны не абмяжоўваюцца ўнутранымі палітычнымі акторамі. Удзельнікаў палітычнай гульні тут ня два, а чатыры: улада, апазыцыя, Захад і Расія.

Падтрымка беларускіх дэмакратычных сілаў з боку Захаду ў значнай ступені абумовіў арсэнал сродкаў, якія выкарыстоўвае беларускі рэжым у барацьбе са сваімі палітычнымі апанэнтамі. Але пры ўсёй моцы сваіх геапалітычных уплываў Захад не стварыў эфэктыўных вагароў узьдзеяньня на беларускі рэжым.

Маштаб расійскай падтрымкі рэжыму Лукашэнкі таксама ня ёсьць сталай велічынёй і залежыць ад бягучых палітычных канстэляцый. Напрыклад, пры канцы траўня 1999 г. расійскі істэблішмэнт, сур’ёзна заклапочаны інтэграцыйнымі ініцыятывамі Лукашэнкі, пайшоў на беспрэцэдэнтны акт націску на беларускі рэжым: энэргетычны расійскі манапаліст, РАО «ЕЭС Расіі», паведаміў аб скарачэньні паставак электраэнэргіі ў Беларусь; газавы расійскі манапаліст, кампанія «Газпром», пастанавіла скараціць пастаўкі газу. Лукашэнку далі зразумець, што пастаўляць электраэнэргію і энэрганосьбіты ў Беларусь па ўнутраных расійскіх цэнах ніхто ня будзе.

Гэтая пазыцыя зусім не азначала, што Крэмль жадае паспрыяць зьмене ўлады ў Беларусі: Лукашэнка задавальняў Расію. Яе пазыцыя тлумачылася і тым, што ў 1999 годзе ў Расіі пасьлядоўна зьмяніліся тры ўрады: Прымакова, Сьцяпашына і, у рэшце рэшт, Пуціна. Падрыхтоўка расійскім кіраўніцтвам другой чачэнскай кампаніі толькі павялічвала зацікаўленасьць Расіі ў Лукашэнку. Ува ўмовах ціску з боку Захаду (ад заяваў пра парушэньні правоў чалавека да пагрозаў прыняцьця эканамічных санкцыяў) Расіі былі б вельмі выгадныя катэгарычныя заявы беларускага прэзыдэнта аб падвоеных стандартах заходняй палітыкі або аб пастаноўцы на баявое дзяжурства пад Віцебскам палка расійскіх міжкантынэнтальных балістычных ракет «Топаль-М» у адказ на пашырэньне НАТО на ўсход…

На прасторы СНД інтарэсы Расіі, як правіла, уваходзілі ў супярэчнасьць з інтарэсамі ЗША, а ў меншай ступені — з інтарэсамі іншых дзяржаваў Захаду. Падтрымкай Лукашэнкі, паўнамоцтвы якога з 21 ліпеня 1999 году станавіліся для Захаду нелегітымнымі, Расія на прасторы СНД стварала важны для сваёй вонкавай палітыкі прэцэдэнт. Прэзыдэнт краіны, якая ўваходзіць у СНД, непрызнаны зь якіхсьці прычынаў Захадам, можа атрымаць падтрымку Расіі пры ўмове правядзеньня прарасійскай палітыкі, выкарыстаць гэты рэсурс для таго, каб захаваць уладу.

У сытуацыі заканчэньня тэрміну сваіх легітымных паўнамоцтваў прэзыдэнт Лукашэнка чакаў ад Расіі падтрымкі, якая для атаесамлялася зь пераходам на новы віток інтэграцыі ў межах беларуска-расійскага саюзу (і, тым самым, катэгарычным прызнаньнем прэзыдэнтуры Лукашэнкі Расіяй) і аднаўленьнем у ранейшым аб’ёме паставак энэрганосьбітаў у Беларусь (заданьнем-максымум тут было зьніжэньне на іх цэнаў^[115]).

Стратэгічнай мэтай Лукашэнкі было захаваньне ўлады, нягледзячы на пэрспэктыву непрызнаньня легітымнасьці ўлады з боку ўнутрыпалітычнага апанэнта — апазыцыі — і вонкавапалітычнага апанэнта — прыхільнага да дэмакратычнай апазыцыі Захаду. Дасягненьне гэтай мэты прадугледжвала актыўныя, прадуманыя дзеяньні на ўсіх трох франтох — што да Расіі, дэмакратычнай апазыцыі і Захаду. У выпадку іх посьпеху рэжым мог ня толькі абараніць свае пазыцыі, але і аслабіць у краіне пазыцыі сваіх апанэнтаў.

Сканчэньне прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі паводле Канстытуцыі 1994 году, устрыманьне Крамля ад актыўнай падтрымкі беларускага рэжыму, магчымая актывізацыя дэмакратычнай апазыцыі, пасьлядоўная пазыцыя Захаду, пагаршэньне эканамічнай сытуацыі ўвесну-ўлетку 1999 году і, як вынік, рост сацыяльнай напружанасьці — усё гэта падштурхоўвала Лукашэнку да перамовінаў. Пры гэтым Лукашэнка разумеў пад перамовінамі не дасягненьне пагадненьня паміж бакамі пры іх гатоўнасьці ісьці на ўзаемныя саступкі, а працэс абмену думкамі, каб выйграць час, узмацніць свае пазыцыі. Звыш таго, Лукашэнку ўдалося навязаць выгадны яму фармат перамовінаў не апошнюю чаргу дзякуючы фактару бягучага палітычнага моманту, бо дэмакратычная апазыцыя выйшла аслабленай з альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. Яна ня мела дастаткова моцных пазыцыяў, каб быць паўнапраўным суб’ектам перамовінаў і каб прымусіць рэжым выканаць дасягнутыя пагадненьні.

Пасьля правядзеньня альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў найбуйнейшыя палітычныя партыі БНФ і АГП апанаваў крызыс. Яго прычынай стала ацэнка вынікаў альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў, дзейнасьці Цэнтравыбаркаму і яго старшыні. Пасьля расколу ў БНФ 25 траўня адбыўся раскол у АГП. Сябра кіруючага органу АГП — Палітсавету — В. Ганчар быў паддадзены вострай крытыцы. Старыя лідэры партыяў, Зянон Пазьняк і Станіслаў Багданкевіч, гублялі падтрымку значнай колькасьці сяброў сваіх партыяў. Пазыцыя З. Пазьняка што да выбараў 1999 году стала каталізатарам унутранага крызысу ўзначаленай ім партыі.

Ідучы на перамовіны з апазыцыяй, Лукашэнка і яго атачэньне implicite перасьледавалі наступныя заданьні:

1) Падштурхнуць апазыцыю да далейшага расколу. Апазыцыя раскалолася ў пытаньні ацэнкі правядзеньня альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў. Падтрымка ўладай ідэі перамоваў і разрэклямаваная гатоўнасьць улады ісьці на дыялёг з апазыцыяй можа выклікаць чарговы раскол у стане дэмакратычных сілаў — на гэты раз у пытаньні стаўленьня да перамовінаў. 2) Ажыцьцявіць апэратыўны маніторынг бягучага стану апазыцыйных сілаў. Высьветліць пазыцыю апазыцыйных сілаў што да парлямэнцкіх выбараў 2000 году. Вызначыць групу гатовых да супрацоўніцтва з уладай апазыцыйных палітыкаў і прэзэнтаваць іх грамадзтву спачатку як «канструктыўную апазыцыю», каб пасьля падмяніць апазыцыю яе «канструктыўнай» часткай. Шляхам інфармацыйнай кампаніі выціснуць радыкальных праціўнікаў рэжыму на пэрыфэрыю палітычнай сцэны. 3) Напярэдадні тэрміну заканчэньня прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі пазбавіць апазыцыю фармальнай падставы для таго, каб вывесьці людзей на вуліцы; дэзарганізаваць частку грамадзтва, схільную да рашучых дзеяньняў на баку апазыцыі.

Апрача гэтага, перамовіны давалі ўладзе магчымасьць зьнізіць рэзананс у беларускім грамадзтве факту непрызнаньня Захадам законнасьці паўнамоцтваў Лукашэнкі пасьля 20 ліпеня. Для бальшыні беларускіх грамадзянаў перамовіны ўлады і апазыцыі пры пасярэдніцтве Захаду азначалі прызнаньне існага ў Беларусі рэжыму.

З моманту свайго заснаваньня ў 1997 годзе Кансультацыйна-наглядальная група АБСЭ ў Менску не спыняла спробаў пасадзіць бакі беларускага ўнутрыпалітычнага канфлікту за стол перамовінаў. На працягу першага кварталу 1999 году КНГ АБСЭ пад кіраўніцтвам Г.Г. Віка разам зь Дзярждэпартамэнтам ЗША і спэцыяльнай місіяй АБСЭ пад кіраўніцтвам А. Севярына неаднаразова заклікалі ўладу пайсьці на перамовіны з апазыцыяй. На гэта афіцыйныя беларускія прадстаўнікі адказвалі, што перамовіны магчымыя толькі пры ўмове прызнаньня ўдзельнікамі перамоўнага працэсу Канстытуцыі 1996 году, што рабіла іх бессэнсоўнымі. Аднак зь цягам часу пазыцыя беларускіх уладаў пачала мяняцца. Стваралася ўражаньне, што беларускі прэзыдэнт і яго атачэньне шукаюць асобаў для такога далікатнага даручэньня, якім ёсьць перамовіны з апазыцыяй.

Яшчэ ў сьнежні 1998 году ў складзе вышэйшага эшалёну ўлады адбыліся два паказальныя прызначэньні. На пасаду міністра замежных справаў быў прызначаны У. Латыпаў, а дараднікам прэзыдэнта ў пытаньнях Расіі і СНД быў прызначаны Міхаіл Сазонаў^[116]. Апошні меў рэпутацыю майстра палітычнай інтрыгі.

З прызначэньнем кадравага контравыведніка Латыпава тактыка ўлады што да апазыцыі і КНГ АБСЭ набыла новыя рысы. Некаторымі расійскамоўнымі недзяржаўнымі СМІ праводзіцца кампанія прамоцыі Латыпава: яго прызначэньне падаецца як прыкмета магчымых зьменаў у вонкавай палітыцы рэжыму, наздвычай пазытыўна ацэньваецца сама асоба Латыпава. Сам Латыпаў робіць вельмі вывераныя крокі, каб узмацніць гэтае ўражаньне. У часе акцыі НАТО ў Югаславіі стрыманыя ацэнкі гэтай падзеі Латыпава выяўна кантрастуюць з эмацыйнымі інвэктывамі Лукашэнкі. На нейкі час ствараецца ўражаньне, што Лукашэнка ня толькі сам вызначае вонкавапалітычны курс Беларусі, але і сам яго рэалізуе насуперак волі свайго найбліжшага атачэньня. Латыпаў жа застаецца ў ценю.

Пры канцы красавіка, пасьля сустрэчы Латыпава і Мясьніковіча з эўрапейскімі дыпляматамі, міжнароднай супольнасьці быў дадзены сыгнал: Латыпаў паспрыяў лібэралізацыі рэжыму перарэгістрацыі палітычных партый і грамадзкіх арганізацый. У адказ на заяву эўрапейскіх структураў аб неабходнасьці дыялёгу паміж уладай і апазыцыяй без аніякіх папярэдніх умоваў з боку міністра замежных справаў Латыпава ніякіх катэгарычных адмоваў не прагучала. Заходняй дыпляматыі ўмела навязваўся пазытыўны імідж Латыпава.

Сытуацыя, якая склалася ў адносінах паміж прадстаўнікамі дэмсілаў і КНГ АБСЭ, стварала пагрозу расколу паміж імі. Настойлівасьць КНГ АБСЭ, якая ня бачыла альтэрнатывы перамовінам, магла пазбавіць беларускую апазыцыю спачуваньня і падтрымкі з боку Захаду. Дыстанцыя паміж апазыцыяй і Захадам, у сваю чаргу, была б на карысьць Лукашэнку. Урэшце, пасьля кансультацый прадстаўнікі КНГ АБСЭ і дэмсілаў сышліся ў тым, што нават пры правале перамовінаў гэта дазволіць яшчэ раз выявіць беларускаму грамадзтву сутнасьць існага рэжыму.

У чэрвені АБСЭ зрабіла першую спробу даць старт перамовам. На слуханьнях у «беларускім пытаньні», праводжаных Парлямэнцкай Асамблеяй АБСЭ з 11 па 13 чэрвеня ў Бухарэсьце, былі запрошаныя прадстаўнікі, з аднаго боку, апазыцыйных палітычных партыяў, ВС 13 скліканьня, трэцяга сэктару, з другога боку — улады^[117]. Аднак прынялі запрашэньне толькі прадстаўнікі «дэмакратычнага» боку. Рэжым яшчэ ня быў гатовы да перамовінаў, ня меў прадуманага пляну дзеяньняў. Гэтым крокам беларускае кіраўніцтва таксама дало зразумець ініцыятарам перамовінаў, што яны будуць магчымыя толькі на падкантрольнай рэжыму тэрыторыі.

Гульня лукашэнкаўцаў пачалася толькі на пачатку ліпеня. 2 ліпеня ў Менску на сэсіі Парлямэнцкага Сходу Саюзу Беларусі і Расіі Лукашэнка выступіў зь беспрэцэдэнтна рэзкай крытыкай Расіі, абвінаваціў кіраўніцтва гэтай дзяржавы ў грубым парушэньні саюзных дамоваў. 3 ліпеня Лукашэнка пацьвердзіў курс на паляпшэньне адносінаў з Захадам. 5 ліпеня міністар замежных справаў Латыпаў правёў брыфінг, на якім растлумачыў сутнасьць зьменаў у вонкавай палітыцы Беларусі: краіна ня можа заставацца па-за інтэграцыйнымі працэсамі ў Эўропе, таму будуць зробленыя крокі для нармалізацыі адносінаў з Захадам. У сувязі з гэтым найбліжэйшым заданьнем МЗС Беларусі будзе ўкладаньне пагадненьня з Эўрапейскім Зьвязам аб партнэрстве, а таксама часовага пагадненьня аб гандлёвым супрацоўніцтве. Пры гэтым Латыпаў адзначыў, што Расія застаецца стратэгічным партнэрам Беларусі. Такім чынам, ужо на пачатку гульні сталі бачнымі ролі, разьмеркаваныя сярод лукашэнкаўцаў. Асноўным акторам стаў дыплямат з кадэбісцкім мінулым Латыпаў, які рабіў заявы аб магчымых зьменах «у прававой сыстэме Беларусі» і аб гатоўнасьці «прэзыдэнта да адкрытай, сумленнай перадвыбарнай барацьбы».

7—8 ліпеня сэсія ПА АБСЭ, адбытая ў Пецярбурзе, прыняла рэзалюцыю, у якой выказала чарговы заклік да ўлады і апазыцыі ў Беларусі сесьці за стол перамовінаў. 15 ліпеня Лукашэнка даў згоду на сустрэчу з кіраўніком спэцыяльнай рабочай групы АБСЭ А. Севярынам і кіраўніком місіі АБСЭ ў Менску Г.Г. Вікам. Лукашэнка пагадзіўся пачаць перамоўны працэс з апазыцыяй наконт (1) распрацоўкі заканадаўства для правядзеньня свабодных, справядлівых выбараў, якія будуць прызнаныя міжнароднай супольнасьцю, (2) доступу апазыцыі да СМІ, (3) вызначэньня паўнамоцтваў будучага парлямэнту. 21 ліпеня міжнародныя арганізацыі, у тым ліку АБСЭ, заявілі, што тэрмін легітымных прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі выгас.

Палітычны спэктакль працягваўся. 21 і 27 ліпеня апазыцыя чарговага разу прадэманстравала сваю слабасьць, вывеўшы ў Менску на дэманстрацыі супраць улады Лукашэнкі толькі 10—15 тысячаў чалавек. 6 жніўня Лукашэнка прызначыў М. Сазонава кіраўніком групы па падрыхтоўцы дыялёгу паміж уладай і апазыцыяй. У першым жа сваім інтэрвію Сазонаў адзначыў, што Канстытуцыя 1996 году ня можа быць прадметам перамовінаў, ня можа быць і гаворкі аб прэзыдэнцкіх выбарах раней за 2001 год: гэта катэгарычная пазыцыя прэзыдэнта Лукашэнкі. Тэмай перамовінаў могуць быць толькі пытаньне доступу апазыцыі да дзяржаўных СМІ, а таксама абмеркаваньне ўжо падрыхтаванага ўладамі праекту Выбарчага кодэксу.

Такім чынам, яшчэ да фармаваньня дэлегацыяў, якія павінны былі прадстаўляць на перамовінах бок улады і бок апазыцыі, стала ясна іх поўная беспэрспэктыўнасьць (хаця сам зь сябе перамоўны працэс выклікаў вялікі розгалас у беларускім грамадзтве^[118]).

18 жніўня апазыцыя вызначылася з кандыдатурамі, якія павінны былі прадстаўляць яе на перамовінах з уладай. Імі сталі палітыкі другога пляну — намесьнікі старшыняў, сябры кіруючых органаў дэмакратычных арганізацыяў: Юры Беленькі (ад БНФ), Аляксей Кароль (ад Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная грамада»), Алег Трусаў (ад Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады), Леанід Лемяшонак (ад Партыі працы і справядлівасьці), Алена Скрыган (ад Партыі камуністаў беларускай). Узначаліць дэлегацыю было даверана намесьніку старшыні АГП Анатолю Лябедзьку.

Сама колькасьць прадстаўнікоў кожнага боку — 6 чалавек — была абумоўлена пагадненьнем паміж Г.Г. Вікам і М. Сазонавым. Катэгарычнасьць, зь якой М. Сазонаў настойваў на лічбе 6, тлумачыцца вельмі проста: улада не губляла ніводнага шанцу, каб рукамі самой апазыцыі разваліць створаную ёй для вядзеньня перамовінаў кааліцыю. У Беларусі налічвалася мінімум 7 палітычных партыяў, якія прэтэндавалі на ролю «буйных». Акрамя адзначаных партыяў, у «сямёрку» ўваходзіла і Лібэральна-дэмакратычная партыя Сяргея Гайдукевіча. Прарасійскі палітык, шчыльна зьвязаны зь беларускімі спэцслужбамі, Гайдукевіч выконваў ролю «дадатковага» рупару ў інфармацыйнай кампаніі ўлады, накіраванай на дыскрэдытацыю апазыцыі як боку перамовінаў (гэтую ж самую функцыю ён выканаў і падчас прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 2001 году, калі на яе завяршальным этапе рэжым выкарыстоўваў Гайдукевіча як скандальнага правакатара супраць Уладзімера Ганчарыка).

Заявы Гайдукевіча, што сфармаваная дэлегацыя не адлюстроўвае ўсяго спэктру палітычных партыяў, што «за бортам» апрача ЛДПБ апынуліся прафсаюзы, прымусілі Віка аказаць ціск на беларускіх дэмакратаў з мэтай тэрміновай карэкцыі складу дэлегацыі: адно месца з боку апазыцыі за сталом перамовінаў мусіла падлягаць ратацыі — яго па чарзе павінны займаць прадстаўнікі «сямёркі» палітычных партыяў.

«Прарыў» ЛДПБ у склад дэлегацыі значна зьменшыў эфэкт ад яе працы. Кожнае паседжаньне суправаджалася абвінавачаньнямі з боку Сяргея Гайдукевіча альбо яго паплечніка па партыі Аляксандра Рабатая ў адрас астатніх сяброў дэлегацыі у «неканструктыўнасьці» іх пазыцыі. Заявы лідэраў ЛДПБ рэгулярна агучваліся дзяржаўнымі СМІ.

Дыялёг паміж уладай (якую прастаўляла група Сазонава^[119]) і дэлегацыяй апазыцыі скончыўся дамоўленасьцяй стварыць у пачатку верасьня рабочую групу пад кіраўніцтвам прафэсара Міхаіла Пастухова для ажыцьцяўленьня доступу апазыцыі да дзяржаўных СМІ. Самой дэлегацыі апазыцыі было прапанавана падрыхтаваць свае заўвагі да праекту Выбарчага кодэксу, згодна зь якім увосень 2000 г. павінны былі адбыцца выбары ў парлямэнт.

Для працягу перамовінаў з рабочай групай М. Пастухова ўлады стварылі экспэртную групу пад кіраўніцтвам аднаго з галоўных ідэолягаў рэжыму — галоўным рэдактарам «Советской Белоруссии» Паўлам Якубовічам. З доўгімі і частымі перапынкамі дыялёг^[120] аб умовах доступу апазыцыі да дзяржаўных СМІ вёўся да лютага 2000 году і, натуральна, ня меў ніякіх вынікаў. У лютым лукашэнкаўскі парлямэнт прыняў Выбарчы кодэкс. Яго прыняцьцё і пэрспэктыва правядзеньня парлямэнцкіх выбараў згодна з гэтым дакумэнтам азначала, што ў прызнаньні Захадам вынікаў парлямэнцкіх выбараў і тым самым у прызнаньні легітымнасьці парлямэнту новага складу рэжым не зацікаўлены. Пры гэтым Латыпаў і Сазонаў прыклалі максымум намаганьняў у гульні з дэмакратычнымі сіламі, каб апазыцыя ня выйшла раней часу зь «перамовінаў». Да канца сакавіка 2000 г. вялася млявая дыскусія наконт магчымасьці перапрацоўкі Выбарчага кодэксу на дэмакратычны лад.

Рэальная пазыцыя ўлады падштурхнула лідэраў дэмакратычных партыяў спыніць удзел у «перамовінах». БНФ і АГП, а таксама дэмакратычныя грамадзкія арганізацыі заявілі аб намеры арганізаваць байкот парлямэнцкіх выбараў.

Прынцыповая пазыцыя дэмсілаў была патрактаваная дзяржаўнымі СМІ як праява «незамірэнчасьці» апазыцыі, дзеля якой яна павінна пакінуць надзею вярнуцца ў «сыстэмную палітыку». У якасьці партыяў, якія прэзэнтаваліся грамадзтву як «канструктыўная апазыцыя», усё часьцей фігуравалі ЛДПБ, і рух «Яблык» пад кіраўніцтвам Вольгі Абрамавай, і, часткова, ПКБ. Акурат прадстаўнікі гэтых партыяў сядзелі за сталом «перамовінаў» да апошняга — да ліпеня 2000 г.

Прэзыдэнт Лукашэнка высака ацаніў дзейнасьць сваіх прадстаўнікоў на перамовінах. Пры канцы лістапада 2000 году «сілавіка» Шэймана на адной з ключавых у Беларусі службовых пасадаў — пасадзе Дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі — зьмяніў «дыплямат» Латыпаў. Пасьля выбараў 2001 г. ён пойдзе яшчэ далей і будзе прызначаны кіраўніком Адміністрацыі прэзыдэнта.

Няўдача перамовінаў абумовіла і характар найбуйнейшай падзеі палітычнага жыцьця краіны ў 2000 годзе — кастрычніцкіх парлямэнцкіх выбараў. Дзякуючы сваёй недэмакратычнасьці яны не былі прызнаныя міжнароднай супольнасьцю.

Але стратэгічная мэта ўлады — пазбавіць дэмакратычную апазыцыю магчымасьці аказваць уплыў на палітычнае жыцьцё краіны, замяніць іх у вачах грамадзкасьці «канструктыўнай», гэта значыць падкантрольнай «апазыцыяй», — не была дасягнута.

Вынікі парлямэнцкіх выбараў пацьвердзілі правал гэтых плянаў. Кампанію дэмакратычных сілаў Беларусі, накіраваную на байкатаваньне недэмакратычных выбараў, можна назваць пасьпяховай. У буйных гарадох рэспублікі на выбары прыйшла толькі палова выбарцаў. На вялікай колькасьці выбарчых участкаў выбары не адбыліся. 54% тых, хто прыйшоў на выбарчыя ўчасткі, выказалі ў ходзе сацыялягічных апытаньняў меркаваньне, што ўлада павінна выканаць патрабаваньне аб правядзеньні свабодных і справядлівых выбараў. Каля 22% удзельнікаў галасаваньня адзначылі сябе як перакананых праціўнікаў аўтарытарнага рэжыму.

Стварыць нават бачнасьць свабодных дэмакратычных выбараў, надзець дэмакратычнае адзеньне ўладзе не ўдалося.

Аўтарытарная ўлада не змагла задушыць дэмакратычны рух. Няздольная перамагчы ў адкрытай барацьбе, яна была вымушана наносіць удары цішком, плесьці павучыньне інтрыг.

Разьдзел 3 Прэзыдэнцкія выбары 2001 году

Структура беларускага электарату

Прычыны трываласьці існуючага ў Беларусі аўтарытарнага рэжыму трэба шукаць ня толькі ў асаблівасьцях беларускай палітычнай сыстэмы, у асобе прэзыдэнта Лукашэнкі, але і ў спэцыфіцы беларускага электарату.

Зьяўленьне Лукашэнкі на палітычнай сцэне, тое, што ён нягледзячы на неспрыяльныя для яго зьмены ў палітычнай сытуацыі ўчэпіста захоўвае ўладу, тлумачыцца яго здольнасьцю дастаткова дакладна ўлоўліваць спадзевы, настроі, уяўленьні беларускага грамадзтва, факусаваць гэта ў сваёй камунікацыі з выбарцамі і адлюстроўваць у сваёй палітыцы. Значны пэрыяд сваёй кар’еры ў савецкі час Лукашэнка займаўся чыста прапагандысцкай працай^[121]. Ідэалёгія позьняга СССР абумовіла кірунак яго палітычнай сацыялізацыі.

Колькасьць людзей пэнсійнага веку (ад 55 гадоў і болей) складае 23,3% ад агульнай колькасьці насельніцтва Беларусі^[122]. 77,9% беларускіх пэнсіянэраў — прыхільнікі Лукашэнкі.

Прычым з узростам колькасьць прыхільнікаў рэжыму падвышаецца. Ува ўзроставай катэгорыі ад 60 гадоў і болей (18,6% ад агульнай колькасьці насельніцтва) прыхільнікамі Лукашэнкі ёсьць 81,7% выбарцаў.

Такім чынам, частку цьвёрдага электарату Лукашэнкі складаюць людзі пэнсійнага ўзросту (сам гэты «цьвёрды» электарат у залежнасьці ад палітычнага кантэксту вагаецца ад 35 да 50% беларускіх выбарцаў).

Паміж двума палітычнымі полюсамі — левым «пралукашэнкаўскім» і правым «незалежніцкім» — знаходзіцца вялікі сэгмэнт электарату, які ня вызначыўся, не ідэнтыфікуе сябе зь нейкай ідэалёгіяй. У залежнасьці ад абставінаў ён складае 30—45% беларускіх выбарцаў.

Палітычныя паводзіны гэтай бальшыні часта ня маюць рацыянальнага характару: яна знаходзіцца ўва ўладзе стэрэатыпаў, сфармаваных за часоў існаваньня СССР. На ўзроўні масавай сьвядомасьці ў гэтых людзей гарманійна спалучаюцца ўзаемасупярэчлівыя ўяўленьні: яны выступаюць за «рынкавую эканоміку», але пры «жорсткім дзяржаўным рэгуляваньні», за «незалежную беларускую дзяржаву», але ў складзе «саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі» і г.д.

Успрыманьне гэтай бальшынёй прэзыдэнта Лукашэнкі адбываецца не ў структурна-функцыянальных катэгорыях, як найвышэйшай службовай асобы, абранай на пэўны тэрмін і «зьвязанай» пэўнымі сфэрамі кампэтэнцыі, а хутчэй у індывідуальна-ацэначных, як «моцнай» асобы.

Апрацоўваючы гэтую «электаральна хісткую» бальшыню, беларускі рэжым пры дапамозе дзяржаўных СМІ навязвае грамадзтву ўяўленьне, што да ўсяго пазытыўнага ў грамадзтве асабіста спрычыніўся прэзыдэнт Лукашэнка, а ўсё нэгатыўнае адбываецца па віне бюракратаў, дырэктараў прадпрыемстваў, міністраў, іншымі словамі, унутраных і вонкавых ворагаў.

Падчас выбарчай кампаніі 2001 году рэжымам шырока ўжываўся трук супрацьстаўленьня «сумленнага і справялівага» прэзыдэнта Лукашэнкі і «карумпаванай намэнклятуры». Пэрыядычныя публічныя чысткі, якія праводзяцца сярод прадстаўнікоў вышэйшай бюракратыі, прадстаўнікоў дырэктарскага корпусу, апрача ўсяго іншага, спрыяюць мабілізацыі лукашэнкаўскага і «нявызначанага» электарату.

Факт, што рэжыму сапраўды ўдалося дасягнуць адносных эканамічных посьпехаў, выкарыстоўваецца афіцыйнай прапагандай для навязваньня Лукашэнку іміджу гаранта эканамічнай стабільнасьці і эканамічнага разьвіцьця Беларусі.

1991—1995 гг. былі часам рэзкага падзеньня ўзроўню вытворчасьці, выбуху інфляцыі (яе месячны ўзровень складаў 35—40%) і, як вынік, рэзкага падзеньня ўзроўню жыцьця ў Беларусі. У 1996 г. сытуацыя пачала зьмяняцца да лепшага. На працягу 1999—2001 гадоў тэндэнцыя эканамічнага росту была захаваная. На прэзыдэнцкія выбары 2001 году беларускае грамадзтва выйшла, маючы ўзровень дабрабыту, блізкі да савецкага. Апытаньне, праведзенае ў траўні 2001 г., дало такую карціну спажывецкіх настрояў беларусаў:

Беларускае грамадзтва ў абліччы бальшыні сваіх грамадзян аддае перавагу гарантаванаму, відавочнаму спажывецкаму мінімуму перад зьменамі, у пазытыўным выніку якіх яно ня ўпэўненае. Калі палітычная пазыцыя «пралукашэнкаўскага» і «незалежніцкага» электарату мае ідэалягічную дэтэрмінанту («кансэрватыўна-савецкую» і «нацыяналістычную»), то для бальшыні «нявызначаных» беларускіх выбарцаў першараднымі выступаюць сацыяльна-эканамічныя пытаньні^[123].

Стабілізацыя эканомікі дазваляе беларускаму рэжыму прапагандаваць «уласнае» разуменьне дэмакратыі. Месца «правоў чалавека» замяніла ідэалягема «жорсткага парадку». Пры гэтым інстытуцыйнае і заканадаўчае афармленьне аўтарытарнага рэжыму адбывалася ад «імя народу». Кожнай буйной палітычнай акцыі з боку ўлады папярэднічае адпаведная «народная» ініцыятыва, будзь гэта «Ўсебеларускі народны сход»^[124] альбо недзяржаўныя de jure арганізацыі, якія аб’ядноўваюць лукашэнкаўскіх прыхільнікаў^[125].

У гэтым сэнсе паказальна, што адным зь першых крокаў Лукашэнкі на пасадзе прэзыдэнта было стварэньне ў структуры сваёй адміністрацыі ўпраўленьня «па працы з зваротамі грамадзян».

Што датычыць сталага «лукашэнкаўскага» электарату, то яго сацыяльны партрэт у першай палове 2001 г. быў такі:

За Лукашэнку масава галасуюць людзі сталага веку зь невялікім узроўнем адукацыі, жыхары Ўсходняй Беларусі, жыхары вёсак і мястэчак. На момант апытаньня Лукашэнка меў падтрымку 32,6% работнікаў дзяржсэктару (менш яго падтрымлівалі работнікі нешматлікага недзяржаўнага сэктару (21,6%), якія маюць, як правіла, большы заробак у параўнаньні зь першымі).

Да сталага «незалежніцкага», дэмакратычнага электарату можна аднесьці прыблізна 20% беларускіх выбарцаў^[126]. Яго ядро складае моладзь з высокім узроўнем адукацыі, прадстаўнікі інтэлігенцыі, кваліфікаваныя работнікі, сярэдняя кляса. Пераважна гэта жыхары Менску і паўночна-заходняй Беларусі.

Палітычны рынак СМІ. Інфармацыйная прастора Беларусі

Асноўныя стаўкі ў перадвыбарнай барацьбе 2001 году рабіліся не на праграмы кандыдатаў, а на выкрыцьцё рэальных ці ўяўных злачынстваў апанэнтаў, абвінавачаньні ў зьніжэньні ўзроўню жыцьця і дэстабілізацыі палітычнай абстаноўкі.

Апазыцыйны электарат аб’ядноўвае не супольная шкала вартасьцяў, а незадаволенасьць рэжымам А. Лукашэнкі. Сама апазыцыя — гэта сукупнасьць розных груповак з адметнымі ідэалёгіямі, ад камуністаў да нацыяналістаў, аб’яднаных, у першую чаргу, сваім супрацьстаяньнем рэжыму А. Лукашэнкі.

ПАДТРЫМКА ПЕРАДВЫБАРНАЙ КАМПАНІІ А. ЛУКАШЭНКІ

З 1995 году электронныя і друкаваныя дзяржаўныя СМІ цалкам кантралююцца прэзыдэнцкай выканаўчай вэртыкальлю. Асьвятленьне перадвыбарнай кампаніі А. Лукашэнкі ў падкантрольных прэзыдэнту СМІ не адрозьнівалася ад асьвятленьня дзейнасьці прэзыдэнта ў папярэдні пэрыяд, пачынаючы з 1995 году. Паназіраўшы за перадачамі Беларускага дзяржаўнага тэлебачаньня ў апошнія пяць гадоў, можна сьцьвярджаць, што рэклямная кампанія на карысьць А. Лукашэнкі ў дзяржаўных СМІ вядзецца на працягу ўсяго гэтага часу. Прэзыдэнт Лукашэнка фактычна манапалізаваў тэлевізійны этэр і стала фігуруе ў перадачах дзяржаўнага тэлебачаньня з моманту падрыхтоўкі да рэфэрэндуму 1996 году.

Празьмерная прысутнасьць прэзыдэнта ў беларускіх тэлеперадачах нязьменна суправаджаецца пазытыўнымі камэнтарамі ягоных дзеяньняў, паведамленьнямі пра посьпехі ў палітыцы й эканоміцы. Пры гэтым усімі сродкамі падтрымліваецца вобраз, які прывёў А. Лукашэнку да ўлады — чалавека з простага люду, які дагэтуль ня страціў зь ім лучнасьці. Беларускі прэзыдэнт не дапускае правядзеньня тэлевізійных дэбатаў з прадстаўнікамі апазыцыі.

За ўвесь час свайго кіраваньня А. Лукашэнка стала наведваў беларускія рэгіёны, праводзіў сустрэчы, адкрываў сьвяты, ладзіў працяглыя выступы, дэманструючы адзінства з абралым яго грамадзтвам, выяўляў актыўную дзейнасьць у вырашэньні сацыяльных і эканамічных праблемаў.

Былы дырэктар саўгасу, А. Лукашэнка штогод ладзіць тэлевізійнае шоў — сэлектарныя нарады з кіраўнікамі калгасаў, дзяржаўных сельскагаспадарчых прадпрыемстваў, якія дэманструюць электарату ягоныя намаганьні ў паляпшэньні жыцьця ў краіне. 7 жніўня 2001 году беларускі прэзыдэнт чарговы раз зладзіў ужо традыцыйную сэлектарную нараду з удзелам высокапастаўленых чыноўнікаў, прысьвечаную жніву і ўмалоту. Паводле заявы кіраўнікоў Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчаваньня, збор ураджаю ішоў пасьпяхова.

Такое асьвятленьне ўборачнай кампаніі — штогадовая акцыя, накіраваная на падтрымку рэйтынгу прэзыдэнта.

Першыя вынікі гэтае кампаніі пракамэнтаваў лідэр прафсаюзу работнікаў сельскай гаспадаркі Аляксандар Ярашук: «Што да заяваў пра ўдалы ўраджай, дык у іх няма нічога дзіўнага, бо сельская гаспадарка ў нас даўно ўжо стала не эканамічнай, а ідэалягічнай галіной. Бяда ў тым, што ніхто не ўзгадае, пра што йшлося на сэлектарнай нарадзе, калі надыдзе час падводзіць вынікі і параўноўваць іх з прагнозамі»^[127].

Адначасова з рэклямай А. Лукашэнкі ў беларускіх дзяржаўных СМІ праводзіцца дыскрэдытацыя любой рэальнай апазыцыі прэзыдэнту. Кампанія афіцыйных СМІ супраць апазыцыі пачалася з выхадам у беларускі тэлевізійны этэр фільму тэлежурналіста Юр’я Азаронка «Дзеці хлусьні» ў 1995 годзе. Акцыі беларускай апазыцыі ў выпусках беларускіх навінаў заўсёды паказваюцца ў нэгатыўным сьвятле. Адмысловая штотыднёвая праграма «Рэзананс» складаецца зь сюжэтаў і камэнтароў, накіраваных на зьніжэньне даверу да апазыцыі.

Задоўга да пачатку выбарчай кампаніі на Беларускім тэлебачаньні зьявілася праграма Ю. Азаронка «Таемныя спружыны палітыкі» — адкрытая прапаганда супраць апазыцыі і яе лідэраў, пабудаваная на прымітыўных мэтадах ачмурэньня, стварэньня вобразу ворага, выкарыстаньні мантажу і прадузятых камэнтароў, маніпуляваньня вобразамі й цытатамі, што беспасярэдне не датычаць заяўленых праблемаў. У перадачы выкарыстоўваюцца перакручваньні фактаў, аднабаковае асьвятленьне падзеяў, абвінавачаньні апазыцыі ў падрыхтоўцы тэрарыстычных актаў і супрацоўніцтве з замежнымі спэцслужбамі, якія імкнуцца падарваць уладу «народнага» прэзыдэнта.

Перадачы Беларускага дзяржаўнага тэлебачаньня таксама закліканыя апраўдаць беларускія ўлады ў сытуацыі з правамі чалавека для міжнароднай супольнасьці. Яны пераймаюць стылістыку савецкіх палітычных аглядаў, што выкрывалі жахі буржуазнай дэмакратыі.

Выступы самога беларускага прэзыдэнта ў падкантрольных СМІ таксама, як правіла, зьмяшчаюць выпады супраць апазыцыі. Асаблівы рэзананс у незалежнай прэсе выклікала нарада А. Лукашэнкі з вышэйшымі ўрадоўцамі, якая трансьлявалася 31 ліпеня Беларускім дзяржаўным тэлебачаньнем.

Гарант беларускай Канстытуцыі правёў у этэры нараду з кіраўнікамі выканаўчай вэртыкалі, прысьвечаную будучым выбарам, заклікаючы іх не паддавацца на правакацыі апазыцыі. Паводле словаў прэзыдэнта, супраць яго рыхтавалася змова, на чале якой стаіць галава місіі АБСЭ Ганс-Георг Вік, які ўзначальвае штаб беларускай апазыцыі. «Гэты штаб падрыхтаваў сцэнар адхіленьня Лукашэнкі ад улады. І ён просты: у дзень выбараў 15 тысяч назіральнікаў павінны абвясьціць пераможцам праціўніка дзейнага прэзыдэнта. Пасьля гэтага, 10 верасьня, некалькі тысяч праціўнікаў Лукашэнкі возьмуць штурмам ягоную рэзыдэнцыю».

Публічная нарада была закліканая стымуляваць ляяльнасьць урадоўцаў у часе выбараў. А. Лукашэнка пэрсанальна папярэдзіў тагачаснага галаву адміністрацыі Міхаіла Мясьніковіча, прэм’ер-міністра Ўладзімера Ярмошына і мэра Менску Міхаіла Паўлава, што прэзыдэнту, нібыта, раілі публічна арыштаваць Міхаіла Мясьніковіча і Ўладзімера Ярмошына, каб запалохаць чынавенства. Зь іншай крыніцы Лукашэнку стала вядома пра кантакты менскага мэра, галавы адміністрацыі і прэм’ер-міністра з арганізацыяй «За новую Беларусь», якую ўзначальвае былы міністар сельскай гаспадаркі Васіль Лявонаў, што адбыў турэмнае зьняволеньне і цяпер знаходзіцца ў апазыцыі да прэзыдэнта. Таксама А. Лукашэнку былі, нібыта, перададзеныя дакумэнты, якія сьведчылі аб тым, што вылучэньне кандыдата Міхаіла Марыніча было інсьпіраванае Міхаілам Мясьніковічам. Але прэзыдэнт тут жа пасьпяшаўся заявіць, што не дае веры гэтым паведамленьням і ніхто ня будзе арыштаваны. Паводле словаў Лукашэнкі, дэзінфармацыя зыходзіць ад апазыцыі, якая імкнецца ў вырашальны момант «зьнегаловіць» уладу.

Пры канцы жніўня кандыдаты на пасаду Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі С. Домаш, У. Ганчарык і С. Гайдукевіч выступілі па Беларускім тэлебачаньні, кожны з трыццаціхвілінным зваротам да выбарцаў. А. Лукашэнка адмовіўся ад перадвыбарнага тэлевізійнага выступу перад выбарцамі, тым самым падкрэсьліваючы свой асаблівы статус што да іншых кандыдатаў.

Прэзыдэнт Лукашэнка абвясьціў па БТ праграму канкрэтных справаў. Ён наведваў рэгіёны Беларусі, сустракаўся з насельніцтвам, ягоны ваяж падрабязна асьвятляўся СМІ. А. Лукашэнка ўвесь час даваў інтэрвію Беларускаму тэлебачаньню, што шматкроць перавысіла час выступленьня ягоных апанэнтаў у беларускім тэлеэтэры. Беларускае тэлебачаньне паказвала, як прэзыдэнт, у адрозьненьне ад сваіх апанэнтаў, не гаворыць, а займаецца канкрэтнымі справамі для паляпшэньня жыцьця людзей.

Наведваньне рэгіёнаў з падрабязным асьвятленьнем у беларускіх навінах адначасова рабіла А. Лукашэнку рэкляму на ўсю краіну, дзякуючы манапалізаванаму тэлебачаньню, і беспасярэдне забясьпечвала рэкляму ў рэгіёнах. Яшчэ з часоў візытаў кіраўнікоў СССР у савецкія рэгіёны мясцовае начальства на час візыту задзейнічае ўсе рэсурсы, намагаючыся палепшыць сытуацыю ў населеных пунктах па шляху візытантаў. Гэтая традыцыя дэманстрацыйнага дабрабыту захавалася й цяпер. Такім чынам, зь зьяўленьнем найвышэйшага кіраўніка ўмовы жыцьця ў населеным пункце, як правіла, паляпшаюцца. У варунках беларускай правінцыі, пры нізкім узроўні палітычнай і інтэлектуальнай культуры, гэты папулісцкі прыём цалкам апраўданы. Акрамя таго, падобнае турнэ па беларускіх рэгіёнах спрыяла кантролю за ляяльнасьцю чынавенства на месцах, прынамсі на нейкі час, дзякуючы асабістаму візыту прэзыдэнта ў рэгіён. Такім чынам, візыты прэзыдэнта Лукашэнкі ў рэгіёны спалучалі папулісцкую кампанію з інспэкцыямі вэртыкалі.

Пачынаючы з 30 жніўня, у Беларусі адбываліся вайсковыя манэўры «Нёман-2001», на якіх прэзыдэнт Лукашэнка прысутнічаў асабіста як Вярхоўны Галоўнакамандуючы. Вучэньні падрабязна асьвятляліся ў спэцыяльных рэпартажах Беларускага тэлебачаньня. Падчас вучэньняў, што трансьляваліся на ўсю краіну, адпрацоўваліся дзеяньні супраць тэрарыстычных фармаваньняў на тэрыторыі Беларусі; дзеяньні войскаў супраць праціўніка, які ўварваўся з тэрыторыі суседніх дзяржаваў, хаця канкрэтна не ўдакладнялася, што гэта за дзяржавы; адбіцьцё авіяцыйных налётаў. Гледачам беларускага каналу дэманстравалася маленькая пераможная абарончая вайна, хаця і ўмоўная.

Тым часам асьвятленьне дзейнасьці астатніх кандыдатаў на Беларускім тэлебачаньні на фоне чынаў прэзыдэнта рабілася ў іранічна-нэгатыўным рэчышчы.

Дзяржаўнымі СМІ для дыскрэдытацыі апазыцыі актыўна выкарыстоўваюцца крымінальныя справы супраць палітыкаў, што сталі ў апазыцыю да А. Лукашэнкі, а таксама супраць іхных сваякоў. У 2001 годзе інфармацыйная кампанія супраць М. Чыгіра разьвівалася дзяржаўнымі СМІ на падставе рэпартажаў і камэнтароў пра арышт ягонага сына, Аляксандра Чыгіра, нібыта за крадзяжы і гандаль запчасткамі аўтамабіляў. Абвінавачаньні й камэнтары, якія пераконвалі аўдыторыю ў вінаватасьці затрыманых, трансьляваліся Беларускім тэлебачаньнем адразу пасьля затрыманьня, пры адсутнасьці пастановы суду. Аналягічная тактыка раней ужывалася ў дачыненьні да самога М. Чыгіра.

Завядзеньне крымінальных справаў супраць прадстаўнікоў апазыцыі суправаджалася інфармацыйнай кампаніяй у дзяржаўных СМІ, якая апраўдвала такія захады і адначасова фармавала ў сваёй аўдыторыі нэгатыўнае стаўленьне да апазыцыі.

З набліжэньнем выбараў сталі больш складанымі варункі працы апазыцыйных выданьняў. У канцы жніўня ў Горадні былі арыштаваныя 64 тысячы асобнікаў не зарэгістраванай у Дзяржкамдруку расійскай газэты «Президент», якія накіроўваліся ў Калінінград.

Арыштаваны нумар газэты был цалкам прысьвечаны палітычнай сытуацыі ў Беларусі напярэдадні выбараў. Адны толькі загалоўкі гэтага нумару газэты ўжо могуць сьведчыць шмат пра што: «Трэцяга ня дадзена: Аляксандар Лукашэнка ня мае права балятавацца ў прэзыдэнты», «Дзікае паляваньне караля Стаха: рэдакцыя газэты «Президент» атрымала пакет дакумэнтаў і відэаматэрыялаў, што паступілі ў Адміністрацыю прэзыдэнта Расійскай Фэдэрацыі. Усе дакумэнты аб’яднаныя адной тэмай — дачыненьне высокіх беларускіх урадоўцаў да дзейнасьці «эскадрону сьмерці» — спэцпадразьдзяленьня, што фізычна зьнішчала палітычных апанэнтаў А. Лукашэнкі» і да т.п. Некалькі матэрыялаў у арыштаваным выпуску газэты былі прысьвечаныя адзінаму кандыдату ў прэзыдэнты ад апазыцыі Ўладзімеру Ганчарыку.

17 жніўня ў Менску ў друкарні прыватнага выдавецтва «Мэджык» быў арыштаваны 400-тысячны наклад беларускай апазыцыйнай газэты «Наша свабода». Апэрацыю зьдзяйсьнялі супрацоўнікі АБЭЗ Першамайскага раёну сталіцы сумесна з прадстаўнікамі Дзяржкамітэту фінансавых расьсьледаваньняў. Арыштаваны спэцвыпуск прысьвячаўся перадвыбарнай сытуацыі ў Беларусі, а таксама кандыдату Ўладзімеру Ганчарыку. Паводле сьведкаў — супрацоўнікаў «Мэджыка», прадстаўнікі праваахоўных органаў яшчэ ў ноч на пятніцу, калідрукаваўся наклад «Нашай свабоды», перакрылі ўсе выхады з памяшканьня друкарні. І ўсё ж такі частку накладу — 100 тысячаў асобнікаў — супрацоўнікі рэдакцыі змаглі вывезьці. Паводле афіцыйнай вэрсіі, тое, што адбылося ў друкарні «Мэджык», тлумачыцца тым, што адпаведныя дакумэнты на друк нумару газэты «не адпавядалі дзейнаму заканадаўству». Іначай кажучы, кіраўніцтва «Мэджыка» не паказала неабходных дакумэнтаў на патрабаваньне «органаў», паколькі яны знаходзіліся ў рэдакцыі «Нашай свабоды». Апрача таго, яны сапраўды ўтрымлівалі пэўныя недакладнасьці. Аднак усе гэтыя парушэньні не давалі права арыштоўваць накладу газэты. Карныя санкцыі ці да друкарні, ці да рэдакцыі — вось звыклыя меры пакараньня ў такіх выпадках. Такім чынам, відавочна, што ў ход пайшла не бугальтэрыя, а палітыка.

У Воршы ў рэдакцыю незалежнай мясцовай газэты «Куцейна» ўварваліся чацьвёра ў цывільным і, не паказаўшы ніякіх дакумэнтаў, пачалі ператрус. Супрацоўнікі рэдакцыі выклікалі нарад міліцыі, які прыбыў і паехаў. За гэты час адзін зь невядомых назваўся супрацоўнікам камітэту фінансавых расьсьледаваньняў, а іншы — супрацоўнікам КДБ. За тры гадзіны зьявілася абвінавачаньне ў незаконнай прадпрымальніцкай дзейнасьці і выданьні газэты безь ліцэнзіі. Галоўны рэдактар заявіў пра беспадстаўнасьць абвінавачаньняў. Але чатыры кампутары і надрукаваныя асобнікі газэты былі канфіскаваныя.

31 жніўня два спэцвыпускі незалежнай «Предпринимательской газеты» выйшлі зь белымі плямамі. Як паведаміла «Радыё Рацыя», зьнятыя з друку матэрыялы аспрэчвалі законнасьць балятаваньня Аляксандра Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта. У іх даводзілася, што Аляксандар Лукашэнка зьбіраецца заняць прэзыдэнцкую пасаду ўжо ў трэці раз, хаця паводле Канстытуцыі прэзыдэнт можа знаходзіцца ўва ўладзе толькі два тэрміны.

Напярэдадні выбараў дзяржаўныя СМІ распаўсюджвалі паведамленьні пра падрыўную дзейнасьць апазыцыі ў хаўрусе з замежнымі спэцслужбамі. Спасылаючыся на нейкі маскоўскі цэнтар «Незалежная палітычная экспэртыза», які перадаў аналітычныя нататкі ў Дзяржаўны сакратарыят Рады бясьпекі Беларусі, дзяржаўныя СМІ распаўсюджвалі інфармацыю пра тое, што на тэрыторыі Беларусі праводзіцца апэрацыя «Белы бусел», накіраваная на зрынаньне прэзыдэнта Лукашэнкі паводле югаслаўскага сцэнару. Задарма распаўсюджваўся спэцвыпуск дзяржаўнай газэты «Советская Белоруссия» ад 5 верасьня, выдадзены дадатковым накладам. Газэту разносілі выбарцам, якія не падпісваліся на «Советскую Белоруссию». У спэцвыпуску ўтрымліваліся заклікі да людзей галасаваць за Аляксандра Лукашэнку, а таксама праграма прэзыдэнта «За моцную і квітнеючую Беларусь».

9 верасьня былі заблякаваныя інтэрнэт-сайты апазыцыйных арганізацыяў і СМІ, якія плянавалі асьвятляць працэс выбараў у рэжыме on line. У іх ліку былі заблякаваныя інтэрнэт-рэсурсы «Хартыі’97», «БДГ-online», «Радыё Свабода», «Радыё Рацыя», «Нашай Нівы», праваабарончага цэнтру «Вясна», «Маладога фронту» і іншых, уключаючы сайт менскага прадстаўніцтва IREX. Гэта было дастаткова проста зрабіць, паколькі асноўныя рэсурсы Інтэрнэту ў Беларусі кантралюе дзяржаўная арганізацыя «Белтэлекам».

Была таксама ўжытая тэлефонная блякада. У замежных карэспандэнтаў узьнікалі праблемы пры перадачы паведамленьняў у свае агенцыі і рэдакцыі. У сярэдзіне дня беларускія спэцслужбы прыпынілі працу перасоўнага тэлевізійнага комплексу Эўрапейскага вяшчальнага саюзу, рэпартажы зь Беларусі ішлі з затрымкай.

ЭФЭКТЫЎНАСЬЦЬ ПРАПАГАНДЫ Ў ДЗЯРЖАЎНЫХ СМІ

Узмацненьне рэпрэсіяў, здольных стымуляваць радыкалізацыю іншадумцаў і, у тым ліку, цяперашняй палітычнай апазыцыі, нявыгаднае беларускаму прэзыдэнту. Аляксандру Лукашэнку патрэбная слабая, разрозьненая, кантраляваная апазыцыя, якая хаця й пратэстуе супраць беларускага рэжыму, але пазьбягае рашучых дзеяньняў. Такая апазыцыя забясьпечыць бачнасьць дэмакратыі і неабходны вобраз ворага для прэзыдэнцкага электарату.

Супраць апазыцыйных выданьняў выкарыстоўваюць у першую чаргу не паліцэйскія сілы, а падпарадкаваны прэзыдэнту бюракратычны апарат. Асноўныя перашкоды ў дзейнасьці апазыцыйных СМІ ствараюцца з дапамогаю адміністрацыйных захадаў: кампаніяў перарэгістрацыі незалежных ад дзяржавы выданьняў і падатковага кантролю. Выпуск апазыцыйных выданьняў можа быць прыпынены ў дзяржаўных друкарнях, магчымае зьняцьцё з друку некаторых матэрыялаў, у выніку чаго нумары апазыцыйных газэт могуць выйсьці зь белымі палосамі.

Такім чынам 6 ліпеня быў сарваны выпуск нумару газэты «День», у якім было зьмешчанае інтэрвію з былым кіраўніком справаў прэзыдэнта Іванам Ціцянковым. Гэты нумар павінен быў выйсьці накладам 55 600 асобнікаў пры звычайным накладзе ў 8000 асобнікаў. Але ў дзяржаўнай друкарні нумар быў надрукаваны накладам толькі ў 5600 асобнікаў. Аднак раніцой гэты суботні выпуск так і не зьявіўся ў шапіках Менску, абласных і раённых цэнтраў. Але інтэрвію з былым кіраўніком справаў прэзыдэнта ўсё адно было апублікаванае ў апазыцыйнай прэсе.

У цэлым улады пазьбягаюць адкрытага гвалту што да да апазыцыйных СМІ, па магчымасьці імкнуцца ствараць бачнасьць законнасьці, аддаючы перавагу эканамічнаму і адміністрацыйнаму ціску. Прапагандысцкая кампанія на карысьць А. Лукашэнкі ідзе ў сытуацыі, калі апазыцыя ня мае доступу да этэру і дзяржаўнага друку, манапалізаваных прэзыдэнцкай вэртыкальлю. Аднак у Беларусі ўсё ж існуе пэўная свабода слова, хаця інфармацыйныя рэсурсы апазыцыі, і, у цэлым, іншадумцаў, для выказваньня свайго пункту погляду значна сьціплейшыя.

Дзяржаўныя СМІ, якія абслугоўваюць рэжым, знаходзяцца ў нашмат выгаднейшых умовах у параўнаньні з апазыцыйнымі. Яны забясьпечаныя паліграфічнымі магутнасьцямі, памяшканьнямі і фінансавымі рэсурсамі. Іхны наклад значна вышэйшы за наклад апазыцыйных газэт.

Напрыклад, наклад найбольш папулярных апазыцыйных і незалежных СМІ на момант выбараў быў наступны. Газэта «Белорусский рынок» — 13 000 асобнікаў; «Белорусская газета» — 15 000 асобнікаў; «Белорусская деловая газета» — 18 600, «Народная воля» — 41 780, «Наша Ніва» — 5600, «Наша свабода» — ад 9 000 да 10 000 асобнікаў; газэта «Товарищ», заснаваная Цэнтральным камітэтам Партыі камуністаў беларускай, — 8 000; выданьне Фэдэрацыі прафсаюзаў «Беларускі час» — 42 000 асобнікаў. У той жа час наклад адной толькі прапрэзыдэнцкай газэты «Советская Белоруссия» складае 380 493 асобнікі, суботніх выпускаў — 438 333 асобнікі. Ляяльная да Лукашэнкі «Народная газета» выдаецца накладам 89189 асобнікаў.

Аднак пры фактычнай манаполіі прэзыдэнта на дзяржаўныя СМІ, папулярнасьць беларускіх інфармацыйна-прапагандысцкіх тэлеперадач у гледачоў дастаткова нізкая. Прафэсійны ўзровень гэтых перадач вельмі невысокі і адпавядае ўзроўню савецкай прапаганды на Беларускім тэлебачаньні ў пэрыяд позьняга СССР. Зацягнутыя сюжэты, паўтараныя шматкроць ідэалягічныя штампы, суседзтва з больш прафэсійнымі і цікавымі расійскімі каналамі, якія іначай асьвятляюць становішча ў Беларусі, звужаюць аўдыторыю беларускіх інфармацыйных праграмаў. Таму эфэктыўнасьць уласна электронных беларускіх СМІ невысокая. Пра гэта сьведчаць дадзеныя сацыялягічнага апытаньня, праведзенага ў чэрвені 2001 г. Гэтак, насуперак прапагандысцкай кампаніі супраць дзейнасьці АБСЭ ў Беларусі, распачатай Беларускім тэлебачаньнем, пра тое, хто такі Ганс-Георг Вік, у чэрвені ведала менш за палову рэспандэнтаў (гл. табліцу).

Хаця беларусы глядзяць праграмы дзяржаўнага тэлебачаньня, інфармацыйныя перадачы не карыстаюцца ў іх высокай папулярнасьцю. Больш за траціну апытаных НІСЭПД у чэрвені іх проста не глядзелі. Сур’ёзнага пагаршэньня адносінаў да апазыцыі мэтанакіраваная тэлевізійная прапаганда таксама не дасягае (гл. табліцу).

Дзяржаўнае Беларускае тэлебачаньне ня мае істотнага ўплыву як на меркаваньне беларускіх элітаў, так і на думку шараговых грамадзянаў. Ніжэй прыводзяцца дадзеныя апытаньня беларускіх элітаў, праведзенага НІСЭПД у ліпені 2001 году.

Якраз эліта найбольш уважліва сочыць за выступамі Аляксандра Лукашэнкі на Беларускім тэлебачаньні. І, у значнай ступені, акурат на беларускіх урадоўцаў быў разьлічаны выступ прэзыдэнта 31 ліпеня. Хаця ўрадоўцы могуць не згаджацца зь дзеяньнямі прэзыдэнта, яны ўсё яшчэ дастаткова залежныя і недастаткова арганізаваныя. Іх стаўленьне да кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі і рэальныя дзеяньні ў працэсе падрыхтоўкі да выбараў цалкам могуць не супадаць.

РАСІЙСКІ ЧЫНЬНІК У БЕЛАРУСКАЙ ІНФАРМАЦЫЙНАЙ ПРАСТОРЫ

У інфармацыйнай прасторы Беларусі, занятай электроннымі СМІ, дамінуе Расія. На момант прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году ў Беларусі налічвалася тры асноўныя тэлевізійныя каналы: Беларускае тэлебачаньне, канал ОРТ і РТР. Апошнія два каналы — расійскія. У Менску зь сямёх бясплатных тэлевізійных каналаў беларускім зьяўляецца адно дзяржаўны канал БТ. Расійскія: ОРТ, РТР, Культура, НТВ, TV-6. Сталічны канал СТВ+RenTV, створаны на базе сталічнага Восьмага каналу, насамрэч ёсьць філіяй расійскага каналу RenTV.

Ступень даверу беларускага грамадзтва да расійскіх электронных СМІ значна вышэйшая, чымся да беларускіх. Акурат яны, больш за беларускія незалежныя СМІ, здольныя паўплываць на тую частку беларускага электарату, якая вагаецца.

Зь лютага 2001 году, пачынаючы зь візыту А. Лукашэнкі ў Маскву ў часе Дзён беларускай культуры, расійскія каналы трансьлявалі рэпартажы пра побыт беларускага прэзыдэнта ў Маскве. Улетку 2001 году якраз расійскае тэлебачаньне ўпершыню за апошнія гады трансьлявала выступы некаторых беларускіх палітыкаў, якія прэтэндавалі на імідж «апазыцыйных».

7 чэрвеня, у дзень, калі Нацыянальны сход Беларусі абвясьціў дату прэзыдэнцкіх выбараў, а 15 гадзіне па расійскім канале НТВ было паказанае інтэрвію з Л. Сініцыным. У ім Сініцын у абсурднай манэры заявіў, што А. Лукашэнка можа аб’явіць сябе прэзыдэнтам, які набраў 130% галасоў, і ніхто ня зможа яго спыніць. Тады ж 7 чэрвеня, у вечаровым тэлеэтэры папулярнага ў Беларусі каналу ОРТ з інтэрвію тэлевядучаму Аляксандру Любімаву выступіў галава Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ ў Беларусі Ганс-Георг Вік.

8 траўня а 21 гадзіне паводле беларускага часу ў Беларусі была раптоўна перапыненая трансьляцыя расійскіх тэлеканалаў ОРТ, РТР, НТВ. Беларускае тэлебачаньне трансьлявала свае перадачы па ўсіх каналах да канца гэтага дня. 9 траўня працягвалася дэманстрацыя праграмаў Беларускага тэлебачаньня па ўсіх расійскіх каналах, што вяшчаюць на Беларусь. Глядзець расійскія перадачы маглі толькі ўладальнікі спадарожнікавых антэнаў, а іх у Беларусі вельмі мала.

Адказнасьць за адключэньне расійскага тэлевяшчаньня ўзяў на сябе першы намесьнік галавы Адміністрацыі прэзыдэнта Ўладзімер Замяталін, растлумачыўшы гэта як часовую рэалізацыю сувэрэнітэту краіны. Напярэдадні чакалася прыбыцьцё ў Маскву на запрашэньне Фонду абароны галоснасьці пяцёх апазыцыйных прэтэндэнтаў на пасаду Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі. Тым ня менш, вяшчаньне расійскіх каналаў было адноўленае.

У нядзелю 10 чэрвеня па канале ОРТ у папулярнай праграме расійскага журналіста Ўладзімера Познэра «Времена» выступілі Сямён Домаш, Павал Казлоўскі, Сяргей Калякін, Міхаіл Чыгір і лідэр АГП Анатоль Лябедзька. Праграма трансьлявалася ў тым ліку і на Беларусь. У час перадачы былі выказаныя заўвагі пра тое, што насуперак інтэграцыйным расійска-беларускім пагадненьням і стварэньню саюзных структураў Беларусі й Расіі, інтэграцыя немагчымая праз прынцыпова адрозную арганізацыю эканомік: камандна-адміністрацыйную ў Беларусі і рынкавую ў Расіі.

На баку беларускага прэзыдэнта ў тэлеперадачы Ўладзімера Познэра выступіў дэпутат Дзяржаўнай думы Расіі камуніст Георгі Ціханаў. Аднак і ён, у выніку, вымушаны быў канстатаваць, што інтэграцыя Расіі й Беларусі на цяперашнім этапе немагчымая праз адрозьненьні ў дзяржаўных сыстэмах. Сам Аляксандр Лукашэнка ў праграме ня ўдзельнічаў. Характэрна, што беларускі прэзыдэнт пазьбягае адкрытай палемікі з апанэнтамі. Ягоныя выступы ў электронных СМІ праходзяць у рэжыме маналёгу. Як паведаміў вядучы перадачы Ўладзімер Познэр, ён накіроўваў пэрсанальнае запрашэньне Аляксандру Лукашэнку, але адказу не атрымаў. Пазьней Аляксандар Лукашэнка абвінаваціў апазыцыянэраў у тым, што яны шчодра заплацілі за свой удзел у праграме для рэклямы на ОРТ. Уладзімер Познэр спраставаў заяву беларускага прэзыдэнта, паведаміўшы, што ўдзельнікі перадачы ня плацяць за свой удзел і выступы.

У красавіку 2001 году НІСЭПД вывучаў стаўленьне грамадзтва да беларускіх і расійскіх радыёстанцыяў і прэсы.

У радыёэтэры асноўнымі канкурэнтамі беларускаму дзяржаўнаму радыё ёсьць не Беларуская служба Радыё «Свабода», а расійскія або расійскамоўныя беларускія радыёстанцыі (гл. табліцу).

Згаданыя ў апытаньні FM-станцыі вядуць вяшчаньне на расійскай мове і займаюць згодніцкую палітычную пазыцыю, абмяжоўваючыся кароткімі навінамі пра палітычныя падзеі, зьвязаныя зь Беларусяй. Беларускае дзяржаўнае радыё знаходзіцца пад поўным кантролем прэзыдэнцкае вэртыкалі. Дэмакратычныя вартасьці ў Беларусі прапагандуюць толькі тры радыёстанцыі — Радыё Свабода, Радыё Рацыя і радыё «Балтыйскія хвалі».

У рэйтынгу даверу друкаваным выданьням у красавіку 2001 году першае месца занялі расійскія выданьні, якія мелі беларускія выпускі. Гэта, у першую чаргу, папулярныя яшчэ з часоў перабудовы газэты «Аргументы и факты» і «Комсомольская правда» (гл. табліцу).

Досыць вялікая аўдыторыя чытачоў давярае прапрэзыдэнцкай «Советской Белоруссии» — каля траціны апытаных, што прыблізна адпавядае колькасьці прыхільнікаў А. Лукашэнкі ў беларускім грамадзтве. Сама газэта захавала сваю назву з часоў СССР.

ДЗЯРЖАЎНЫЯ СМІ ЯК ВЫРАЗЬНІК УСТАНОВАК БЕЛАРУСКАГА РЭЖЫМУ

У лютым-сакавіку 2001 году НІСЭПД правёў дасьледаваньне сацыяльна-палітычных пазыцыяў СМІ, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Беларусі. Праводзіўся параўнальны аналіз іхных сталых аўдыторыяў (гл. табліцу).

Аўдыторыя беларускага недзяржаўнага і заходняга радыё, карыстальнікі Інтэрнэту падзяляюць дэмакратычныя вартасьці, падтрымліваюць незалежнасьць Беларусі, паважаюць міжнародныя структуры. Аўдыторыя беларускага дзяржаўнага радыё і тэлебачаньня настроеная антыдэмакратычна, не давярае міжнародным структурам, ня цэніць незалежнасьці. Гледачы расійскіх тэлеканалаў складаюць асноўную масу тых, хто ня вызначыўся з прыярытэтамі.

Беларускае і расійскае тэлебачаньне ёсьць найбольш даступным для бальшыні беларускага насельніцтва, масавым. Спадарожнікавае тэлебачаньне і Інтэрнэт даступныя людзям з высокім, па беларускіх мерках, дабрабытам. Аднак, улічваючы дадзеныя сацыялягічных апытаньняў, датычных беларускіх СМІ, у чэрвені 2001 году, правамерна меркаваць, што пазытыўнае стаўленьне электарату Аляксандра Лукашэнкі да прэзыдэнта вызначаецца ня столькі дзейнасьцю беларускіх СМІ, колькі самі палітычныя прыхільнасьці пасьлядоўнікаў Аляксандра Лукашэнкі вызначаюць перавагі ў сфэры СМІ. Паводле дадзеных чэрвеньскіх дасьледаваньняў НІСЭПД, больш за 70% беларускага насельніцтва не паддаецца ўплыву беларускай тэлевізійнай прапаганды.

Беларускія СМІ ня столькі прадукуюць уяўленьні сваёй сталай аўдыторыі, колькі ўзнаўляюць тыя яе ўяўленьні, якія ўжо ўкарэніліся на ўзроўні здаровага глузду, засвоіліся ў савецкі час і нязначна трансфармаваліся ў постсавецкі пэрыяд.

Паводзіны гледачоў Беларускага тэлебачаньня, і, у цэлым, спажыўцоў інфармацыі дзяржаўных СМІ Беларусі, укладаюцца ў мадэль кагнітыўнага дысанансу Леона Фэстынгера^[128]. Прыхільнікі прэзыдэнта аддаюць перавагу тым крыніцам інфармацыі, якія даюць ім паведамленьні, што адпавядаюць іхным уяўленьням пра ролю палітычнага лідэра, зьдзяйсьненьне дзяржаўнае ўлады і сацыяльнае справядлівасьці, нават калі гэтыя ўяўленьні і не адпавядаюць рэчаіснасьці.

ІНФАРМАЦЫЙНАЯ ПАЛІТЫКА БЕЛАРУСКАЙ АПАЗЫЦЫІ

У перадвыбарнай тактыцы беларускай апазыцыі прасочвалася тая ж стаўка на пратэставае галасаваньне, што і ў каманды А. Лукашэнкі ў 1994 годзе. Калі асноўным рэсурсам прэзыдэнта быў адміністрацыйны, дык апазыцыя імкнулася выкарыстаць супраць А. Лукашэнкі разнастайныя скандалы, зьвязаныя з парушэньнем правоў чалавека і законаў Беларусі. Прычым чуткі й паведамленьні, праўдзівасьць якіх пэўна не даведзеная, не абавязкова зыходзяць беспасярэдне ад прадстаўнікоў беларускай палітычнай апазыцыі.

З пачатку 2001 году ў расійскіх і беларускіх незалежных СМІ сталі зьяўляцца публікацыі, у якіх А. Лукашэнку прыпісваўся дыягназ «мазаічная псыхапатыя». Дыягназ быў пастаўлены беларускім лекарам-псыхіятрам, выпускніком Гарадзенскага мэдычнага інстытуту Зьмітром Шчыгельскім у заключэньні «Гісторыя хваробы Аляксандра Лукашэнкі», апублікаваным пасьля таго, як сам Зьміцер Шчыгельскі выехаў у ЗША. Паводле матэрыялаў, разьмешчаных у электронным выданьні «Газета.Ру», «у Лукашэнкі кансыліюмам дактароў (Шчыгельскі ўзгадніў свае высновы зь яшчэ як мінімум трыма лекарамі-псыхіятрамі) дыягнаставанае наступнае захворваньне: «мерна выражаная мазаічная псыхапатыя зь пераважаньнем рысаў паранаідальнага і дысацыяльнага разладаў асобы». Гэтая выснова зроблена на падставе працяглага завочнага назіраньня за Лукашэнкам А., у тым ліку на аснове шматкроць трансьляваных па Беларускім тэлебачаньні сэлектарных нарадаў прэзыдэнта, ягоных выступаў перад дэпутатамі парлямэнту, успамінаў пра яго ягоных нядаўніх паплечнікаў, а таксама жонкі... Галоўная небясьпека палягае ў тым, што ягоная псыхапатыя, з гледзішча псыхіятраў, мае паранаідальныя рысы, характэрныя таксама для дысацыяльнага разладу асобы пры наяўнасьці стрыжневай звышкаштоўнай ідэі ўласнае значнасьці. Канчатковы ж дыягназ, як, зрэшты, няцяжка было здагадацца, — «мазаічная псыхапатыя». Гэты ж дыягназ быў пастаўлены ў такіх вядомых асобаў, як Гітлер і Сталін. Пакутаваў ад яе й Мусаліні... З такім дыягназам Лукашэнка не павінен займаць пасаду галоўнакамандуючага беларускага войска. Патрабаваньні да здароўя вайскоўцаў беларускага войска цалкам дакладна апісаныя ў загадзе міністра абароны № 461 ад 4 жніўня 1998 году. «Мерна выражаная мазаічная псыхапатыя» трапляе пад абмежваньне артыкулу 76 гэтага загаду і прадугледжвае няздатнасьць да вайсковае службы ня толькі ў ваенны, але і ў мірны час. Таму Шчыгельскі ў сваім звароце да дэпутатаў парлямэнту заклікае іх тэрмінова арганізаваць адмысловую камісію для дадатковага агляду Лукашэнкі А. з мэтай вырашэньня пытаньня аб вызваленьні яго ад пасады прэзыдэнта».

У часе перадвыбарнай барацьбы апазыцыя актыўна выкарыстоўвала супраць А. Лукашэнкі і яго абкружэньня абвінавачаньні ў зьнікненьні беларускіх апазыцыйных дзеячоў: экс-міністра ўнутраных справаў Юр’я Захаранкі, зьніклага 7 траўня 1999 году, экс-старшыні Цэнтравыбаркаму Віктара Ганчара, бізнэсоўца Анатоля Красоўскага, журналіста расійскага тэлебачаньня Зьмітра Завадзкага, зьніклага 7 ліпеня 2000 году. У пачатку лета ў Беларусі ў спэцвыпусках газэты «Наша свабода», якія распаўсюджвалі ў беларускіх гарадох актывісты апазыцыйнага руху «Зубр», і ў спэцвыпусках прафсаюзнай газэты «Рабочы» была апублікаваная інфармацыя пра дзейнасьць створанага рэжымам беларускага эскадрону сьмерці, які зьнішчаў дзеячоў апазыцыі. Затым у апазыцыйных выданьнях пачалі публікаваць матэрыялы, прысьвечаныя зьнікненьням і сьледзтвам у справах зьніклых бязь вестак, а таксама ўскосным сьведчаньням дачыненьня Аляксандра Лукашэнкі й ягонага абкружэньня да зьнікненьняў.

6 ліпеня ў Маскве жонкі зьніклых палітыкаў сустракаліся з прадстаўнікамі расійскіх СМІ. Сьвятлана Завадзкая, Ірына Красоўская, Тацяна Клімава і Людміла Карпенка заявілі пра беспасярэдняе дачыненьне беларускай улады і асабіста Аляксандра Лукашэнкі да зьнікненьня/гібелі/зьняволеньня сваіх мужоў. 8 ліпеня Сьвятлана Завадзкая, Ірына Красоўская, Тацяна Клімава і Людміла Карпенка накіраваліся ў Парыж, дзе з 6 да 10 ліпеня адбывалася летняя сэсія Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ.

7 ліпеня, у гадавіну зьнікненьня Зьмітра Завадзкага, Беларуская асацыяцыя журналістаў зладзіла акцыю: блізу 40 журналістаў перадалі ў Генэральную пракуратуру і Міністэрства ўнутраных справаў зварот з патрабаваньнем адказаць: дзе Зьміцер Завадзкі? Кіраўніцтву сілавых структураў быў перададзены ліст, падпісаны 275 беларускімі й замежнымі журналістамі.

Ранкам 13 ліпеня кандыдат на пасаду Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі У. Ганчарык у экстраным парадку сабраў у штаб-кватэры Фэдэрацыі прафсаюзаў беларускай журналістаў і заявіў, што мае дакумэнты, якія пацьвярджаюць дачыненьне некаторых дзяржаўных чыноўнікаў да зьнікненьня дзеячоў апазыцыі. Журналістам былі раздадзеныя ксэракопіі дакумэнтаў, што датычылі зьнікненьняў. Сярод іх былі тлумачэньні асобаў, зьвязаных са справамі аб зьнікненьнях, матэрыялы допытаў, вынікі крыміналістычных экспэртызаў, у тым ліку фотаздымак пісталета, якім, нібыта, былі зьдзейсьнены забойствы. Паводле Ўладзімера Ганчарыка, дакумэнты датычылі зьнікненьня ў 1999 годзе былога міністра ўнутраных справаў Юр’я Захаранкі, намесьніка Старшыні Вярхоўнага Савета Віктара Ганчара і бізнэсоўца Анатоля Красоўскага. Апэратар ОРТ Зьміцер Завадзкі, які зьнік на тэрыторыі Беларусі, ня быў згаданы.

Журналістам была прадэманстраваная ксэракопія рукапіснага тэксту, нібыта рапарту начальніка галоўнага ўпраўленьня крымінальнай міліцыі МУС генэрал-маёра Мікалая Лапаціка міністру ўнутраных справаў Уладзімеру Навумаву. Генэрал-маёр Лапацік, у ліку іншых службовых асобаў, займаўся расьсьледаваньнем справаў пра зьнікненьні. У сваім рапарце за лістапад 2000 году Мікалай Лапацік паведамляў, што, паводле ягоных зьвестак, канкрэтныя асобы атрымлівалі даручэньні па фізычным зьнішчэньні былога міністра ўнутраных справаў Юр’я Захаранкі. За некалькі месяцаў гэтак сама захапілі і зьнішчылі В. Ганчара і бізнэсоўца А. Красоўскага. Былі названыя прозьвішчы асобаў, што давалі даручэньні, і беспасярэдніх выканаўцаў. Рапарт неўзабаве быў вернуты Мікалаю Лапаціку з рэзалюцыяй «Для выкананьня».

Матэрыялы, зь якімі Ўладзімер Ганчарык пазнаёміў журналістаў, былі атрыманыя ад невядомае асобы. Уладзімер Ганчарык ня стаў іх публікаваць цалкам, а даслаў разам са зваротам у Адміністрацыю прэзыдэнта дзеля таго, як паведаміў ягоны прэс-сакратар Зьміцер Верашчагін, каб прасачыць за рэакцыяй Аляксандра Лукашэнкі.

На прэсавай канфэрэнцыі, якая адбылася пазьней у той жа дзень, 13 ліпеня, міністар унутраных справаў У. Навумаў адмаўляў факт атрыманьня ад генэрал-маёра Мікалая Лапаціка рапарту, копію якога паказваў журналістам У. Ганчарык. Уладзімер Навумаў паведаміў, што пры канцы 2000 году генэрал-маёр Лапацік цяжка захварэў. У справе Зьмітра Завадзкага Ўладзімер Навумаў выказаў упэўненасьць, што ў гэтай справе будуць асуджаныя вінаватыя са злачыннай групы былога афіцэра спэцпадразьдзяленьня «Алмаз» Валера Ігнатовіча, заявіўшы, што матывам злачынства была помста Ігнатовіча за чачэнскі рэпартаж пра яго (аўтарства Зьмітра Завадзкага). Аднак Зьміцер Завадзкі ніколі не здымаў Ігнатовіча, ня згадваў ягонага прозьвішча і ня быў зь ім знаёмы.

19 ліпеня ў Вашынгтоне жонкі зьніклых Анатоля Красоўскага і Зьмітра Завадзкага, удава Генадзя Карпенкі і жонка Андрэя Клімава, які ўжо тры з паловай гады сядзіць у турме, узялі ўдзел у прэсавай канфэрэнцыі, арганізаванай пры тэхнічнай дапамозе амбасады ЗША ў Менску. Яны выказалі ўпэўненасьць у замяшанасьці ў зьнікненьнях «эскадрону сьмерці», арганізаванага беларускімі ўладамі.

Намесьнік дзяржсакратара дзярждэпартамэнту ЗША Філіп Рыкер у заяве для прэсы паведаміў, што Злучаныя Штаты Амэрыкі занепакоеныя палітычна матываванымі зьнікненьнямі ў Беларусі, атмасфэрай палітычных рэпрэсіяў і сур’ёзна ўспрымаюць абвінавачаньні на адрас высокіх чыноўнікаў рэжыму Лукашэнкі. ЗША заклікалі беларускія ўлады правесьці поўнае й празрыстае расьсьледаваньне зьнікненьня Юр’я Захаранкі, Віктара Ганчара, Анатоля Красоўскага і Зьмітра Завадзкага, паведаміць пра месца іх знаходжаньня. Жонкі зьніклых палітыкаў зьвярнуліся да міжнароднай супольнасьці з просьбай стварыць камісію, якая б назірала за расьсьледаваньнем.

8 жніўня адбылася сустрэча Аляксандра Лукашэнкі з прадстаўнікамі дзяржаўных і недзяржаўных СМІ. Адкрываючы сустрэчу, прэзыдэнт паведаміў, што апошнім часам на ягоны адрас паступалі шматлікія просьбы правесьці прэс-канфэрэнцыю з прадстаўнікамі вядучых СМІ. Прэзыдэнт заявіў, што на Захадзе ўсё больш актыўна вядуцца размовы пра неабходнасьць супрацоўніцтва зь Беларусяй, але Беларусь на Захадзе будзе адстойваць свае інтарэсы. Калі прадстаўнікі СМІ выказалі нездаўменьне з нагоды адсутнасьці рэакцыі прэзыдэнта на выкрываньні, агучаныя Ўладзімерам Ганчарыкам, Аляксандар Лукашэнка сказаў, што ён не абавязаны рэагаваць на кожны стрэл апазыцыі, а пададзеныя Ганчарыкам дакумэнты не вытрымліваюць аніякае крытыкі.

Скандалы, кампрамэтуючыя беларускі рэжым, былі закліканыя ўзмацніць пазыцыі канкурэнта Аляксандра Лукашэнкі на выбарах за кошт пратэставага галасаваньня. У красавіку й чэрвені НІСЭПД праводзіў апытаньне з мэтай высьветліць стаўленьне грамадзтва да інфармацыі пра зьнікненьні людзей у Беларусі. Блізу паловы апытаных былі не задаволеныя ходам сьледзтва. Больш за чвэрць рэспандэнтаў была ўпэўненая, што ў зьнікненьні апэратара ОРТ Зьмітра Завадзкага замяшаныя беларускія спэцслужбы. Варта адзначыць, што гэтыя дадзеныя атрыманыя яшчэ да публікаваньня інтэрвію былых сьледчых пракуратуры Зьмітра Петрушкевіча і Алега Случака пра эскадроны сьмерці ў Беларусі (гл. табліцу).

Расьсьледаваньнем была не задаволена больш за траціну рэспандэнтаў, аднак асаблівага рэзанансу ў грамадзтве, тым больш масавых акцыяў пратэсту, публікаваньне матэрыялаў пра зьнікненьне людзей ня выклікала. Чуткі пра дачыненьне беларускага рэжыму да зьнікненьняў пачалі распаўсюджвацца ў Беларусі ўжо неўзабаве пасьля зьнікненьняў. Матэрыялы пра магчымую зьвязанасьць зь імі вышэйшых асобаў дзяржавы друкаваліся ў апазыцыйнай прэсе і раней. У адказ беларускія дзяржаўныя СМІ распрацоўвалі вэрсію пра наўмыснае зьнікненьне беларускіх апазыцыянэраў з мэтаю зьняславіць прэзыдэнта. У якасьці прыкладу прыводзілася зьнікненьне з-пад варты, а затым зьяўленьне ў Лёндане былой кіраўніцы Нацыянальнага банку Тамары Віньнікавай.

Бальшыня насельніцтва ня выпрацавала дакладнага стаўленьня да зьнікненьняў, у прыватнасьці да зьнікненьня Зьмітра Завадзкага. Дачыненьне прэзыдэнта й прэзыдэнцікх спэцслужбаў да зьнікненьня людзей для бальшыні заставалася адкрытым пытаньнем (гл. табліцу).

Пасьля публікацый пра эскадроны сьмерці ў незалежных СМІ, інтэрвію уцёклых зь Беларусі сьледчых, прэс-канфэрэнцыі Ўладзімера Ганчарыка беларускае грамадзтва, за выняткам нешматлікіх актыўных прыхільнікаў апазыцыі, ніяк ня выказала свайго стаўленьня да скандалаў.

Пры ацэнцы пасіўнага стаўленьня насельніцтва да інфармацыі пра зьнікненьні належыць улічваць, акрамя нізкага ўзроўню палітычнае культуры, адсутнасьці салідарнасьці і няразьвітай правасьвядомасьці, празьмерна часты зварот да палітычных сэнсацыяў беларускіх дзяржаўных і незалежных СМІ ў працэсе супрацьстаяньня сыстэмы апазыцыі й сыстэмы ўлады. З моманту свайго гістарычнага спавешчаньня пра барацьбу з карупцыяй у 1994 годзе А. Лукашэнка ўвесь час выкарыстоўвае публічныя выкрыцьці ў барацьбе з апанэнтамі. Пры гэтым апазыцыя, выкрываючы дзеяньні прэзыдэнта, таксама правакуе палітычныя скандалы. Пэрыядычныя гучныя заявы, далёка не заўсёды заснаваныя на неаспрэчных фактах і бездакорных доказах, сталі звыклай зьявай у беларускай інфармацыйнай прасторы.

Скандал са зьнікненьнямі атрымаў разьвіцьцё пры канцы жніўня.

27 жніўня, у панядзелак, з інфармацыяй пра зьнікненьне беларускіх палітыкаў выступілі экс-міністар сельскай гаспадаркі Васіль Лявонаў і былы намесьнік сакратара Рады бясьпекі Валер Кез. Васіль Лявонаў пераказаў зьмест сваіх гутарак з былым Генэральным пракурорам Беларусі Алегам Бажэлкам, а Валер Кез — з былым старшынём КДБ Уладзімерам Мацкевічам. Васіль Лявонаў паведаміў, што рашэньне пра арышт Зьмітра Паўлічэнкі Алег Бажэлка прымаў разам з былым кіраўніком КДБ Уладзімерам Мацкевічам. Пасьля арышту яны паведамілі пра гэта А. Лукашэнку і прапаноўвалі арыштаваць Віктара Шэймана і міністра ўнутраных справаў Юр’я Сівакова. Валер Кез апавёў, што аналягічную інфармацыю ён атрымаў ад Уладзімера Мацкевіча.

Зьміцер Паўлічэнка быў арыштаваны 23 лістапада. «Таго ж дня супрацоўнікі КДБ правялі ператрус у кватэры Паўлічэнкі і ягоным службовым кабінэце. Як сьцьвярджае Валер Кез, у часе ператрусу была знойдзена буйная сума грошай, зброя і пісьмовыя сьведчаньні датычнасьці Паўлічэнкі да зьнікненьняў палітыкаў. А, нібыта, наступнага дня група байцоў «Алмазу» была накіраваная да СІЗА КДБ дзеля вызваленьня Паўлічэнкі. На яе шляху паўстала спэцпадразьдзяленьне Камітэту дзяржбясьпекі «Альфа». Як казаў Валер Кез, «збройнай сутычкі ўдалося пазьбегчы толькі цудам». Аднак 27 лістапада Паўлічэнку вызвалілі — на загад Лукашэнкі. Таго ж дня былі адпраўленыя ў адстаўку Алег Бажэлка і Ўладзімер Мацкевіч. Прычым Мацкевічу нават не дазволілі ўвайсьці ў ягоны ўласны кабінэт.

Як падкрэсьліў Васіль Лявонаў, ягоны выступ быў прадыктаваны жаданьнем «уратаваць жыцьцё Алега Бажэлкі». Чалавек, які валодае такой інфармацыяй, павінен баяцца за сваё жыцьцё. Праўда, мяркуючы з інфармацыі пра знаходжаньне Алега Бажэлкі ў Менску, ён адчувае сябе тут цалкам камфортна. Прынамсі, паводле неафіцыйнай інфармацыі, на мінулым тыдні Бажэлка прысутнічаў на народзінах аднаго з кіраўнікоў пракуратуры. Прычым там жа нібыта знаходзіўся і дзейны Генэральны пракурор Віктар Шэйман»^[129].

Таго ж дня, 27 жніўня, шэраг беларускіх і расійскіх СМІ атрымалі відэакасэту з новымі выкрыцьцямі, датычнымі зьнікненьняў дзеячоў апазыцыі. За тыдзень да таго ў СМІ ўжо зьявілася відэакасэта, дзе невядомы, назваўшыся былым супрацоўнікам ЗАХР, паведамляў падрабязнасьці пра зьнікненьні.

«Два чалавекі, інтэрвію зь якімі запісаныя на гэтай касэце, фактычна пацьвярджаюць інфармацыю, якую аналягічным чынам на мінулым тыдні распаўсюдзіў іншы ананімны сьведка. Аднак, у адрозненьне ад першых відэавыкрыцьцяў, на гэты раз людзі на касэце не хаваюць твараў, называюць свае прозьвішчы й пасады. Праўда, запіс усё ж ня вельмі якасны — прозьвішча чалавека, які назваўся супрацоўнікам аддзела па абароне канстытуцыйнага ладу і барацьбе з тэрарызмам Камітэту дзяржбясьпекі, прыблізна можна ідэнтыфікаваць як Угляніцу. Другі, Андрэй Жарнасек, таксама можа быць супрацоўнікам КДБ. Абодвух апазнаў сябра штабу Ганчарыка Яўген Скочка.

Гэтую ж інфармацыю пацьвердзілі і ў КДБ. Як сказаў прэс-сакратар КДБ Фёдар Котаў, у гэтым ведамстве сапраўды працуе нейкі Генадзь Угляніца. Пры гэтым Котаў адзначыў, што асабіста ён пазнаць гэтага супрацоўніка на відэакасэце ня змог. Атрымаць тлумачэньні ў самога Генадзя Ўгляніцы не ўдалося. У панядзелак яго не было на працоўным месцы, і ў КДБ не змаглі паведаміць, дзе ён знаходзіцца.

Зьмест відэакасэты мала адрозьніваецца ад сьведчаньняў, агучаных тыдзень таму ананімным інфарматарам. Сьцьвярджалася, што ў часе правядзеньня незалежнага расьсьледаваньня знойдзены сьведка выкраданьня Віктара Ганчара і Анатоля Красоўскага. Мяркуючы па ўсім, сьведку клічуць Віталь Мяцельскі. Гэты чалавек быў нібыта салдатам тэрміновай службы ў групе ЗАХРу і браў удзел у хаваньні аўтамабіля Анатоля Красоўскага. Доўгі час ён жыў у Барысаве, але цяпер хаваецца, баючыся за сваё жыцьцё»^[130].

Апрача інтэрвію на відэакасэце былі кадры паласы перашкод. Як сьцьвярджалі аўтары інтэрвію, здымкі рабіліся каля базы спэцназу ў Бярэзінскім запаведніку. Нібыта акурат там быў схаваны аўтамабіль Анатоля Красоўскага. 28 жніўня, у аўторак, у згаданае месца выехалі прадстаўнікі пракуратуры і СМІ, а таксама міністар унутраных справаў Уладзімер Навумаў. Ні доказаў, ні сьведчаньняў іх зьнішчэньня на месцы, згаданым у інтэрвію на відэакасэце, знойдзена не было. Рэпартаж пра пошукі і іх вынікі быў паказаны па тэлебачаньні.

Аднак пытаньне, ці зьяўляецца відэазапіс з чарговымі выкрыцьцямі правакацыяй, застаецца адкрытым. Як і ў папярэдніх скандальных паведамленьнях пра зьнікненьні, для канчатковых высноваў інфармацыя або супярэчлівая, або яе недастаткова. Зьяўленьне касэты можа быць інтэрпрэтавана і як правакацыя з боку беларускіх спэцслужбаў супраць апазыцыі, і як правакацыя апазыцыі супраць прэзыдэнта напярэдадні выбараў.

Новы ўсплёск чутак наконт лідэраў апазыцыі выклікала раптоўнае пагаршэньне стану здароўя Сямёна Домаша. 30—31 жніўня Сямён Домаш, які зьняў сваю кандыдатуру на карысьць Уладзімера Ганчарыка, быў шпіталізаваны з дыягназам гіпэртанічны крыз. У апазыцыйнай прэсе сталі зьяўляцца артыкулы зь меркаваньнямі пра атручаньне Сямёна Домаша. Ягоны стан паступова пагаршаўся пасьля выступу на Беларускім тэлебачаньні 21 жніўня. Дагэтуль Сямён Домаш быў вядомы сваім моцным здароўем.

Новым этапам інфармацыйнага супрацьстаяньня апазыцыі прэзыдэнту стала выкарыстаньне дагэтуль не ўжываных сродкаў вулічнай агітацыі. Ня маючы доступу да манапалізаваных Аляксандрам Лукашэнкам дзяржаўных СМІ, валодаючы меншымі інфармацыйнымі рэсурсамі, прыхільнікі апазыцыі, у першую чаргу сярод моладзі, скарыстоўваюць тактыку югаслаўскага «Отпору».

На вуліцах гарадоў расклейваюцца мініплякаты-налепкі, якія агітуюць насельніцтва супраць рэжыму Лукашэнкі, за дэмакратычную Беларусь. Ладзяцца вулічныя акцыі, палітычныя гэпінінгі. Як камэнтуе гэтую тактыку расійскі штотыднёвік «Коммерсант-Власть», «імкненьне беларускай апазыцыі ўзяць на ўзбраеньне досьвед сэрбскай аксамітнай рэвалюцыі прасочваецца даволі яскрава. Некаторыя беларускія плякаты — копія сэрбскіх, нават што да шрыфта. Напярэдадні мінулагодніх югаслаўскіх выбараў увесь Бялград быў заклеены налепкамі з адным словам «Готов!» У Менску — гэткія ж налепкі са словам «Надоел!»^[131]. Падобную агітацыю, выкарыстоўваючы досьвед югаслаўскага маладзёвага руху «Отпор», што змагаўся такім чынам супраць рэжыму Слабадана Мілошавіча, у беларускіх умовах супраць рэжыму Аляксандра Лукашэнкі вёў маладзёжны рух «Зубр», які дачасна згас пасьля выбараў.

Палітычны працэс у 2001 годзе

Галоўная адметнасьць палітычнага працэсу ў 2001 годзе палягала ў адсутнасьці палітычнага дыялёгу паміж уладай і апазыцыяй. Прэзыдэнцкія структуры і апазыцыя суіснавалі і існуюць паралельна, зьдзяйсьняючы свае акцыі, імкнучыся ўзьдзеяць на электарат. Палітычныя падзеі ў Беларусі 2001 году адбываліся ў значнай ступені за межамі ўласна палітычных інстытуцыяў, паколькі самі інстытуцыі ў беларускай сыстэме так і ня сталі легітымнымі каналамі палітычных пераўтварэньняў.

СТАЎКА А. ЛУКАШЭНКІ НА МАСКВУ ЯК ЗАРУКУ СТАБІЛЬНАСЬЦІ БЕЛАРУСКАГА РЭЖЫМУ

У выніку ўласнае палітыкі А. Лукашэнка фактычна апынуўся ў становішчы расійскага сатэліта. Адмова міжнароднае супольнасьці прызнаць ягоны рэжым легітымным пакуль не стварала сур’ёзных праблемаў для беларускага прэзыдэнта ўнутры краіны. Аднак ува ўмовах міжнароднае ізаляцыі і вычарпаньня ўласных, у першую чаргу эканамічных, рэсурсаў палітычнага панаваньня А. Лукашэнка вымушаны шукаць падтрымкі расійскіх элітаў. Узімку, на пачатку 2001 году беларускі прэзыдэнт нанёс візыт у Маскву з мэтай заручыцца падтрымкай расійскіх кіроўных колаў. Афіцыйна візыт быў прымеркаваны да Дзён беларускае культуры ў Маскве.

Дні культуры Рэспублікі Беларусь у Расіі пачаліся з хакейнага матчу паміж камандай беларускага прэзыдэнта і зборнай вэтэранаў расійскага хакею і прадстаўнікоў Фэдэральнага сходу Расіі. Наступным днём А. Лукашэнка сустрэўся з Уладзімерам Пуціным, Віктарам Герашчанкам, Міхаілам Касьянавым, Паўлам Барадзіным. Увечары ў Вялікім тэатры ён уручыў ордэны і мэдалі Францішка Скарыны мэру Масквы Юр’ю Лужкову, Генадзю Селязьнёву, акторцы Тацяне Даронінай, рэктару МДУ Віктару Садоўнічаму, міністру культуры Міхаілу Швыдкому, галаве нафтагазавай кампаніі «Ітэра» Ігару Макараву.

Увесну, 2 красавіка, у Маскве адбылося паседжаньне Вышэйшай дзяржаўнай рады Саюзнай дзяржавы Беларусі й Расіі, прысьвечанае вынікам першага пяцігадовага юбілею саюзу. На паседжаньні быў зацьверджаны саюзны бюджэт на 2001 год, плян працы саюзнага ўраду і пасланьне Парлямэнцкаму сходу, падпісанае пагадненьне аб стварэньні міжнароднай фінансава-прамысловай групы (МФПГ) «Аэракасьмічнае абсталяваньне». З боку Беларусі ў яе склад увайшлі два прадпрыемствы, з расійскага — адзінаццаць.

А. Лукашэнка імкнуўся заручыцца прадтрымкай Уладзімера Пуціна ў пытаньні атрыманьня Беларусяй раней абяцаных расійскіх крэдытаў. Але расійскае Міністэрства фінансаў не паведаміла дакладнай даты вылучэньня першага траншу крэдыту ў 100 мільёнаў даляраў ЗША. У тай жа час галава Цэнтрабанку Віктар Герашчанка паведаміў, што крэдыт будзе выдадзены адразу пасьля таго, як Беларусь ратыфікуе пагадненьні аб адзінай валюце. Адзіны эмісійны цэнтар пры гэтым мусіць знаходзіцца ў Маскве, і друкаваць грошы для Беларусі павінен расійскі Цэнтрабанк.

Увечары 2 красавіка расійскі тэлеканал НТВ паведаміў, што Аляксандар Лукашэнка быў вымушаны пакінуць Маскву датэрмінова. Згодна з паведамленьнем амбасады Беларусі ў Маскве, праграма візыту была цалкам выкананая. Аднак на ўрачыстым канцэрце ў гонар юбілею расійска-беларускага пагадненьня Аляксандар Лукашэнка не прысутнічаў. Уладзімера Пуціна на ім таксама не было. Першы юбілей беларуска-расійскага саюзу прайшоў дастаткова сьціпла, ня так, як хацелася б беларускаму прэзыдэнту. Барыс Ельцын не зьявіўся на імпрэзы, зьвязаныя зь пяцігодзьдзем беларуска-расійскага саюзу. Расійцы ўзнагародзілі Аляксандра Лукашэнку ордэнам «За заслуги перед Отечеством» ІІ ступені.

У пэрыяд супрацьстаяньня ў Расіі Барыса Ельцына і камуністычных рэваншыстаў Аляксандар Лукашэнка спрытна выкарыстоўваў унутрырасійскія супярэчнасьці, дамагаючыся ад Крамля неабходных саступак у эканоміцы і ў сфэры міжнародных стасункаў. Зь перамогай каманды Ўладзімера Пуціна і пачаткам рэалізацыі рэформаў Масква заняла значна больш жорсткую пазыцыю ў дачыненьні да беларускага прэзыдэнта, фактычна, паставіўшы яго ў становішча цалкам кантраляванага васала. Падтрымка расійскіх кіруючых колаў стала неабходным варункам захаваньня ягонае ўлады ўнутры Беларусі.

5 красавіка ў рамках камандна-штабнога трэнаваньня (КШТ) дзяжурных сілаў і сродкаў Аб’яднанай сыстэмы СПА СНД расійскія стратэгічныя бамбавікі Ту-22 і Ту-95 зьдзяйсьнялі пасадку на беларускіх вайсковых аэрадромах: Мачулішчах, пад Менскам, і ў Баранавічах. Паводле задумы КШТ, яны імітавалі парушэньне паветранай прасторы дзяржаваў-удзельніцаў СНД. Аднак выкарыстаньне дзеля такіх мэтаў стратэгічных бамбавікоў надта дарагое. (Для запраўкі кожнага самалёта патрабуецца ад 50 да 100 тонаў газы.) Перш чым сесьці ў Беларусі, гэтыя ж самалёты ўдзельнічалі ў найбуйнейшых за апошнія сем гадоў вучэньнях дальняй авіяцыі Расіі. У паветра былі паднятыя да паўтара дзясятка стратэгічных бамбавікоў, якія ў часе выкананьня вучэльнага баявога заданьня праводзілі запуск крылатых ракетаў і рэальнае бамбаваньне.

Яшчэ з часоў СССР на тэрыторыі Беларусі захаваліся 6 аэрадромаў, здольных прымаць цяжкія бамбавікі. Аэравузел Мачулішчы пад Менскам быў базай дальняй авіяцыі СССР. І цяпер, прымаючы расійскія стратэгічныя бамбавікі на тэрыторыі Беларусі, Аляксандар Лукашэнка прадэманстраваў сваю вартасьць для расійскіх вайскоўцаў — у якасьці прадказальнага і падаўкога партнэра.

З 31 траўня да 1 чэрвеня ў Менску прайшоў саміт краін-удзельніц СНД. 30 траўня, напярэдадні саміту, у 23:37 на тэрыторыі расійскай амбасады ў Менску адбыліся два выбухі. Як паведаміла Ўпраўленьне інфармацыі і грамадзкіх сувязяў МУС, «на месцы здарэньня былі знойдзеныя аскепкі і дужкі гранатаў РГД-5, якія сьведчылі пра тое, што былі кінутыя дзьве гранаты».

На наступны дзень у Менск на саміт прыбылі вышэйшыя службовыя асобы Расіі. Выбух ля расійскай амбасады ня выклікаў асаблівай рэакцыі зь іхнага боку. У часе саміту міністры замежных справаў Расіі й Беларусі абмяняліся ратыфікацыйнымі граматамі па пагадненьнях «Аб увядзеньні адзінай грашовай адзінкі і фармаваньні адзінай эканамічнай прасторы, аб урэгуляваньні пытаньня эмісійнага цэнтру Саюзнай дзяржавы» і «Аб урэгуляваньні пытаньняў, зьвязаных са спыненьнем дзейнасьці органаў Саюзу Беларусі й Расіі», падпісаных у Менску паўгоду таму.

З 1 ліпеня Расія ўвяла ў дзеяньне другую частку Падатковага кодэксу і перайшла на прынцып спагнаньня падаткаў па краіне прызначэньня з усімі краінамі СНД, акрамя Беларусі. Расійскі бок пагадзіўся перайсьці на прынцып спагнаньня ПДВ па краіне прызначэньня толькі пры ўмове аднаўленьня мяжы зь Беларусяй. На тэрыторыі адзінай дзяржавы, на думку расійскага міністэрства фінансаў, ускосныя падаткі павінны спаганяцца па прынцыпе краіны паходжаньня.

Улетку, 20—21 чэрвеня, А. Лукашэнка нанёс двухдзённы візыт у Маскву, дзе пры ягоным удзеле Ўладзімер Пуцін і Міхаіл Касьянаў абмяркоўвалі пытаньні тарыфнага і нетарыфнага рэгуляваньня, спагнаньня ўскосных падаткаў і павелічэньня паставак газу ў Беларусь.

Пры захаваньні поўнамаштабнай палітычнай падтрымкі беларускага рэжыму Расія імкнулася навязаць Лукашэнку ўласныя правілы эканамічнай інтэграцыі. Беларускі бок быў выключаны з удзелу ў вызначэньні мытных ставак і падаткаў у рамках Саюзу Беларусі і Расіі, а таксама падатку на прыбытак. Дзяржаўная Дума Расіі зацьвердзіла 24-адсоткавы падатак, не палічыўшы патрэбным паведаміць пра гэта беларускім саюзьнікам.

Расія таксама адмаўляецца ад працягу рэалізацыі бартэрных схемаў у гандлі Расіі й Беларусі. У выніку скасаваньня расійскага дзяржзаказу на прамысловую і сельскагаспадарчую прадукцыю ідзе скарачэньне расійскага імпарту зь Беларусі. Акрамя таго, Аляксандар Лукашэнка страціў свабоду перамяшчэньняў па расійскіх рэгіёнах, якой карыстаўся ў пэрыяд ельцынскай адміністрацыі. Пашырэньне кантактаў з расійскімі рэгіёнамі ў абыход Крамля спыненае. Пашырэньня паўнамоцтваў саюзных органаў таксама не адбылося.

27 ліпеня Павал Барадзін, дзяржсакратар Саюзу Расіі й Беларусі, наведаў Менск і перадаў Аляксандру Лукашэнку 100 тысяч даляраў для хворых беларускіх дзяцей. У найбліжэйшым часе 70—80 дзяцём будуць зробленыя апэрацыі ўМаскоўскім кардыялягічным цэнтры, паведаміў Павал Барадзін на брыфінгу, які праходзіў у рэзыдэнцыі прэзыдэнта ў Менску. Імёны расійскіх бізнэсоўцаў, якія за месяц да выбараў беларускага прэзыдэнта заняліся дабрачыннасьцю, засталіся невядомыя. Павал Барадзін прывёз грошы з саюзнага бюджэту на адпачынак 700 дзяцей з Гомельскай вобласьці ў аздараўленчых установах Расіі й Беларусі. Перад візытам Беларусь атрымала 50 млн. амэрыканскіх даляраў расійскага крэдыту, выдадзенага Цэнтрабанкам.

Заходняя палітыка Лукашэнкі

Паралельна стараньнямі беларускіх уладаў пагаршаліся варункі працы Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ ў Беларусі. Увесну 2001 году галава камісіі Ганс-Георг Вік прапанаваў, каб расійскія назіральнікі на беларускіх выбарах дзейнічалі ў рамках назіраньня, арганізаванага АБСЭ. У выпадку падпісаньня адзінага пратаколу зь іншымі прадстаўнікамі АБСЭ расійскі бок пры наяўнасьці парушэньняў у часе выбараў прэзыдэнта ня меў бы падставаў прызнаваць вынікі выбараў. А. Лукашэнка абвінаваціў галаву Кансультацыйна-назіральнай групы Ганса-Георга Віка ў фінансаваньні беларускае апазыцыі і прыгразіў дэпартацыяй за самастойны ўдзел у беларускім палітычным працэсе.

З 25 да 29 чэрвеня ў Страсбургу адбывалася апошняе перад прэзыдэнцкімі выбарамі ў Беларусі паседжаньне Парлямэнцкай асамблеі Савету Эўропы. Статус Беларусі ў ПАСЭ, закансэрваваны яшчэ на пачатку 1997 году, застаўся нязьменным. На паседжаньні Парлямэнцкай асамблеі Савету Эўропы ў Страсбургу бралі ўдзел беларускія праваабаронцы, адмыслова запрошаныя ПАСЭ на паседжаньне Камітэту ў юрыдычных пытаньнях і правох чалавека. Сэсія ПАСЭ папярэднічала паседжаньням Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ ў Парыжы 6—10 ліпеня. 30 чэрвеня — 2 ліпеня Менск наведалі прадстаўнікі Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ Ута Цапф і Урбан Алін дзеля вывучэньня сытуацыі перад парыскай сэсіяй. Беларускае пытаньне абмяркоўвалася на 10-й сэсіі Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ. 6 ліпеня на парадку дня Сталага камітэту АБСЭ стаяла пытаньне пра прадстаўніцтва Беларусі ў ПА АБСЭ. Палата прадстаўнікоў, сфармаваная пасьля рэфэрэндуму 1996 году замест Вярхоўнага Савету, не была прызнаная легітымнай.

УНУТРАНАЯ ПАЛІТЫКА ЛУКАШЭНКІ

У часе сваёй мабілізацыйнай кампаніі Аляксандар Лукашэнка, як і ў пэрыяд свайго кіраваньня, які папярэднічаў падрыхтоўцы да выбараў, ладзіў папулісцкія акцыі, прымеркаваныя да знакавых датаў. У першую чаргу — зьвязаныя з часам, калі Беларусь была ў складзе Савецкага Саюзу. Прэзыдэнт стараўся ўзмацніць свае ідэалягічныя рэсурсы за кошт свайго ранейшага электарату і перахапіць частку ідэалягічных рэсурсаў апазыцыі.

Так, 15 сакавіка 2001 году ўпершыню за чатыры гады на афіцыйным узроўні адзначаўся Дзень беларускай Канстытуцыі, прынятай у 1994 годзе. У конадзень гадавіны аварыі на Чарнобыльскай АЭС прэзыдэнт Лукашэнка наведаў найбольш пацярпелыя ад радыяцыі раёны Беларусі. Гэты візыт шырока асьвятляўся ў дзяржаўных СМІ. Тады ж пацярпелыя раёны наведалі і прадстаўнікі апазыцыі, але іхная прысутнасьць асьвятлялася больш сьціпла.

9 траўня, у Дзень Перамогі над фашысцкай Нямеччынай, А. Лукашэнка браў удзел ува ўрачыстым паседжаньні і шэсьці, прысьвечаных Дню Перамогі. Гэтае традыцыйна савецкае сьвята — абавязковы эпізод у культываваньні настальгіі па СССР. Аднак на гэты раз вайсковы парад у гонар Дня Перамогі ў Менску не адбыўся, а быў перанесены на 3 ліпеня, лукашэнкаўскі Дзень Незалежнасьці Рэспублікі Беларусі.

18 траўня ў Палацы Рэспублікі ў Менску адбыўся ІІ Усебеларускі сход — зьезд лукашэнкаўскіх вылучэнцаў з усяе краіны. Паводле афіцыйных дадзеных, у мерапрыемстве ўзялі ўдзел блізу 3 тыс. чалавек. А. Лукашэнка выступіў з дакладам «За моцную і квітнеючую Беларусь», у якім абяцаў не дапусьціць прыватызацыі прадпрыемства «Беларуськалі», Мазырскага солездабыўчага заводу і нафтахімічнага комплексу Беларусі. Таксама ён казаў пра тое, што да 2005 году мяркуецца падняць заробкі на ўзровень ня менш як 250 даляраў у месяц. ІІ Усебеларускі сход прыняў рэзалюцыю, у якой ухваліў сацыяльна-эканамічнае разьвіцьцё краіны ў 1996—2000 гадох. Тым часам прадстаўнікі апазыцыі ладзілі пікет на Кастрычніцкай плошчы, спрабавалі разгарнуць плякаты, і былі тут жа схопленыя.

Пры канцы чэрвеня, завяршаючы візыт на Гомельшчыну, Аляксандар Лукашэнка выкарыстаў у рэклямных мэтах паездку галавы Расійскай Праваслаўнай Царквы Аляксія ІІ па Беларусі. У апошнія дні візыту, які праходзіў у паўднёвых раёнах Беларусі ў кірунку з захаду на ўсход, патрыярх наведаў некалькі гарадоў, найбольш затрымаўшыся ў Мазыры, дзе разьмяшчаецца Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод, які часткова знаходзіцца ўва ўласнасьці сумеснага расійска-беларускага прадпрыемства «Слаўнафта».

З Мазыру Аляксій ІІ накіраваўся да месца сустрэчы з прэзыдэнтам Беларусі. 27 чэрвеня візыт праваслаўнага патрыярха завяршыўся сустрэчай з Аляксандрам Лукашэнкам, якая адбывалася ля помніка Дружбы народаў на сутыку межаў Расіі, Беларусі і Ўкраіны. Ад імя беларускага народу Аляксандар Лукашэнка зрабіў Праваслаўнай Царкве каштоўны падарунак, перадаўшы на аздабленьне маскоўскага храма Хрыста Збаўцы сьвяточныя харугвы коштам 118 млн. беларускіх рублёў (каля 100 тыс. даляраў). Затым разам з Аляксандрам Лукашэнкам Аляксій ІІ накіраваўся ў вёску Карма, дзе яны наведалі мясцовы Сьвята-Пакроўскі храм. На гэтым візыт Аляксія ІІ у Беларусь і паездка Аляксандра Лукашэнкі па Гомельшчыне завяршыліся. У часе гэтага візыту Аляксандар Лукашэнка, за два зь нечым месяцы да выбараў, цягам менш за тыдзень двойчы атрымаў блаславеньне ад найвышэйшага гіерарха Расійскай Праваслаўнай Царквы.

Самай маштабнай рэклямнай акцыяй у падтрымку А. Лукашэнкі і ягонага курсу быў юбілейны, дзясяты, музычны фэстываль «Славянскі базар» у Віцебску, які ладзіўся ў апошнія дні ліпеня. Фэстываль адбываецца штогод, зьбірае выканаўцаў з рэспублік былога СССР і адтварае атмасфэру музычных фэстываляў, што ладзіліся ў савецкі час на тэрыторыі СССР і ў краінах Варшаўскай дамовы. На гэты раз яго наведалі прэзыдэнты Расіі і Ўкраіны.

Пры канцы жніўня ў Беларусі праводзіліся вайсковыя вучэньні «Нёман-2001», на якіх адпрацоўвалася аднаўленьне чыгуначных шляхоў пасьля бамбаваньняў, аналягічных бамбаваньням НАТО ў Югаславіі.

4 верасьня ў Палацы Рэспублікі ў Менску адбылася сустрэча А. Лукашэнкі з выбарцамі. Каля дзьвюх з паловай тысячаў чалавек былі адумысьля дастаўленыя ў Менск з розных рэгіёнаў Беларусі на сустрэчу з прэзыдэнтам.

На ёй А. Лукашэнка сказаў, што за гады ягонага кіраваньня ўдалося спыніць эканамічны спад і забясьпечыць сацыяльна-эканамічную стабільнасьць. Лукашэнка заявіў, што пад ягоным кіраўніцтвам за апошнія 5 гадоў унутраны валавы прадукт узрос на 36 адсоткаў, прамысловая вытворчасьць — на 65 адсоткаў; даходы насельніцтва вырасьлі і складаюць цяпер 106 адсоткаў да ўзроўню 1990 году. Паказьнікаў дзевяностага году не ўдалося дасягчы толькі ў сельскай гаспадарцы. Беларускі прэзыдэнт абнародаваў таксама сваю перадвыбарную праграму. У яе аснову было пакладзена жыльлёвае будаўніцтва, разьвіцьцё экспартнай вытворчасьці, аграпрамысловага комплексу, падтрымка навукі і ўмацаваньне сыстэмы аховы здароўя.

На гэтай сустрэчы Аляксандар Лукашэнка паабяцаў пасьля прэзыдэнцкіх выбараў выгнаць зь Беларусі кіраўніка Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ ў Беларусі Ганса-Георга Віка. Таксама Аляксандар Лукашэнка зрабіў заяву наконт дзейнасьці ў Беларусі пасла ЗША Майкла Козака, пра тое, што акурат Майкл Козак — аўтар нашумелай заявы дзяржсакратара ЗША Коліна Паўэла па Беларусі. Лукашэнка абвінаваціў амбасаду ЗША ў фінансаваньні беларускай апазыцыі і апублікаваў сьпіс асобаў, якіх нібыта фінансавалі праз амэрыканскую амбасаду. У іх ліку былі названыя лідэр АГП Анатоль Лябедзька, лідэр партыі БНФ Вінцук Вячорка, кіраўнік «Вясны-96» Алесь Бяляцкі, намесьнік старшыні КХП БНФ Сяргей Папкоў, рэдактар «Народнай Волі» Язэп Сярэдзіч, прафсаюзны дзеяч Віктар Івашкевіч, кіраўнік НІСЭПД Алег Манаеў.

ВЫКАРЫСТАНЬНЕ АДМІНІСТРАЦЫЙНЫХ РЭСУРСАЎ СУПРАЦЬ БЕЛАРУСКАЙ АПАЗЫЦЫІ

Пры перадвыбарнай гонцы А. Лукашэнка задзейнічаў магутныя адміністрацыйныя рэсурсы з мэтай аслабленьня апазыцыі. Напярэдадні выбараў прэзыдэнт прыняў шэраг указаў, сярод якіх былі і ўказы, беспасярэдне накіраваныя на ўмацаваньне ягоных пазыцыяў.

Трэба асабліва адзначыць дэкрэты Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі: № 8 ад 12 сакавіка 2001 году, № 11 ад 7 траўня 2001 году і № 20 ад 26 чэрвеня 2001 году.

Дэкрэт № 8 ад 12 сакавіка 2001 году «Аб некаторых захадах што да ўдасканаленьня парадку атрыманьня і выкарыстаньня замежнай бязвыплатнай дапамогі» прадугледжвае рэгістрацыю замежнай бязвыплатнай дапамогі і выдачу адпаведных пасьведчаньняў Дэпартамэнтам па гуманітарнай дзейнасьці пры Прэзыдэнту Рэспублікі Беларусі. Пры гэтым выкарыстаньне замежнай бязвыплатнай дапамогі да атрыманьня пасьведчаньня забараняецца дэкрэтам, а сам парадак рэгістрацыі замежнай дапамогі вызначаецца Дэпартамэнтам па гуманітарнай дзейнасьці пры Прэзыдэнту Рэспублікі Беларусі. У дэкрэце, падпісаным акурат перад выбарамі прэзыдэнта, адумысьля абумоўлена, што «замежная бязвыплатная дапамога ў любым выглядзе ня можа быць выкарыстана для падрыхтоўкі і правядзеньня выбараў, рэфэрэндуму, адкліканьня дэпутата, чальца Савету Рэспублікі, для правядзеньня сходаў, мітынгаў, вулічных шэсьцяў, дэманстрацыяў, пікетаваньняў, страйкаў, вырабу і распаўсюджваньня агітацыйных матэрыялаў, а таксама правядзеньня сэмінараў і іншых формаў агітацыйна-масавай працы сярод насельніцтва»^[132]. Дзяржаўны кантроль за мэтавым выкарыстаньнем замежнай бязвыплатнай дапамогі яе атрымальнікамі акрамя Дэпартамэнту па гуманітарнай дзейнасьці пры Прэзыдэнту Рэспублікі Беларусі быў даручаны Камітэту дзяржаўнага кантролю, Міністэрству ўнутраных справаў, Дзяржаўнаму падатковаму камітэту, Дзяржаўнаму мытнаму камітэту, Дзяржаўнаму камітэту фінансавых расьсьледаваньняў і іх тэрытарыяльным органам і іншым дзяржаўным органам. За парушэньне патрабаваньняў дэкрэту зь юрыдычных асобаў спаганяецца штраф у памеры да 100 адсоткаў кошту атрыманай дапамогі або юрыдычныя асобы караюцца канфіскацыяй атрыманых тавараў (маёмасьці), якія залічваюцца ў даход бюджэту. Таксама дапускаецца ліквідацыя прафсаюзаў, грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў нават за аднаразовае парушэньне палажэньняў дэкрэту, дэпартацыя замежных грамадзянаў і асобаў без грамадзянства, спыненьне дзейнасьці прадстаўніцтваў замежных арганізацыяў.

Дэкрэт № 11 ад 7 траўня 2001 году быў накіраваны на абмежаваньне свабоды сходаў і іншых масавых мерапрыемстваў напярэдадні выбараў. Як і папярэднія дэкрэты, што датычылі сфэры палітычнае актыўнасьці, ён накіраваны ня толькі на абмежаваньне волевыяўленьня грамадзянаў, але й на ўскладненьне бюракратычнае працэдуры, якая дазваляе легальна праводзіць акцыі апазыцыі.

Дэкрэт прадугледжвае магчымасьць ліквідацыі палітычных партыяў, прафэсійных саюзаў і іншых арганізацыяў за аднаразовае парушэньне заканадаўства аб сходах. Гэта магчыма, калі «адказныя асобы не забясьпечылі парадку арганізацыі ці правядзеньня акцыі, што выклікала нанясеньне шкоды ў буйным памеры або істотную шкоду правам і законным інтарэсам грамадзянаў, арганізацыяў або дзяржаўным ці грамадзкім інтарэсам». Пры гэтым да нанясеньня істотнай шкоды аднесена парушэньне руху транспарту^[133].

Дэкрэт № 20 ад 26 чэрвеня, улічваючы фактычную непадсправаздачнасьць самога прэзыдэнта беларускаму грамадзтву, інстытутам заканадаўчай і судовай улады, быў накіраваны супраць канкурэнтаў А. Лукашэнкі на прэзыдэнцкіх выбарах. Гэты дэкрэт прадугледжваў абавязковае дэкляраваньне даходаў і маёмасьці кандыдата ў Прэзыдэнты Рэспублікі Беларусі, ягоных блізкіх сваякоў, мужа (жонкі) і яго (яе) бацькоў. Фактычнае падпарадкаваньне судовай улады цяперашняму прэзыдэнту забясьпечвае яму магчымасьці для адсейваньня кандыдатаў у працэсе перадвыбарнай кампаніі ў адпаведнасьці з уласным дэкрэтам. У дэкрэце прадугледжваецца, што выкарыстаньне кандыдатам грашовых сродкаў ці іншай матэрыяльнай дапамогі ў парушэньне частак дзявятае і дзясятае артыкулу 48 Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі выклікае адмову ў рэгістрацыі кандыдата ў Прэзыдэнты Рэспублікі Беларусі або скасаваньне пастановы аб яго рэгістрацыі^[134].

Для дасягненьня перамогі на прэзыдэнцкіх выбарах беларускі прэзыдэнт ня грэбаваў і фінансавымі рэсурсамі замежных суб’ектаў гаспадараньня, якія ажыцьцяўляюць эканамічную дзейнасьць у Беларусі. 18 чэрвеня 2001 году А. Лукашэнка падпісаў дэкрэт № 19 «Аб некаторых пытаньнях падаткаабкладаньня замежных юрыдычных асобаў у 2001 годзе». Паводле гэтага дэкрэту, «з 1 ліпеня да 31 сьнежня 2001 г. замежныя юрыдычныя асобы, якія ажыцьцяўляюць прадпрымальніцкую дзейнасьць на тэрыторыі Рэспублікі Беларусі, павінны рабіць адлічэньні ў рэспубліканскі фонд падтрымкі вытворцаў сельскагаспадарчай прадукцыі, харчаваньня і аграрнай навукі, адлічэньні сродкаў карыстальнікамі аўтамабільных дарог у дарожныя фонды, а таксама мэтавыя зборы на фармаваньне мясцовых мэтавых бюджэтных фондаў стабілізацыі эканомікі вытворцаў сельскагаспадарчай прадукцыі і харчаваньня, жыльлёва-інвэстыцыйных фондаў і мэтавы збор на фінансаваньне выдаткаў, зьвязаных з утрыманьнем і рамонтам жыльлёвага фонду, у парадку і на ўмовах, вызначаных артыкуламі 11 і 23 Закону Рэспублікі Беларусі «Аб бюджэце Рэспублікі Беларусі на 2001 год» (Нацыянальны рэестар прававых актаў Рэспублікі Беларусі, 2000).

Апрача выдадзеных дэкрэтаў, у прадстаўнікоў апазыцыі ўзьніклі праблемы, зьвязаныя з крымінальным перасьледам іхных сваякоў. Прычым беспасярэднюю датычнасьць беларускага прэзыдэнта і ягонага найбліжэйшага абкружэньня да падобных крымінальных справаў у варунках Беларусі нельга давесьці наўпрост.

10 лютага 2001 году на аўтарынку ў менскім раёне Малінаўка з двума таварышамі, Васілём Быкавым і Сяргеем Калядом, быў затрыманы сын беларускага экс-прэм’ер-міністра Міхаіла Чыгіра Аляксандар Чыгір. Паводле вэрсіі сьледзтва, іх затрымалі, таму што ў часе плянавай праверкі былі, нібыта, знойдзены запчасткі ад скрадзеных аўтамабіляў, апазнаныя пацярпелымі. Пры затрыманьні сын экс-прэм’ера быў зьбіты. Пасьля скаргі на імя пракурора з патрабаваньнем правесьці мэдычны агляд наконт наяўнасьці цялесных пашкоджаньняў Аляксандар Чыгір быў абсьледаваны толькі на трэція суткі.

Чыгір-малодшы быў зьмешчаны ў сьледчы ізалятар на вул. Валадарскага ў Менску. На дзясяты дзень яму было прад’яўлена абвінавачаньне ў выкраданьні шасьцёх аўтамашынаў зь іх наступнай разукамплектацыяй і рэалізацыяй запасных частак. На пачатку красавіка Аляксандру Чыгіру чарговы раз працягнулі тэрмін утрыманьня пад вартай — да 20 чэрвеня. 6 красавіка невядомымі асобамі быў зьбіты ягоны адвакат Аляксандар Пыльчанка. Ён быў шпіталізаваны, а ягоны падабаронны на доўгі час застаўся безь юрыдычнае дапамогі.

Да 13 чэрвеня Аляксандру Чыгіру не дазвалялі бачыцца зь сям’ёй і бацькамі. Матцы Аляксандра Чыгіра адмовілі ў праве абараняць інтарэсы сына. 13 ліпеня яму дазволілі спаткацца з жонкай, 14 — з маткай. Адваката таксама дапусьцілі не адразу.

Пазьней Аляксандру Чыгіру прад’явілі абвінавачаньне ў стварэньні і кіраўніцтве злачыннай групай, якая займалася выкраданьнем мікрааўтобусаў. Мера магчымага пакараньня ў гэтым выпадку адпавядае 8—15 гадом зьняволеньня. Аляксандар Чыгір не прызнаў сябе вінаватым. Яго новы адвакат Зьміцер Іванішка лічыць, што справа ягонага падабароннага сфабрыкаваная з мэтай зьняславіць яго бацьку, экс-прэм’ера Беларусі Міхаіла Чыгіра.

Пры канцы сакавіка па падазрэньні ў продажы наркотыкаў быў затрыманы Сяргей Віньнікаў, сын экс-старшыні Нацыянальнага банку Беларусі Тамары Віньнікавай, якая доўгі час утрымлівалася пад хатнім арыштам, затым загадкавым чынам уцякла з-пад варты і цяпер жыве ў Лёндане. Пасьля выбараў ён быў выпушчаны з турмы.

АКЦЫІ БЕЛАРУСКАЙ АПАЗЫЦЫІ

Беларуская апазыцыя ў часе перадвыбарчай кампаніі праводзіла традыцыйныя штогадовыя шэсьці й мітынгі. Хаця ў гэтым годзе 15 сакавіка апазыцыя вырашыла ўстрымацца ад традыцыйнай масавай акцыі, прысьвечанай Дню Канстытуцыі, каб не выдаткоўваць сілы напярэдадні 25 сакавіка, Дня Волі, які адзначаецца з 1990 году. Шэсьце прайшло з арыштамі актывістаў; рэпартажы пра яго трансьляваліся ў расійскім тэлебачаньні. Але ў цэлым мерапрыемства мела дзяжурны характар і ня выклікала асаблівага грамадзкага рэзанансу.

Упершыню на вулічнай акцыі апазыцыі прысутнічалі ў якасьці выпадковых назіральнікаў тагачасны галава Адміністрацыі прэзыдэнта Міхаіл Мясьніковіч, міністар унутраных справаў Уладзімер Навумаў і яго намесьнік Леанід Глухоўскі.

Да 15-х угодкаў Чарнобыльскае катастрофы ў гарадох Беларусі адбыліся акцыі апазыцыі. 26 красавіка ў Менску праводзілася шэсьце «Чарнобыльскі шлях». Міліцэйскія сілы на гэты раз ня ўмешваліся, і, у цэлым, іх было незвычайна мала. «Чарнобыльскі шлях» праводзіцца з 1989 году, калі беларускае грамадзтва толькі даведалася пра рэальныя маштабы катастрофы. У 1996 годзе, калі шэсьце пераўтварылася ў выступ супраць прэзыдэнта, праваахоўныя органы дзейнічалі асабліва жорстка, а дэманстранты паводзілі сябе значна больш рашуча. Паводле дадзеных апазыцыі, усяго было затрымана каля 70 удзельнікаў акцыі, 20 чалавек зьвярнуліся па неадкладную мэдычную дапамогу, 100 — атрымалі траўмы рознае ступені цяжкасьці.

На гэты раз усё адбылося звонку спакойна, безь міліцэйскіх кардонаў. Упершыню за доўгі час прыхільнікі апазыцыі прайшлі па галоўнай вуліцы Менску — праспэкце Скарыны. Шэсьце пачалося зь мітынгу, адкрытага намесьнікам старшыні БНФ Вячаславам Сіўчыкам, потым быў праведзены жалобны малебен, прысьвечаны Чарнобыльскай трагедыі. Шэсьце закончылася а 20 гадзіне мітынгам, на якім прысутнічала каля 7000—8000 чалавек. Пачынаўся рух калёны з 5000 чалавек.

Вулічныя выступы ў Дзень Волі і ўгодкі Чарнобыльскай аварыі паказалі, што мабілізацыйныя магчымасьці беларускай апазыцыі за пэрыяд супрацьстаяньня А. Лукашэнку не павялічыліся.

Апрача акцый палітычнай апазыцыі, у краіне адбываліся наўпрост зь ёй не зьвязаныя стыхійныя выступы. Узімку, з 1 да 5 студзеня 2001 году, па ўсёй краіне праходзіў страйк дробных беларускіх прадпрымальнікаў. Яго асноўнай прычынай стала павелічэньне мытных збораў на тавары з трэціх краін, што ўвозіліся з Расіі. Гэта змушала дробных гандляроў павышаць кошт тавару на 40%.

27 красавіка ранкам ткальлі менскага камвольнага камбінату перакрылі вуліцу, патрабуючы выплаціць затрыманыя сакавіцкія заробкі. Для разьвязаньня канфлікту на сустрэчу зь дзьвюма сотнямі ткальляў была адпраўленая дэлегацыя ўрадоўцаў рознага рангу.

5—6 ліпеня ў Менску, у Доме літаратара, прайшоў ІІІ Зьезд беларусаў сьвету. З 334 запрошаных дэлегатаў прыбылі 228 беларусаў з 20 краінаў сьвету, уключаючы ЗША, Вялікабрытанію, Нямеччыну, Бэльгію, Украіну, Польшчу. Зьезд, без усялякае дзяржаўнае падтрымкі, арганізавала Згуртаваньне беларусаў сьвету «Бацькаўшчына».

Напярэдадні зьезду беларускія амбасады за мяжой рэкамэндавалі прадстаўнікам беларускіх дыяспараў не наведваць Менску. На зьезьдзе прысутнічалі Сямён Домаш, намесьнік міністра культуры Валер Гедройц, пасол ЗША Майкл Козак. Зьезд адкрыўся вітаньнямі Старшыні Рады Беларускай Народнай Рэспублікі Івонкі Сурвілы з Канады і Васіля Быкава.

У выніковай рэзалюцыі зьезду гаворыцца, што аб’яднаньне беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» пацьвердзіла сваю прыхільнасьць ранейшаму намеру працягваць і пашыраць сваю дзейнасьць, накіраваную на адраджэньне Беларусі як сувэрэннае дзяржавы, кансалідацыю беларусаў як нацыі і фізычнае захаваньне беларускага народу. У дэклярацыі «Беларуская дыяспара і сьвет» быў прыняты зварот да ўрадаў іншых краін, міжурадавых арганізацыяў, дабрачынных фондаў, «трэцяга сэктару» і незалежных СМІ дапамагчы беларускай нацыі вярнуць Беларусь на шлях законнасьці і паскорыць фармаваньне грамадзянскай супольнасьці.

27 ліпеня ў Менску прайшлі акцыі, прысьвечаныя Дню Незалежнасьці. (Пасьля апублікаваньня афіцыйных вынікаў рэфэрэндуму 1996 году гэтае сьвята было перанесенае на 3 ліпеня, дзень вызваленьня Менску ў другой сусьветнай вайне.) Большую частку ўдзельнікаў акцыяў складала моладзь.

Блізу паўтары тысячы чальцоў незарэгістраванага маладзёвага аб’яднаньня «Зубр» сабралося на пляцы Перамогі ў Менску. Яны прынесьлі да помніка Перамогі вялікі кош з кветкамі, затым каля 50 дзяўчат адна за адной падыходзілі да Вечнага агню і пакідалі каля яго па гвазьдзіку. Затым адбылося публічнае прыняцьцё 15 новых чальцоў — з прысягай на расійскай мове на Бібліі пад бел-чырвона-белым сьцягам. Пасьля гэтага маладыя людзі з партрэтамі зьніклых беларускіх палітыкаў рушылі ў кірунку Кастрычніцкай плошчы. Аднак каля моста празь Сьвіслач іх чакалі некалькі міліцыянтаў і паўтара дзясятка чалавек у цывільным. Побач знаходзілася некалькі міліцэйскіх машынаў. Частка моладзі села на асфальт, астатнія рушылі да вуліцы Камуністычнай. У выніку было затрымана 26 чалавек, зь якіх палову складалі непаўналетнія. Некаторых падлеткаў адпусьцілі, іншагародніх затрымалі да прыезду бацькоў. Арыштаваныя паўналетнія ўдзельнікі акцыі ўтрымліваліся ў спэцпрыёмніку-разьмеркавальніку да панядзелка, пасьля чаго над імі пачаліся суды.

Увечары ў парку Дружбы народаў каля плошчы Бангалор адбыўся канцэрт, прысьвечаны Дню Незалежнасьці, арганізаваны «БМА Group». У ім бралі ўдзел беларускія гурты «N.R.M.», «Крама», «Зьніч», «Уліс», «Zet». Пад канец канцэрту на ім прысутнічала каля 2000 чалавек.

29 ліпеня ў Менску, у Палацы культуры ААТ «Сукно», адбыўся 1 Кангрэс беларускай дэмакратычнай моладзі. У ягонай працы ўзялі ўдзел 523 дэлегаты і больш за 40 гасьцей. З маладзёвых арганізацыяў был прадстаўленыя «Малады фронт», «Маладая грамада», «Маладыя сацыял-дэмакраты», «Задзiночаньне беларускiх студэнтаў», Беларуская партыя свабоды, рух экалягічнага супраціву «Зубр», Асацыяцыя маладых прадпрымальнікаў і некалькі больш дробных арганізацыяў. На кангрэсе прысутнічалі Ўладзімер Ганчарык, Сямён Домаш, старшыня «Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» Анатоль Грыцкевіч і старшыня «Таварыства беларускай мовы» імя Францішка Скарыны Алег Трусаў. Таксама кангрэс наведалі прадстаўнікі палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, праваабарончых арганізацыяў, АБСЭ і амбасады ЗША.

У 12.20 перад дэлегатамі і гасьцямі выступіў Уладзімер Ганчарык з рэзкімі выказваньнямі пра стан Беларусі, на адрас Аляксандра Лукашэнкі. Пасьля выступу супрацоўнікі міліцыі абвясьцілі пра атрыманае паведамленьне, што заля Палаца культуры замінаваная. На 15 хвілінаў заля была аддадзеная ў распараджэньне супрацоўнікаў міліцыі. Бомбу не знайшлі.

Пасьля перапынку выступілі Сямён Домаш, Вінцук Вячорка, Юры Хашчавацкі і прадстаўнікі рэгіёнаў. Пры канцы кангрэсу была прынятая рэзалюцыя, у якой было падтрыманае вылучэньне адзінага кандыдата ад шырокае грамадзянскае кааліцыі.

1 жніўня ў Менску блізкія сваякі беларускіх палітыкаў, бізнэсоўцаў і журналістаў, якія зьніклі бязь вестак або былі рэпрэсаваныя, правялі несанкцыянаваны пікет каля будынку Адміністрацыі прэзыдэнта, трымаючы ў руках партрэты сваіх родных, пацярпелых ад рэжыму. Наступным днём такі ж пікет правяла Аб’яднаная грамадзянская партыя.

6 жніўня кіраўнікі незарэгістраванае Міністэрствам юстыцыі маладзёвае арганізацыі «Малады фронт» правялі прэсавую канфэрэнцыю, на якой заявілі, што апошнім часам чальцоў іхнае арганізацыі масава выклікаюць на допыты ў КДБ. Да некаторых сябраў сьледчыя прыходзілі пагутарыць нават дамоў. Больш за тое, за актывістамі «Маладога фронту», паводле словаў лідэраў, было наладжанае сачэньне; КДБ падазраваў «Малады фронт» у датычнасьці да выбухаў на тэрыторыі расійскае амбасады ў ноч на 31 траўня.

22 жніўня ўвечары прыхільнікі беларускай апазыцыі правялі акцыю «Кола неабыякавых людзей». Некалькі сотняў грамадзянаў сталі вакол рэзыдэнцыі прэзыдэнта ў Менску. Удзельнікі трымалі партрэты зьніклых дзеячоў апазыцыі. На акцыі прысутнічаў экс-кандыдат у прэзыдэнты Сямён Домаш. Правакацыяў і спробаў разагнаць пікет не было. Гарадзкія ўлады былі загадзя папярэджаныя і не рызыкнулі разганяць пікет напярэдадні выбараў. Акцыя доўжылася каля гадзіны, затым удзельнікі разышліся. Аналягічныя акцыі адбыліся па ўсёй Беларусі.

На працягу ўсяе вясны і лета маладзёвы рух «Зубр» ладзіў палітычныя гэпінінгі, якія не патрабавалі вялікае колькасьці ўдзельнікаў. Такая форма палітычнае барацьбы ў Беларусі ўпершыню пачала выкарыстоўвацца ў шырокіх маштабах. Раней традыцыйнымі формамі пратэсту заставаліся мітынгі, дэманстрацыі й пікеты.

Напярэдадні выбараў у часе адборачнага матчу чэмпіянату сьвету-2002 Беларусь-Украіна юныя заўзятары, прадстаўнікі руху «Зубр», колерамі сваіх футболак стварылі на трыбунах выяву бел-чырвона-белага сьцягу. У выніку больш за 100 актывістаў незарэгістраванага маладзёвага руху «Зубр» былі сілком выдаленыя за межы стадыёну. Гэта суправаджалася зьбіцьцём. Абвінавачаньні ў парушэньні грамадзкага парадку на стадыёне не выстаўляліся.

Падобная сутычка адбылася раней, 16 жніўня, у часе правядзеньня маладымі прыхільнікамі АГП футбольнага турніру на стадыёне «Вымпел» у парку Чалюскінцаў у Менску. Тады трое вайскоўцаў унутраных войскаў забралі ў дзьвюх актывістак арганізацыі «Зубр» бел-чырвона-белы сьцяг. Некалькі дзясяткаў заўзятараў з «Зубра» накіраваліся ўсьлед за патрульнымі да будынка РАУС Цэнтральнага раёну і заблякавалі рух транспарту на скрыжаваньні вуліцаў Арлоўская і Старавіленская, у тым ліку і аўтобусу з АМАПам. Пасьля гэтага міліцыя аддала сьцяг пікетчыкамі. Але затым больш за дзесяць удзельнікаў былі затрыманыя, хаця пазьней іх адпусьцілі на волю.

Мабілізацыйная кампанія апазыцыі не прыцягнула да ўдзелу ў адкрытых акцыях пратэсту значнай колькасьці незадаволеных. Асноўная маса найбольш актыўных прыхільнікаў апазыцыі ўжо была задзейнічана. Выяўленьня незадаволенасьці насельніцтва, што ня ўдзельнічала ў мерапрыемствах апазыцыі, варта было чакаць на выбарах у верасьні.

У чэрвені 2001 году ў рамках праекту «Беларусь: пэрспэктывы ў ХХІ стагодзьдзі» НІСЭПД правёў нацыянальнае апытаньне. Было апытана 1499 рэспандэнтаў ува ўзросьце ад 18 гадоў і старэйшых, памылка рэпрэзэнтацыйнасьці не перасягнула 0,03%. Вынікі апытаньня паказалі, што пераважная бальшыня насельніцтва выбірае ўдзел у галасаваньні на прэзыдэнцкіх выбарах (гл. табліцу.)

Паводле дадзеных таго ж апытаньня, у чэрвені бальшыня насельніцтва не была задаволеная вынікамі кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі ці задаволеная часткова (гл. табліцу.)

Беларускай апазыцыі была неабходная максымальная мабілізацыя насельніцтва дзеля перамогі. Але мабілізацыя электарату ў падтрымку свайго кандыдата, супраць Аляксандра Лукашэнкі, можа быць эфэктыўнай толькі пры жорсткім незалежным кантролі за правядзеньнем выбараў. Аляксандру Лукашэнку, які сканцэнтраваў у сваіх руках адміністрацыйныя рэсурсы, дастатковыя для кантраляваньня дзейнасьці выбарчай камісіі, у першую чаргу неабходная ляяльнасьць бюракратыі і нэўтралізацыя староньніх назіральнікаў. І апазыцыя, і прэзыдэнт прытрымліваліся ўжо сфармаванай тактыкі ўзьдзеяньня на электарат — галоўным чынам праз СМІ і публічныя акцыі.

ПАЛІТЫЧНЫЯ АКЦЫІ ПАСЬЛЯ ВЫБАРАЎ

9 верасьня ў Беларусі праходзілі прэзыдэнцкія выбары. А 14 гадзіне, паводле афіцыйных дадзеных, яўка выбарцаў па краіне склала 57,93%. Гэта азначала, што выбары адбыліся.

Ранкам 10 верасьня Цэнтравыбаркам назваў канчатковыя афіцыйныя дадзеныя па выніках выбараў. Паводле гэтай інфармацыі, за Аляксандра Лукашэнку аддалі свае галасы 75,62% выбарцаў, за Ўладзімера Ганчарыка — 15,39%, Сяргея Гайдукевіча — 2,48%. Цэнтравыбаркам заявіў, што выбары ў Беларусі праводзіліся ў адпаведнасьці з законамі. У цэлым у выбарах узялі ўдзел 83,8% грамадзянаў Беларусі.

Тым жа ранкам у панядзелак, 10 верасьня, Уладзімер Ганчарык зладзіў прэс-канфэрэнцыю. На сустрэчы з журналістамі таксама прысутнічалі Міхаіл Чыгір і Сяргей Калякін.

Уладзімер Ганчарык заявіў, што накіроўвае скаргу ў ЦВК з патрабаваньнем прызнаць вынікі выбараў несапраўднымі. Скарга падрыхтаваная на падставе зьвестак, атрыманых ад Беларускага Гельсынскага Камітэту, грамадзкай ініцыятывы «Незалежнае назіраньне» і назіральнікаў зь ягонага штабу.

Уладзімер Ганчарык адзначыў, што фармаваньне тэрытарыяльных участковых выбарчых камісіяў адбывалася з парушэньнем прынцыпу прадстаўнічасьці. Ува ўсіх дзяржаўных СМІ вялася адкрытая прапаганда ў падтрымку Аляксандра Лукашэнкі. Бюлетэні вымаліся са скрынак і замяняліся на іншыя. «Калі Цэнтравыбаркам не задаволіць маю скаргу, тады я буду абскарджваць пастанову ЦВК у Вярхоўным судзе, а затым і ў міжнародных судовых інстанцыях. Мы будзем дамагацца непрызнаньня выбараў. Заяўляю, што вынікі галасаваньня сфальсыфікаваныя. Гэта ня вытанчаная перамога, як пасьпела ўжо паведаміць БТ, а вытанчаная падробка. Насамрэч, паводле нашых дадзеных, за мяне прагаласавалі 40% выбарцаў, а за Лукашэнку — 46%. Падобна, што мне давялося падзяліцца сваімі галасамі. Сёньня мы пойдзем у працоўныя калектывы з тым, каб у 17.00 арганізаваць на Кастрычніцкай плошчы мітынг пратэсту»^[135].

Сяргей Гайдукевіч, кіраўнік ЛДП, пасьпяшаўся павіншаваць А. Лукашэнку зь перамогай.

9 верасьня на Кастрычніцкай плошчы ў Менску, насупраць рэзыдэнцыі прэзыдэнта, пад дажджом адбыўся несанкцыянаваны мітынг, які сабраў блізу 5000 прыхільнікаў беларускае апазыцыі. Мітынг быў прызначаны загадзя, на 20.00 9 верасьня. Ён прайшоў досыць спакойна, без сутычак зь міліцыяй і правакацыяў. На мітынгу выступіў адзіны кандыдат ад апазыцыі У. Ганчарык, прысутнічалі М. Чыгір, М. Марыніч, С. Антончык. Пад ранак удзельнікі разышліся.

20 верасьня адбылася цырымонія ўступленьня на пасаду прэзыдэнта. Характэрна, што А. Лукашэнка даваў прысягу не ў будынку парлямэнту, а ў Палацы Рэспублікі. А. Лукашэнка прысягаў не перад парлямэнтам, а перад сабранымі ў Палацы Рэспублікі ляяльными прадстаўнікамі беларускага грамадзтва. Асноўную масу запрошаных складалі прадстаўнікі праўрадавых грамадзкіх аб’яднаньняў.

А. Лукашэнка прысягнуў на Канстытуцыі 1996 году, галава Цэнтравыбаркаму Л. Ярмошына ўручыла прэзыдэнту службовае пасьведчаньне на пяцігадовы тэрмін. Аднак, апрача гэтых працэдураў, далейшая цырымонія ня мела адпаведнае рэглямэнтацыі ў беларускім заканадаўстве.

Пасьля прысягі прэзыдэнта на Кастрычніцкай плошчы адбыўся парад, хаця падобная цырымонія Канстытуцыяй не прадугледжвалася. На Кастрычніцкай плошчы перад Палацам Рэспублікі Аляксандар Лукашэнка выступіў перад прадстаўнікамі ўзброеных сілаў, Дзяржаўнага камітэту памежных войскаў, КДБ, Міністэрства па надзвычайных сытуацыях, курсантамі Вайсковае акадэміі і Сувораўскае вучэльні. Імправізаваны вайсковы парад афіцыйна праходзіў як прывядзеньне да прысягі. Пры гэтым давалася прысяга народу й прэзыдэнту. Салдаты і афіцэры маршам прайшлі па пляцы, прагрымеў салют з гарматаў, разьмешчаных непадалёк ад Кастрычніцкай плошчы, на стадыёне «Дынама», дзе звычайна знаходзіцца рэчавы рынак.

У гэты дзень цягнікі мэтро не спыняліся на станцыі «Кастрычніцкая», у цэнтар горада былі сьцягнутыя дадатковыя сілы міліцыі.

У цэлым, ніякіх сур’ёзных выступаў, акцыяў пратэсту, якія можна было б супаставіць з акцыямі апазыцыі ўвесну 2001 году, пасьля апублікаваньня афіцыйных вынікаў выбараў не адбылося. Уступленьне Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта прайшло спакойна.

Суб’екты беларускай палітычнай сцэны ў 2001 годзе

Акторамі беларускай палітыкі напярэдадні выбараў засталіся беспасярэднія прэтэндэнты на новы прэзыдэнцкі мандат — нелегітымнае кіраўніцтва дзяржавы, прадстаўленае прэзыдэнтам Лукашэнкам і ягонымі падначаленымі, а таксама недастаткова папулярная ў грамадзтве апазыцыя ў выглядзе палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў і грамадзянскіх ініцыятываў. Калі лукашэнкаўскі рэжым захаваў адносную згуртаванасьць, то ў шэрагах апазыцыі супярэчнасьці акрэсьліліся вакол поглядаў на тактыку зьмены рэжыму: шляхам радыкальнага адмаўленьня створаных нелегітымным прэзыдэнтам органаў дзяржаўнай улады (апазыцыя супраць дзяржавы) ці шляхам правядзеньня дэмакратычных зьменаў любымі рэальнымі сродкамі, у тым ліку — праз пошук кампрамісу з пралукашэнкаўскімі сіламі (апазыцыя супраць улады).

Перадвыбарныя зьмены ў камандзе А. Лукашэнкі былі прадыктаваныя імкненьнем дамагчыся поўнай мабілізацыі адміністрацыйных рэсурсаў. Збольшага яны прынялі форму кадравых перастановак. Заданьнем найбуйнейшых апазыцыйных сілаў напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў стала кансалідацыя шырокай грамадзянскай кааліцыі дзеля вылучэньня і супольнай падтрымкі альтэрнатыўнага Лукашэнку кандыдата. Дзеля гэтага апазыцыя пайшла на супрацоўніцтва з прадстаўнікамі намэнклятуры.

Палітычныя партыі

У 2001 г. палітычныя партыі як чыньнікі беларускае палітыкі страцілі той уплыў, які яны мелі, напрыклад, у 1996 г. Заняпад партыяў праявіўся ня толькі ў спадзе ўплывовасьці ды ўнутранай згуртаванасьці, але і ў іхнай колькасьці. Пасьля праведзенай Міністэрствам юстыцыі Беларусі перарэгістрацыі партыяў у краіне стала ўдвая меней: калі на пачатку 1997 г. у Беларусі было зарэгістравана 35 палітычных партыяў, то ў 2001 г. іх засталося 18. Без ажыцьцяўленьня парлямэнцкай дзейнасьці, пры неспрыяльным прававым рэжыме работы з грамадзтвам непадкантрольныя ўладзе партыі скіравалі свае рэсурсы не на дасягненьне праграмных мэтаў, а на адстойваньне канстытуцыйнай законнасьці, абарону правоў чалавека і грамадзянскіх свабод у краіне. На працягу апошніх чатырох год жыцьцяздольнасьць беларускіх партыяў вызначалася не папулярнасьцю іхных праграмных палажэньняў ці ўплывам на структуры дзяржаўнае ўлады, а актыўнасьцю ў рабоце з грамадзтвам, кантактамі партыйных лідэраў з замежнымі партнэрамі ды міжнароднымі структурамі.

ПРАВЫЯ

Традыцыйна правы флянг беларускай палітычнай сцэны займае БНФ «Адраджэньне». Дзейнасьць БНФ поруч зь іншымі партыямі ў Каардынацыйнай радзе дэмакратычных сілаў (КРДС) стала сьведчаньнем таго, што БНФ пачаў пазбаўляцца прэтэнзіяў на ролю арганізацыі, якая гуртуе ўсе незалежніцкія сілы. На пачатку падрыхтоўкі да прэзыдэнцкіх выбараў кіраўніцтва БНФ абмяркоўвала магчымасьць вылучэньня ўласнага кандыдата на пасаду прэзыдэнта. Але БНФ давялося адмовіцца ад гэтага пляну з прычыны нястачы мабілізацыйнага патэнцыялу і ўнутраных супярэчнасьцяў.

На пачатку выбарчай кампаніі БНФ ня меў і арганізацыйнага адзінства. 30 кастрычніка 1999 г. на другой сэсіі 6 зьезду БНФ «Адраджэньне» зьмяніўся лідэр: Зянона Пазьняка замяніў Вінцук Вячорка. З гэтым не пагадзілася прыхільнікі З. Пазьняка, у выніку чаго БНФ «Адраджэньне» раскалоўся на «Кансэрватыўна-хрысьціянскую партыю «Беларускі народны фронт»» (КХП БНФ) на чале з З. Пазьняком і «Грамадзкае аб’яднаньне «Беларускі народны фронт «Адраджэньне» (БНФ «Адраджэньне»), які ўзначаліў В. Вячорка. 13 верасьня 1999 г. Міністэрства юстыцыі зарэгістравала партыю КХП БНФ, а 18 лютага 2000 г. — грамадзкае аб’яднаньне БНФ «Адраджэньне». Падчас выбараў КХП БНФ вылучыла ўласнага кандыдата ў прэзыдэнты — З. Пазьняка, які не набраў дастатковай колькасьці подпісаў для рэгістрацыі й заклікаў сваіх прыхільнікаў нікога не падтрымліваць. БНФ «Адраджэньне» аддаў перавагу супольным дзеяньням з дэмакратычнымі сіламі.

Аб’яднаная грамадзянская партыя (АГП) да 1999 г. выконвала ролю цэнтрысцкае партыі, скіраванай перадусім на парлямэнцкую дзейнасьць. Нават пасьля рэфэрэндуму 1996 г. галоўным кірункам ейнай дзейнасьці было інтэлектуальнае забесьпячэньне дзейнасьці фракцыі лібэралаў «Грамадзянскае дзеяньне» ў Вярхоўным Савеце. У 1999 г., пасьля сьмерці намесьніка старшыні АГП Г. Карпенкі ды няўдалых акцыяў апазыцыі 16 траўня і 21 ліпеня 1999 г., АГП радыкалізавалася і ідэалягічна наблізілася да БНФ. Так, у партыйным дакумэнце «Шлях Беларусі да дэмакратыі», прынятым у сьнежні 1999 г., яна абвясьціла сябе «народнай партыяй», што не тыпова для лібэральнай. АГП стала больш актыўна ўдзельнічаць у вулічных акцыях. Пасьля зьмены кіраўніцтва ў красавіку 2000 г. і сыходу зь яе шэрагаў Юр’я Марозава, Уладзімера Навасяда, Васіля Шлындзікава і Леаніда Злотнікава АГП выступіла з ініцыятывай байкатаваньня выбараў у Палату прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу. Поруч з БНФ АГП адыгрывала ключавую ролю ў дзейнасьці Каардынацыйнай рады дэмакратычных сілаў на першых стадыях вылучэньня адзінай кандыдатуры на пасаду прэзыдэнта ад аб’яднанай апазыцыі.

ЦЭНТАР

Адмова беларускіх правых партыяў кантактаваць зь нелегітымнымі органамі ўлады прывяла да таго, што электарат цэнтрысцкіх сілаў, прадстаўлены сярэдняй клясай, інтэлігенцыяй, часткова намэнклятурай і работнікамі дзяржапарату, аказаўся слаба ахопленым уплывам дэмакратычных сілаў. АГП, ператварыўшыся зь лібэральнай у лібэральна-кансэрватыўную партыю, вызваліла нішу дзейнасьці цэнтрысцкіх сілаў для пралукашэнкаўскай Лібэральна-дэмакратычнай партыі Беларусі С. Гайдукевіча (створанай у 1995 г. з удзелам і на ўзор Лібэральна-дэмакратычнае партыі Расіі Ўладзімера Жырыноўскага), а таксама такіх новых палітычных актораў, як сацыяльна-лібэральнае грамадзкае аб’яднаньне «Яблык» Вольгі Абрамавай (таксама створанае пры падтрымцы аднайменнае расійскае партыі) ці Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада С. Шушкевіча.

ЛЕВЫЯ

Папулісцкая палітыка А. Лукашэнкі стварыла для левых у Беларусі праблему з ідэалягічным самавызначэньнем. Ува ўмовах неразьвітасьці прыватнага бізнэсу ў Беларусі аб’ектам прыкладаньня палітычнай энэргіі і сацыял-дэмакратаў, і прафсаюзаў стаў галоўны наймальнік — дзяржава. Таму левацэнтрысцкія сілы ў Беларусі прыцягваюць да сябе найменш радыкальную частку левага электарату, а таксама частку цэнтрысцкага. Між тым, наёмныя работнікі складаюць у Беларусі шматлікую сацыяльную базу, якая па-ранейшаму недастаткова задзеяная ў палітыцы. Па-першае, гэтаму замінае шматлікасьць беларускіх сацыял-дэмакратычных партыяў і лідэраў. Па-другое, значная частка працоўных не давярае новым партыям і аддае перавагу больш традыцыйным формам удзелу ў палітыцы, ініцыяваным начальствам альбо прафсаюзамі.

Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада) (БСДП (НГ) стала першай дэмакратычнай партыяй, якая адкалолася ад апазыцыі, згуртаванай у КРДС. Пэўныя разыходжаньні паміж БСДП (НГ) ды іншымі прадстаўнікамі апазыцыі акрэсьліліся яшчэ ўвесну 1999 г., калі плянаваліся выбары ў мясцовыя Саветы. АГП і БНФ пастанавілі ў іх ня ўдзельнічаць, а БСДП (НГ) дазволіла сваім чальцом вылучацца кандыдатамі, хаця і не ад партыі, а ў якасьці прыватных асобаў. Пры падрыхтоўцы акцыі «Байкот-2000», арганізаванай КРДС, пастанова аб’яднанай апазыцыі аб няўдзеле ў выбарах у Палату прадстаўнікоў была катэгарычнай і абавязковай для ўсіх чальцоў гэтай арганізацыі. Насуперак гэтай пастанове кіраўніцтва БСДП (НГ) адмовілася ад байкоту, прычым Цэнтральны камітэт БСДП (НГ) двойчы ўхваліў пастанову лідэра партыі Мікалая Статкевіча ўдзельнічаць у выбарах у ПП НС. М. Статкевіч у парлямэнт не патрапіў, а БСДП (НГ) ня толькі падарвала адзінства апазыцыі, але і сама апынулася на мяжы расколу. За ўдзел у выбарах сябры КРДС прагаласавалі за выключэньне БСДП (НГ) з сваіх шэрагаў, пакінуўшы прадстаўніцтва з правам дарадчага голасу для фракцыі БСДП (НГ) «За адзінства», якая байкот падтрымлівала. 20 лістапада 2000 г. пастановай паседжаньня гаркаму БСДП (НГ) лідэр гэтай фракцыі Аляксей Кароль за невыкананьне патрабаваньняў статуту быў выключаны з партыі, але ўжо праз 2 тыдні яго сяброўства ў партыі было ўзноўлена. Пасьля фармальнае адзінства партыі захавалася, але разыходжаньні паміж прыхільнікамі А. Караля і М. Статкевіча ня зьніклі.

Іншыя сацыял-дэмакратычныя партыі, за выняткам БСДГ С. Шушкевіча, калі не ўзначальваюцца прафсаюзнымі лідэрамі, то арганізацыйна зьвязаныя з прафсаюзамі. Сярод іх найбольш вядомыя Беларуская партыя працы (БПП) і Беларуская партыя жанчын «Надзея». 8 жніўня 2001 году, Беларуская партыя працы (БПП) на V зьезьдзе асудзіла прэзыдэнта Лукашэнку за падмену рашучых захадаў для выпраўленьня эканамічнага стану краіны папулісцкімі абяцанкамі. У заяве «Аб сацыяльна-эканамічнай сытуацыі ў Рэспубліцы Беларусі напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў» БПП выказалася за сыход А. Лукашэнкі і яго каманды з палітычнай арэны.

Найбольшую эвалюцыю ў Беларусі перажылі камуністы. Тая частка камуністаў, якая перайшла на бок улады, пераўтварылася ў яшчэ адну пралукашэнкаўскую арганізацыю і не скарыстала нават магчымасьці стварыць фракцыю ў парлямэнце. Апазыцыйная прэзыдэнту Партыя камуністаў беларуская на чале зь Сяргеем Калякіным, наадварот, адчула ўціск улады: ад адмоваў у прадстаўленьні памяшканьняў для партыйных мерапрыемстваў да паклёпаў і абвінавачаньняў у агентурнай дзейнасьці празь дзяржаўныя СМІ. Цяпер антылукашэнкаўскія камуністы адстойваюць прынцып разьдзяленьня ўладаў, шматпартыйнасьць, грамадзянскія правы і свабоды, а ў эканоміцы прапануюць раўнапраўнасьць розных формаў уласнасьці. Паводле ўласнага прызнаньня, лідэр беларускіх камуністаў С. Калякін лічыць сябе перадусім прафэсійным палітыкам, і толькі пасьля — камуністам. На прэзыдэнцкія выбары ён выйшаў у ролі дэмакратычнага кандыдата зь непартыйнай плятформай.

Шторазу пры неабходнасьці мабілізацыі сваіх прыхільнікаў беларускія партыі сутыкаюцца з патрэбай у стварэньні кааліцыі прадстаўнікоў усяго палітычнага спэктру — ад левых (камуністаў) да правых (нацыянальна скіраваных кансэрватараў). Тым ня менш, спробы ейнага стварэньня дагэтуль не прынесьлі ім спадзяванага выніку.

ПРАФСАЮЗЫ

Хаця наёмныя работнікі складаюць сацыяльную базу сацыял-дэмакратычных партыяў, іх падтрымкай імкнуцца заручыцца і прафсаюзы. За апошнія 5 год адбылася заўважная палітызацыя прафсаюзаў, а са студзеня 1999 г. супрацоўніцтва апазыцыі з прафсаюзамі пачало замацоўвацца нават дакумэнтальна^[136].

Сёньня ў Беларусі зарэгістравана 38 рэспубліканскіх прафсаюзаў і 16 прафсаюзаў прадпрыемстваў (установаў і арганізацыяў). Найбольш буйной паводле колькасьці застаецца Фэдэрацыя прафсаюзаў беларуская, якая аб’ядноўвае частку беларускіх прафсаюзаў і ўлучае 4,5 млн. чалавек.Аднак для бальшыні зь іх сяброўства ў прафсаюзе застаецца данінай савецкай традыцыі, калі работнікі дзяржпрадпрыемстваў уступалі ў прафсаюзы аўтаматычна пры прыёме на працу, незалежна ад уласнага жаданьня. Пры гэтым тэрытарыяльныя прафсаюзныя структуры традыцыйна маюць блізкія сувязі зь мясцовымі ўладамі. Калі ў 2000 г. А. Лукашэнка паспрабаваў зьмяніць кіраўніцтва некаторых галіновых прафсаюзаў, то сутыкнулся зь нечаканым супрацівам сваёй жа «вэртыкалі» на месцах, бо акурат «вэртыкальнікам» падпарадкоўваліся кіраўнікі прафсаюзных арганізацыяў на прадпрыемствах.

У тым жа годзе праводзілася праверка дзейнасьці ФПБ, падчас якой былі замарожаныя рахункі арганізацыі. Атака на кіраўніцтва ФПБ выклікала рэзкія заявы Міжнароднай арганізацыі працы.

Да эскаляцыі канфлікту паміж уладай і прафсаюзамі моцна спрычынілася пастанова прэзыдыюму ФПБ аб падтрымцы У. Ганчарыка, які вылучыўся кандыдатам на прэзыдэнцкіх выбарах. Пасьля яе ўзьдзеяньне рэжыму на ФПБ стала жарстчэйшым: ад дыскрэдытацыі ў СМІ да праверак фінансавай дзейнасьці ды запужваньняў пры дапамозе Канстытуцыйнага Суду^[137]. 12 студзеня 2001 г. Міністэрства юстыцыі распаўсюдзіла заяву з пагрозай пазбавіць ФПБ рэгістрацыі ў выпадку вылучэньня У. Ганчарыка кандыдатам у прэзыдэнты. Адным зь першых адказаў на зьяўленьне кандыдата ад прафсаюзаў стала спроба ўраду замарозіць сацыяльнае партнэрства: празь месяц пасьля ўзгадненьня пазыцыяў па пяцёх спрэчных пытаньнях Генэральнага пагадненьня на 2001—2003 гг. Савет міністраў перагледзеў сваю пазыцыю і прапанаваў прафсаюзам новы праект пагадненьня з рэзка скарочанай колькасьцю сацыяльных гарантыяў і нявыгаднымі для прафсаюзаў умовамі. У праекце былі таксама скарочаныя паўнамоцтвы прафсаюзаў для кантролю выкананьня заканадаўства аб працы.

Пасьля выбараў прэзыдыюм ФПБ накіраваў А. Лукашэнку не віншаваньні, але пажаданьні выконваць свае перадвыбарныя абяцаньні. Пры гэтым лідэры прафсаюзаў работнікаў дзяржаўных установаў, аховы здароўя выступілі з ініцыятывай скліканьня нечарговага пленуму ФПБ для адхіленьня У. Ганчарыка ад пасады старшыні ФПБ «з прычыны ўцягваньня прафсаюзу ў палітыку». Аднак на паседжаньні прэзыдыюму ФБП, які меў прыняць гэтую пастанову, яны апынуліся ў меншыні, і У. Ганчарык захаваў сваю сваю пасаду.

КРДС ПАСЬЛЯ IV КАНГРЭСУ ДЭМАКРАТЫЧНЫХ СІЛАЎ

Каардынацыйная рада дэмакратычных сілаў (КРДС) была ўтворана 6 партыямі й арганізацыямі як сталая кааліцыйная арганізацыя беларускай апазыцыі. КРДС заснавалі АГП, БНФ, Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная грамада), Асамблея дэмакратычных няўрадавых арганiзацыяў^[138], Кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў i грамадзянская iнiцыятыва «Хартыя’97». Кангрэс дэмакратычных сілаў адыгрывае ролю форуму, на зацьверджаньне якога выносяцца прынцыповыя для аб’яднанай беларускай апазыцыі пастановы. На першым кангрэсе дэмакратычных сілаў, які адбыўся 18—19 кастрычніка 1996 г., напярэдадні другога рэфэрэндуму, беларускае грамадзтва выказвалася ў абарону Канстытуцыі 1994 г. і супраць прэзыдэнцкай дыктатуры. На апошнім V Кангрэсе 18 жніўня 2001 г. шырокая грамадзянская кааліцыя канчаткова ўхваліла супольную стратэгію дзеяньняў на прэзыдэнцкіх выбарах. Для раскладу антылукашэнкаўскіх сілаў напярэдадні выбараў прынцыповае значэньне меў IV Кангрэс дэмакратычных сілаў, які прайшоў 2 ліпеня 2000 г. На IV Кангрэсе да КРДС далучыліся прадстаўнікі Кансультацыйнае рады апазыцыйных палiтычных партыяў — Беларускай партыі працы, Беларускай партыі жанчын «Надзея», Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады С. Шушкевіча, члены Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету 13 склiканьня, а таксама абласных i менскай гарадзкой КРДС. IV Кангрэс дэмакратычных сiлаў прыняў рэзалюцыю «Аб кансалiдацыi дэмакратычных сiлаў», у якой «для эфэктыўнай рэалiзацыi сумесных палiтычных пастановаў Кангрэсу дэмакратычных сiлаў» заклiкаў мясцовыя структуры арганiзацыяў — удзельнiцаў Кангрэсу прыступiць да стварэньня рэгiянальных каардынацыйных радаў дэмакратычных сiлаў у абласьцях, гарадах i раёнах, дзе яны яшчэ не створаныя.

Каб не дапусьціць легітымізацыі ўлады А. Лукашэнкі сваім удзелам у рабоце незаконна створаных дзяржаўных структур, на IV Кангрэсе дэмакратычных сілаў беларуская апазыцыя пастанавіла байкатаваць выбары ў Палату прадстаўнікоў. У якасьці прычыны гэтай пастановы была названая адмова ўладаў выканаць умовы правядзеньня законных, свабодных і справядлівых выбараў: наданьне парлямэнту рэальных паўнамоцтваў адзінага заканадаўчага органа; прывядзеньне выбарчага заканадаўства ў адпаведнасьць з эўрапейскімі стандартамі; забесьпячэньне апазыцыі доступу да дзяржаўных СМІ; спыненьне палітычных рэпрэсіяў, забесьпячэньне свабоды сходаў, мітынгаў і шэсьцяў, а таксама свабоды слова.

Насуперак чаканьням ініцыятараў стварэньня КРДС, гэтая структура ня стала адзіным каардынацыйным цэнтрам дзеяньняў усіх антылукашэнкаўскіх сілаў. Не аб’яднала беларускую апазыцыю і акцыя «Байкот-2000»: новы склад ПП НС быў пасьпяхова абраны, прычым у ім апынуліся асобныя дэмакратычныя кандыдаты, якім гэты посьпех каштаваў прыналежнасьці іх рухаў да аб’яднанай апазыцыі (В. Абрамава) ці нават членства ў партыі (У. Навасяд). Разыходжаньні ў стаўленьні да гэтай акцыі выклікалі канфлікты ўнутры самой КРДС. За адмову лідэра БСДП (НГ) М. Статкевіча падпісваць заяву аб асуджэньні выбараў КРДС выключыла ягоную партыю са свайго складу. У знак салідарнасьці з БСДП (НГ) паседжаньні КРДС ігнаравала Беларуская партыя працы. Дэзарганізоўвала Раду і пастанова IV Кангрэсу дэмакратычных сілаў аб наданьні права голасу грамадзкім аб’яднаньням, у тым ліку рэгіянальным і афіцыйна не зарэгістраваным. Прадстаўнікі БСДГ і Беларускай партыі жанчын «Надзея» неаднаразова прапускалі паседжаньні КРДС, бо іх адштурхоўваў роўны статус іхных партыяў зь непартыйнымі і незарэгістраванымі арганізацыямі. 29 траўня 2001 г. з-за непаразуменьняў у дыскусіі аб парадку вызначэньня пазыцыі адзінага кандыдата ў дачыненьнях з Расіяй выхадам з КРДС прыгразіла БСДГ С. Шушкевіча^[139]. Прадстаўнікі БСДГ і раней дэманстравалі незадаволенасьць адсутнасьцю кворуму, але якраз сыход гэтай партыі азначаў бы для КРДС канчатковую страту мандату на вылучэньне адзінага кандыдата ад апазыцыі. Між тым, на гэтым працэс распаду КРДС не спыніўся. 27 чэрвеня яе пакінула Беларуская партыя жанчын «Надзея». Паводле словаў лідэра партыі В. Палевіковай, гэта было выклікана парушэньнямі дамоўленасьцяў аб складзе «пяцёркі», у прыватнасьці тым, што некаторыя высокапастаўленыя функцыянэры АГП агітавалі далучыцца да «пяцёркі» новых кандыдатаў (А. Ярашука, Н. Машэраву).

НЕЗАЛЕЖНАЕ БЕЛАРУСКАЕ ГРАМАДЗТВА

Новай зьявай, не характэрнай для прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г., стаў актыўны ўдзел у палітыцы (у тым ліку, у перадвыбарнай кампаніі) грамадзкіх аб’яднаньняў. Паводле дадзеных Міністэрства юстыцыі, у Беларусі зарэгістравана 1900 грамадзкіх арганізацыяў. Фармальна, палітыка ня ёсьць сфэрай іх дзейнасьці, але фактычна за апошнія гады шмат якія арганізацыі трэцяга сэктару і нефармальныя дэмакратычныя рухі перажылі палітызацыю. Па-першае, дзяржаўная палітыка, скіраваная супраць інстытуцый «трэцяга сэктару», вымусіла шмат якія арганізацыі актыўней гуртавацца паміжсобку, каб супольнымі намаганьнямі адстойваць свае правы і знаходзіць рэсурсы на дзейнасьць. Па-другое, шмат якія НДА былі ўтвораныя пасьля канстытуцыйнага перавароту 1996 г. прадстаўнікамі апазыцыйных сілаў і насамрэч перасьледавалі палітычныя мэты, будучы рэакцыяй гэтых сілаў на ўскладненьне варункаў легальнай палітычнай дзейнасьці.

Першымі палітычнымі de facto і грамадзкімі de jure арганізацыямі сталі моладзевыя аддзяленьні палітычных партыяў: «Маладая Грамада» — атожылак БСДП (НГ), «Малады Фронт» — БНФ, «Грамадзянскі Форум» — АГП. Многія прадэмакратычныя НДА паўсталі самастойна, без удзелу партыяў, але прытрымліваюцца выразнай палітычнай пазыцыі. Такія аб’яднаньні, як «Хартыя’97», Асамблея і «Рэгіянальная Беларусь», занялі правы флянг палітычнага поля — паміж БНФ «Адраджэньне» і АГП.

Паколькі прававыя ўмовы дзейнасьці арганізацыяў трэцяга сэктару ў Беларусі не спрыяюць грамадзянскай актыўнасьці, а атрыманьне сродкаў на дзейнасьць дробнымі і рэгіянальнымі арганізацыямі дагэтуль застаецца праблематычным, то неабходнай умовай іх дзейнасьці стала ўменьне наладжваць кантакты паміжсобку і з замежнымі партнэрамі. Пасьля закрыцьця ў Беларусі фонду Сораса ягоную сфэру занялі такія рэсурсныя цэнтры, як «Аб’яднаны шлях», Асамблея, Інстытут дэмакратыі ўва Ўсходняй Эўропе, Цэнтар «Супольнасьць» ды інш. Каардынацыя рэгіянальных арганізацыяў ды нефармальных ініцыятываў прывяла да зьяўленьня такіх структур, як «Ратуша» ў Горадні, «Контур» у Віцебску, «Вежа» ў Берасьці, «Кола сяброў» у Магілёве і г.д.

Павелічэньне колькасьці і ролі недзяржаўных арганізацыяў дэмакратычнай арыентацыі (2—3 сьнежня 1999 г., калі адбыўся ІІІ Кангрэс Асамблеі, у ейным складзе было 430 арганізацыяў) адлюстравалася ў пастанове Асамблеі аб рэгістрацыі і ўдзеле ў прэзыдэнцкіх выбарах 2001 г. Новы старшыня Асамблеі Алесь Бяляцкі заявіў, што трэці сэктар павінен узяць на сябе звычайную для грамадзкіх арганізацыяў на выбарах ролю — назіраньне за выбарамі, удзел у рабоце выбарчых камісіяў і прыцягненьне да выбараў моладзі.

Паказальнай зьявай для сучаснай беларускай палітыкі стала грамадзянская ініцыятыва «Хартыя’97», якая дагэтуль ня мае ні юрыдычнага статусу, ні выразнай структуры. У лістападзе 1997 г. яна паўстала ў выглядзе ініцыятывы для аказаньня юрыдычнай дапамогі грамадзянам, правядзеньня масавых мерапрыемстваў, апэратыўнага інфармаваньня і рэагаваньня грамадзтва на незаконныя дзеяньні беларускіх уладаў. Ня будучы партыяй, «Хартыя’97» стварыла ідэйную глебу для каардынацыі дзейнасьці незадаволенай рэжымам расійскамоўнай часткі грамадзтва і пачала прэтэндаваць на ролю адной з найбольш уплывовых сілаў у КРДС.

Напярэдадні выбараў беларускія НДА займаліся ўсімі відамі перадвыбарнай дзейнасьці: ад мабілізацыі й назіраньня да збору подпісаў і агітацыі. Акрамя гэтага, яны ўдзельнічалі ў вызначэньні выбарчай стратэгіі дэмакратычных сілаў. 13 жніўня паміж двума дэмакратычнымі кандыдатамі ў прэзыдэнты й шырокай грамадзянскай кааліцыяй было падпісана пагадненьне «Аб узаемных забавязаньнях адзінага кандыдата і шырокай грамадзкай кааліцыі ў пэрыяд і пасьля выбараў Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі». Пры гэтым розьніцы паміж палітычнымі і грамадзкімі суб’ектамі «шырокай грамадзкай кааліцыі» не праводзілася. Адзінства беларускай апазыцыі і стала галоўнай ейнай перамогай на прэзыдэнцкіх выбарах.

АФІЦЫЙНЫЯ ЎЛАДЫ

Прэзыдэнт Лукашэнка, рыхтуючыся да выбараў, ажыцьцявіў кадравыя перастаноўкі ў Міністэрстве ўнутраных справаў і Радзе бясьпекі. Таксама ён стараўся прадухіліць удзел у кампаніі прамыслова-эканамічнай эліты. Грунтоўныя зьмены ў Лукашэнкавым атачэньні пачаліся задоўга да выбараў. 27 лістапада 2000 г. былі звольнены старшыня КДБ У. Мацкевіч і генпракурор А. Бажэлка. В. Шэйман быў выведзены з Рады бясьпекі і прызначаны генпракурорам. На пасаду міністра абароны быў ізноў прызначаны Л. Мальцаў. Былы начальнік службы бясьпекі прэзыдэнта У. Навумаў, які некалі ўзначальваў спэцпадразьдзяленьне Міністэрства ўнутраных справаў «Алмаз», атрымаў пасаду міністра ўнутраных справаў. КДБ узначаліў былы начальнік службы бясьпекі прэзыдэнта Л. Ерын.

Прызначэньне былога першага намесьніка міністра ўнутраных справаў М. Удавікова на пасаду намесьніка дзяржсакратара Рады бясьпекі сьведчыла пра часовае зьніжэньне ўплыву аднаго з найбліжэйшых паплечнікаў А. Лукашэнкі В. Шэймана, якога замяніў на пасадзе дзяржсакратара Рады бясьпекі У. Латыпаў. Пазыцыі былога міністра ўнутраных справаў Ю. Сівакова, падчас працы якога на гэтай пасадзе адбыліся гучныя скандалы, выкліканыя зьнікненьнем вядомых у Беларусі людзей, істотна не пахіснуліся: 13 лістапада 2000 г. ён быў прызначаны намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта.

Ня ўсе перадвыбарныя перастаноўкі гарантавана ўзмацнялі становішча Лукашэнкі напярэдадні выбараў. Ад яго аддаліліся яго былыя паплечнікі, добра знаёмыя зь «непублічнымі» сфэрамі дзейнасьці беларускага прэзыдэнта (Іван Ціцянкоў, Алег Бажэлка, Віктар Лагвінец).

Адразу пасьля выбараў А. Лукашэнка зрабіў шэраг адставак і прызначэньняў. 12 верасьня ўказам прэзыдэнта ў адстаўку адпраўлены кіраўнік прэзыдэнцкай Адміністрацыі Міхаіл Мясьніковіч. На месца М. Мясьніковіча прызначаны кіраўнік Рады Бясьпекі, нядаўні міністар замежных справаў Урал Латыпаў, сам Мясьніковіч быў пераведзены на пасаду памочніка прэзыдэнта ў асаблівых даручэньнях. Новым кіраўніком Рады Бясьпекі стаў былы кіраўнік службы бясьпекі прэзыдэнта Генадзь Нявыглас. Першы намесьнік кіраўніка Адміністрацыі, ваяўнічы русафіл Уладзімер Замяталін быў таксама адпраўлены ў адстаўку. Першым намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта прызначаны былы першы намесьнік дзяржаўнага сакратара Рады Бясьпекі, кадравы работнік спэцслужбаў Станіслаў Князеў. Яшчэ адным намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі стаў Леанід Козік, які да гэтага працаваў намесьнікам прэм’ер-міністра. У першай дэкадзе кастрычніка быў прызначаны новы прэм’ер-міністар Генадзь Навіцкі — міністар архітэктуры і будаўніцтва ўва ўрадзе У. Ярмошына. У адрозьненьне ад У. Ярмошына, Г. Навіцкі, зямляк А. Лукашэнкі, які прыйшоў ўва ўладу разам зь яго абраньнем у 1994 г., ніяк не праявіў сябе ў якасьці публічнага палітыка і вызначаўся адсутнасьцю асабістых сувязяў з расійскім кіраўніцтвам (сфэра будаўніцтва, у якой зрабіў кар’еру Навіцкі, за часоў існаваньня СССР адміністрацыйна падпарадкоўвалася Менску, а не Маскве).

На прэс-канфэрэнцыі з нагоды пераабраньня А. Лукашэнка заявіў, што прынцыповых зьменаў у палітычным курсе краіны не плянуецца. У эканоміцы ім была паабяцаная лібэралізацыя пры дзяржаўнай падтрымцы дробнага й сярэдняга бізнэсу ды захаваньні ранейшага аб’ёму сацыяльных гарантыяў. У палітыцы — працяг барацьбы з карупцыяй, павышэньне ролі ўраду, умацаваньне партыйнай сыстэмы і дзяржаўная падтрымка СМІ. У вонкавай палітыцы — захаваньне курсу на інтэграцыю з Расіяй.

ВЫСНОВЫ

Пры заўважных перагрупаваньнях у стане беларускай апазыцыі захаваўся ранейшы балянс сілаў. Сыстэма ўлады застаецца па-ранейшаму самадастатковай і ня мае патрэбы ў выразнай ідэалёгіі. Сыстэму апазыцыі аб’ядноўвае перадусім непрыняцьцё сфармаванай сыстэмы дзяржаўных улады.

Няздольнасьць партыяў нацыянальна-кансэрватыўнай, камуністычнай і сацыял-дэмакратычнай арыентацыі здабыць уладу паасобку вымусіла іх стварыць супольную кааліцыю. Пры гэтым ідэалягічнае самавызначэньне беларускіх партыяў становіцца ўсё больш умоўным, бо яно адбываецца ўва ўмовах дыфузіі партыйнай сыстэмы з трэцім сэктарам. На пачатак выбарчай кампаніі 2001 г. грамадзкія аб’яднаньні й нават незарэгістраваныя грамадзянскія ініцыятывы набылі ў КРДС роўны статус з палітычнымі партыямі. Мяжа паміж палітычнымі і непалітычнымі арганізацыямі стала яшчэ больш плыннай, бо сфэра дзейнасьці партыяў стала асвойвацца непартыйнымі грамадзка-палітычнымі ўтварэньнямі, што працавалі на выбарах пад кіраўніцтвам штабоў апазыцыйных кандыдатаў. Праз уласныя структуры яны стваралі арганізацыйную аснову прэзыдэнцкай кампаніі, забясьпечвалі (ці, прынамсі, мусілі забясьпечваць) мабілізацыю розных групаў насельніцтва, працавалі з выбарчымі камісіямі — рабілі тое, што партыі робяць для ўласных вылучэнцаў. Упершыню з апазыцыйнымі сіламі сталі гуртавацца прадстаўнікі намэнклятуры, хаця гэты хаўрус ня стаў дастаткова дзейсным, а сама стаўка была прадыктаваная ня строгім палітычным разьлікам, а асабістым візіянэрствам некаторых дэмакратычных лідэраў.

Працэс адбору кандыдатаў

Выбары 2001 г. давалі апанэнтам А. Лукашэнкі большы шанец прыйсьці да ўлады, чымся працэдура імпічмэнту прэзыдэнта ў 1996 г. ці альтэрнатыўная прэзыдэнцкая кампанія 1999 г. Тым ня менш, дэмакратычныя сілы сутыкнуліся з праблемамі, якія яны ня здолелі пераадолець цягам выбарчага маратону.

Першай і галоўнай праблемай для дэмакратычных сілаў стаў пошук уласнага лідэра, здольнага перамагчы А. Лукашэнку на выбарах. З палітыкаў, якія прэтэндавалі на пасаду прэзыдэнта на выбарах 2001 г., усяго два — Зянон Пазьняк і Віктар Цярэшчанка, калі не лічыць Лукашэнку — вылучаліся кандыдатамі ў прэзыдэнты ў 1994 г. Але і першы, і другі не маглі разьлічваць на падтрымку з боку аб’яднанай апазыцыі і шырокай кааліцыі дэмакратычных сілаў. Выбар гэтых сілаў быў зроблены на карысьць двух былых намэнклятурнікаў — лідэра Фэдэрацыі прафсаюзаў У. Ганчарыка і былога кіраўніка Гарадзенскай вобласьці С. Домаша, вылучанага грамадзкім аб’яднаньнем «Рэгіянальная Беларусь».

ВЫЛУЧЭНЬНЕ КАНКУРЭНТАЎ А. ЛУКАШЭНКІ НА ВЫБАРАХ

Як улада, так і апазыцыя пачалі перадвыбарную кампанію задоўга да рэгістрацыі кандыдатаў. Яшчэ 22 сьнежня 2000 г. Сяргей Гайдукевіч і Міхаіл Чыгір былі запрошаны ў студыю расійскага тэлеканала ОРТ на запіс праграмы «Здесь и сейчас» А. Любімава як патэнцыйныя кандыдаты на пасаду прэзыдэнта Беларусі на выбарах 2001 г.

Праблема вызначэньня адзінага кандыдата ад аб’яднанай апазыцыі была ўзьнята адначасова з пытаньнем аб падрыхтоўцы да выбараў — адразу пасьля восеньскіх выбараў у ПП НС. 15 сьнежня 2000 г. Каардынацыйная рада дэмакратычных сілаў абмеркавала кандыдатуры трох прэтэндэнтаў на ўдзел у прэзыдэнцкіх выбарах: экс-прэм’ера М. Чыгіра, лідэра грамадзкага аб’яднаньня «Рэгіянальная Беларусь» С. Домаша і вылучанага Фэдэрацыяй прафсаюзаў беларускай і Рэспубліканскай партыяй працы старшыні ФПБ У. Ганчарыка. Выбар паміж імі быў праблематычным, бо кожны з трох кандыдатаў паасобку меў слабыя бакі. С. Домашу дзяржаўныя СМІ навязвалі вобраз радыкальнага апазыцыянэра, зьвязанага з БНФ, што магло адштурхнуць «нявызначаных» выбарцаў. Вылучэньню адзіным М. Чыгіра заміналі крымінальныя справы, распачатыя ўладамі ў 1999 г. супраць яго, а зь лютага 2001 г. — і супраць ягонага сына. Не на карысьць М. Чыгіру быў таксама ўдзел у выбарах у Палату прадстаўнікоў падчас акцыі «Байкот-2000», а таксама пражываньне ў Маскве, якое магло зашкодзіць яго рэгістрацыі ў якасьці кандыдата (згодна з арт. 80 Канстытуцыі, кандыдат у прэзыдэнты павінен няспынна жыць на тэрыторыі Беларусі на працягу 10 апошніх год перад вылучэньнем). КРДС мелася вызначацца з адзіным кандыдатам да моманту рэгістрацыі, прычым гэтае вызначэньне мусіў зацьвердзіць чарговы V Кангрэс дэмакратычных сілаў. Акрамя прадстаўнікоў ад КРДС, пра свой намер выставіць свае кандыдатуры на будучых прэзыдэнцкіх выбарах на 15 сьнежня 2000 г. заявілі С. Гайдукевіч і С. Калякін.

Паралельна з КРДС пытаньне аб адзіным кандыдату абмяркоўвалася ў партыях. Сваё бачаньне гэтага пытаньня выказаў былы лідэр АГП С. Багданкевіч. Яшчэ ў студзені 2001 г. ён прапанаваў, каб узгадненьне кандыдатуры прайшло на падставе бягучага рэйтынгу і выбарчых пэрспэктываў, прычым да рэгістрацыі кандыдатаў. Паводле сцэнару С. Багданкевіча, усе астатнія апазыцыйныя палітыкі павінны былі ўвайсьці ў кааліцыйную каманду «ўзгодненага» кандыдата. Зацьвердзіць вылучэньне адзінага кандыдата мусіў Кангрэс дэмакратычных сілаў, але пры ўмове, што Кангрэс будзе арганізаваны не КРДС, якая прадстаўляе правацэнтрысцкія сілы, а пад эгідай шырэйшай грамадзянскай кааліцыі.

Вылучэньне кандыдата абмяркоўвалася ня толькі кааліцыйнымі структурамі, але й партыямі. БНФ «Адраджэньне» на чарговым сойме 13 студзеня 2001 г. пастанавіў, што кандытат ад дэмакратычнай каалiцыі павiнен быць вызначаны праз пагадненьне як мага шырэйшага кола дэмакратычных сілаў. Ключавым момантам у вызначэньні меў стаць Кангрэс дэмакратычных сiлаў. КХП БНФ таксама заяўляла аб падтрымцы адзінага кандыдата ад апазыцыі, але 18 лютага Соймавая канфэрэнцыя КХП БНФ вылучыла кандыдатам у прэзыдэнты З. Пазьняка.

У красавіку зьявіліся чуткі, нiбыта БНФ зьбіраецца байкатаваць прэзыдэнцкiя выбары. Між тым, БНФ настойваў на хутчэйшым вызначэньні адзінага кандыдата, бо лічыў недапушчальным збор подпiсаў за некалькiх прэтэндэнтаў паасобку. 9—10 чэрвеня падчас чарговага Сойму Грамадзкага аб’яднаньня БНФ «Адраджэньне» i Партыi БНФ было адзначана, што Кангрэс дэмакратычных сiлаў Беларусi павiнен прайсьцi як мага хутчэй, але нi ў якiм разе не пасьля рэгiстрацыі ў Цэнтравыбаркаме кандыдатаў у прэзыдэнты.

4 лютага 2001 г., калі стала відавочна, што працэс вылучэньня адзінага кандыдата ад апазыцыі зацягнуўся, АГП прыняла новую канцэпцыю вызначэньня, дзе прызнала існаваньне двух цэнтраў апазыцыі: Каардынацыйнай рады дэмакратычных сілаў і Фэдэрацыі прафсаюзаў беларускай. Адначасова замест вылучэньня адзінага кандыдата было вырашана выпрацаваць адзіны плян дзеяньняў.

Пытаньне аб падтрымцы адзінага кандыдата паглыбіла ўнутраныя супярэчнасьці ў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная грамада). А. Кароль, лідэр унутрыпартыйнай фракцыі «За адзінства», заклікаў аднапартыйцаў галасаваць за С. Домаша, у той час як старшыня партыі М. Статкевіч прапанаваў ім вызначацца самастойна. Хаця цэнтральнае кіраўніцтва партыі падтрымала лідэра БСДП (НГ) М. Статкевіча, на 5 пазачарговым партыйным зьезьдзе на баку А. Караля выступілі партыйныя структуры Магілёўскай і Гарадзенскай вобласьці.

Бюро ЦК Партыі камуністаў беларускай пасьлядоўна падтрымлівала У. Ганчарыка. 22 ліпеня ЦК ПКБ афіцыйна зацьвердзіў пастанову лідэра партыі С. Калякіна аб яго падтрымцы.

У ліпені апазыцыйныя сілы ізноў заявілі пра сваё імкненьне завершыць працэс вызначэньня адзінага кандыдата. 4 ліпеня Палітсавет АГП прыгразіў адклікаць сваіх чальцоў з камандаў кандыдатаў «пяцёркі» ў тым выпадку, калі працэдура вылучэньня адзінага кандыдата ня будзе вызначана імі да 15 ліпеня. Калі кандыдаты ня здолеюць самастойна вылучыць з свайго складу «найгаднейшага», АГП прапанавала сфармаваць калегію выбарцаў з сотні аўтарытэтных партыйных ды грамадзкіх дзеячаў і абраць адзінага мэтадам галасаваньня. У выпадку нязгоды дэмакратычных кандыдатаў прыняць такія ўмовы вылучэньня «адзінага» АГП абяцала адмовіць у падтрымцы ўсёй пяцёрцы і падтрымаць іншага кандыдата.

Ня менш жорсткую пазыцыю заняў аргкамітэт Кангрэсу дэмакратычных сілаў. 10 ліпеня ён пастанавіў, што калі кандыдаты ня вызначацца з «адзіным» да 15 ліпеня, то ён зробіць гэта самастойна.

ПЕРАДВЫБАРНАЯ КААЛІЦЫЯ ДЭМАКРАТЫЧНЫХ КАНДЫДАТАЎ

Пры канцы 2000 г. да тройкі «С. Домаш, М. Чыгір і У. Ганчарык» далучыўся П. Казлоўскі. 25 красавіка аформілася «пяцёрка»: пра дамоўленасьць аб каардынацыі дзеяньняў дзеля перамогі на выбарах заявілі У. Ганчарык, С. Домаш, М. Чыгір, П. Казлоўскі і С. Калякін. Пры гэтым разглядалася магчымасьць далучэньня да «пяцёркі» Людмілы Карпенкі — удавы былога старшыні Нацыянальнага выканаўчага камітэта Г. Карпенкі, а Палітсавет АГП таксама абмяркоўваў вылучэньне кандыдатуры аднаго з сваіх кіраўнікоў — Аляксандра Дабравольскага. Жаданьне далучыцца да яе выказвалі В. Цярэшчанка і А. Ярашук.

На першай сумеснай прэсавай канфэрэнцыі 3 траўня кандыдаты «пяцёркі» абвясьцілі, што будуць узаемадзейнічаць пры падрыхтоўцы й правядзеньні выбараў. Да абраньня адзінага кандыдаты «пяцёркі» працавалі адзіным фронтам. 12 чэрвеня яны зьвярнуліся з адкрытым лістом да старшыняў абласных, гарадзкіх і раённых выканкамаў, кіраўнікоў прадпрыемстваў і арганізацыяў, у якім заклікалі іх забясьпечыць строгае выкананьне заканадаўства пры фармаваньні выбарчых камісіяў і ў працэсе галасаваньня і падліку галасоў.

Канчатковая пастанова пра выбар адзінага канкурэнта А. Лукашэнку неаднаразова пераносілася. 27 чэрвеня на закрытым паседжаньні «пяцёрка» пастанавіла вызначыцца з «адзіным» самастойна да 15 ліпеня. Аднак і 15 ліпеня рашэньне не было прынята.

Жадаючы вызначыцца з «адзіным» самастойна і пры гэтым захаваць адзінства, кандыдаты зьвярнуліся да канфідэнцыйнага мэмарандуму, падрыхтаванага 8 ліпеня International Republican Institute. У мэмарандуме былі прадстаўлены рэйтынгі кожнага кандыдата сярод ягонага электарату, а таксама выбарцаў, схільных галасаваць за іншых кандыдатаў.

З табліцы відаць, што беларускія выбарцы аказаліся даволі пасьлядоўнымі ў сваіх сымпатыях: тыя, хто аддаваў перавагу А. Лукашэнку, цьвёрда адмаўлялі ў падтрымцы «пяцёрцы». Прыхільнікі кандыдатаў правай часткі палітычнага спэктру (С. Домаш, М. Чыгір) не сымпатызавалі левым (П. Казлоўскі і С. Калякін), і наадварот. Пры гэтым найменшы адмоўны рэйтынг меў У. Ганчарык. Ягоная фігура аказалася здольнай перацягнуць галасы прыхільнікаў іншых кандыдатаў і галасы тых, хто ня вызначыўся. Гэта і абумовіла выбар Ганчарыка на сходзе «пяцёркі» 21 ліпеня. Між тым, мэмарандум абыйшоў увагай такія пазыцыі, як мабілізацыйны патэнцыял штабоў розных кандыдатаў і гатоўнасьць чальцоў штабоў розных камандаў працаваць на іншых кандыдатаў «пяцёркі». Іншымі словамі, пастанова пра выбар Ганчарыка была прынятая без уліку мабілізацыйнага патэнцыялу яго каманды.

25 ліпеня чальцы «пяцёркі» пацьвердзілі гатоўнасьць працаваць на перамогу У. Ганчарыка. С. Калякін і П. Казлоўскі заявілі, што ня будуць дамагацца перагляду пастановы, прынятай імі 21 ліпеня. Пры гэтым П. Казлоўскі заклікаў кандыдатаў М. Марыніча і Л. Сініцына падтрымаць на выбарах У. Ганчарыка.

13 жніўня было падпісана пагадненьне паміж прэтэндэнтамі С. Домашам, У. Ганчарыкам і шырокай грамадзянскай кааліцыяй аб прынцыпах пабудовы будучай дэмакратычнай беларускай дзяржавы. У пагадненьні «Аб узаемных забавязаньнях адзінага кандыдата і шырокай грамадзянскай кааліцыі ў пэрыяд і пасьля выбараў Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі» было абумоўлена аднаўленьне дэмакратычнай сыстэмы ўлады: пераразьмеркаваньне паўнамоцтваў паміж галінамі ўлады на карысьць заканадаўчай і судовай уладаў, забесьпячэньне незалежнасьці СМІ, правядзеньне парлямэнцкіх выбараў, а таксама выбараў у мясцовыя Саветы па зьмешанай прапарцыянальна-мажарытарнай сыстэме; ажыцьцяўленьне шматвэктарнай вонкавай палітыкі; наданьне значнай ўвагі разьвіцьцю культуры, мовы і вяртаньне нацыянальна-гістарычнай сымболікі. Палітычныя партыі ды грамадзкія арганізацыі, якія падпісалі пагадненьне, узялі на сябе абавязак прыкласьці ўсе намаганьні для абраньня прэзыдэнтам адзінага кандыдата ад дэмакратычных сілаў, а пасьля, у выпадку яго перамогі, спрыяць у правядзеньні рэформаў у краіне. Дамову падпісалі У. Ганчарык, С. Домаш, П. Казлоўскі, С. Калякін, М. Марыніч, М. Чыгір, А. Ярашук, а таксама буйныя палітычныя і грамадзкія дзеячы: С. Шушкевіч (Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада), В. Вячорка (БНФ), А. Бухвостаў (Беларуская партыя працы), А. Лябедзька (АГП), В. Лявонаў («За новую Беларусь»), А. Мілінкевіч («Рэгіянальная Беларусь») ды інш.

М. Чыгір, П. Казлоўскі, С. Калякін, М. Марыніч, А. Ярашук і У. Ганчарык запатрабавалі ад С. Домаша, каб той адмовіўся ад падпісаньня пагадненьня і зьняў сваю кандыдатуру на карысьць адзінага кандыдата У. Ганчарыка без усялякіх умоваў. Аднак у выніку перамоваў палітыкі былі вымушаныя пагадзіцца з патрабаваньнямі С. Домаша і лідэраў шэрагу апазыцыйных партыяў і падпісаць праект пагадненьня, узгоднены 11 жніўня. 17 жніўня Міністэрства юстыцыі, спасылаючыся на артыкулы Канстытуцыі 1996 г., дзе акрэсьліваюцца выключныя паўнамоцтвы прэзыдэнта, зрабіла заяву аб юрыдычнай нікчэмнасьці пагадненьня паміж кандыдатамі, бо, маўляў, яно ўздымае пытаньне аб зьмене канстытуцыйнага ладу і заклікае да парушэньня Асноўнага Закону краіны. КДБ Беларусі распаўсюдзіў іншую заяву, у якой адзначыў, што фармальна пагадненьне не супярэчыць заканадаўству, але азначае «пачатак прапагандысцкага забесьпячэньня прызнаньня несапраўднымі вынікаў выбараў у выпадку перамогі на іх А. Лукашэнкі».

РЭГІСТРАЦЫЯ Ў ЦЭНТРАВЫБАРКАМЕ

Да 15 чэрвеня Цэнтравыбаркам прымаў сьпісы ўдзельнікаў ініцыятыўных групаў, якія займаліся зборам подпісаў у падтрымку кандыдатаў; да 21 ліпеня ў ЦВК падаваліся подпісы за кандыдатаў; 14 жніўня адбылася рэгістрацыя кандыдатаў.

Дзеля рэгістрацыі прэтэндэнты павінны былі за 3 тыдні набраць і перадаць у Цэнтравыбаркам ня менш за 100 тыс. подпісаў. Эфэктыўнасьць збору подпісаў залежала ад складу ініцыятыўных групаў, бо толькі чальцы ініцыятыўных групаў маглі ім займацца. На стан на 18 гадзін 15 чэрвеня, калі завершыўся тэрмін падачы ў Цэнтральную камісію па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў сьпісаў ініцыятыўных групаў па вылучэньні кандыдатаў у прэзыдэнты, акрэсьліліся 25 кандыдатаў у прэзыдэнты:

Сяргей Антончык, лідэр незарэгістраванай арганізацыі «Рабочая самадапамога»;

Сямён Домаш, лідэр незарэгістраванага аб’яднаньня «Рэгіянальная Беларусь»;

Юры Данькоў, дэпутат Мінскага гарадзкога савета, прадпрымальнік;

Сяргей Гайдукевіч, лідэр Лібэральна-дэмакратычнай партыі і блёку «Новая Беларусь — Адзінства»;

Уладзімер Ганчарык, лідэр Фэдэрацыі прафсаюзаў беларускай;

Павал Казлоўскі, былы міністар абароны, старшыня грамадзкай арганізацыі «Міжнародны фонд рэабілітацыі здароўя былых вайскоўцаў»;

Леанід Калугін, генэральны дырэктар ЗАТ «Атлянт»;

Сяргей Калякін, лідэр Партыі камуністаў беларускай;

Канстанцін Канановіч, інжынэр электроннай тэхнікі, юрыст, часова беспрацоўны;

Яўген Крыжаноўскі, галоўны рэжысэр тэатру сатыры й гумару «Хрыстафор»;

Ніна Лабанава, бібліятэкар Беларускага дзяржаўнага эканамічнага ўнівэрсытэту;

Уладзімер Лапцэвіч, пэнсіянэр;

Валер Леванеўскі, прадпрымальнік;

Аляксандар Лукашэнка, дзейны прэзыдэнт;

Аляксей Ляшко, дырэктар таварыства з абмежаванай адказнасьцю «Ліпень»;

Міхаіл Марыніч, надзвычайны і паўнамоцны пасол Беларусі ў Латвіі, Эстоніі ды Фінляндыі па сумяшчальніцтве;

Наталя Машэрава, дэпутат Палаты прадстаўнікоў;

Мікалай Мякека, віцэ-прэзыдэнт міжнароднай асацыяцыі «Абарона правоў чалавека»;

Зянон Пазьняк, лідэр КХП БНФ;

Леанід Сініцын, былы кіраўнік Адміністрацыі прэзыдэнта, былы віцэ-прэм’ер, віцэ-прэзыдэнт грамадзкага аб’яднаньня «Сацыяльныя тэхналёгіі» (прэзыдэнтам гэтага аб’яднаньня аказаўся Аляксандар Фядута);

Сяргей Скрабец, дэпутат Палаты прадстаўнікоў, кіраўнік ЗАТ «Гандлёвы Дом БелБабаеўскае»;

Валянцін Сямак, прадпрымальнік, афіцэр запасу КДБ;

Віктар Цярэшчанка, дэпутат Вярхоўнага Савету 13 скліканьня, генэральны дырэктар сумеснага беларуска-нямецкага прадпрыемства «Міжнародны інстытут мэнэджмэнту» (МІМ-Беларусь);

Міхаіл Чыгір, былы прэм’ер-міністар;

Аляксандар Ярашук, старшыня рэспубліканскага камітэту Беларускага прафсаюзу работнікаў аграпрамысловага комплексу.

21 ліпеня завяршыўся прыём тэрытарыяльнымі выбарчымі камісіямі подпісаў у падтрымку прэтэндэнтаў на пост прэзыдэнта. Частка прэтэндэнтаў на ўдзел у выбарах у якасьці кандыдатаў выйшла з барацьбы яшчэ раней. 19 чэрвеня ЦВК адмовіла ў рэгістрацыі ініцыятыўным групам грамадзян па вылучэньні кандыдатамі ў прэзыдэнты А. Ляшка і У. Лапцэвіча. Для А. Ляшка перашкодай стала тое, што ён нарадзіўся ў Расіі (Рэспубліка Комі), а паводле арт. 80 Канстытуцыі, прэзыдэнтам Беларусі можа быць толькі грамадзянін Беларусі па нараджэньні (цікава, што Цэнтравыбаркам без праблемаў зарэгістраваў Яўгена Крыжаноўскага, які нарадзіўся на Ўкраіне ў горадзе Мікалаеў). У выпадку У. Лапцэвіча сьпіс чальцоў ініцыятыўнай групы аказаўся яго асабістай выдумкай. Роўна празь месяц C. Антончык, абвясьціўшы, што сабраў 116 тыс. подпісаў, зьняў сваю кандыдатуру і ўвайшоў у выбарчы штаб М. Марыніча. Сваё рашэньне С. Антончык патлумачыў імкненьнем паказаць супернікам прыклад добрасумленнага пошуку супольнага кандыдата. 21 ліпеня ў якасьці кандыдата, за якога было здадзена болей за 100 тыс. подпісаў, старшыня ЦВК Л. Ярмошына магла назваць толькі А. Лукашэнку. Усяго ЦВК зарэгістравала 22 ініцыятыўныя групы кандыдатаў у прэзыдэнты. 11 з 17 прэтэндэнтаў заявілі, што набралі 100 тыс. подпісаў. Пры гэтым подпісы ў ЦВК прадставілі 16 кандыдатаў.

Аспрэчыць падлік подпісаў зьбіраліся М. Чыгір, В. Цярэшчанка, З. Пазьняк (чальцы ініцыятыўнай групы З. Пазьняка згубілі частку подпісаў з-за таго, што рэгістравалі подпісы ў раёнах, дзе яны былі сабраныя, а не па месцы жыхарства іх уладальнікаў).

8 жніўня Цэнтравыбаркам разгледзеў скаргі М. Марыніча і Л. Сініцына і адмовіў ім у прэтэнзіі на ўдзел у працягу выбарчай кампаніі. 25 ліпеня Сініцын падаў у ЦВК яшчэ 25 000 подпісаў, якія папрасіў далучыць да ўжо здадзеных. ЦВК адмовілася прыняць подпісы, пададзеныя пасьля ўстаноўленага тэрміну 20 ліпеня. 7 жніўня Л. Сініцын накіраваў у ЦВК другую заяву з копіямі расьпісак, завераных намесьнікамі старшыняў мясцовых выканкамаў аб прыёме падпісных лістоў па вылучэньні Л. Сініцына, якія, нібыта, не былі ўлічаныя ў выніковых пратаколах па Магілёўскай вобласьці. ЦВК устанавіла, што згаданыя ў заяве асобы не працуюць у пазначаных выканкамах і накіравала прынятыя дакумэнты ў пракуратуру. М. Марыніч падаў заяву з просьбай далучыць да раней сабраных у яго падтрымку падпісных лістоў яшчэ 4,5 тысяч подпісаў, сабраных у Менску і ня ўлічаных у выніковых пратаколах выбарчых камісіяў. Праверка ўстанавіла, што ў ягоным выпадку мела месца «тэхнічная памылка», калі за адну партыю здадзеных падпісных аркушоў выдаваліся дзьве расьпіскі. Сам М. Марыніч назваў расьсьледаваньне, праведзенае пракуратурай, неаб’ектыўным.

ДЗЕЯНЬНІ А. ЛУКАШЭНКІ

Разам з адміністрацыйным рэсурсам Лукашэнкам актыўна выкарыстоўвалася і прапаганда. У дзяржаўных СМІ быў шырока разрэклямаваны факт, што ў ліпені стараньнямі Лукашэнкі былі атрыманыя $5 млн. ад нафтавай кампаніі «Слаўнафта» на ўборачную кампанію, а таксама быў арганізаваны за кошт бюджэту «Саюзнай дзяржавы Расіі і Беларусі» адпачынак 700 дзяцей з радыяцыйна забруджаных тэрыторыяў у найлепшых лячэльнях Беларусі ды Расіі.

Ня грэбаваў А. Лукашэнка і асабістай дыскрэдытацыяй канкурэнтаў. 6 красавіка 2001 г., падчас сустрэчы з прадстаўнікамі «вэртыкалі» А. Лукашэнка заявіў, што дэпутат Дзяржаўнае Думы Расіі Яўген Прымакоў перадаў яму інфармацыю аб тым, што беларуская апазыцыя атрымала з Захаду на перадвыбарную кампанію фантастычную суму — 500 млн. даляраў.

«ТРЭЦЯЯ СІЛА» НА ПРЭЗЫДЭНЦКІХ ВЫБАРАХ

Акрамя А. Лукашэнкі і прадстаўнікоў шырокай грамадзянскай кааліцыі ў выбарах удзельнічалі прэтэндэнты на прэзыдэнцкую пасаду зь менш вызначанай палітычнай пазыцыяй, гэтак званая «трэцяя сіла». Найчасьцей за ёй прынята бачыць уплыў Расіі ці расійскіх фінансава-прамысловых ці фінансава-палітычных групаў. Кандыдатамі ад «трэцяй сілы» ў беларускіх СМІ зазвычай называлі Леаніда Сініцына, Наталю Машэраву і Сяргея Гайдукевіча.

Асабліва цікавая роля лідэра ЛДП С. Гайдукевіча, які надзвычай лёгка прайшоў рэгістрацыю ў Цэнтравыбаркаме, у выбарчай кампаніі. Зь яе пачаткам С. Гайдукевіч пачаў супрацьстаўляць сябе як уладзе, так і аб’яднанай апазыцыі. 24 лістапада 2000 г. ЛДП С. Гайдукевіча абвясьціла пра стварэньне левацэнтрысцкага перадвыбарнага блёку «Новая Беларусь — Адзінства» (НБА), які меўся распачаць падрыхтоўку Кангрэсу народаў Беларусі. Два ранейшыя кангрэсы ладзіліся Народным рухам Беларусі — марыянэткавай праўрадавай ініцыятывай, інсьпіраванай урадам В. Кебіча, якую таксама ўзначальваў С. Гайдукевіч.

На беларускай палітычнай сцэне ЛДП выконвала ролю партыі, якая не бяз посьпеху адцягвала да сябе дэмакратычна настроеных выбарцаў. Улетку 2000 г. ЛДП, не пагадзіўшыся з тактыкай байкоту выбараў у ПП НС, са скандалам выйшла з Кансультацыйнай рады апазыцыйных палiтычных партыяў. Пасьля парлямэнцкіх выбараў ЛДП ізноў выказала жаданьне ўдзельнічаць у працы Кансультацыйнай рады. Такая пастанова была прынята 26 кастрычніка 2000 г. на пашыраным паседжаньні Вышэйшай рады ЛДП з удзелам прадстаўнікоў ЦК і кіраўнікоў рэгіянальных арганізацыяў партыі. 3 лістапада ЛДП заявіла аб гатоўнасьці ўвайсьці ў КРДС. Далейшае разгортваньне падзеяў паказала, што партыя С. Гайдукевіча была гатовая ўвайсьці ў КРДС толькі затым, каб паралізаваць дзейнасьць гэтай структуры. У заяве, распаўсюджанай 1 чэрвеня 2001 г., кіраўніцтва блёку НБА пацьвердзіла, што для яго ні аб якіх палітычных дамовах зь «пяцёркай» і прадстаўнікамі дэмакратычнай апазыцыі ня можа быць і размовы.

Любы альтэрнатыўны кандыдат, які не ўзгадняе пазыцыі з шырокай грамадзянскай кааліцыяй, размывае пратэстны электарат і такім чынам працуе на ўладу. Апрача гэтага, удзел такога кандыдата ў выбарах можа згладзіць у вачах выбарцаў канфлікт паміж апазыцыяй і прэзыдэнтам і такім чынам заблякаваць уздым палітычнай актыўнасьці патэнцыйных прыхільнікаў дэмсілаў. Вынікі рэгістрацыі кандыдатаў у ЦВК дакладна вызначылі, што такой роляй рэжым надзяліў С. Гайдукевіча. Пікам яго выбарчай кампаніі сталі брутальныя заявы ў дзяржаўных СМІ, накіраваныя на дыскрэдытацыю дэмакратычнага кандыдата У. Ганчарыка.

ВЫСНОВЫ

Выбарчы маратон 2001 г. паказаў, што найбуйнейшыя беларускія палітыкі, за выняткам апартуніста С. Гайдукевіча і камуніста С. Калякіна, ня маюць партыйнай прыналежнасьці. Галоўнай сілай, якая кінула выклік рэжыму А. Лукашэнкі на прэзыдэнцкіх выбарах, аказалася шырокая грамадзянская кааліцыя. Пры гэтым яе праграмны саюз з часткай намэнклятуры не прынёс пазытыўных палітычных вынікаў.

Вялікім пралікам шырокай грамадзянскай кааліцыі стала тое, што цэнтар яе увагі ад прамоцыі свайго кандыдата ў рэальным беларускім грамадзтве перамясьціўся ў сфэру ягоных дзеяньняў у выпадку прыходу да ўлады.

Працэс пабудовы выбарчай кааліцыі паміж дэмакратычнымі кандыдатамі

Перадвыбарная кааліцыя дэмакратычнай апазыцыі была створана грамадзка-палітычнымі сіламі самых розных арганізацыйных формаў. Зь пяцёркі апазыцыйных кандыдатаў, што пагадзіліся ўзгадняць свае дзеяньні ў выбарчай кампаніі (У. Ганчарык, С. Домаш, С. Калякін, П. Казлоўскі і М. Чыгір), толькі С. Калякін быў партыйцам, але й ён выйшаў на прэзыдэнцкія выбары хутчэй не як камуніст, а як прадстаўнік дэмакратычнай апазыцыі. Хаця партыі актыўна ўдзельнічалі ў перадвыбарнай кампаніі, ініцыятыву па вылучэньні й прамоцыі кандыдата ад шырокай грамадзянскай кааліцыі ў іх перахапілі грамадзка-палітычныя рухі.

АПАЗАЦЫЙНЫЯ ПЕРАДВЫБАРЧЫЯ ЗГУРТАВАНЬНІ

Першай аб намеры стварыць перадвыбарную кааліцыю заявіла Каардынацыйная рада дэмакратычных сілаў (КРДС). На IV Кангрэсе дэмакратычных сілаў 2 ліпеня 2000 г. КРДС абвясьціла сябе адзіным цэнтрам падрыхтоўкі дэмсілаў да выбараў. Між тым, Рада не змагла згуртаваць усіх некантраляваных рэжымам палітычных сілаў. Па-за КРДС апынуліся Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада) М. Статкевіча, Партыя камуністаў беларуская С. Калякіна і рух «Яблык» В. Абрамавай. Зь імі пры пасярэдніцтве Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ аб’яднаная апазыцыя стала каардынаваць свае дзеяньні ў рамках Кансультацыйнай рады апазыцыйных палітычных партыяў (КРАПП).

У кастрычніку 2000 г. на прапанову дэпутата ВС 13 скліканьня Генадзя Ўсюкевіча 11 вядомых палітычных дзеячоў утварылі аргкамітэт па стварэньні Грамадзкага камітэту «Выбар-2001» для вылучэньня адзінага кандыдата на пасаду прэзыдэнта ад дэмсілаў. Апроч Г. Усюкевіча ў аргкамітэт увайшлі дэпутаты ВС В. Шлындзікаў, В. Шчукін, У. Нісьцюк, а таксама аўтарытэтныя дзеячы беларускай апазыцыі Гары Паганяйла, Тацяна Ваніна, Генадзь Грушавы, Язэп Сярэдзіч ды інш. Акрамя вылучэньня кандыдата ў прэзыдэнты, камітэт паставіў сабе мэту згладзіць супярэчнасьці паміж апазыцыйнымі партыямі. «Выбар-2001» праіснаваў паралельна з КРДС да 13 ліпеня, калі ўвайшоў у рух В. Лявонава «За новую Беларусь».

21 траўня 2001 г., аўтаномна ад КРДС, «Выбару-2001» і КРАПП, на базе руху «Зямля і воля» і пры ўдзеле былога старшыні Сялянскай партыі Яўгена Лугіна быў утвораны яшчэ адзін грамадзка-палітычны рух для вылучэньня адзінага кандыдата ад дэмсілаў на пасаду прэзыдэнта. У хуткім часе пасьля стварэньня ён атрымаў назву «За новую Беларусь». На ўстаноўчым сходзе руху прысутнічалі пяць кандыдатаў у прэзыдэнты: У. Ганчарык, С. Домаш, С. Калякін, П. Казлоўскі і М. Чыгір. Лідэрам руху стаў былы міністар сельскай гаспадаркі В. Лявонаў — фігура для беларускай апазыцыі паказальная. Маючы імідж намэнклятурніка савецкага ўзору, які ў сярэдзіне 90-х быў прыхільнікам аднаўленьня СССР і выступаў у абарону калгасаў, В. Лявонаў апынуўся ў шэрагу найзаўзятшых апанэнтаў Лукашэнкі. 21 ліпеня аргкамітэт для стварэньня кааліцыйнага руху «За новую Беларусь» ініцыяваў сустрэчу «пяцёркі» ў офісе Фэдэрацыі прафсаюзаў беларускай (ФПБ), дзе адзіным кандыдатам ад шырокай грамадзянскай кааліцыі быў абвешчаны старшыня ФПБ У. Ганчарык. Праз тыдзень пасьля вызначэньня адзінага кандыдата В. Лявонаў узначаліў выбарчую кампанію У. Ганчарыка.

Акрамя дэбюту ў якасьці публічных палітыкаў некалькіх прадстаўнікоў старой намэнклятуры новай зьявай для беларускай палітычнай сцэны 2000—2001 гг. стала кааліцыя рэгіянальных рухаў, ачоленая аб’яднаньнем «Рэгіянальная Беларусь». Аб’яднаньне было ўтворана дзеля кансалідацыі й каардынацыі дзейнасьці грамадзкіх арганізацый, палітычных партыяў і прафсаюзаў і бярэ пачатак з сакавіка 1997 г., калі 25 дэмакратычных арганізацыяў Гарадзенскай вобласьці заклалі каардынацыйны камітэт «Гарадзенская ініцыятыва»^[140]. Наступным крокам стала стварэньне аналягічных каардынацыйных структур у іншых абласьцях і буйных гарадох Беларусі (у Магілёве, Гомелі, Віцебску, Берасьці, Маладэчне, Барысаве, Лідзе, Салігорску й Слуцку). 18 траўня 2000 г. яны аб’ядналіся ў «Рэгіянальную Беларусь», ад якой 26 траўня 2001 г. быў вылучаны кандыдат у прэзыдэнты С. Домаш.

Іншую ролю ў падрыхтоўцы да выбараў узяла на сябе Асацыяцыя грамадзкіх аб’яднаньняў «Асамблея». Яна ня вылучыла свайго кандыдата ў прэзыдэнты, але ў рэзалюцыі «Аб правядзеньні грамадзкай мабілізацыйнай кампаніі ў ходзе прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г.», прынятай 2—3 сьнежня 2000 г., заявіла пра намер правесьці мабілізацыйную кампанію і ўлічыць пры яе падрыхтоўцы аналягічны досьвед Славаччыны, Сэрбіі ды Ўкраіны. Пасьля прызначэньня даты выбараў мабілізацыйная кампанія пад заклікам «Выбірай!» стартавала. Удзел у ёй ўзялі каля 200 арганізацыяў. У штаб кампаніі ўвайшлі кааліцыя жаночых арганізацыяў, моладзевая кааліцыя «Пераменаў!», Цэнтар «Супольнасьць», Беларуская асацыяцыя рэсурсавых цэнтраў.

Некаторыя дэпутаты Вярхоўнага Савету 13 скліканьня таксама прэтэндавалі на статус грамадзкай сілы і падчас IVКангрэсу дэмакратычных сілаў, адбытага 2 ліпеня 2000 г., далучыліся да КРДС. Дзейнасьць дэпутатаў ВС была адрасавана перадусім міжнароднай супольнасьці. Так, 28 ліпеня 2001 г. яны прынялі ўласную заяву «Аб міжнародным назіраньні за прэзыдэнцкімі выбарамі ў Беларусі», у якой адзначылі, што ўлады вядуць мэтанакіраваную працу па падрыхтоўцы масавай фальсыфікацыі вынікаў прэзыдэнцкіх выбараў. Дэпутаты ВС запрасілі АБСЭ, Савет Эўропы, Эўразьвяз, міжпарлямэнцкія міжнародныя арганізацыі ўзяць удзел у назіраньні за прэзыдэнцкімі выбарамі. Між тым, прадстаўнікі парлямэнцкай тройкі (АБСЭ, ПАСЭ і Эўразьвязу) зьбіраліся назіраць за выбарамі ў Беларусі толькі супольна, і іх дзеяньні залежалі ад афіцыйнага запрашэньня беларускіх уладаў.

РОЛЯ КРДС У ВЫЛУЧЭНЬНІ АДЗІНАГА КАНДЫДАТА ДЭМСІЛАЎ

Галоўным клопатам пры вылучэньні адзінага дэмакратычнага кандыдата на пасаду прэзыдэнта Беларусі было тое, ці здолее ён заваяваць сымпатыі ўсяго грамадзтва, а ня толькі нацыяналістычна настроенай інтэлігенцыі.

2 лістапада 2000 г., падвёўшы вынікі выбараў у Палату прадстаўнікоў, КРДС, у складзе якой на той момант знаходзілася 14 партыяў, арганізацыяў і прафсаюзаў, узяла на сябе абавязак вылучыць кандыдата на найбліжэйшыя прэзыдэнцкія выбары ад аб’яднанай апазыцыі й забясьпечыць яму ўсямерную падтрымку. На паседжаньні КРДС 15 сьнежня 2000 г. былі названыя тры прэтэндэнты на ролю адзінага альтэрнатыўнага А. Лукашэнку кандыдата — У. Ганчарык, С. Домаш і М. Чыгір. Пры канцы сьнежня 2000 г. КРДС таксама далучыла да гэтай тройкі кандыдатуру П. Казлоўскага. Далейшае вызначэньне адзінага кандыдата зацягнулася. На паседжаньні КРДС 13 сакавіка 2001 г. яно было перанесена на красавік. 14 траўня на чарговым паседжаньні КРДС пагадзілася з тым, каб кожны з патэнцыйных кандыдатаў зьбіраў подпісы для рэгістрацыі ў Цэнтравыбаркаме самастойна. Апоўначы 21 ліпеня, калі скончыўся тэрмін падачы подпісаў за кандыдатаў, аказалася, што толькі два кандыдаты зь «пяцёркі» маюць шанец быць зарэгістраванымі кандыдатамі на пасаду беларускага прэзыдэнта.

Пасьля вызначэньня адзінага кандыдата ад дэмсілаў КРДС пераарыентавалася на назіраньне за працай выбарчых камісіяў, мабілізацыйную кампанію ды яе інфармацыйную падтрымку.

У піку КРДС 9 ліпеня 2001 г. было абвешчана пра стварэньне левацэнтрысцкай Канфэдэрацыі «За сацыяльныя перамены» (КЗСП), якая аб’яднала прыхільнікаў старшыні БСДП (НГ) М. Статкевіча, лідэра Беларускай партыі працы А. Бухвостава, а таксама некаторых прафэсійных, экалягічных, жаночых ды моладзевых арганізацыяў. КЗСП прэтэндавала на ролю левацэнтрысцкай супрацьвагі КРДС, за якой КЗСП небеспадстаўна прызнавала ролю кааліцыйнага аб’яднаньня правацэнтрысцкіх сілаў. Заснавальнікі КЗСП выказалі надзею на далучэньне да іх іншых левых сілаў — Партыі народнай згоды Сяргея Ермака, БСДГ Станіслава Шушкевіча, а таксама Партыі камуністаў беларускай Сяргея Калякіна. Ролю пасярэдніка паміж сабой і КРДС (як і ўвогуле каардынацыю намаганьняў правацэнтрысцкіх і левацэнтрысцкіх арганізацыяў), а таксама місію па вылучэньні адзінага кандыдата КЗСП прапанавала даручыць Лявонаўскаму руху «За новую Беларусь».

Як і трэба было чакаць, ініцыятыва КЗСП не знайшла падтрымкі з боку КРДС, якая пасьля вылучэньня адзінага кандыдата ад апазыцыі засталася форумам дэмакратычных партыяў, пасярэднікам паміж партыямі і грамадзтвам, аўтарытэтным суб’ектам грамадзкай думкі і каардынацыйным цэнтрам для падрыхтоўкі да выбараў сілаў усяго палітычнага спэктру.

«ПЯЦЁРКА» КАНДЫДАТАЎ ЯК ПЕРАДВЫБАРНАЕ ЗГУРТАВАНЬНЕ

У. Ганчарык, С. Домаш, М. Чыгір, П. Казлоўскі разам з камуністам С. Калякіным 25 красавіка 2001 г. падпісалі дамову аб каардынацыі дзеяньняў і тым самым утварылі «пяцёрку» прэтэндэнтаў на пасаду прэзыдэнта. 21 ліпеня, на наступны дзень пасьля завяршэньня збору подпісаў, кандыдаты ад апазыцыі абралі «адзіным» У. Ганчарыка. Выбар У. Ганчарыка шмат у чым быў прадыктаваны ілюзіяй перакупіць намэнклятуру і работнікаў дзяржаўнага апарату, за што меўся ўзяцца каардынатар Ганчарыкавай выбарчай кампаніі В. Лявонаў.

27 ліпеня чатыры ўдзельнікі дэмакратычнае «пяцёркі» заявілі пра стварэньне Прэзыдэнцкай Рады (у якую ўвайшлі М. Чыгір, П. Казлоўскі, С. Калякін і С. Домаш). Запрашэньне да ўдзелу ў Прэзыдэнцкай Радзе атрымалі М. Марыніч і А. Ярашук, якія, як і ўсе сябры «пяцёркі», пагадзіліся аб’яднаць свае штабы ў адзіны «аб’яднаны» штаб У. Ганчарыка. Адначасова пры штабе «адзінага» кандыдата была ўтворана Грамадзкая Рада палітычных партыяў, закліканая выпрацаваць базыснае пагадненьне партыяў з адзіным кандыдатам, якое будзе акрэсьліваць абавязкі, што бярэ на сябе апошні ў выпадку перамогі. Намесьнік старшыні АГП А. Дабравольскі ўзначаліў інфармацыйна-аналітычную службу «аб’яднанага» штабу і стаў намесьнікам В. Лявонава. У штаб таксама ўвайшлі старшыня Беларускай партыі жанчын «Надзея» В. Палевікова, лідэр «Хартыі’97» А. Саньнікаў і былы прэтэндэнт у кандыдаты М. Марыніч. Кіраўніцтва выбарчым штабам было даручана старшыні Беларускай партыі «Надзея» Валянціне Палевіковай, а ўсю выбарчую кампанію «адзінага» ўзначаліў лідэр руху «За новую Беларусь» Васіль Лявонаў.

Абраньне адзінага кандыдата ад шырокай грамадзянскай кааліцыі не ўмацавала адзінства беларускай апазыцыі. Адразу пасьля пастановы аб вылучэньні адзіным кандыдатам У. Ганчарыка выказалі сваё расчараваньне рэгіянальныя штабы С. Домаша. 27 ліпеня чальцы ініцыятыўнай групы С. Домаша па Берасьцейскай вобласьці прынялі заяву, у якой заклікалі яго не здымаць сваю кандыдатуру на карысьць У. Ганчарыка і весьці сваю выбарчую кампанію да канца. Незадаволенасьць рашэньнем «пяцёркі» выказала кіраўніцтва Гарадзенскага гарадзкога грамадзкага аб’яднаньня вэтэранаў вайны, працы і ўзброеных сілаў. 2 жніўня на паседжаньні Віцебскай каардынацыйнай рады дэмакратычных сілаў зьявіліся цяжкасьці са стварэньнем штабу адзінага кандыдата ў прэзыдэнты: уліцца ў аб’яднаны штаб У. Ганчарыка пагадзіліся тамтэйшыя прыхільнікі С. Калякіна, М. Чыгіра і П. Казлоўскага, але ініцыятыўная група С. Домаша пастанавіла чакаць дырэктываў самога С. Домаша. Прадстаўнікі Магілёўскага абласнога штабу па вылучэньні кандыдатам у прэзыдэнты С. Домаша выставілі ў якасьці ўмовы сумеснай працы на адзінага кандыдата падпісаньне паміж С. Домашам і У. Ганчарыкам спэцыяльнага пагадненьня.

У выніку, У. Ганчарык і С. Домаш былі неаднаразова вымушаныя прымаць адмысловыя заявы аб адзінстве сваёй стратэгіі на выбарах і адсутнасьці паміж імі прынцыповых разыходжаньняў. У сумеснай заяве 3 жніўня яны ў чарговы раз пацьвердзілі непахіснасьць дамоўленасьцяў «пяцёркі» аб вылучэньні адзінага кандыдата.

У адказ на пастанову «пяцёркі» аб вылучэньні адзінага кандыдата як КРДС, так і асобныя палітычныя партыі ды грамадзкія арганізацыі пачалі прымаць заявы аб падтрымцы адзінага кандыдата і сваіх перадвыбарных наказах яму. 26 ліпеня заяву аб падтрымцы У. Ганчарыка як адзінага кандыдата ад шырокай грамадзянскай кааліцыі прыняла КРДС. 27 ліпеня АГП прапанавала прыняць «Пагадненьне аб узаемных забавязаньнях адзінага кандыдата ў Прэзыдэнты Рэспублікі Беларусі і шырокай грамадзянскай кааліцыі ў пэрыяд і пасьля выбарчай прэзыдэнцкай кампаніі», у якім У. Ганчарык быў бы прызнаны адзіным кандыдатам, якому было прапанавана ўдзельнічаць у выбарчай кампаніі супольна з С. Домашам па формуле «будучы прэзыдэнт — будучы прэм’ер-міністар». БНФ «Адраджэньне» таксама вітаў адзінага кандыдата, а ў якасьці ўмоваў свайго ўдзелу ў перадвыбарнай кааліцыі дэмакратычных сілаў прапанаваў яму сфармуляваць выразнае стаўленьне да незалежнасьці Беларусі, дэмакратызацыі і рэформаў, пераразьмеркаваньня паўнамоцтваў паміж галінамі ўлады, а таксама гарантыяў што да беларускай мовы і культуры. БНФ таксама прапанаваў распусьціць Нацыянальны сход, увесьці новы выбарчы кодэкс, прызначыць новы склад Канстытуцыйнага й Вярхоўнага судоў, замацаваць у якасьці дзяржаўнай скасаваную ў 1995 г. сымболіку, а таксама забясьпечыць спрыяльныя ўмовы для дзейнасьці дэмакратычных палітычных партыяў. 28 ліпеня нечарговы Сойм БНФ пацьвердзіў прапанаваную АГП схему, паводле якой прапаноўвалася працаваць С. Домашу і У. Ганчарыку: у выпадку пасьпяховай рэгістрацыі абодва кандыдаты маюць укласьці паміжсобку пагадненьне паводле прынцыпу «будучы прэзыдэнт — будучы прэм’ер-міністар». Акурат пры гэтай умове БНФ «Адраджэньне» пагадзіўся падтрымаць У. Ганчарыка на Кангрэсе дэмсілаў 18 жніўня.

13 жніўня была падпісаная дамова паміж шырокай грамадзянскай кааліцыяй і адзіным кандыдатам у прэзыдэнты ад дэмсілаў У. Ганчарыкам, паводле якой пасьля рэгістрацыі У. Ганчарыка кандыдатам у прэзыдэнты С. Домаш здымае сваю кандыдатуру на яго карысьць і становіцца кіраўніком Палітычнай Рады штабу адзінага кандыдата. У сваю чаргу, У. Ганчарык у выпадку абраньня прэзыдэнтам сфармуе ўрад на чале з С. Домашам. Тандэм «Ганчарык — Домаш» здолеў скансалідаваць вакол сябе значную частку апазыцыйных Лукашэнку сілаў, але супраць яго выказалася БСДП (НГ), кіраўніцтва якой аддавала перавагу У. Ганчарыку, і КХП БНФ. У першыя выходныя жніўня на выязным паседжаньні Сойму ў Варшаве КХП БНФ пастанавіла заклікаць сваіх сяброў ды прыхільнікаў прагаласаваць на прэзыдэнцкіх выбарах супраць усіх кандыдатаў.

КАНГРЭС ДЭМАКРАТЫЧНЫХ СІЛАЎ

13 ліпеня КРДС пастанавіла правесьці чарговы V Кангрэс дэмакратычных сілаў 4 жніўня 2001 г. Аднак ужо на стадыі падрыхтоўкі роля Кангрэсу як форуму, на якім мае быць зацьверджаны адзіны кандыдат ад апазыцыі, зьвялася да акцыі, пакліканай ухваліць ужо зацьверджаную кандыдатуру. Калі АГП настойвала на правядзеньні Кангрэсу як PR-акцыі для «раскручваньня» ўжо вызначанага кандыдата, але выступала супраць выкарыстаньня Кангрэсу дзеля яго вылучэньня, то «Рэгіянальная Беларусь», наадварот, была зацікаўленая ў выкарыстаньні Кангрэсу дзеля вылучэньня адзінага кандыдата, бо на Кангрэсе яна была прадстаўлена лепш, чымся ў КРДС. Як і іншыя калектыўныя ўдзельнікі грамадзянскай кааліцыі, аргкамітэт па падрыхтоўцы V Кангрэсу дэмакратычных сілаў сфармуляваў уласныя ўмовы падтрымкі адзінага кандыдата: абарона незалежнасьці і сувэрэнітэту Беларусі пры захаваньні «добрых і раўнапраўных адносінаў з усімі блізкімі і далёкімі суседзямі як на Ўсходзе, так і на Захадзе»; правядзеньне канстытуцыйнай рэформы, якая «будзе садзейнічаць стварэньню ў краіне прававога рэжыму, абароне правоў чалавека і выкананьню Беларусяй ейных міжнародных забавязаньняў»; правядзеньне эфэктыўных сацыяльна-эканамічных рэформаў; добрасумленнае расьсьледаваньне «крымінальных злачынстваў супраць вядомых дзеячаў палітычнай апазыцыі: Г. Карпенкі, Ю. Захаранкі, В. Ганчара ды іншых» і інш.

У дзень стварэньня Прэзыдэнцкай Рады Кангрэс дэмакратычных сілаў быў перанесены на 18 жніўня — дату, калі кандыдаты павінны прайсьці рэгістрацыю. Да рэгістрацыі аргкамітэт вырашыў устрымацца ад падтрымкі У. Ганчарыка альбо С. Домаша. Хаця колькасьць подпісаў, пададзеных за дэмакратычных кандыдатаў, была прызнана Цэнтравыбаркамам дастатковай для рэгістрацыі абодвух, аргкамітэт вырашыў застрахавацца на выпадак, калі адзін зь іх ня пройдзе рэгістрацыі. Паколькі пастанова кандыдатаў аб абраньні «адзіным» У. Ганчарыка расчаравала правую апазыцыю, БСДП (НГ) убачыла ў Кангрэсе небясьпеку перагляду выбару кандыдатаў, зробленага 21 ліпеня. 27 ліпеня Выканаўчае бюро БСДП (НГ) заклікала КРДС адмовіцца ад правядзеньня Кангрэсу дэмакратычных сілаў, а замест яго прапанавала правесьці пасьля рэгістрацыі кандыдатаў у прэзыдэнты форум шырокай грамадзянскай кааліцыі ў падтрымку адзінага кандыдата, падрыхтоўку якога даручыць кіраўніцтву руху «За новую Беларусь».

МОЛАДЗЕВЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ

У выбарах 2001 г. шырокую дэмакратычную кааліцыю падтрымлівалі шматлікія моладзевыя арганізацыі. Увосень 2000 г. была ўтворана моладзевая кааліцыя «Пераменаў!», у якую ўвайшлі «Малады фронт», «Маладая грамада», «Моладзь АГП», «Задзіночаньне беларускіх студэнтаў», «Моладзевы хрысьціянска-сацыяльны саюз», «Моладзевая салідарнасьць», «Беларуская асацыяцыя маладых палітыкаў», «Асацыяцыя маладых прадпрымальнікаў».

18 чэрвеня стартавала мабілізацыйная кампанія пад заклікам «Выбірай!», скіраваная на прыцягненьне насельніцтва да ўдзелу ў выбарах. Штаб мабілізацыйнай кампаніі быў створаны пад эгідай «Асамблеі». У яго ўвайшлі кааліцыя жаночых арганізацыяў, моладзевая кааліцыя «Пераменаў!», Цэнтар «Супольнасьць», Беларуская асацыяцыя рэсурсавых цэнтраў. Удзел у мабілізацыйнай кампаніі прынялі каля 200 арганізацыяў. Акцыі мабілізацыйнай кампаніі праводзіліся ўва ўсіх рэгіёнах Беларусі ў форме непалітычных мерапрыемстваў (канцэртаў, распаўсюджаньня інфармацыйных матэрыялаў, выпуску бюлетэняў, размоваў зь людзьмі, спартовых мерапрыемстваў, графіці-акцыяў). Агітацыя за канкрэтных кандыдатаў пры гэтым не праводзілася.

На ініцыятыву «Маладога фронту», «Задзiночаньня беларускiх студэнтаў», «Маладой грамады» ды іншых моладзевых аганізацыяў 29 ліпеня адбыўся Кангрэс беларускай моладзі, пакліканы паспрыяць каардынацыі дзейнасьці палітычна актыўнай моладзі напярэдадні выбараў. У Кангрэсе ўдзельнічалі старшыня «Згуртаваньня беларусаў сьвету «Бацькаўшчына» Анатоль Грыцкевіч і старшыня «Таварыства беларускай мовы» імя Ф. Скарыны А. Трусаў, прысутнічалі прадстаўнікі палітычных партыяў, грамадзкіх арганізацыяў, АБСЭ і амбасады ЗША. Сярод выступоўцаў былі У. Ганчарык, С. Домаш, В. Вячорка, С. Высоцкі, Ю. Хашчавацкі. На Кангрэсе былі прынятыя дзьве рэзалюцыі: «Моладзь супраць рэжыму», дзе было адзначана, што за адзін толькі ліпень 2001 г. рэпрэсіі абрынуліся на 200 чальцоў моладзевых арганізацыяў, і «Моладзь патрабуе пераменаў», прысьвечаная падтрымцы альтэрнатыўнага А. Лукашэнку кандыдата ў прэзыдэнты.

6 жніўня дэмакратычныя моладзевыя арганізацыі Беларусі выступілі з сумеснай заявай супраць рэпрэсіўных дзеяньняў уладаў перад выбарамі. Заяву падпісалі 17 арганізацыяў, у тым ліку «Малады фронт», «Моладзь Аб’яднанай грамадзянскай партыі», «Зубр», «Маладая грамада» «Маладыя сацыял-дэмакраты», «Задзіночаньне беларускіх студэнтаў» і іншыя. У заяве адзначалася, што ў меру набліжэньня даты прэзыдэнцкіх выбараў рэпрэсіі супраць моладзевых арганізацыяў узмацняюцца.

8 жніўня прадстаўнікі «Маладога фронту», «Маладой грамады», «Моладзі АГП», руху «Зубр» ды іншых арганізацыяў падчас сустрэчы з У. Ганчарыкам перадалі яму зварот «Моладзь за Беларусь», падпісаны 67 моладзевымі арганізацыямі ды іх аддзяленьнямі ў розных рэгіёнах Беларусі. У звароце выказвалася падтрымка У. Ганчарыка як кандыдата ад шырокай грамадзянскай кааліцыі, ад якога чакаюць рэалізацыі наступных патрабаваньняў моладзі:

— гарантаваньня незалежнасьці Беларусі, вяртаньня ёй нацыянальнай сымболікі (герб «Пагоня» і бел-чырвона-белы сьцяг) і прызнаньня беларускай мовы адзінай дзяржаўнай;

— пераразьмеркаваньня паўнамоцтваў паміж галінамі ўлады на карысьць заканадаўчай і судовай, а таксама паміж прэзыдэнтам і ўрадам на карысьць прэм’ер-міністра;

— неадкладных парлямэнцкіх выбараў па зьмяшанай, прапарцыйна-мажарытарнай сыстэме;

— вырашэньня асноўных праблем моладзі: рэформы сыстэмы адукацыі, скасаваньня прымусовага разьмеркаваньня і абавязковай вайсковай службы, паляпшэньня сацыяльных умоваў і стварэньня магчымасьцяў самарэалізацыі;

— гарантаваньня С. Домашу пасады прэм’ер-міністра.

ПРАЛУКАШЭНКАЎСКІЯ ГРАМАДЗКІЯ І ПАЛІТЫЧНЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ Ў ВЫБАРЧАЙ КАМПАНІІ

Напярэдадні выбараў у Партыі народнай згоды (ПНЗ) пад кіраўніцтвам С. Ермака акрэсьліўся раскол з-за пытаньня аб падтрымцы кандыдата на пасаду прэзыдэнта. З самага пачатку свайго існаваньня ў якасьці пралукашэнкаўскай партыі (калі на ініцыятыву Леаніда Сечкі ад БСДП (НГ)^[141] адкалолася частка партыі і ўтварыла ПНЗ), адноўленая ПНЗ аб’ядноўвала работнікаў дзяржаўнага апарату і дырэктараў дзяржпрадпрыемстваў, якія дагэтуль адкрыта не выказваліся супраць палітыкі беларускага прэзыдэнта. Але незадоўга да выбараў частка сяброў ПНЗ выказалася за адзінага кандыдата ад дэмакратычных сілаў У. Ганчарыка.

У студзені 2001 г. была ўтворана «Рэспубліканская каардынацыйная рада кіраўнікоў палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў», якая аб’яднала 32 прапрэзыдэнцкія грамадзкія аб’яднаньні і палітычныя партыі (Камуністычная партыя Беларусі, Беларуская патрыятычная партыя, Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці і інш). Мэтамі гэтай кааліцыі былі названыя пабудова грамадзянскай супольнасьці, усталяваньне кантактаў паміж уладай і грамадзтвам, удасканаленьне беларускага заканадаўства. Гэтае ўтварэньне адыгрывае ў беларускай палітыцы ролю кішэннай прапрэзыдэнцкай палітычнай сілы, патрэбнай рэжыму перадусім для яго легітымізацыі ў вачох міжнароднай супольнасьці. 12 чэрвеня 2001 г. Рэспубліканская каардынацыйная рада ўключыла ў сябе яшчэ 4 арганізацыі і з гэтай прычыны пастанавіла стварыць рух у падтрымку А. Лукашэнкі.

ВЫСНОВЫ

Кааліцыя ў падтрымку альтэрнатыўнага А. Лукашэнку кандыдата была ўтвораная ня столькі для прадстаўніцтва тых ці іншых сацыяльных групаў, колькі для правядзеньня канкурэнтнай барацьбы ў сфэры публічнай палітыкі.

Выбарчая кампанія Аляксандра Лукашэнкі

Выбарчая праграма А. Лукашэнкі зьмяшчала ў сабе ня толькі набор палітычных лёзунгаў, але і комплекс эканамічных акцый. Найважнейшай зь іх было давядзеньне сярэдняй зарплаты беларуса да 100$ у месяц. Апанэнты беларускага рэжыму паставіліся да гэтага абяцаньня скептычна. Выказвалася думка, што шматлікія крызысныя зьявы і тэндэнцыі (гл. Табліцу 1) у беларускай камандна-адміністрацыйнай эканоміцы не дадуць спраўдзіць гэтае абяцаньне.

І сапраўды, у беларускай эканоміцы на пачатку 2001 году назіраліся такія небясьпечныя сымтомы, як зьмяншэньне капітальных укладаньняў, істотнае запаволеньне жытловага будаўніцтва, павелічэньне колькасьці беспрацоўных, якое сьведчыла аб спадзе дзелавой актыўнасьці, усплёск інфляцыі і беспрэцэдэнтнае падзеньне беларускага імпарту.

Апрача гэтага, у першым квартале 2001 году па афіцыйных зьвестках прырост унутранага валавога прадукту (УВП) склаў 1%, а па ацэнках шэрагу незалежных экспэртаў — зьнізіўся на 3%. За студзень-люты УВП павялічыўся на 0,6% (летась за той самы пэрыяд — на 7%; пры гэтым, паводле афіцыйных рэляцый, летась адбыўся прырост аб’ёму УВП на 6% і рост УВП на 3%), рост прамысловай вытворчасьці склаў усяго 1,8%. Вытворчасьць спажывецкіх тавараў зьменшылася на 2,5%, у тым ліку прадуктаў харчаваньня — на 5,3%.

Адпаведна, у пэрыяд са студзеня да красавіка 2001 году рост цэнаў у Беларусі склаў 16,8%. Адбылося зьмяншэньне памеру статутных фондаў банкаў на 6,4%. Унутраная дзяржаўная пазыка толькі за першы квартал павялічылася на 17,2% (прыкладна на 365 млн. даляраў), без уліку крэдытаў пад гарантыі ўраду.

Нягледзячы на ўсе афіцыйныя дэклярацыі, што Беларусі ўдалося выйсьці на ўзровень «дакрызыснага» 1990 году, у 2001 годзе вытворчасьць прамысловых тавараў склала адно 88% ад узроўню 1990 г., а ў 2000 г. беларуская прамысловасьць упершыню ня выканала пляну па выпуску спажывецкіх тавараў. Толькі за 2000 год імпарт тавараў лёгкай прамысловасьці вырас на 16,7%, аб’ём экспартаваных у краіну прадуктаў харчаваньня ўзрос на 34%, больш за 70% харчаваньня і сыравіны цяпер на беларускім рынку — імпартныя.

Лявінападобна расла колькасьць стратных прадпрыемстваў. У лёгкай прамысловасьці доля стратных прадпрыемстваў дасягала 33% (усе дадзеныя за 2000 г.), у харчовай — 15%, у цэлым па прамысловасьці — 21%. Больш за палавіну з 2543 беларускіх калгасаў і саўгасаў стратныя, штомесяц на датацыі для аграпрамысловага комплексу выдаткоўваецца каля 20 млрд.BLR.

На фоне падзеньня асноўных эканамічных паказьнікаў дэфіцыт у гандлі з Расіяй дасяг рэкорднай адзнакі — 1 млрд. 700 млн. даляраў ЗША.

Лукашэнка даў абяцаньне давесьці сярэднюю заработную плату да 100$ яшчэ пры канцы 2000 году. І ўжо тады гучалі галасы экпэртаў, што для гэтага давядзецца штомесяц дадаткова прыцягваць у бюджэт 200 млн. даляраў ЗША. Цікава, што і сам Лукашэнка, і афіцыйная прапаганда падае давядзеньне сярэдняй заработнай платы да 100$ як беспрэцэдэнтную для незалежнай Беларусі акцыю. Але, як паказвае графік, гэта ня што іншае, як вяртаньне да стану 1997 году.

У цэлым беларускім уладам удалося выканаць гэтае асноўнае эканамічнае перадвыбарнае абяцаньне^[142]. У жніўні 2001 году, паводле афіцыйнай статыстыкі, сярэдняя заработная плата ў Менску склала 120$, а ў цэлым па краіне каля 95$. На фоне іншых ўсходнеэўрапейскіх грамадзтваў з высокай доляй праваслаўнага насельніцтва гэты вынік выглядае досыць няблага. Сярэдні румын атрымлівае ў месяц 75$, сярэдні ўкраінец — 60$. У Расіі заробак настаўніка з вышэйшай адукацыяй і стажам працы 20 гадоў і больш увесну 2001 году складаў 875 расійскіх рублёў (прыкладна 30$), а заробак настаўніка-пачаткоўца — 500 расійскіх рублёў (каля 15$). І гэта пры тым, што сярэдняя зарплата прамысловага работніка сягала 3800 расійскіх рублёў (блізка 130$).

Але ня столькі эканамічныя дасягненьні забясьпечылі Лукашэнку пераабраньне на другі тэрмін, колькі прадуманая да дробязяў стратэгіі выбарчай барацьбы. Пры гэтым асноўную ролю ў распрацоўцы лукашэнкаўскай выбарчай кампаніі адыгрывала Рада бясьпекі і яе кіраўніцтва.

Тактычна лукашэнкаўцы зрабілі ўсё, каб дэзарыентаваць апазыцыйныя ім сілы ў рэальных палітычных канстэляцыях, ня даць ім перахапіць палітычную ініцыятыву і тым самым дасягчы сваёй стратэгічнай мэты — перамогі Лукашэнкі зь ня меншым узроўнем народнай падтрымкі, чымся падчас агульнанацыянальных рэфэрэндумаў 1995 і 1996 гг.

Пералічым асноўныя стратэгіі вядзеньня перадвыбарнай барацьбы лукашэнкаўцамі:

1. Атамізацыя і перакупліваньне незалежніцкага/пратэстнага электарату. Стварэньне псэўдаапазыцыйных сілаў з мэтай надзейна кантраляваць незалежніцкі/пратэстны электарат. Раскол і маргіналізацыя дэмакратычных сілаў, іх дыскрэдытацыя ў вачах грамадзтва пры дапамозе псэўдаапазыцыйных утварэньняў накшталт ЛДП^[143]. 2. Дасягненьне нэўтральнасьці або пасіўнай падтрымкі старых і новых эканамічных элітаў, якія валодаюць вялікімі матэрыяльнымі рэсурсамі. 3. Інфармацыйнае завышэньне самадэструкцыйнага патэнцыялу беларускага рэжыму, навязваньне найвышэйшаму беларускаму кіраўніцтву заніжанага інтэлектуальнага іміджу ў недзяржаўных СМІ, з аднаго боку, і адначасна шырокамаштабная прапаганда эканамічных, сацыяльных, вайсковых і інш. дасягненьняў у дзяржаўных СМІ, з другога боку. Навязваньне Лукашэнку іміджу «лідэра, які кансалідуе ўсю нацыю», у расійскіх электронных СМІ.

Кампанія лукашэнкаўцаў па перацягваньні на свой бок «нявызначанага электарату» пачалася з заявы аб удзеле ў выбарчай кампаніі Наталі Машэравай, кандыдаткі-фантому, цалкам ляяльнай Лукашэнку. Дзякуючы незабыўнаму для масавай сьвядомасьці вобразу свайго бацькі (былога першага сакратара ЦК КПБ, які слынуў як «добры гаспадарнік») Машэрава была здольная выклікаць моцную эмацыйную прыхільнасьць беларусаў. Падчас парлямэнцкіх выбараў 2000 году ў ніжнюю палату беларускага парлямэнту Машэрава давяла сваю поўную ляяльнасьць і падкантрольнасьць сваім патронам. Яна балятавалася ў той самай выбарчай акрузе, дзе за дэпутацкі мандат змагаліся экс-прэм’ер Міхаіл Чыгір і экс-начальнік упраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта Аляксандар Фядута. У першым туры Машэрава набрала амаль 49% галасоў выбарцаў, фактычна забясьпечыўшы сабе перамогу (Чыгір тады ўзяў 23%, Фядута — менш за 10% ), у другім, пасьля таго, як Чыгір зьняў сваю кандыдатуру, — 85%. Ня выключана, што ўжо тады лукашэнкаўскія паліттэхнолягі апрабоўвалі сцэнары для прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году, вывучаючы «запас трываласьці» кандыдатаў ад партыі ўлады. Пры гэтым акруга, дзе балятавалася Машэрава, была настроена досыць дэмакратычна — у 1990 г. ад яе (праўда, тады акругі былі меншыя памерам) прайшоў у ВС 12 скліканьня прадстаўнік БНФ Пётра Садоўскі, а ў менскі гарсавет — сябар сойму БНФ Міраслаў Кобаса (праз 5 гадоў у тым самым раёне на выбарах у ВС 13 скліканьня ён выйшаў у другі тур са старшынёй Беларускай партыі жанчын «Надзея» Валянцінай Палевіковай, але выбары былі прызнаныя «неадбытымі»). У 1989 г. народным дэпутатам СССР ад яе быў абраны Станіслаў Шушкевіч.

Да «раскручваньня» Наталі Машэравай пасьля яе заявы пра прэзыдэнцкія амбіцыі адразу падключыўся былы віцэ-прэм’ер беларускага ўраду і экс-кіраўнік Адміністрацыі прэзыдэнта Леанід Сініцын, які правакацыйна заяўляў, што, «калі на сёлетніх прэзыдэнцкіх выбарах сваю кандыдатуру вылучыць Н. Машэрава, шанцаў нават у Лукашэнкі будзе мала». Але асабліва энэргічна на прамоцыю Машэравай працавалі расійскія СМІ. Тэлеканал НТВ, газэта «Известия» (вельмі характэрны падкрэсьлена агрэсіўны падзагаловак тагачаснага інтэрвію «Известиям» — «Наталя Машэрава: мой натуральны стан — стан барацьбы») разгарнулі рэкляму яе постаці яшчэ падчас парлямэнцкіх выбараў 2000 году. Важна, што разьлік тады рабіўся і на мабілізацыю ірацыянальных пластоў масавай сьвядомасьці беларускіх грамядзянаў — напрыклад, умела падаграваўся інтарэс да гісторыі з аўтакатастрофай, у якой загінуў Пётра Машэраў, да ягоных кар’ерных пэрспэктываў у імпэрскім цэнтры і г.д. У выніку выходзіў сюжэт з рысамі дэтэктыву і мыльнай опэры — значыцца, акурат тое, што традыцыйна карыстаецца попытам у беларускім грамадзтве. Гэта пацьвярджае алягічны, пазбаўлены ўсякага сэнсу перадвыбарны лёзунг Машэравай, прыдуманы, магчыма, яе патронам Замяталіным: «Жанчына ніколі не ўступае ў барацьбу, калі не перакананая, што пераможа», а таксама навязьлівае супрацьстаўленьне Машэравай (цікава, што сама Машэрава прытрымліваецца крайне русафільскіх і беларусафобскіх поглядаў. Напрыклад, на пачатку сакавіка 2001 году яна ўвайшла ў аргкамітэт «Славянскага зьезду Расійскай Фэдэрацыі, Беларусі і Ўкраіны» разам з такімі афіцыёзнымі дзеячамі, як кажуць у Расіі, «народна-патрыятычнай» арыентацыі, як расійскі скульптар Вячаслаў Клыкаў і былы лідэр шавіністычнай групоўкі «Память» Ігар Шафарэвіч. Яшчэ раней яна была абраная «старшынёй Цэнтральнай Рады Саюзнай грамадзкай палаты» — напаўкамуністычнай грамадзкай арганізацыі пры парлямэнцкім сходзе Расіі і Беларусі) і Лукашэнкі, культываванае расійскімі мэдыямі. Адразу пасьля заявы Машэравай пра яе «прэзыдэнцкія» амбіцыі расійскія мэдыі проста «прарвала». Пачалася сапраўдная, прафэсійна сплянаваная кампанія інфармацыйнай падтрымкі кандыдатуры Машэравай. Возьмем досыць вузкі сэгмэнт расійскай інфармацыйнай прасторы — расійскія Інтэрнэт-выданьні. Адной зь першых прамоцыю Машэравай пачала расійская праўрадавая gazetasng.ru. Яе аналітык Арнольд Ступін заявіў: «У А. Лукашэнкі на выбарах зьявіцца супернік. У дзень выступу Лукашэнкі ў Горадні, дзе ён казаў, што «мы прошляпили свою страну», маючы на ўвазе СССР, раптам выявілася, што Лукашэнка можа і сам «прошляпить» Беларусь: Наталя Машэрава са словамі «Жанчына ніколі не ўступае ў барацьбу, калі не перакананая, што пераможа», — заявіла аб сваім цьвёрдым намеры балятавацца ў прэзыдэнты Беларусі. Неабходна адзначыць, што Наталя Машэрава можа за кароткі час стаць досыць харызматычнай постацьцю ў Беларусі». Але яшчэ за дзень да заявы Машэравай пра вылучэньне расійскі аналітычны сэрвэр polit.ru зьмясьціў аб’ёмістую публікацыю пад назвай «Наталя Машэрава пацьвердзіла свой намер супернічаць з Лукашэнкам на прэзыдэнцкіх выбарах. Лукашэнка пачынае нэрвавацца» прыкладна з такім самым наборам думак. У той жа дзень рэспэктабэльны маскоўскі kommersant.ru публікуе аналіз «Аляксандар Лукашэнка «прошлепал страну». У Беларусі можа зьявіцца новы прэзыдэнт», які сваёй стылістыкай моцна нагадвае папярэднія тэксты, хаця і зьмяшчае некалькі арыгінальных заўвагаў: «Сваю выбарную кампанію Наталя Машэрава зноў наважылася весьці як кандыдат ад партыі ўлады. Цяпер яе галоўнае апірышча — намесьнік кіраўніка прэзыдэнцкай адміністрацыі Беларусі Ўладзімер Замяталін, шэры кардынал, які захоўвае сваю пасаду на працягу ўсяго кіраваньня Аляксандра Лукашэнкі». Завяршае «інфармацыйную карціну» публікацыя Сьвятланы Несьцеравай на старонках найбуйнейшага расійскага Інтэрнэт-выданьня gazeta.ru пад назвай «Прызначаная дата адхіленьня Лукашэнкі ад улады», дзе пяецца той самы хваласьпеў спн. Машэравай: «Машэрава карыстаецца падтрымкай шэрагу буйных функцыянэраў са структураў расійска-беларускага саюзу. Відавочна, што рашэньне Машэравай ламае ўвесь перадвыбарны расклад».

Гульня з Машэравай працягвалася. 15 чэрвеня Радыё Свабода агучыла інфармацыю «даверанай асобы» Наталі Машэравай, былога члена АГП Юр’я Марозава пра тое, што найвышэйшае кіраўніцтва Беларусі (акурат гэтак, неканкрэтызавана) нечакана прапанавала Наталі Машэравай пасаду віцэ-прэм’ера, куратара сацыяльных праблемаў — пры ўмове, што яна ня будзе ўдзельнічаць у выбарчай гонцы. Але Машэрава, маўляў, адмовілася ад гэткай прапановы.

Увогуле, бальшыня расійскіх мэдыяў падчас выбарчай гонкі займалася напусканьнем «ружовага туману», імітацыяй апазыцыйнасьці да Лукашэнкі, стварэньнем ілюзіі таго, што Масква не задаволена сваім беларускім саюзьнікам. У сытуацыі, калі амаль усе рэсурсы ўлады знаходзіліся ў распараджэньні Лукашэнкі, гэта спрыяла нэўтралізацыі беларускай апазыцыі і тых палітыкаў, зь якімі яна зьвязвала свае надзеі на перамогу ў сёлетніх прэзыдэнцкіх выбарах, а самому Лукашэнку стварала максымальна камфортныя ўмовы для ягонага па магчымасьці легітымнага пераабраньня на другі прэзыдэнцкі тэрмін.

Яшчэ пару штрышкоў з палітычнай біяграфіі Наталі Машэравай. 24 траўня 2001 году яна разам зь яшчэ адным вылучэнцам на прэзыдэнта Сяргеем Скрабцом увайшла ў створаную дэпутацкую групу «Адзінства», узначаленую былым намесьнікам генэральнага дырэктара сумеснага беларуска-нямецкага прадпрыемства «Белфарм» Юр’ем Марозавым. У сярэдзіне 90-х яна стварыла «Беларускі саюз імя П. Машэрава «Зьніч», каб паглыбляць беларуска-расійскую інтэграцыю на нефармальным узроўні.

Машэрава, як і Міхаіл Марыніч, ня мела ні перадвыбарнай праграмы, ні яснай праграмы дзеяньняў (у інтэрвію маскоўскай газэце «Коммерсант» 22 чэрвеня Машэрава не змагла нават адказаць на пытаньне пра сваю палітычную канцэпцыю: карэспандэнт пытаецца: «Але ўсё-такі вы будзеце прапаноўваць канцэпцыю, якая адрозьніваецца ад канцэпцыі А. Лукашэнкі?», Машэрава адказвае: «А пра гэтае з вамі пагаворым, калі я буду зарэгістраваная»).

Ад Лукашэнкі яе адрозьнівала перадусім тое, што перадвыбарная кампанія першага была накіравана на шырокія слаі грамадзтва, тым часам як Машэрава ўсяляк спрабавала ўнікнуць прывязкі да канкрэтнай сацыяльнай групы грамадзтва — абы, барані Божа, не перацягнуць на свой бок каго-небудзь з лукашэнкаўскага электарату. Інакш кажучы, Машэрава сьвядома цуралася сацыяльных адрасатаў сваёй актыўнасьці, робячы стаўку на эмацыйную прывабнасьць свайго іміджу «адзінай дачкі загадкава памерлага ўсенароднага кіраўніка» і фактычна разьлічваючы на галасы толькі той меншай паловы беларускага грамадзтва, якая ня вызначылася, за каго галасаваць (каб зрабіць выбар гэтай часткі грамадзтва лягчэйшым, Машэрава нейкі час выкарыстоўвала нават лібэральна-дэмакратычную рыторыку ў духу Сініцына і Марыніча). За Машэравай не стаяла ні палітычная праграма, ні самастойная (г.зн. непралукашэнкаўская) палітычная сіла. Яна была і засталася папулярным таварным знакам на беларускім палітычным рынку, і толькі.

Яшчэ адным кандыдатам, за якім стаяла адно вялікае палітычнае «нішто», кандыдатам-фантомам, вылучэньне якога, паводле пэўных крыніцаў, было інсьпіраванае беларускім рэжымам, быў Міхаіл Марыніч (паказальна, што кіраўніком яго выбарчага штабу паставілі «тэрмінатара» калішняй БСДП (НГ) Леаніду Сечку, які раскалоў партыю і ўтварыў прапрэзыдэнцкую ПНЗ). Як і Машэрава, Марыніч прэзэнтаваў не арыгінальную палітычную праграму, а хутчэй сьветапоглядную опцыю — гэткі празаходне настроены гаспадарнік-лібэрал, неляяльны Лукашэнку, заклапочаны станам з правамі чалавека ў Беларусі. Імідж Марыніча-заходніка ўмацоўваўся дзяржаўнымі і недзяржаўнымі СМІ яшчэ ў першай палове гэтага году. У інтэрвію «Советской Белоруссии» (1 сакавіка 2001 г.) Марыніч палка заклікаў «выпрацаваць адзіную пазыцыю па прасоўваньні палітыкі нашай дзяржавы ў структуры эўрапейскага рэгіёну і міжнароднай супольнасьці». 28 лютага ў «БДГ» Марыніч выявіўся прынцыповым прыхільнікам уступленьня Беларусі ў Сусьветную гандлёвую арганізацыю (СГА): «Тое, што 2000 г. аказаўся практычна згубленым для навязваньня сувязяў з СГА, агромністы мінус. І чым раней мы вырашым гэтую праблему, тым выгадней будзе для агульнага аднаўленьня тавараабарачэньня». Марыніч рэпрэзэнтаваў сябе як вялікага эканамічнага патрыёта Беларусі. Невыпадкова на пачатку 2000 г. ён прапаноўваў Лукашэнку набыць у беларускую ўласнасьць пару латвійскіх партоў.

Каб зразумець ролю Марыніча ў перадвыбарным раскладзе сілаў, важна ўлічваць і тую акалічнасьць, што яго люта ненавідзяць тутэйшыя «праваслаўныя русафілы». У нашумелай антысэміцкай кнізе «Вайна па законах подласьці», выдадзенай у Менску коламі, блізкімі да Ўладзімера Замяталіна, Марыніч разам з Паўлам Шараметам, Ігарам Кузьняцовым, Аляксандрам Патупам названы ворагам беларускага народу.

Пры гэтым імідж Марыніча надзіва супадаў з іміджам аднаго з цэнтральных кандыдатаў ад дэмакратычнай «пяцёркі» Сямёна Домаша. І ў першым, і ў другім выпадку перад намі выдатныя гаспадарнікі, палітыкі, у цэнтры ўвагі якіх перадусім эканамічны росквіт Беларусі. І Домаш, і Марыніч згаджаюцца з тым, што рэжым Лукашэнкі прыводзіць Беларусь да эканамічнага краху. Абодва яны выступаюць за палітычную і эканамічную лібэралізацыю Беларусі, за прававую дзяржаву, абодва носяць акуляры.

Вылучэньне чужога інтарэсам Масквы Марыніча сьведчыла пра тое, што стратэгічныя аспэкты пляну выбарчай кампаніі Лукашэнкі былі распрацаваныя ў Менску, а не ў Маскве. Масква толькі чуйна адгукалася на ідэі лукашэнкаўскай адміністрацыі і аказвала ім інфармацыйную падтрымку. Калі гэтая тэза слушная, то ў беларускай выбарчай кампаніі Крамлю належала другасная роля, ён не валодаў палітычнай ініцыятывай.

Пры дапамозе сваіх «падстаўных» кандыдатаў (Машэравай, Сініцына, Марыніча і драбнейшых), вылучаных і зацьверджаных, паводле пэўнай інфармацыі, Радай бясьпекі, лукашэнкаўцы «асвойвалі» «нявызначаны», патэнцыйна антылукашэнкаўскі электарат (у красавіку 2001 г., паводле зьвестак НІСЭПД, амаль 37% беларускіх выбарцаў сьцьвердзілі, што ня будуць галасаваць за Лукашэнку). Лукашэнкаўскія паліттэхнолягі рабілі ўсё для таго, каб усе гэтыя людзі не прагаласавалі за рэальна апазыцыйнага палітыка. З гэтай мэтай яны стваралі муляж апазыцыйнасьці накшталт Машэравай, выдатна пры гэтым разумеючы: тых, хто вагаецца, можна і трэба перакупіць пры дапамозе яркіх, але цалкам марыянэткавых постацяў.

Пэрсона Леаніда Сініцына вымагае асобнага абмеркаваньня. Лукашэнкаўскія паліттэхнолягі, відавочна, рэзэрвавалі яму месца неўраўнаважанага лібэрала, дадаткова адказнага за сувязі зь бізнэсам. Сёлетнія акцыі гэтага дзеяча былі прадуманыя і адрасныя. Чаго вартая сініцынская заява, што на працягу трох тыдняў яго групе ўдалося сабраць больш за 160 тысяч подпісаў за ініцыятыву «пяць з плюсам» (сэнс якой палягаў у наданьні легітымнасьці ў ваччу міжнароднай супольнасьці марыянэткавым органам дзяржаўнага кіраваньня Беларусі). Або скандальны сініцынскі ліст пра распродаж дзяржаўнай уласнасьці напярэдадні выбараў (хаця адрасная група — эканамічная эліта — выдатна зразумела сэнс гэтага пасланьня). Самым «смажаным» фактам з гэтага ліста было тое, што афіцыйны Менск за падтрымку падчас рэфэрэндуму 1996 г. расплаціўся з «арлоўскай групай», узначаленай сьпікерам Рады Фэдэрацыі РФ Ягорам Строевым, кантролем над Беларускім мэталюргічным заводам.

Сініцын ніколі асабліва не хаваў таго, што зьбіраецца працаваць на Лукашэнку. У 2000 г., калі 27 верасьня пастановай Вярхоўнага суду Сініцын быў зарэгістраваны кандыдатам пасьля зьняцьця выбарчай камісіяй Рагачоўскай акругі, ён правёў прэс-канфэрэнцыю, на якой заявіў пра тое, што мае намер вярнуцца ўва ўладу, кансультаваць Лукашэнку на выбарах і што ён падтрымлівае стасункі з Лукашэнкам празь яго памочнікаў. Паказальна, што Сініцын тады быў вылучаны кандыдатам ад двух працоўных калектываў дзяржаўных арганізацый — дарожна-будаўнічай управы і прадпрыемства па вытворчасьці жалезабэтонных канструкцый.

Дарэчы, аналітыкі сыходзяцца на думцы, што «гонар» вынаходзтва славутай прэзыдэнцкай вэртыкалі таксама належыцца Сініцыну. І яшчэ пару штрышкоў зь яго біяграфіі. Зь імем Сініцына, які ў свой час займаў пасаду кіраўніка Рады па каштоўных паперах пры Савеце міністраў, зьвязаны скандал, якія выбух пасьля няўдалага выпуску ў 1995 г. першых беларускіх залатых манэтаў. Задума скончылася судовымі працэсамі. Аўтарам эскізу першай беларускай манэты быў ня хто іншы, як Леанід Сініцын... Празь нейкі час Лукашэнка ў тэлепраграме «Совершенно секретно» абвінаваціў Сініцына ў махінацыях (продажы за бесцань расійскім камэрцыйным структурам матэрыяльных рэзэрваў Беларусі), у адказ на што апошні пагражаў судзіцца, але намер свой так і ня зьдзейсьніў.

Як і Наталя Машэрава, Сініцын актыўна «раскручваўся» расійскімі СМІ. Тэлеканалу ОРТ Сініцын сэнсацыйна прызнаўся, што беларускія ўлады падрыхтавалі сьпіс людзей, якіх ня будуць пускаць на БТ, і што ён, натуральна, у гэтым сьпісе першы.

Група «вылучэнцаў», якія так ці інакш былі зьвязаныя з Лукашэнкам, апрача Машэравай, Марыніча і Сініцына (у якасьці кіраўніка ягонай ініцыятыўнай групы ўсплыў Уладзімер Сьцяпанаў — былы намесьнік старшыні Берасьцейскага аблвыканкаму, раптоўная добраахвотная адстаўка якога напярэдадні выбарчай кампаніі нарабіла шмат шуму ў мас-мэдыях; Сьцяпанаў — блізкі сябар старшыні камісіі па працы, сацыяльных пытаньнях, ахове здароўя, фізычнай культуры і спорце ПП НС Станіслава Гаварушкіна; такая была зроблена камбінацыя), налічвала Віктара Цярэшчанку (характэрна, што лукашэнкаўскі афіцыёз «Советская Белоруссия» ў сваіх публікацыях прадстаўляў гэтага дырэктара Міжнароднага інстытуту мэнэджмэнту з завочнай вышэйшай адукацыяй як «дырэктара беларуска-нямецкага СП»), Леаніда Калугіна, члена Савета Рэспублікі НС ад Менску, прызначанага асабіста Лукашэнкам, Сяргея Скрабца, дэпутата ПП НС, Юр’я Данькова, дэпутата менскага гарадзкога Савету. Падчас апошніх выбараў у менскі гарадзкі Савет Юры Данькоў (ён жа кіраўнік Рэспубліканскай сацыяльна-гуманітарнай дабрачыннай арганізацыі, старшыня Таварыства аховы жывёлаў і па сумяшчальніцтве дырэктар аднаго з найбуйнейшых менскіх начных клюбаў «Данькоў-клюб», заснаванага ім сумесна зь Беларускім таварыствам глухіх (!)), усяго на чатыры галасы выперадзіў галоўнага лекара раённай паліклінікі. «Советская Белоруссия» ў 2000 прысьвяціла Міхаілу Марынічу некалькі такіх хвалебных нарысаў, якія з пазыцыі сёньняшняга дня робяць уражаньне, што гэты чалавек распачаў сваю перадвыбарную кампанію ня сёньня і ня ўчора («дарог пройдзена шмат... Але якія б пасады ні займаў гэты надзіва сьціплы і зычлівы чалавек, ён заўсёды застаецца эталёнам сапраўднай прыстойнасьці. Учора прэзыдэнт абвясьціў М. Марынічу падзяку» (№ 9, 14.01.2000); «споўнілася 60 гадоў М. Марынічу. Міхаіл Апанасавіч зрабіў у сваім жыцьці шмат — будаваў гарады, дарогі і масты. Зь яго імем зьвязаныя стварэньне менскага мэтро, добраўпарадкаваньне нашай сталіцы — М. Марыніч быў мэрам Менску. Таленавіты чалавек таленавіты ўва ўсім! Міхаіл Апанасавіч — буйны палітык» (№ 162, 05.07.2000). Яшчэ адзін вылучэнец, Леанід Калугін, як вынікае з публікацый у СМІ аднаго з найбуйнейшых лукашэнкаўскіх ідэолягаў Юр’я Дудзінова, «глыбока веруючы праваслаўны чалавек». Пасьля рэгістрацыі сваёй ініцыятыўнай групы па зборы подпісаў «праваслаўны чалавек» яшчэ нічога ня мог адказаць на пытаньне беларускай службы Радыё Свабода аб прычынах свайго вылучэньня (Калугін: «Я ж вам сказаў — рана яшчэ пра гэта гаварыць. Ня трэба пра гэта. Ну навошта?» Карэспандэнт: «Але чаму Вы вырашылі вылучацца?» Калугін: «Ну як чаму? Таму што я грамадзянін Рэспублікі Беларусі»). А як паведаміў сакратар Цэнтравыбаркаму Мікалай Лазавік, кіраўнік ЗАТ «Гандлёвы Дом БелБабаеўскае» Сяргей Скрабец падчас падачы заявы быў у «хваравітым стане» (магчыма, намякаючы на стан алькагольнага ці наркатычнага ап’яненьня). Мікалай Лазавік заявіў літаральна наступнае: «Адчуваецца няцьвёрдая рука чалавека, які зь цяжкасьцю трымаў пяро», а пасьля дадаў, што Цэнтравыбаркам потым спрабаваў знайсьці спадара Скрабца, але дома яго не было і мабільны тэлефон не адказваў.

Усіх гэтых людзей аб’ядноўвае прафэсія — перад намі рознай рукі «гаспадарнікі» і бізнэсоўцы (этап рэгістрацыі ініцыятыўных групаў скончыўся шматзначным штрышком, які таксама апынуўся ў цэнтры ўвагі беларускіх СМІ, як электронных, так і друкаваных, — дасылкай па пошце дакумэнтаў для рэгістрацыі малавядомым бізнэсоўцам Аляксандрам Батурам).

Вылучэньне такога роду кандыдатаў на пасаду прэзыдэнта ўжо з пачатку гэтага году было адным з асноўных элемэнтаў мабілізацыйнай кампаніі Лукашэнкі. (Дарэчы, яна дэманструе структурнае падабенства да фармаваньня кааліцыі дэмакратычных кандыдатаў. Стварэньне пяцёркі прыцягнула да яе ўвагу розных слаёў беларускага грамадзтва — людзі сталага веку цешыліся, што пабачылі ў ёй камуніста Калякіна, вайскоўцаў і міліцыянэраў не пакінуў абыякавым Павал Казлоўскі, сябры Фэдэрацыі прафсаюзаў з энтузіязмам даведаліся пра ўваходжаньне ў пяцёрку У. Ганчарыка і г.д. Фактычна тое самае рукамі сваіх паліттэхнолягаў зрабіў Лукашэнка, толькі цікавіла яго перадусім беларуская фінансава-прамысловая эліта.) Праз сваіх псэўдаапазыцыйных кандыдатаў Лукашэнка даваў расчараваным у дзяржаўнай эканамічнай палітыцы прамыслова-фінансавым элітам знак, што паразуменьне ўсё-такі магчымае, што ў выпадку яго пераабраньня на другі тэрмін ляяльныя рэжыму прадпрымальнікі зноў атрымаюць пэўныя палёгкі і прэфэрэнцыі. Найбуйнейшы афіцыйны ідэоляг Аляксандар Зімоўскі ў сваёй тэлевізійнай праграме «Рэзананс» ад 10 чэрвеня 2001 г. таксама выказаў непакой пра намэнклятуру: «Відавочна адзінае: Беларусі чарговы раз спрабуюць навязаць далёка ня самы лепшы варыянт. Безумоўна, адлучаная ад кармушкі намэнклятура падтрымлівае Домаша з асабістых інтарэсаў». Адзначым стылёвую неахайнасьць Зімоўскага: зь яго словаў вынікае, што далучаная да кармушкі намэнклятурабеззасьцярожна падтрымае Лукашэнку.

У разгар выбарчай кампаніі, 13 чэрвеня 2001 г. Лукашэнка падпісаў шэраг указаў, якія лібэралізавалі некаторыя сфэры беларускай эканомікі. Указ №313 прадугледжваў вылучэньне падатковага крэдыту прадпрыемствам радыёэлектроннай ды іншых галін прамысловасьці. Указ №314 устанаўляў гранічныя нарматывы на разьлікі за энэргарэсурсы ў неграшовай форме. Указ №315 пакліканы быў стымуляваць прамысловую вытворчасьць дзякуючы таму, што вызначанаму наверсе сьпісу прадпрыемстваў будзе дадзена магчымасьць атрымаць незаплянаваныя прыбыткі. Указ №316 «Аб удасканаленьні парадку правядзеньня і кантролю вонкавагандлёвых апэрацый» паляпшаў умовы вонкавагандлёвай дзейнасьці і, у прыватнасьці, лібэралізаваў рэжым рэгістрацыі мытняй пашпарту вонкавагандлёвае апэрацыі: згодна зь ім, апэрацыі на суму да 1.500 даляраў не падлягаюць рэгістрацыі (раней — да 200$). Указ №319 вызваляў прадпрыемствы каапэрацыі ад выплаты ў бюджэт падаткаў на даходы, на прыбытак і на даданую вартасьць пры бязвыплатнай перадачы ім ува ўласнасьць маёмасьці з рэспубліканскай ці камунальнай уласнасьці.

Другая, ня менш важная прычына такой павышанай увагі да беларускай фінансава-прамысловай эліты з боку Лукашэнкі і яго паліттэхнолягаў тлумачылася тым, што рэжым імкнуўся зьвесьці на нішто магчымасьць любой падтрымкі беларускімі бізнэс-структурамі кандыдатаў рэальнай беларускай апазыцыі. Стаўка рабілася на тое, што тая частка беларускай эканамічнай эліты, якая ня купіцца на перадвыбарныя абяцанкі самога Лукашэнкі, найхутчэй прафінансуе выбарную кампанію «палітычна добранадзейных» — г.зн. Сініцына і Марыніча, але не Ганчарыка або Калякіна. Для беларускай жа апазыцыі абмежаваньне рэальнай рэсурснай базы непазьбежна азначала памяншэньне базы падтрымкі на выбарах.

Звышзадача, якая ставілася Лукашэнкам перад гэткага роду «мабілізацыйнай кампаніяй», фактычна палягала ў кансалідацыі «ў часіну вырашальнай бітвы» тых беларускіх элітаў (і лібэральна, і па-рэваншысцку настроеных), якія дагэтуль успрымаюць незалежнае беларускае грамадзтва і культываваныя ім вартасьці як пагрозу сваім жыцьцёва важным інтарэсам. Трук з разьдзіманьнем пагрозы «правага рэваншу» зь яго катастрафічнымі наступствамі для краіны быў упершыню з посьпехам апрабаваны Лукашэнкам яшчэ падчас выбарчай кампаніі 1994 г., калі яму без асаблівага клопату ўдалося перацягнуць на свой бок такіх цьвяроза думаючых палітыкаў, як В. Ганчар або М. Чыгір, а таксама наконадні абодвух рэфэрэндумаў, якім папярэднічала адносная эканамічная лібэралізацыя.

Інфармацыйнае забесьпячэньне лукашэнкаўскай выбарчай кампаніі зьдзяйсьнялася вельмі прафэсійна. У траўні 2001 г. зь нічога ніякага пачынае раздаваць апазыцыйным СМІ інтэрвію былы начальнік упраўленьня справаў Адміністрацыі прэзыдэнта Іван Ціцянкоў, у якім ён навязвае шырокай грамадзкасьці думку, што Лукашэнка вядзе вельмі замкнёнае жыцьцё і што ў гэтым жыцьці ён прыслухоўваецца да галасоў трох найбліжэйшых яму людзей, у тым ліку Ўладзімера Канаплёва «зь яго жонкай Алай». Такія публікацыі прытуплялі ўвагу і пільнасьць апанэнтаў сучаснага беларускага рэжыму, ляпілі Лукашэнку імідж прастакаватага палітыка зь недалёкім сялянскім розумам, схільнага да неабдуманых імпульсіўных рашэньняў. Гэты імідж мусіў узмацніць наступны бліскучы крок Лукашэнкі — прызначэньне кіраўніком сваёй ініцыятыўнай групы па зборы подпісаў пісьменьніка, адстаўнога генэрала МУС і цяперашняга «старшыню камісіі па нацыянальнай бясьпецы Савету Рэспублікі НС» Мікалая Чаргінца. Апошні адразу засьвяціўся ў СМІ — у інтэрвію «Советской Белорусии» ён паўстаў чалавекам старой загартоўкі, хваліў Лукашэнку і пры канцы заявіў пра сваё рэзка адмоўнае стаўленьне да паліттэхнолягаў і сучасных паліттэхналёгій, як, відаць, ад яго патрабавался, засьведчыўшы поўнае дылетанцтва ў гэтым пытаньні: «Брудныя» палітычныя тэхналёгіі прыйшлі сьпярша ў Расію, а цяпер іх спрабуюць прышчапіць і ў нас, часта дзякуючы тым жа расійскім тэлеканалам. Трэба быць рэальна гатовымі да рознага роду правакацый, фальшаваньняў і кампрамату. Чорны PR немінуча будзе выкарыстоўвацца высокааплатнымі паліттэхнолягамі — дамарослымі і прыежджымі — супраць Аляксандра Лукашэнкі як найбольш рэальнага кандыдата на пасаду кіраўніка дзяржавы. Мы гатовыя да гэтага, але адкажам самай дзейснай зброяй — адкрытасьцю, праўдай, рэальнай карцінай справаў».

Вельмі ўдала ў інфармацыйным пляне лукашэнкаўцы разыгралі «расійскую карту». Цягам усёй выбарчай кампаніі апазыцыйныя СМІ трубілі пра «нявызначанасьць», «нэўтральнасьць» Расіі, тым часам як Масква была і засталася зацікаўленая ў экспарце ўнутранай лукашэнкаўскай палітыкі ў іншыя краны СНД, перадусім у частцы яе культурнага, інфармацыйнага і, калі так можна сказаць, ідэалягічнага складнікаў. Не падтрымаць найбольш прарасійскага на прасьцягу СНД прэзыдэнта Расія проста не магла. Найперш таму, што гэта зрабіла б цяжкое ўражаньне на прэзыдэнтаў іншых постсавецкіх краінаў, зь якімі Расія вяла перамовы аб уступленьні ў саюз, — Малдовы ды Арменіі. Правал Лукашэнкі на выбарах сур’ёзна запаволіў бы інтэграцыйныя працэсы на прасьцягу былога СССР, ініцыяваныя Масквой, і паставіў бы пад сумнеў далейшае існаваньне СНД.

Пры гэтым, як і сем гадоў таму, Лукашэнка зарабляў палітычныя дывідэнды на антыкарупцыйных скандалах і абяцаньнях «запусьціць заводы». 22 чэрвеня апазыцыйная «Белорусская деловая газета» на першай паласе зьмясьціла матэрыял пра затрыманьне па падазрэньні ў атрыманьні хабару намесьніка начальніка РУУС Маскоўскага раёну Менску падпалкоўніка міліцыі Андрэя Мухтарава. А роўна на тыдзень раней, 15 чэрвеня, у «Советской Белоруссии» зьявіўся артыкул «Заводы павінны і будуць працаваць» з падрабязным апісаньнем таго, як Лукашэнка наведваў Менскі мэханічны завод імя Вавілава, што ён там гаварыў і што бачыў. Апрача гэтага, Лукашэнку старанна ляпілі імідж кіраўніка, які амаль вырашыў «жытловае» пытаньне (усё тая ж «Советская Белоруссия» сваю публікацыю «Дах на галавой — права кожнага» (№164; 14.06.2001) пачынае з сакрамэнтальнага: «Прэзыдэнт патрабуе зрабіць больш танным жытловае будаўніцтва. Сёлета жытловае будаўніцтва зробіцца таньнейшым на 10%»).

Важную ролю рэжым адводзіў і прапагандзе і контрапрапагандзе посьпехаў беларускай прамысловасьці. Напрыклад, пасьля паведамленьняў у незалежнай прэсе, што на віцебскім тэлевізійным заводзе «Віцязь» рыхтуюцца скарачэньні работнікаў, а ў пэрспэктыве таксама заплянаваны пераход на няпоўны рабочы тыдзень, у «Советской Белоруссии» апэратыўна было апублікаванае інтэрвію з генэральным дырэктарам гэтага прадпрыемства Валер’ем Нікіфаравым, у якім ён катэгарычна зьняпраўдзіў гэтыя зьвесткі (вельмі паказальны палітызаваны фрагмэнт інтэрвію з нападкамі на незалежныя СМІ: «Цяпер скарачэньняў работнікаў прадпрыемства не вядзецца. Магчыма, глебу для такіх плётак стварае несумленная прэса. Чаму гэта адбываецца? Актывізавалася перадвыбарная кампанія. І пэўным сілам вельмі хочацца паказаць, як у нас усё кепска... Дзякуючы пастановам ураду краіны і асабістаму ўдзелу прэзыдэнта А. Лукашэнкі забясьпечаныя варункі для захаваньня радыёэлектроннай галіны»). Увогуле, Лукашэнку падабалася нацягваць на сябе маску эканаміста (так ён сам сябе ахарактарызаваў у заяве, пададзенай у Цэнтравыбаркам). 22 чэрвеня ён сустрэўся ў Менску з удзельнікамі 8 паседжаньня Эканамічнай рады СНД і сказаў літаральна наступнае: «Я заклікаю тут, на беларускай зямлі, прыняць дзейсныя эканамічныя пастановы, якія будуць своеасаблівай данінай памяці аб тых, хто ваяваў у гэтай вайне». А днём раней, 21 чэрвеня, у «Советской Белоруссии» зьявіўся артыкул «Дзяржава і бізнэс: нам ня жыць адзін без аднаго». Лукашэнка разглядаў эканамічныя эліты як патэнцыйную небясьпеку створанаму ім рэжыму і таму што ёсьць сілы імкнуўся прадстаць гарантам іх будучага працьвітаньня. У артыкуле цытуюцца словы Лукашэнкі, нібыта прамоўленыя ім на сустрэчы зь пераможцамі конкурсу «Найлепшы прадпрымальнік 2000 году»: «Прадпрымальнікі — гэта людзі, якія ствараюць асноўныя вартасьці ў нашым грамадзтве, у нашай дзяржаве». Шэраг гэтых «стваральнікаў» Лукашэнка ўзнагародзіў зоркай «Герой Беларусі» (узнагарода адбылася ўпершыню з 1996 г.) — прамыслоўца Паўла Марыева, аграрнікаў Міхаіла Карчміта, Віталя Крамка і пасьмяротна гаспадарніка Аляксандра Дубка.

Ня грэбавалі лукашэнкаўцы і інфармацыйна-прапагандысцкімі акцыямі старога савецкага кшталту. 19 чэрвеня газэта «Рэспубліка» публікуе артыкул «Падтрымаем у рэспубліцы грамадзянскі мір і сацыяльную стабільнасьць», у якім інфармуе пра зварот групы ляяльных Лукашэнку кіраўнікоў палітычных партый і грамадзкіх арганізацый у сувязі з прэзыдэнцкімі выбарамі, падпісаны, між іншым, старшынём Беларускага саюзу кампазытараў Ігарам Лучанком і прэзыдэнтам Міжнароднага грамадзкага аб’яднаньня «Паслы славянства», беларускай пісьменьніцай Таісай Бондар. Незадоўга да гэтага «Советская Белоруссия» публікуе заклік «маладога пакаленьня Беларусі» прагаласаваць за Лукашэнку, падпісаны лідэрамі праўрадавых маладзёвых арганізацый. 28 чэрвеня лідэры кішаньковых лукашэнкаўскіх палітычных партый і грамадзкіх арганізацый (старшыня Беларускай патрыятычнай партыі Зьміцер Улаховіч, сакратар Аграрнай партыі Эдуард Калінін, сакратар ЦК КПБ Валер Захарчанка, першы сакратар ЦК БПСМ Юры Салаўёў і інш.) правялі прэс-канфэрэнцыю, на якой усяляк ухвалялі дэкрэт № 20 Лукашэнкі «Аб абавязковым дэкляраваньні даходаў і маёмасьці кандыдата ў Прэзыдэнты Рэспублікі Беларусі, яго блізкіх сваякоў, жонкі (мужа) і яе (яго) бацькоў і некаторых іншых захадах, скіраваных на правядзеньне адкрытых, свабодных і сумленных выбараў».

Заслугоўвае ўвагі і ўсходняя палітыка Лукашэнкі. Яго візыт у Маскву, адбыты 20—21 чэрвеня, быў абумоўлены ня толькі эканамічнымі (павелічэньне паставак газу ў Беларусь, пытаньні тарыфнага і нетарыфнага рэгуляваньня, спагнаньня ўскосных падаткаў) або палітычнымі, але й, калі так можна выразіцца, перадвыбарнымі меркаваньня. Сам візыт бурна камэнтараваўся ў расійскіх і беларускіх мэдыях. У пятніцу, 22. 06. 2001, у «Советской Белоруссии» зьявіўся артыкул «Візыт прэзыдэнта ў Маскву быў плённым», падсумаваны такой высновай: «На перамовінах не было закрытых тэмаў, сустрэчы праходзілі ў атмасфэры шчырасьці і даверу».

Падчас маскоўскай выправы Лукашэнку ўдавалася ўсё задуманае — абмеркаваць з прэзыдэнтам нафтагазавай кампаніі «Слаўнафта» Міхаілам Гуцэрыевым пытаньне аб распрацоўцы нафтавага радовішча ў Ненецкай акрузе РФ (апрача гэтага, як паведамляе інфармацыйны сэрвіс расійскай энэргетыкі www.rusenergy.com, значная ўвага была нададзеная тэме інтэграваньня «Слаўнафты» ў нафтахімічны комплекс Беларусі. Міхаіл Гуцэрыеў паінфармаваў Лукашэнку і пра стварэньне «Слаўнафтаю» ўласнай сеткі збыту нафтапрадуктаў на тэрыторыі Беларусі, а таксама пра ўдзел кампаніі ў забесьпячэньні паліўных патрэбаў беларускіх гаспадарак падчас збору ўраджаю), з кіраўніком групы кампаній «Ітэра» Ігарам Макаравым — праблему стварэньня сумеснага прадпрыемства для здабычы газу; з расійскім прэм’ер-міністрам Міхаілам Касьянавым Лукашэнка дасягнуў дамоўленасьці наконт будаўніцтва газаправоду па тэрыторыі Беларусі (некаторыя прысутныя на сустрэчы Лукашэнкі з расійскім кіраўніцтвам у Крамлі журналісты параўналі гэтае афіцыйнае мерапрыемства з касьцюмаваным шоў — Пуцін і Касьянаў беспасярэдне з сваіх кабінэтаў давалі дырэктывы для выкананьня дасягнутых з Лукашэнкам дамоваў). Зь вялікай помпай была пададзена сустрэча Лукашэнкі і першага і апошняга прэзыдэнта СССР Міхаіла Гарбачова, дзе Лукашэнка паказаў сябе лібэралам, а Гарбачоў — лукашэнкафілам. Цікава, што пасьля сустрэчы з Гарбачовым Лукашэнка ізноў трапіў цэнтар увагі расійскіх журналістаў. «Што б і хто б ні гаварыў, але тыя, хто вызначае палітыку Расіі, ніколі не гаварылі пра ўваходжаньне Беларусі ў склад Расіі і паглынаньне Беларусі», — сказаў беларускі прэзыдэнт. І дадаў: у гэтым выпадку саюз «быў бы нядоўгім і разваліўся б, як картачны дамок».

Падчас свайго апошняга ваяжу ў Маскву Лукашэнка працаваў і як актор палітычнага тэатру. Агенцыя электроннай інфармацыі http://news.km.ru 22 чэрвеня распаўсюдзіла паведамленьне «Лукашэнка плянуе выйграць выбары бяз Пуціна»: «Лукашэнка ўпэўнены, што публічныя заявы расійскага прэзыдэнта пра яго падтрымку на прэзыдэнцкіх выбарах не паўплываюць на хаду падзеяў. Лукашэнка адзначыў, што асабіста папрасіў Уладзімера Пуціна публічна не выказвацца пра падтрымку цяперашняга прэзыдэнта Беларусі». Падчас свайго візыту Лукашэнка таксама актыўна спэкуляваў на беларуска-расійскай інтэграцыі. 22 чэрвеня расійскія інфармацыйныя агенцыі распаўсюдзілі інфармацыю «Канстытуцыю саюзнай дзяржавы пачнуць пісаць на наступным тыдні»: «Працоўная група па складаньні тэксту Канстытуцыі саюзнай беларуска-расійскай дзяржавы прыступіць да працы на наступным тыдні. З словаў [Лукашэнкі] вынікала, што адпаведная дамоўленасьць была дасягнутая на апошняй сустрэчы ў Маскве з прэзыдэнтам Расіі Ўладзімерам Пуціным».

Аднак пік расійскай падтрымкі Лукашэнкі зьвязаны зь візытам кіраўніка РПЦ Аляксія II на Беларусь (23—27.06), адбыты пасьля шасьцёх гадоў паўзы, і яго сустрэчы з Лукашэнкам. Беларускія ўлады змаглі выкарыстаць яго з максымальнай выгадай. Напрыклад, асьвячэньне берасьцейскай праваслаўнай царквы Ўваскрасеньня Хрыстовага з удзелам Лукашэнкі і Аляксія II (які ў Берасьці ў звычнай для расійцаў шавіністычнай манеры выказаўся, што «вялікая і братняя Ўкраіна павінна прыйсьці да ўсьведамленьня таго неабходнага дабра, якое нясе адзінства») трансьлявалася беларускім тэлебачаньнем і радыё.

Асобную ўвагу трэба зьвярнуць на камэнтар гэтай акцыі Аляксандрам Зімоўскім у праграме «Рэзананс» (этэр 24.06). Зімоўскі пачынае свае развагі так, як можа пачынаць расійскі інтэлігент, выхаваны ў імпэрскай традыцыі эканамічнай аўтаркіі і палітычнай самаізаляцыі: «Беларусь стала першай і, здаецца, адзінай краінай, дзе кіраўнік дзяржавы публічна і неаднаразова заяўляў, што аснова нашай ідэалёгіі — хрысьціянская сыстэма вартасьцяў. І тут А. Лукашэнка лёгка знайшоў узаемаразуменьне з царквой». Але пад канец зрываецца на набалелае, на канстатацыю палітычнай нядобранадзейнасьці пэўнай часткі беларускай эканамічнай эліты: «Не сакрэт, што іншыя дзеячы, ня толькі палітыкі і дэпутаты, але і дырэктары (вылучана намі. — В.Б.), у сваім паказным запале выходзяць далёка за рамкі сумленных узаемаадносін з царквой».

Канец візыту Аляксія II выйшаў ня менш сымбалічны — на сумежжы Беларусі, Расіі і Ўкраіны расійскі патрыярх, прыехаўшы ў гэтае месца на лукашэнкаўскім аўтамабілі, ізноў сустрэўся з Лукашэнкам і ўзяў удзел у перадачы «дару беларускага народу — дзьвюх адтвораных харугваў для маскоўскага храму Хрыста Збаўцы». А перад адлётам гэтага расійскага праваслаўнага дзеяча на радзіму адбылася яго сустрэча з Лукашэнкам у Сьвятапакроўскай царкве сяла Карма Добрускага раёну Гомельскай вобласьці.

Зрэшты, расійская падтрымка Лукашэнкі не абмяжоўваецца толькі прыездам Аляксія II. 25 ліпеня адбылася сустрэча прэзыдэнтаў Беларусі, Украіны і Расіі ў Віцебску, а 1—3 жніўня ў Сочы — нефармальная сустрэча кіраўнікоў дзяржаваў СНД.

Перадвыбарная кампанія Лукашэнкі была накіравана на шырокія слаі беларускага грамадзтва і апэлявала да розных узроўняў сьвядомасьці нашых грамадзян. Лукашэнка імкнуўся здабыць прызнаньне ў тых, хто зацікаўлены ў паляпшэньні сваіх жытловых варункаў. Ён узбуджаў замілаваньне ў прыхільнікаў беларуска-расійскай інтэграцыі і жорсткай барацьбы з карупцыяй. Не пакідаў ён абыякавымі і работнікаў буйных прадпрыемстваў і адначасна быў надзвычайна ўважлівым да беларускіх бізнэсоўцаў. Ну і, канечне, выбух захапленьня Лукашэнка выклікаў у тутэйшых носьбітаў «праваслаўнай духоўнасьці».

Тым часам лукашэнкаўцы ня толькі перакуплялі фінансава-прамысловыя эліты, але і рэалізоўвалі плян драбненьня рэальнай апазыцыі.

24 чэрвеня 2001 г. кандыдат у прэзыдэнты Лукашэнка, праяўляючы неабыякія тэатральныя здольнасьці, абвінаваціў усіх астатніх кандыдатаў у прадажнасьці і змове. Падобныя выпады Лукашэнкі перасьледавалі дзьве мэты. Па-першае, Лукашэнка ўмела навязваў апазыцыйны статус сваім стаўленікам (Сініцыну, Машэравай, Марынічу і г.д.), па-другое, ён падтрымліваў у стане «боегатоўнасьці» свой электарат. Гэта рабілася шляхам выбудовы свайго роду ланцуговай рэакцыі: беларускі прэзыдэнт эмацыйна дакараў у нечым Машэраву і Марыніча, пасьля ў зводках інфармацыйных агенцыяў зьяўляўся Сініцын і ўпікаў Лукашэнку за зробленыя грашкі.

Камбінацыя з удзелам Машэравай, Марыніча, Сініцына і інш. сьведчыла пра тое, што ў лягеры праўрадавых кандыдатаў адбываўся свайго роду падзел працы. Лукашэнку значна выгадней было рэклямаваць сваіх «пацешных» кандыдатаў, чымся рэальных супернікаў. Але апроч дасягненьня тактычнае выгады, лукашэнкаўцы былі зацікаўленыя і ў кардынальным перадзеле беларускага палітычнага поля згодна з пасьпяхова апрабаваным у Расіі сцэнаром «кіраванай дэмакратыі», выцясьніўшы з гэтага поля несыстэмную ўваччу афіцыйных уладаў апазыцыю. Усьлед за псэўдапарлямэнтам і псэўдаканстытуцыйным судом, псэўдадэмакратыяй і псэўдазаконнасьцю прыходзіла чарга псэўдаапазыцыі, бо толькі псэўдаапазыцыя магла зрабіць уладу Лукашэнкі неабмежаванай, а створаную ім палітычную сыстэму — закончанай і па-свойму дасканалай. (У апазыцыянэры лез нават блізкі сябар Лукашэнкі і па сумяшчальніцтве намесьнік старшыні Палаты прадстаўнікоў Уладзімер Канаплёў — у сярэдзіне чэрвеня ў Страсбургу ён заявіў аб сваім намеры стварыць і ўзначаліць у «палатцы» апазыцыйны рух, пра што хутчэй-хутчэй паведаміла пад рубрыкай «Сэнсацыя» «Народная Воля».)

Пасьля падліку подпісаў, сабраных ініцытыяўнымі групамі, асноўныя «пралукашэнкаўскія» вылучэнцы спынілі свой удзел у выбарчай кампаніі. Крыху раней «па ўласным жаданьні» гэта зрабіла і Наталя Машэрава. Зьвяртае ўвагу «парнаграфічная» колькасьць подпісаў, здабытых ініцыятыўнымі групамі М. Марыніча (91 021), Л. Сініцына (80 540) і Л. Калугіна (91 345) — маўляў, усё, што маглі, зрабілі, але троху не хапіла да 100 000. Марыніч і Сініцын некаторы час яшчэ скандалілі, гразіліся судзіцца, але неўзабаве сьцішыліся. Марыніч удзельнічаў у апазыцыйных акцыях, але нічым сябе асабліва не праявіў. Сініцын заявіў пра свой намер балятавацца ў дэпутаты пакуль яшчэ няіснага парлямэнту «Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі». Калугін адразу сышоў у палітычны цень.

Сыход Сініцына, Марыніча і Калугіна зусім не азначаў адмову лукашэнкаўцаў ад стварэньня «кіраванай апазыцыі». У сярэдзіне жніўня дэпутат ПП НС Генадзь Дылеўскі апублікаваў у «БДГ» «Адкрыты ліст будучаму прэзыдэнту», які паказваў, што інсьпіраваная Лукашэнкам з свайго атачэньня так званая «лібэральная партыя» жыве і красуе, забясьпечваючы свайму прэзыдэнту надзейную апору. Ліст Дылеўскага — гэта свайго роду маніфэст «новых апазыцыянэраў», які вызначаўся неабыякой інтэлектуальнай культурай і ўтрымліваў шэраг досыць радыкальных палажэньняў. У ім зьмяшчаліся заклікі да эканамічнай мадэрнізацыі Беларусі (разьвіцьцё малога і сярэдняга бізнэсу, фіскальная рэформа, мінімізацыя ўдзелу дзяржавы ў гаспадарчай дзейнасьці, увядзеньне свабоднай куплі-продажу зямлі, лібэралізацыя банкаўскай сфэры), дэмакратызацыі сыстэмы палітычнай улады (павелічэньне вагі заканадаўчай і судовай улады, укараненьне мясцовага самакіраваньня), канстытуцыйнага ўладкаваньня краіны ў адпаведнасьці з эўрапейскімі стандартамі, вырашэньня дэмаграфічных праблемаў, адкрытасьці да Захаду. Трэба чакаць зьяўленьня такіх дакумэнтаў і надалей.

Паралельна лукашэнкаўцамі ажыцьцяўлялася тактыка перакупліваньня «незалежніцкі» настроеных беларусаў. Для гэтага доўгі час пераносілася сэсія парлямэнцкага сходу Саюзу Расіі і Беларусі, часова спыняліся трансьляцыі ў Беларусі расійскіх тэлеканалаў.

Прафэсійна сплянаваная выбарчая кампанія прынесла Лукашэнку плён. Травеньскае апытаньне (гл. Табліцу 2) жыхароў Менску зафіксавала наступны рэйтынг Лукашэнкі і яго асноўных супернікаў.

З кожным наступным месяцам Лукашэнкаў рэйтынг будзе стабілізавацца.

Дынаміка рэйтынгу А. Лукашэнкі і вынікі прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году

У жніўні, напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў, НІСЭПД даў сацыялягічныя прагнозы што да магчымага галасаваньня тых беларускіх выбарцаў, якія яшчэ ня вызначыліся.

Было апытана 1.518 рэспандэнтаў. Гранічная памылка рэпрэзэнтацыйнасьці не перавышае 0.03 %.

Галасы за трох кандыдатаў на прэзыдэнцкіх выбарах разьмеркаваліся наступных чынам. (гл. Таб. 1).

На падставе атрыманых дадзеных быў разьлічаны аптымістычны для апазыцыі сцэнар галасаваньня. З разьлікаў НІСЭПД, А. Лукашэнка мог атрымаць, звыш паказаных у табліцы, яшчэ каля 4% галасоў. Пры найлепшым зьбегу абставінаў 13—14% дадавалася адзінаму апазыцыйнаму кандыдату.

Аднак нават пры спрыяльнай для апазыцыі сытуацыі А. Лукашэнка забіраў палову ўсяго беларускага электарату. Адзіны апазыцыйны кандыдат мог атрымаць каля траціны ўсіх галасоў. Гэтая лічба выходзіла пры мэханічным складаньні адсоткаў У. Ганчарыка і С. Домаша. Нават пры ўзгодненым галасаваньні апазыцыі беларускі прэзыдэнт захоўваў істотны адрыў. Такім чынам, апазыцыя ішла на выбары, ужо завочна прайграючы А. Лукашэнку.

На нізкі, у параўнаньні з А. Лукашэнкам, рэйтынг У. Ганчарыка ў значнай ступені паўплываў чыньнік часу. Паводле дадзеных таго ж апытаньня НІСЭПД, чвэрць выбарцаў, якія ня вызначыліся, зусім ня ведала пра кандыдата У. Ганчарыка (гл. Таб. 2).

У той жа час, А. Лукашэнка быў цэнтральнай постацьцю беларускай палітычнай сцэны з 1994 году і на момант выбараў заставаўся самай вядомай асобай у Беларусі.

Паводле вынікаў выбараў падазрэньні выклікае не сама перамога А. Лукашэнкі, а высокі адсотак ягоных прыхільнікаў — паводле афіцыйных дадзеных, дзьве траціны выбарцаў. Тады як паводле вынікаў жнівеньскіх дасьледаваньняў НІСЭПД, напярэдадні выбараў прэзыдэнт Лукашэнка мог упэўнена разьлічваць на галасы прыблізна паловы ўсіх выбарцаў.

Афіцыйныя дадзеныя Цэнтравыбаркаму, у параўнаньні з вынікамі галасаваньня на прэзыдэнцкіх выбарах у 1994 годзе, дазваляюць афіцыйнаму Менску сьцьвярджаць пра стабільную падтрымку палітыкі А. Лукашэнкі бальшынёй беларускага насельніцтва цягам сямёх гадоў (гл. Таб. 3 і 4).

Пры яўцы выбарцаў у цэлым блізу 84% у 2001 годзе, паводле дадзеных Цэнтравыбаркаму, за А. Лукашэнку прагаласавала каля дзьвюх трацінаў удзельнікаў галасаваньня. У 1994 годзе ў другім туры выбараў, пры яўцы блізу 70 % выбарцаў, за А. Лукашэнку прагаласавала блізу 80% удзельнікаў галасаваньня. Пры супастаўленьні гэтых дадзеных з вынікамі выбараў 2001 году відаць, што папулярнасьць А. Лукашэнкі цягам сямёх гадоў застаецца на ўзроўні, супастаўным з выбарамі 1994 году, ці нават крыху павялічылася. Але, у той жа час, у першым туры выбараў 1994 году адсотак прыхільнікаў А. Лукашэнкі склаў блізу 45%. Гэта значыць, што адсотак галасоў прыхільнікаў кандыдатаў, што не прайшлі ў другі тур, праціўнікаў В. Кебіча, адышоў да А. Лукашэнкі.

Аднак у 2001 годзе адсотак відавочных прыхільнікаў прэзыдэнта Лукашэнкі, паводле дадзеных Цэнтравыбаркаму, на выбарах заставаўся супастаўны з адсоткам ягоных прыхільнікаў у 1994 годзе ў другім туры галасаваньня. Але ў пэрыяд, які папярэднічаў выбарам 2001 году, і ў першым туры ў 1994-м, колькасьць прыхільнікаў А. Лукашэнкі вагалася ў межах 50 адсоткаў.

Сумненьні ў выніках выбараў паводле інфармацыі Цэнтравыбаркаму выклікае якраз высокі адсотак тых, хто прагаласаваў за А. Лукашэнку ў верасьні 2001 году. Гэтыя сумненьні цалкам абгрунтаваныя, калі супаставіць вынікі сацыялягічных дасьледаваньняў НІСЭПД, якія праводзіліся ў Беларусі ў сувязі з выбарамі.

НІСЭПД у лютым-сакавіку 2001 году правёў нацыянальнае апытаньне, у час якога было апытана 1489 рэспандэнтаў, гранічная памылка рэпрэзэнтацыйнасьці не перавышала 0.03%.

Паводле дадзеных сацыялягічных апытаньняў пачатку году, калі ўсе эканамічныя і адміністрацыйныя рэсурсы рэжыму яшчэ не былі задзейнічаныя дзеля прыцягненьня электарату, А. Лукашэнка ўжо меў дастаткова надзейную электаральную базу. Пры гэтым бальшыня грамадзянаў ужо тады зьбіралася ўдзельнічаць у выбарах (гл. Таб. 5—8).

Адсотак тых, хто ня вызначыўся, і незадаволеных А. Лукашэнкам перавышаў адсотак ягоных прыхільнікаў. Аднак яшчэ ў лютым-сакавіку незадаволеныя і тыя, хто ня вызначыўся, уяўлялі сабой разрозьненую масу, якая ня бачыла свайго кандыдата. Толькі ў ліпені быў вылучаны адзіны кандыдат, а пагадненьне паміж найбольш пэрспэктыўнымі кандыдатамі ад апазыцыі У. Ганчарыкам і С. Домашам было падпісанае 13 жніўня, за месяц да выбараў. У той жа час, прыхільнікі А. Лукашэнкі былі ад пачатку згуртаваныя вакол свайго аднаго і адзінага кандыдата. Мабілізацыя ўсіх адміністрацыйных і эканамічных рэсурсаў беларускага рэжыму дзеля перамогі А. Лукашэнкі, актыўная мабілізацыйная кампанія ў дзяржаўнай прэсе прыцягнула дадатковыя галасы зь ліку тых, хто вагаўся.

У красавіку 2001 году НІСЭПД зноў праводзіў нацыянальнае апытаньне, у час якога дасьледавалася дынаміка стаўленьня насельніцтва да А. Лукашэнкі. Быў апытаны 1.461 рэспандэнт ува ўзросьце ад 18 гадоў і больш. Была складзеная табліца, якая адлюстроўвала дынаміку рэйтынгу А. Лукашэнкі. Супастаўленьне дадзеных, пачынаючы з 1997 году, сьведчыла пра паступовае зьніжэньне рэйтынгу беларускага прэзыдэнта (гл. Таб. 9).

Але, нягледзячы на зьніжэньне рэйтынгу, А. Лукашэнка ўсё адно заставаўся самым папулярным лідэрам у параўнаньні зь любым магчымым кандыдатам ад апазыцыі (гл. Таб. 10).

Бальшыня апытаных па-ранейшаму зьбіралася галасаваць на выбарах, а колькасьць незадаволеных вынікамі кіраваньня А. Лукашэнкі значна пераўзыходзіла колькасьць задаволеных. Адсотак тых, хто не жадаў, каб А. Лукашэнка заставаўся на наступны тэрмін, перавысіў адсотак ягоных прыхільнікаў (гл. Таб. 11—13).

У чэрвені, калі прапагандысцкая кампанія ў дзяржаўнай прэсе і СМІ ўзмацнілася, НІСЭПД апытаў 1.499 рэспандэнтаў ува ўзросьце ад 18 гадоў і старэйшых (памылка рэпрэзэнтацыйнасьці не перавышае 0.03%). Колькасьць гатовых прагаласаваць за А. Лукашэнку істотна не зьмянілася. Каля траціны рэспандэнтаў — велічыня, супастаўная з колькасьцю прыхільнікаў прэзыдэнта, — выбралі адказ «ЦА». Кандыдатура адзінага кандыдата ў апытаньні набірала ўдвая менш адсоткаў за А. Лукашэнку (гл. Таб. 14—18).

На працягу ўсяго пэрыяду падрыхтоўкі да выбараў апазыцыйныя СМІ папярэджвалі пра высокую імавернасьць фальсыфікацый вынікаў галасаваньня. Аднак яшчэ ў чэрвені пераважная бальшыня апытаных ня мела намеру аспрэчваць вынік выбараў у выпадку іх фальсыфікацыі. Больш за палову гэтае пасіўнае бальшыні ўвогуле ня верыла ў магчымасьць паўплываць на сытуацыю. Такім чынам, радыкальных, здольных дэстабілізаваць палітычную абстаноўку і мабілізаваць насельніцтва, дзеяньняў ад апазыцыі у выпадку парушэньняў на выбарах, гэтая бальшыня не чакала (гл. Таб. 18).

Такім чынам, становішча А. Лукашэнкі і ў пэрыяд падрыхтоўкі, і ў часе выбараў заставалася цалкам надзейным. Паводле вынікаў незалежных сацыялягічных апытаньняў, на працягу ўсяго пэрыяду падрыхтоўкі да прэзыдэнцкіх выбараў рэйтынг А. Лукашэнкі вагаўся ў межах траціны-паловы ад агульнае колькасьці выбарцаў. У сярэдзіне лета рэйтынг патэнцыйна адзінага апазыцыйнага кандыдата заставаўся ў межах аднае пятае ад агульнай колькасьці выбарцаў.

Аднак рэйтынг А. Лукашэнкі, які вагаўся ў папярэдні выбарам пэрыяд, усё ж такі істотна адрозьніваўся ад афіцыйных вынікаў галасаваньня, пададзеных Цэнтравыбаркамам, — тры чвэрці выбарцаў, што прыйшлі на ўчасткі. Улічваючы, што ў 1994 годзе ў першым туры прэзыдэнцкіх выбараў А. Лукашэнка атрымаў галасы 45% выбарцаў пры яўцы 79%, а ў 2001 годзе ў першым жа туры за яго прагаласавала ўжо 75,65% пры яўцы амаль у 84%, выходзіць, што рэйтынг беларускага прэзыдэнта за 7 гадоў кіраваньня ня зьнізіўся, а, наадварот, вырас. Але дадзеныя сацыялягічных апытаньняў сьведчылі адваротнае.

Такі высокі адсотак выбарцаў, якія прагаласавалі за А. Лукашэнку, быў неабходны беларускаму прэзыдэнту дзеля легітымізацыі, апраўданьня свайго знаходжаньня ўва ўладзе. Спасылкі на Канстытуцыю ставяцца пад пытаньне празь непрызнаньне міжнароднай супольнасьцю Канстытуцыі 1996 году. Застаецца эксплюатаваць старую выпрабаваную ідэалягічную схему: прэзыдэнт, які абапіраецца беспасярэдне на народ. Дзеля гэтага была патрэбная ня проста перамога на выбарах, а перамога зь велізарнаю перавагай.

А. Лукашэнка, які заняў пасаду прэзыдэнта ў 1994 годзе на хвалі пратэставага галасаваньня і ня меў надзейнае апоры сярод прамыслова-фінансавай эліты, змушаны ўвесь час падтрымліваць свой імідж народнага кіраўніка, «усенародна абранага» прэзыдэнта. Нават гарантаваная перамога, якая некалькімі адсоткамі перавышала 50-адсоткавы бар’ер, была недастатковаю дзеля падтрыманьня гэтага вобразу.

Вонкавапалітычныя фактары прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі

Міжнародная супольнасьць выступала на прэзыдэнцкіх выбарах 2001 г. арбітрам, ад якога залежала прызнаньне альбо непрызнаньне іх вынікаў. Галоўнымі ўдзельнікамі выбараў ад замежнай грамадзкасьці для Беларусі былі наглядальнікі ад заходніх міжнародных арганізацыяў (АБСЭ, Эўразьвяз і ПАСЭ) ды краінаў СНД. Усяго на выбарах прысутнічала больш за 700, а па зьвестках Міністэрства замежных справаў Беларусі — каля 800 замежных наглядальнікаў і прыкладна столькі ж журналістаў. Палова наглядальнікаў працавала пад эгідай Бюро дэмакратычных інстытутаў і правоў чалавека АБСЭ і Асацыяцыі арганізатараў выбараў краінаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. Другую палову склалі наглядальнікі ад СНД ды іншых краін, якіх запрасілі беларускія ўлады.

Пасьля выбараў меркаваньні назіральнікаў падзяліліся. Наглядальнікі ад СНД прызналі беларускія выбары дэмакратычнымі, іх калегі з Захаду — не.

ЗАХАД І ВЫБАРЫ ПРЭЗЫДЭНТА Ў БЕЛАРУСІ

Пагаршэньне адносінаў Беларусі з краінамі Захаду, запачаткаванае пасьля 1996 г., доўжылася да самых выбараў 2001 г. Ні на рэфэрэндум 1996 г., ні на парлямэнцкія выбары 2000 г. міжнародныя групы наглядальнікаў не дасылаліся. За выняткам прэзыдэнта Віетнаму і лідэраў краін СНД падчас кіраваньня прэзыдэнта Лукашэнкі Беларусь не наведаў з афіцыйным візытам ніводзін кіраўнік дзяржавы.

Заходнія місіі ў Беларусі прадстаўлены амбасадамі, прадстаўніцтвам праграмы TACIS, Кансультацыйна-назіральнай групай АБСЭ ды інш. Беларускі рэжым традыцыйна ўспрымае іх як фактар нестабільнасьці ўнутры краіны. У сакавіку 2001 г. была прынятая пастанова Савету міністраў № 325, якая ўскладніла парадак адкрыцьця і дзейнасьці ў Беларусі прадстаўніцтваў замежных фірмаў і арганізацыяў. Прадстаўнікі краінаў Захаду пэрыядычна абвінавачваліся ўва ўмяшаньні ўва ўнутраныя справы Беларусі. Так, напрыклад, 31 ліпеня на нарадзе выканаўчай улады А. Лукашэнка заявіў, што ўсю дзейнасьць апазыцыйных прэтэндэнтаў на пасаду прэзыдэнта каардынуе глава КНГ АБСЭ ў Беларусі Г.-Г. Вік, які да таго ж «начальнік штабу ўсёй беларускай апазыцыі».

Толькі пасьля перамогі на выбарах А. Лукашэнкі беларускі рэжым стаў намагацца нармалізаваць стасункі з Захадам. Адсутнасьць віншаваньняў у адрас А. Лукашэнкі з боку кіраўнікоў заходніх дзяржаваў міністар замежных справаў М. Хвастоў патлумачыў тым, што дзеля асэнсаваньня Захадам вынікаў выбараў і прыняцьця рашэньняў аб далейшым супрацоўніцтве зь Беларусяй патрэбны час. Сам А. Лукашэнка на прэс-канфэрэнцыі з нагоды пераабраньня паабяцаў за год-паўтара зьдзейсьніць прарыў у дачыненьнях з Захадам.

ПАЎНОЧНААТЛЯНТЫЧНАЯ АСАМБЛЕЯ

10 сакавіка 1992 г. Беларусь уступіла ў Раду Паўночнаатлянтычнага супрацоўніцтва НАТО — кансультацыйны форум, створаны альянсам дзеля пашырэньня дыялёгу і супрацоўніцтва з былымі праціўнікамі НАТО — краінамі Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы. У студзені 1995 г. Беларусь далучылася да Праграмы НАТО «Партнэрства дзеля міру». У сакавіку 1997 г. НАТО замарозіла адносіны зь Беларусяй з прычыны канстытуцыйнага перавароту лістапада 1996 году. Беларусь удзельнічае ў сустрэчах Рады эўраатлянтычнага партнэрства, але варожае стаўленьне беларускага прэзыдэнта да гэтае арганізацыі і ягоная арыентацыя на цесны вайсковы хаўрус з Расіяй замінае ўзаемнаму даверу.

АРГАНІЗАЦЫЯ ПА БЯСЬПЕЦЫ І СУПРАЦОЎНІЦТВЕ Ў ЭЎРОПЕ

30 студзеня 1992 г. Беларусь стала паўнапраўным чальцом Нарады па бяспецы й супрацоўніцтве ў Эўропе (НБСЭ, цяпер Арганізацыі па бясьпецы й супрацоўніцтве ў Эўропе, ці АБСЭ). Сяброўства ў АБСЭ вымагае выкананьня пэўных стандартаў, датычных унутранай палітыкі, у тым ліку правядзеньня ўсеагульных, роўных, справядлівых, тайных, свабодных, адкрытых ды адказных выбараў, як гэта абмоўлена пастановай Другой Капэнгагенскай нарады Канфэрэнцыі па чалавечым вымеры АБСЭ, праведзенай у 1990 г. Пасьля канстытуцыйнага перавароту 1996 г. кантакты Беларусі з гэтай арганізацыяй не спыніліся, але дзейнасьць у Менску КНГ АБСЭ і шэраг выпрацаваных ёй дакумэнтаў аб унутрыпалітычным становішчы ў Беларусі сталі прычынай непаразуменьня паміж АБСЭ і афіцыйным беларускім кіраўніцтвам. 22 лютага 2001 г., калі скончыўся тэрмін паўнамоцтваў Вярхоўнага Савету 13 скліканьня, Беларусь страціла прадстаўніцтва ў Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ. На сэсіі ПА АБСЭ 6—10 ліпеня прысутнічалі дзьве дэлегацыі — ад Нацыянальнага сходу і ад ВС 13 скліканьня. Абедзьве дэлегацыі прэтэндавалі на прадстаўніцтва Беларусі ў ПА АБСЭ. Нягледзячы на хадайніцтва дэпутатаў Дзяржаўнай Думы Расіі аб прызнаньні паўнамоцтваў дэпутатаў Нацыянальнага сходу, мандатная камісія Пастаяннага камітэту ПА АБСЭ не задаволіла заяўкі ніводнай зь беларускіх дэлегацыяў.

Беларусь стала першай краінай-чальцом АБСЭ, якая не накіравала запрашэньне наглядальнікам ад Бюро па дэмакратыі і правах чалавека (БДІПЧ) АБСЭ. Пачатак работы БДІПЧ АБСЭ ў Беларусі быў заплянаваны на 1 жніўня, аб чым неаднаразова заяўлялася з 9 ліпеня. Тым ня менш, затрымкі з запрашэньнем і адмова ў выдачы візаў двум прадстаўнікам групы наглядальнікаў сарвалі доўгатэрміновае назіраньне БДІПЧ АБСЭ. У выніку зрыву доўгатэрміновага назіраньня БДІПЧ АБСЭ прадстаўнікі гэтае арганізацыі працавалі на беларускіх выбарах у складзе «Міжнароднай місіі па абмежаваным назіраньні за выбарамі» (ММАНВ), у якую ўвайшлі прадстаўнікі БДІПЧ АБСЭ й парлямэнцкай «тройкі», сфармаванай Парлямэнцкай Асамблеяй АБСЭ, Парлямэнцкай Асамблеяй Савету Эўропы ды Эўрапейскага парлямэнту. БДІПЧ АБСЭ было прадстаўлена 29 асобамі — прадстаўнікамі 20 дзяржаваў, зь якіх 16 прадстаўлялі СНД, Сярэднюю Эўропу ды балканскія краіны. Ацэньваючы вынікі галасаваньня, прадстаўнікі АБСЭ адзначылі, што назіраньне за выбарамі ў Беларусі мела вымушана абмежаваны характар і суправаджалася шматлікімі парушэньнямі з боку ўлады — ад нагляду за прэсай да ўціску на наглядальнікаў. Як адзначыў Гэрхард Штудман, БДІПЧ прыйшло да высновы, што працэс выбараў «не адпавядаў умовам АБСЭ што да дэмакратычнасьці выбараў». Апазыцыю ў шэрагах наглядальнікаў ад АБСЭ склалі ўкраінскія парлямэнтары, на думку якіх выбары прайшлі дэмакратычна і ў адпаведнасьці з заканадаўствам. Афіцыйныя ж высновы АБСЭ, паводле словаў старшыні Прагрэсіўнай сацыялістычнай партыі Ўкраіны Н. Вітрэнкі, зьмяшчаюць не прававую, а палітычную ацэнку. Тым ня менш, 10 верасьня кіраўнік групы наглядальнікаў місіі АБСЭ Хрэер Бэйліян заявіў, што выбары прэзыдэнта Беларусі не былі ні дэмакратычнымі, ні свабоднымі, ні сумленнымі. Усе парушэньні, па ягоных словах, былі дапушчаныя ў перадвыбарны пэрыяд. Бэйліян заявіў, што самі выбары прайшлі «добра».

А. Лукашэнка, са свайго боку, імкнуўся зьвязаць праблему прызнаньня выбараў з боку АБСЭ з «падрыўной» дзейнасьцю старшыні КНГ АБСЭ Г.-Г. Віка. 4 верасьня на сустрэчы з выбарцамi А. Лукашэнка паабяцаў да сканчэньня выбараў «выправіць» Г.-Г. Віка зь Беларусі. Гэты намер ён пацьвердзіў у дзень выбараў у размове з кіраўніком місіі ПА АБСЭ Кімам Кільюнэнам. Але на прэс-канфэрэнцыі, прысьвечанай свайму пераабраньню на другі тэрмін, А. Лукашэнка заявіў, што, хаця ён і лічыць, што «кансультацыйна-назіральнай місіі АБСЭ ў Менску больш няма чаго рабіць», высылаць з краіны Г.-Г. Віка ён не зьбіраецца. Сьведчаньнем жаданьня афіцыйнага Менску палепшыць адносіны з АБСЭ стала заява міністра М. Хвастова аб тым, што беларускія ўлады расцэньваюць папярэднія высновы АБСЭ аб выбарах прэзыдэнта як «канструктыўны дакумэнт», які адкрывае магчымасьці для дыялёгу паміж Беларусяй і АБСЭ. На паседжаньні Пастаяннага камітэту Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ ў Лісабоне 9 кастрычніка Беларусь была прадстаўлена дэлегацыяй Нацыянальнага сходу пад кіраўніцтвам Мікалая Чаргінца, а таксама дэлегацыяй Вярхоўнага Савету на чале з Анатолем Лябедзькам. Пастанова аб наданьні Парлямэнцкай асамблеі беларускаму Нацыянальнаму сходу статусу «адмыслова запрошанага» прынятая не была.

ЗЛУЧАНЫЯ ШТАТЫ АМЭРЫКІ

ЗША ёсьць краінай-удзельніцай АБСЭ. Найлепшым часам у адносінах паміж Беларусяй і ЗША быў люты 1993 г., калі Беларусь ратыфікавала дамову аб нераспаўсюджаньні ядравай зброі. Пасьля канстытуцыйнага перавароту 1996 г. ЗША абралі ў дачыненьні да Беларусі тактыку «выбіральнага» дыялёгу. Афіцыйныя прадстаўнікі ЗША падкрэсьлена ішлі на кантакт зь беларускімі дэмакратычнымі лідэрамі, незалежнымі СМІ і няўрадавымі арганізацыямі.

Напярэдадні выбараў беларускі рэжым пайшоў на разьдзьмуваньне скандалу, зачэпкай для якога сталі некаторыя выказваньні амэрыканскіх афіцыйных асобаў. 25 жніўня ў звароце да беларускага народу з нагоды дзесяцігодзьдзя незалежнасьці Беларусі дзяржаўны сакратар ЗША Колін Паўэл заявіў пра неабходнасьць выконваць стандарты, якія Беларусь узяла на сябе як чалец АБСЭ й ААН. Паўэл сказаў, што беларускія ўлады ведаюць, якія канкрэтныя крокі яны павінны зрабіць, каб адпавядаць пагадненьням у рамках АБСЭ і каб вынікі будучых прэзыдэнцкіх выбараў былі прызнаныя сапраўднымі. М. Хвастоў пракамэнтаваў зварот дзяржсакратара ЗША як «грубае й простае ўмяшаньне ўва ўнутраныя справы Беларусі» і «асабісты падыход пасла Козака»^[144]. Другі скандал быў зьвязаны з публікацыяй у брытанскіх газэтах «Times» і «Guardian» выказваньня М. Козака, які параўнаў палітыку ЗША ў Беларусі па падтрымцы дэмакратычных ініцыятываў з падтрымкай «контрас» у Нікарагуа^[145]. Гэта выклікала бурную рэакцыю ў беларускіх дзяржаўных СМІ.

Пазыцыя ЗША наконт вынікаў выбараў цалкам супала з высновамі БДІПЧ АСБЭ аб тым, што выбарчы працэс быў недэмакратычным. Аб гэтым заявіў прэс-сакратар Дзярждэпартамэнту ЗША Рычард Баўчар, а таксама намесьнік прэс-сакратара Дзярждэпартамэнту ЗША Філіп Рыкер. Паводле словаў Ф. Рыкера, выбары, якія не былі ні свабоднымі, ні дэмакратычнымі, ня могуць быць прызнаныя міжнароднай супольнасьцю.

ПАРЛЯМЭНЦКАЯ АСАМБЛЕЯ САВЕТУ ЭЎРОПЫ

У 1992 г. Беларусь атрымала статус «адмыслова запрошанай» у Парлямэнцкай Асамблеі Савету Эўропы. З прычыны канстытуцыйнага перавароту ў студзені 1997 г. гэты статус быў страчаны. Тым ня менш, ПАСЭ працягвала накіроўваць у Беларусь свае дэлегацыі й прымаць дэлегацыі з Беларусі: як ад афіцыйных уладаў, так і ад апазыцыі.

У выніку візыту ў Беларусь, адбытага з 31 ліпеня па 3 жніўня 2001 г., старшыня палітычнага камітэту Парлямэнцкай Асамблеі Савету Эўропы Тэры Дэвіс заявіў, што ПАСЭ будзе назіраць за выбарамі толькі ў тым выпадку, калі БДІПЧ АБСЭ зможа своечасова і рэгулярна зьдзяйсьняць як кароткатэрміновае, так і доўгатэрміновае назіраньне. У адваротным выпадку ПАСЭ ня зможа скарыстацца запрашэньнямі на выбары, атрыманымі ад беларускіх афіцыйных асобаў. Прадстаўнік ПАСЭ атрымаў запрашэньне ад М. Хвастова 31 ліпеня разам з абяцаньнем даслаць запрашэньне для БДІПЧ у найбліжэйшы час, але дата не была ўдакладнена. Беларускія ўлады адаслалі афіцыйнае запрашэньне ў БДІПЧ, але толькі 17 жніўня, калі пачынаць праводзіць паўнавартае назіраньне было позна.

Наконт вынікаў выбараў ПАСЭ прытрымліваецца той пазыцыі, якая была сфармулявана Міжнароднай місіяй па абмежаваным назіраньні за выбарамі (ММАНВ), г.зн. не прызнае беларускія выбары дэмакратычнымі. На чарговай сэсіі, што адбывалася ў Страсбургу 24—28 верасьня, пытаньне пра аднаўленьне статусу Беларусі ў ПАСЭ было вырашана пазытыўна, але на аснове стратэгіі «крок за крокам». Як Камітэт міністраў, так і Парлямэнцкая асамблея Савету Эўропы выказалі жаданьне перагледзець палітыку ў дачыненьні Беларусі, калі для гэтага будуць належныя падставы. На сэсіі ў Страсбургу ПАСЭ зрабіла крок насустрач беларускім уладам, па-новаму сфармуляваўшы ўмовы зьмяненьня сваёй палітыкі ў дачыненьні Беларусі. 21 верасьня Камітэт міністраў Савету Эўропы прыняў дакумэнт «Рэкамэндацыі 1441. Сытуацыя ў Беларусі», у якім былі згаданыя 5 пунктаў, выкананьне якіх прывядзе да нармалізацыі адносінаў:

— свабода слова;

— роўныя магчымасьці для правядзеньня выбарчых кампаніяў усімі кандыдатамі;

— перагляд функцыяў і паўнамоцтваў парлямэнту;

— вызваленьне палітвязьняў;

— маратор на сьмяротную кару.

Гэтыя патрабаваньні ёсьць памякчанымі ўмовамі «размарожваньня» статусу «адмыслова запрошанага», сфармуляванымі ПАСЭ для Беларусі 26 студзеня 2000 г.

ЭЎРАЗЬВЯЗ

Па выбарах дэпутатка Эўрапарлямэнту Элізабэт Шродтэр у інтэрвію беларускай службе Радыё «Свабода» заявіла, што, на ейны погляд, выбары прайшлі спакойна, бязь яўных парушэньняў, пры высокай актыўнасьці выбарцаў. Між тым, паводле словаў кіраўніка вонкавапалітычнай камісіі ЭЗ Хаўера Саляны, пераабраньне А. Лукашэнкі прэзыдэнтам Беларусі «выклікае некаторыя пытаньні».

РАСІЯ ЯК ФАКТАР УПЛЫВУ НА ПРЭЗЫДЭНЦКІЯ ВЫБАРЫ Ў БЕЛАРУСІ

Падчас выбарчай кампаніі дэмакратычныя кандыдаты не атрымалі ніякай падтрымкі з боку Расіі. С. Домаш падчас візыту ў Маскву сустракаўся з Аркадзем Вольскім і Анатолем Чубайсам, але заручыцца іх падтрымкай ня змог. Ніводны з дэмакратычных кандыдатаў ня здолеў спаткацца з расійскім прэзыдэнтам, тым часам як, паводле зьвестак агенцыі «Франс Прэс», на працягу першых 9 месяцаў 2001 году А. Лукашэнка сустракаўся зь ім сем разоў. Апісаныя ў прэсе візыты ў Беларусь расійскіх палітыкаў і прамыслоўцаў, прадстаўнікоў тамтэйшых фінансава-прамысловых груповак засьведчылі, што ўсе яны мелі інтарэс толькі да існага рэжыму. Што да расійскага грамадзтва, то, паводле вынікаў апытаньня, праведзенага расійскім Фондам «Грамадзкая думка» ў пачатку верасьня 2001 г., толькі 30% жыхароў Расіі цікавіла, хто пераможана прэзыдэнцкіх выбарах у Беларусі. Пры гэтым бальшыня расійскага грамадзтва аддае перавагу А. Лукашэнку. На думку 44% апытаных, для Расіі было б лепш, каб прэзыдэнтам Беларусі зноў абралі Лукашэнку, 36% не змаглі адказаць на пытаньне, а 20% меркавалі, што было б лепш, каб перамог іншы кандыдат. Увогуле, расіяне не праяўлялі асаблівага інтарэсу да прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі. Паводле зьвестак Фонду «Грамадзкая думка» ды Ўсерасійскага цэнтру вывучэньня грамадзкай думкі, атрыманых у пачатку верасьня 2001 г., значная частка расіян (35—40%) была слаба дасьведчаная ў тым, як адбываецца выбарчая каманія ў Беларусі, і, адпаведна, не магла сказаць нічога пэўнага пра свае сымпатыі.

У. Пуцін павіншаваў А. Лукашэнку зь перамогай на выбарах за гадзіну да таго, як АБСЭ зрабіла свае высновы наконт прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі. У сваёй тэлеграме расійскі прэзыдэнт пацьвердзіў жаданьне Расіі прытрымлівацца ранейшага курсу на расійска-беларускую інтэграцыю.

Каб падсаладзіць пілюлю, некаторыя расійскія палітычныя сілы, у тым ліку інсьпіраваныя Крамлём, дэманстратыўна выказвалі сваю падтрымку апазыцыйнаму кандыдату. Напярэдадні выбараў У. Ганчарык атрымаў урадавую тэлеграму ад старшыні палітычнага савету партыі «Саюз правых сілаў» Барыса Нямцова. У асобе У. Ганчарыка Б. Нямцоў павітаў «намаганьні беларускай апазыцыі, скіраваныя на большую дэмакратызацыю беларускага грамадзтва». Пасьля выбараў Б. Нямцоў заявіў, што перамога Аляксандра Лукашэнкі на прэзыдэнцкіх выбарах «не прынясе нічога добрага Беларусі». З асуджэньнем пазыцыі Расіі ў дачыненьні А. Лукашэнкі выступіў першы намесьнік фракцыі «Яблык» у Дзярждуме Расіі Сяргей Іваненка. На яго думку, беларускі прэзыдэнт ставіць барацьбу за ўладу вышэй за інтарэсы расійска-беларускага саюзу і маўклівая падтрымка Масквой Лукашэнкі «стратэгічна няправільная».

ПАЛІТЫЧНЫЯ ІНТАРЭСЫ РАСІІ Ў БЕЛАРУСІ

Беларусь важная для Расіі перадусім як адзіны геапалітычны хаўрусьнік. На тэрыторыі Беларусі разьмешчаны расійскія вайсковыя аб’екты. Яшчэ ў 1995 г. Расія падпісала зь Беларусяй пагадненьне аб парадку завяршэньня будаўніцтва, выкарыстаньня і ўтрыманьня сыстэмы папярэджаньня аб ракетным нападзе ў Баранавічах, а таксама аб утрыманьні й выкарыстаньні цэнтру сувязі ВМФ «Вялейка», які ўваходзіць у сыстэму сачэньня за падлодкамі. Тэрмін дзеяньня пагадненьня — 25 год.

Напярэдадні выбараў аб падтрымцы Масквой беларускага рэжыму ўлады ўскосна сьведчыла пастанова ўраду М. Касьянава даць Беларусі крэдыт у памеры 4,5 млрд. RUR для стабілізацыі беларускага рубля. Фармальна крэдыт быў выдадзены пры ўмове ўвядзеньня да 2005 г. расійскага рубля ў якасьці адзінай валюты для Расіі ды Беларусі з адзіным эмісійным цэнтрам у Маскве. 23 ліпеня першы транш у памеры 1,5 млрд. расійскіх рублёў быў пераведзены на рахунак Нацыянальнага банку Беларусі. Другая частка пазыкі (3 млрд. RUR) мае паступіць у распараджэньне Нацыянальнага банку Беларусі да канца 2001 г., калі будзе распрацавана праграма захадаў для ўвядзеньня супольнай грашовай адзінкі.

Пры поўнай палітычнай падтрымцы беларускага рэжыму Крэмль выяўляў прынцыповасьць у пытаньнях эканамічных адносінаў зь Беларусяй. Напярэдадні візыту беларускага прэзыдэнта ў Расію, што праходзіў 20—21 чэрвеня, Дума самастойна зацьвердзіла 24-адсоткавы падатак на прыбытак, праігнараваўшы жаданьне А. Лукашэнкі ўдзельнічаць у прыняцьці гэтага рашэньня. Ня мелі посьпеху перамовы аб бартэры і пастаўках Расіі сельскагаспадарчай тэхнікі, не атрымалася ў беларускага прэзыдэнта таксама пашырыць паўнамоцтвы «Саюзнай дзяржавы». Беларусь мае патрэбу ў павелічэньні паставак прыроднага газу ў наступным годзе, але падчас візыту ў Маскву была дасягнута толькі дамоўленасьць правесьці перамовы на ўзроўні «Газпрам» — «Белтрансгаз» увосені^[146].

3 жніўня У. Пуцін заявіў, што Расія ня будзе ўмешвацца ўва ўнутраныя справы Беларусі ў сувязі з прэзыдэнцкімі выбарамі. Гэтае абяцаньне расійскага лідэра было de facto дэзавуяванае заявамі ў падтрымку А. Лукашэнкі такіх расійскіх палітыкаў, якія ў тым ліку маюць паўнамоцтвы выступаць ад імя расійскай дзяржавы, як Павал Барадзін, Генадзь Селязьнёў, Ягор Строеў, Юры Лужкоў, Аман Тулееў, Уладзімер Жырыноўскі, Генадзь Зюганаў і інш.

ЭКАНАМІЧНЫЯ ІНТАРЭСЫ РАСІІ Ў БЕЛАРУСІ

У агульным аб’ёме беларускага імпарту краіны СНД складаюць 71,3%, а Расія — 66,7%^[147]. З студзеня 1995 г. паміж Беларусяй і Расіяй існуе мытны саюз, які дазваляе Беларусі атрымліваць энэрганосьбіты фактычна па ўнутраных расійскіх цэнах. У лютым 1995 г. паміж краінамі падпісана дамова аб дружбе, добрасуседзтве і супрацоўніцтве, а таксама пагадненьне аб адзіным кіраваньні мытнымі службамі і сумеснай ахове межаў. Сёньня беларуска-расійская эканамічная інтэграцыя знаходзіцца ў стане паміж мытным саюзам і супольным рынкам.

Найбольшы інтарэс для расійскага капіталу ўяўляе беларускі нафтахімічны комплекс. Кантроль над ім дазваляе ўскосна кантраляваць усю прамысловасьць краіны. Пашырыць сфэру сваёй дзейнасьці ў Беларусі зьбіраецца нафтавая кампанія «Слаўнафта», якая ўдзельнічала ў фінансаваньні і мадэрнізацыі Мазырскага нафтаперапрацоўчага заводу, дзе перапрацоўваецца ейная вуглевадародная сыравіна. Пры ўдзеле «Слаўнафты» рэалізуецца праект здабычы нафты ў Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе. Для гэтага было вырашана стварыць сумеснае расійска-беларускае прадпрыемства «Славянская нафтавая кампанія» (СНК), у якім 26% акцыяў належаць «Белнафтахіму», 24% — «Беларуснафце», а 50% — Ненецкай нафтавай кампаніі. СНК атрымала ліцэнзію на геалягічнае вывучэньне нетраў Лігінскага ўчастку на тэрыторыі Ямала-Ненецкай аўтаномнай акругі, і ў красавіку 2002 г. мяркуе разьведаць 450 км2 яго тэрыторыі.

Кампанію «Ітэра», якая канкуруе з «Газпрамам» на беларускім рынку прыроднага газу, цікавяць Менскі аўтамабільны завод (МАЗ), Беларускі мэталюргічны завод (БМЗ) і Бярозаўская гідраэлектрастанцыя. На Другім Усебеларускім сходзе кіраўнік групы кампаній «Ітэра» І. Макараў заявіў, што «Ітэра» мае найбліжэйшым часам інвэставаць у беларускую эканоміку 200 млн. USD. Для дэманстрацыі сур’ёзнасьці сваіх намераў І. Макараў наведваў завод «Керамін» і канцэрн «Белэнэрга». На прадпрыемстве «Керамін» «Ітэра» зьбіраецца правесьці мадэрнізацыю, а пры дапамозе «Белэнэрга» мяркуе правесьці рэканструкцыю Бярозаўскай ГРЭС.

Па-ранейшаму трывалыя пазыцыі ў Беларусі захоўвае «Газпрам», які распачаў будаўніцтва новага газаправоду «Расія — Кобрынь — Вельке Капушаны (Славаччына)». На працягу трох апошніх год інвэстыцыі «Газпраму» ў газаправод «Ямал — Заходняя Эўропа», які праходзіць празь Беларусь, складалі каля 60% усяго аб’ёму простых інвэстыцыяў у беларускую эканоміку. «Газпрам» зацікаўлены ў акцыянаваньні «Белтрансгазу», які разьлічвае інтэграваць у сваю адзіную трубаправодную сыстэму.

Напярэдадні выбараў Беларусь наведвалі таксама прадстаўнікі расійскай кампаніі «Лукойл». У 1996 г. «Лукойл» й «Юкас» стварылі ў Беларусі сумесныя прадпрыемствы «Любел-Ойл» і «Росбелнафта». Напярэдадні выбараў кіраўнік «Лукойла» Вагіт Алекпераў сустрэўся з А. Лукашэнкам і тагачасным прэм’ер-міністрам У. Ярмошыным і прапанаваў свой інвэстыцыйны праект для беларускага нафтахімічнага комплексу. У прыватнасьці, Алякпераў выказаў жаданьне інвэставаць 100 млн. USD у Наваполацкае ВА «Палімір».

У галіне машынабудаўніцтва плянуецца зрэалізаваць праект стварэньня фінансава-прамысловай групы з удзелам беларускіх МАЗу і БелАЗу ды расійскага капіталу. Пасьля здабыцьця пакету акцыяў «Слаўнафты» ўзамен за перадачу Крамлю кантролю над тэлеканалам ОРТ зацікаўленасьць у рабоце Мазырскага нафтаперапрацоўчага заводу зьявілася ў расійскага алігарха Рамана Абрамовіча.

На прэс-канфэрэнцыі 27 жніўня кіраўнік выбарчай кампаніі У. Ганчарыка В. Лявонаў абнародаваў стэнаграму гутаркі, якая адбылася 19 сакавіка паміж кіраўніком «Сібірскага алюмінію» Алегам Дзерыпаскам, дырэктарам МАЗу Валянцінам Гурыновічам, губэрнатарам Яраслаўскай вобласьці Анатолем Лісіцыным і беларускім віцэ-прэм’ерам Леанідам Козікам, на якой абмяркоўвалася перадача «Сібалу» А. Дзерыпаскі кантролю над МАЗам. «Сібал» вядзе перамовы аб уключэньні МАЗу ў аўтапрамысловы холдынг разам з «УралАЗам» і Яраслаўскім маторным заводам. 12 верасьня ў Мінску з А. Лукашэнкам сустракаўся яраслаўскі губэрнатар Анатоль Лісіцын. Разам з прадстаўнічай дэлегацыяй Яраслаўскай вобласьці ў Беларусь прыбыў і кіраўнік «Сібірскага алюмінію» А. Дзерыпаска. Размова ішла пра ўваход Менскага аўтазавода ў склад холдынгу «РусПрамАўта», у тым ліку пра магчымасьць набыцьця «Сібалам» пакету акцыяў Менскага аўтазаводу.

САДРУЖНАСЬЦЬ НЕЗАЛЕЖНЫХ ДЗЯРЖАВАЎ

Як палітычнае ўтварэньне СНД ня грае значнай ролі ў беларускай унутранай палітыцы. Гэта збольшага зьвязана са спэцыфікай сувязяў паміж краінамі Садружнасьці, дзе шматбаковыя пагадненьні маюць толькі рамкавы характар, а рэальнае супрацоўніцтва адбываецца на аснове двухбаковых дамоўленасьцяў. На прэзыдэнцкія выбары А. Лукашэнка запрасіў да назіраньня прадстаўнікоў усіх краін СНД. Місія назіральнікаў ад СНД у Беларусі налічвала 20 чалавек. Усе яны прызналі вынікі выбараў.

РОЛЯ МІЖНАРОДНАЙ СУПОЛЬНАСЬЦІ Ў НАЗІРАНЬНІ ЗА ВЫБАРАМІ

Міжнароднае назіраньне за выбарамі зьдзяйсьнялі Бюро па дэмакратычных інстытутах і правах чалавека АБСЭ й Асацыяцыя арганізатараў выбараў краінаў Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы (ААВКЦУЭ). Місія БДІПЧ АБСЭ складалася з 10 чалавек ад місіі Эўрапарлямэнту, 57 чалавек ад місіі Парлямэнцкай Асамблеі АБСЭ і 12 чалавек уласна ад БДІПЧ. На двухбаковай аснове было запрошана 259 наглядальнікаў з 34 краін і 6 міжнародных арганізацыяў, у тым ліку 114 парлямэнтароў, якія прадстаўлялі больш за 20 краін і 5 міжнародных арганізацыяў. Калі БДІПЧ АБСЭ не прызнала прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі адпаведнымі сваім патрабаваньням, то папярэднія высновы ААВКЦУЭ былі менш катэгарычнымі.

18 ліпеня ААВКЦУЭ пачала ўласнае назіраньне, якое ўключала назіраньне за вылучэньнем ініцыятыўных групаў, зборам подпісаў у падтрымку кандыдатаў у прэзыдэнты, рэгістрацыяй, перадвыбарнай агітацыяй у СМІ, галасаваньнем і падвядзеньнем вынікаў. На апошнім этапе ў склад ААВКЦУЭ ўвайшлі 64 асобы з 10 краінаў Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы, а таксама ЗША. У папярэдняй справаздачы, падрыхтаванай 10 верасьня, місія ААВКЦУЭ адзначыла «дэфіцыт плюралізму й празрыстасьці» прэзыдэнцкіх выбараў, а таксама тое, што «ў шэрагу выпадкаў не былі рэалізаваныя дэмакратычныя ўмовы арганізацыі выбарчага працэсу». Пры гэтым яна прыняла папярэднія вынікі выбараў, абвешчаныя беларускім Цэнтравыбаркамам. Памяркоўнасьць ААВКЦУЭ ў ацэнцы беларускіх выбараў можна патлумачыць мяккасьцю патрабаваньняў гэтай арганізацыі ў дачыненьні дэмакратычнасьці выбараў у параўнаньні з АБСЭ, а таксама тым, што ключавую ролю ў ейнай дзейнасьці гралі выбарчыя камісіі Расіі ды Ўкраіны.

Унутранае назіраньне за прэзыдэнцкімі выбарамі

АРГАНІЗАЦЫЙНАЯ СТРУКТУРА НЕЗАЛЕЖНАГА ГРАМАДЗКАГА НАЗІРАНЬНЯ

Падмурак сыстэмы незалежнага грамадзкага назіраньня складалі дзьве структуры: 1) Цэнтральная каардынацыйная рада па назіраньні за выбарамі (далей — ЦКР) і 2) ГА «Праваабарончы цэнтар «Вясна». У сваю чаргу ў ЦКР уваходзілі некалькі грамадзкіх аб’яднаньняў: 1) ГА «Беларускі рэспубліканскі клюб выбарцаў», 2) РГА «Беларускі Гельсынскі камітэт», 3) «Свабодны прафсаюз беларускі», 4) РГА «Фонд імя Лява Сапегі», 5) ГА «Беларускі жаночы інфармацыйна-каардынацыйны цэнтар», 6) ГА «Цэнтар «Беларуская ініцыятыва» і 7) аргкамітэт «Руху за дэмакратычныя і свабодныя выбары». ЦКР была створана ўвосень 1999 году і мела досьвед назіраньня за выбарамі ў Палату прадстаўнікоў. Нягледзячы на тое, што ў ЦКР на правах чальца ўваходзіла РГА «БГК», гэта арганізацыя трымалася асобна і разам з агульнай рэалізоўвала таксама й сваю ўласную праграму назіраньня.

На пачатку 2001 году публічна заявіла пра сваё жаданьне наладзіць самастойнае назіраньне за прэзыдэнцкімі выбарамі «Асацыяцыя грамадзкіх аб’яднаньняў «Асамблея» (кіраўнік А. Бяляцкі). Блізу двухсот арганізацыяў, што ўваходзяць у Асамблею, падтрымалі ўдзел у назіраньні, у тым ліку Грамадзкае аб’яднаньне «Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны», Рэспубліканскае маладзёвае аб’яднаньне «Задзіночаньне беларускіх студэнтаў», Грамадзкае аб’яднаньне «Праваабарончы цэнтар «Вясна», Грамадзкае аб’яднаньне «Прававая дапамога насельніцтву», Грамадзкае аб’яднаньне «Цэнтар па правах чалавека».

Імкнучыся не дапусьціць стварэньня паралельных структураў у сыстэме грамадзкага назіраньня, ЦКР ініцыявала перамовы з Асамблеяй, якія завяршыліся ўвесну 2001 году падпісаньнем пагадненьня аб стварэньні адзінае сыстэмы незалежнага грамадзкага назіраньня. Свой унёсак у дасягненьне гэтае дамоўленасьці зрабіў кіраўнік КНГ АБСЭ ў Менску пасол Ганс-Георг Вік.

Адзіная сыстэма грамадзкага незалежнага назіраньня атрымала назву Грамадзянская ініцыятыва «Незалежнае назіраньне» (далей — ГІ «НН»). Арганізатары ГІ «НН» не палічылі неабходным падаваць дакумэнты на рэгістрацыю ў Міністэрства юстыцыі. Кіраўнікамі ГІ «НН» былі два сустаршыні: М. Грыб — фактычны кіраўнік ЦКР і А. Бяляцкі — кіраўнік Асамблеі і ГА «Праваабарончага цэнтру «Вясна».

Сваімі галоўнымі заданьнямі ГІ «НН» абвясьціла: 1) стварэньне моцнай дзеяздольнай сеткі незалежнага непартыйнага назіраньня за выбарамі на тэрыторыі ўсяе краіны, 2) забесьпячэньне дэмакратычнасьці, адкрытасьці, публічнасьці і празрыстасьці выбарчага працэсу і 3) інфармаваньне беларускай грамадзкасьці і міжнароднай супольнасьці пра сапраўдныя вынікі галасаваньня.

Пра сваю зацікаўленасьць ува ўдзеле ў працы ГІ «НН» заявіла Фэдэрацыя прафсаюзаў беларуская. Гэта было зьвязана з тым, што У. Ганчарык, старшыня гэтага буйнейшага ў краіне прафаб’яднаньня, зьбіраўся вылучаць сябе ў якасьці кандыдата ў прэзыдэнты. Аднак ФПБ ня стала паўнапраўным сябрам ГІ «НН», а абмежавалася статусам назіральніка. Пра сваю падтрымку ГІ «НН» заявілі і іншыя меркаваныя дэмакратычныя кандыдаты ў прэзыдэнты, але рэальнага ўдзелу ў працы па стварэньні сыстэмы назіраньня ніхто зь іх ня браў.

Па аналёгіі з цэнтрам ува ўсіх абласьцях і г. Менску, а таксама практычна ўва ўсіх раёнах і найбуйнейшых гарадох былі створаныя рэгіянальныя структуры ГІ «НН», якія ачольвалі два каардынатары (фармальна адзін зь іх быў кіраўніком, другі — ягоным намесьнікам). Пры ГІ «НН» была створана прэс-служба (кіраўнік Тацяна Равяка), сайт у Інтэрнэце і юрыдычная служба (кіраўнік Валянцін Стэфановіч).

Удзельнікі ГІ «НН» дамовіліся пра ўніфікацыю ўсіх дакумэнтаў, якія выкарыстоўвалі ў сваёй працы назіральнікі, арганізавалі выпуск уласнае сымболікі і двух даведнікаў для назіральнікаў. Адзін з даведнікаў прызначаўся для доўгатэрміновых унутраных назіральнікаў (пад рэдакцыяй Міхася Пліскі), другі — для назіральнікаў, якія пачыналі сваю працу зь першага дня датэрміновага галасаваньня (пад рэдакцыяй Мечыслава Грыба, Уладзімера Гудзеева і Міхася Пліскі).

Падрыхтоўка назіральнікаў вялася на сэмінарах, якія праводзіліся спэцыялістамі з практычным досьведам назіраньня за выбарамі. Усім удзельнікам сэмінараў раздавалі пакет мэтадычных і навучальных матэрыялаў.

Да ключавых постацяў у сыстэме грамадзкага назіраньня за выбарамі, якія рабілі вызначальны ўплыў на прыняцьцё рашэньняў, а таксама вялі беспасярэднюю арганізацыйную працу, трэба аднесьці двух сустаршыняў ГІ «НН» — Мечыслава Грыба і Алеся Бяляцкага, а таксама старшыняў ГА «Беларускі рэспубліканскі клюб выбарцаў» У. Гудзеева і РГА «БГК» Тацяну Процьку.

КАНЦЭПЦЫЯ НЕЗАЛЕЖНАГА НАЗІРАНЬНЯ

У дзеяньнях ЦКР і Асамблеі можна прасачыць барацьбу дзьвюх, хаця і падобных, але ўсё ж розных канцэпцый грамадзкага назіраньня.

Адна з гэтых канцэпцый — яна ў большай ступені характэрная для дзейнасьці ЦКР — заснаваная на палажэньні, што назіральнік ня ёсьць беспасярэднім удзельнікам выбарчага працэсу, а значыць, і ня мае права ўмешвацца ў ход выбараў. Таму заданьне назіральніка зводзіцца адно да фіксаваньня парушэньняў, якія робяць у сваёй дзейнасьці ўсе суб’екты выбарчага працэсу. Прыхільнікі гэтага падыходу ўвесь час падкрэсьлівалі сваю роўнааддаленасьць як ад уладаў, гэтак і ад структураў палітычнае апазыцыі. У прэсе М. Грыб заяўляў, што сыстэма назіраньня ЦКР ёсьць незалежнай сыстэмай назіраньня, што яна не перакрыжоўваецца з партыйнымі сыстэмамі назіраньня і сыстэмамі назіраньня кандыдатаў у прэзыдэнты. На практыцы гэтае цьверджаньне не адпавядала рэчаіснасьці. Касьцяк сыстэмы грамадзкага назіраньня якраз і складаўся з назіральнікаў, якія былі чальцамі апазыцыйных палітычных партыяў. Практычна ўсе абласныя, раённыя і гарадзкія каардынатары сыстэмы грамадзкага назіраньня былі адначасова й лідэрамі структуры якой-небудзь апазыцыйнай палітычнай партыі.

Гэты падыход да грамадзкага назіраньня канцэптуальна супадаў з падыходам да назіраньня, які быў характэрны для міжнародных назіральнікаў АБСЭ. Для назіральнікаў АБСЭ ён і ня мог быць іншым — у адваротным выпадку іх маглі б абвінаваціць ува ўмяшальніцтве ўва ўнутраныя справы той ці іншай краіны і пазбавіць акрэдытацыі. Таму іх дзейнасьць у краіне знаходжаньня, як правіла, абмяжоўваецца выключна фіксацыяй парушэньняў у часе выбараў, і затым на падставе гэтай ацэнкі робяцца высновы пра ступень дэмакратычнасьці выбараў. Да прыхільнікаў такога падыходу можна залічыць і кіраўніка КНГ АБСЭ ў Менску пасла Г.-Г. Віка.

Другі падыход да сутнасьці грамадзкага назіраньня быў заснаваны на больш актыўным удзеле назіральніка ў выбарчым працэсе. Яго прыхільнікі лічылі, што назіральнік павінен ня толькі фіксаваць парушэньні выбарчага заканадаўства, але й намагацца прадухіляць парушэньні. Калі прыхільнікі першага падыходу, кажучы пра дзейнасьць назіральнікаў, стараліся пазьбягаць слова «кантроль», дык прыхільнікі актыўнага супрацьдзеяньня парушальнікам закону разьмясьцілі яго на сымболіцы ГІ «НН», што стала прычынай заўзятае дыскусіі на адным з сумесных паседжаньняў ЦКР і Асамблеі. Прыхільнікі гэтага падыходу разумелі, што ў часе гэтых выбараў улада не зьбіраецца выконваць дэмакратычныя стандарты. Таму яны не баяліся афішаваць свае сувязі з апазыцыйнымі палітычнымі партыямі (напрыклад, правесьці сваё паседжаньне ў штаб-кватэры БНФ) і разумелі, што немагчыма стварыць разгалінаваную сыстэму грамадзкага назіраньня бязь іх дапамогі і ўдзелу ў ёй чальцоў беларускіх партыяў.

Безумоўна, ня варта перабольшваць значэньне гэтых канцэптуальных разыходжаньняў. Бальшыня назіральнікаў не заглыблялася ў тэарэтычныя пабудовы, тым больш, што сваімі рашучымі дзеяньнямі, накіраванымі супраць самой ідэі незалежнага назіраньня, улада нівэлявала адрозьненьні ў падыходах і не давала ім вырасьці ў сур’ёзныя арганізацыйныя разыходжаньні паміж ЦКР і Асамблеяй.

БАРАЦЬБА ЎЛАДЫ ЗЬ НЕЗАЛЕЖНЫМ ГРАМАДЗКІМ НАЗІРАНЬНЕМ

Галоўная стратэгія ўлады палягала ў тым, каб, распаўсюджваючы з дня ў дзень праз электронныя й друкаваныя СМІ розныя байкі пра назіраньне, запалохаць шараговых грамадзянаў і пазбавіць іх усялякага жаданьня стаць назіральнікамі. У чым толькі ні абвінавачвалі арганізатараў назіраньня і назіральнікаў. Найчасьцейшым абвінавачаньнем было называньне дзейнасьці па арганізацыі назіраньня «антыдзяржаўнай» і «антынароднай». Асабліва вядомым стала выказваньне А. Лукашэнкі, у якім ён параўнаў назіральнікаў з баевікамі. У адной зь перадачаў БТ (27 жніўня) лукашэнкаўскі прапагандыст Яўген Новікаў заклікаў кампэтэнтныя органы неадкладна арыштаваць усіх кіраўнікоў сыстэмы грамадзкага назіраньня. Трэба аддаць належнае ўладам: хаця й былі іх дзеяньні просталінейнымі, ім удалося прадухіліць масавае ўступленьне грамадзянаў у шэрагі назіральнікаў. У такіх умовах аб’явы, што рэгулярна публікаваліся ў незалежных СМІ, з заклікамі ўзяць удзел у назіраньні, не прынесьлі вялікага плёну. Агульная колькасьць назіральнікаў, што ўваходзілі ў сыстэму ГІ «НН», была не нашмат большай, чым на выбарах у Палату прадстаўнікоў, і ў выніку склала блізу 8 тысяч чалавек, г.зн. заплянаванае колькасьці ў 14 тысяч дасягнуць не ўдалося. Агулам, паводле словаў Лідзіі Ярмошынай, на 6700 выбарчых участках было акрэдытавана 21 887 назіральнікаў.

Адмысловае месца ў прапагандысцкай кампаніі ўладаў заняло змаганьне супраць спробаў ГІ «НН» арганізаваць паралельны падлік дадзеных пра вынікі галасаваньня. Арганізатары сыстэмы назіраньня, а разам і ўся апазыцыя, былі абвінавачаныя ў прысваеньні функцыяў выбарчых камісіяў: маўляў, яны хочуць гэта зрабіць дзеля таго, каб сфальсыфікаваць вынікі выбараў і захапіць уладу. 3 верасьня пад эгідай праўрадавай Рэспубліканскай каардынацыйнай рады кіраўнікоў палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў адбылося паседжаньне круглага стала з дужа сымбалічным парадкам дня «Сацыяльныя й прававыя наступствы паралельнага падліку галасоў». На ім выступілі высокапастаўленыя прадстаўнікі пракуратуры, МУС, Міністэрства юстыцыі, Цэнтральнай выбарчай камісіі, якія ў адзін голас гаварылі пра незаконнасьць і недапушчальнасьць правядзеньня паралельнага падліку галасоў. Рэпартаж з гэтага круглага стала ў адпаведнай танальнасьці быў паказаны па тэлебачаньні. Раней, 16 жніўня, Міністэрства юстыцыі выступіла нават з адмысловай заявай, у якой папярэдзіла кіраўнікоў ГІ «НН» пра недапушчальнасьць дзейнасьці ад імя незарэгістраванае арганізацыі і правядзеньня паралельнага падліку галасоў.

Насамрэч ніхто з арганізатараў назіраньня й ня думаў прысвойваць функцыі ўчастковых камісіяў. Гаворка йшла не пра наладжаньне сыстэмы паралельнага падліку галасоў, а адно пра вызначэньне агульных вынікаў выбараў на падставе сумаваньня дадзеных, якія ўтрымліваліся ў зыходных (першасных) пратаколах участковых камісіяў. Арганізатары сыстэмы назіраньня мелі ўсе падставы меркаваць (пра гэта сьведчыў досьвед назіраньня за выбарамі ў Палату прадстаўнікоў), што на этапе перадачы выніковых пратаколаў з участковых у тэрытарыяльныя камісіі адбываецца іхная фальсыфікацыя, то бок замена адных вынікаў іншымі, выгаднымі для існуючага рэжыму. Разумеючы, што ў сьціслыя тэрміны атрымаць неабходныя дадзеныя з усіх выбарчых участкаў практычна немагчыма, кіраўніцтва ГІ «НН» вырашыла спрасьціць заданьне й абмежавацца зборам дадзеных толькі зь некаторых зь іх, якія можна было б потым экстрапаляваць на ўсю краіну. З гэтай мэтай па рэпрэзэнтацыйнай выбарцы былі абраныя 500 участкаў, якія прапарцыйна прадстаўлялі гарадзкія, сельскія й закрытыя ўчасткі ўва ўсіх рэгіёнах краіны. Гэтая мэтодыка дазваляла вызначыць вынікі выбараў з хібнасьцю, якая не перавышала 2%. У тым выпадку, калі б зьвесткі з гэтых участкаў істотна адрозьніваліся ад афіцыйных, гэта магло служыць доказам магчымых фальсыфікацыяў. Такая мэтодыка падліку галасоў ужывалася ў шмат якіх краінах — Украіне, Грузіі, Казахстане, Баўгарыі, Пэру, Філіпінах — і цалкам апраўдала сябе.

Побач з выключна прапагандысцкімі прыёмамі ўлады выкарыстоўвалі і іншыя спосабы барацьбы зь незалежнымі назіральнікамі. Напярэдадні датэрміновага галасаваньня сярод чальцоў выбарчых камісіяў сталі распаўсюджваць адмысловыя мэтадычныя дапаможнікі, у якіх знаходзіліся рэкамэндацыі па супрацьдзеяньні працы грамадзкіх назіральнікаў. Натуральна, што гэтая літаратура выдавалася ананімна й ня мела ніякіх выходных зьвестак.

Адна з такім мэтадычных рэкамэндацыяў называлася «Пра тактыку нэўтралізацыі дзейнасьці «незалежных» назіральнікаў». У прыватнасьці, яна прапаноўвала старшыням камісіяў вызначаць такія месцы для назіральнікаў, якія б «не дазволілі весьці паўнавартаснага назіраньня», старшыні камісіяў павінны былі супрацьдзеяць ня ўсім назіральнікам, а, у першую чаргу, найбольш актыўным зь іх. У іншай, такога ж тыпу, брашуры зьмяшчаліся ня толькі «каштоўныя» парады па нэўтралізацыі назіральнікаў, але й адкрыта перакручваўся зьмест некаторых артыкулаў Выбарчага кодэксу, датычных назіраньня (прадстаўнікі СМІ ня маюць права назіраць за ўчастковымі камісіямі, а назіральнікі — права прысутнічаць пры падліку галасоў) і працэдуры галасаваньня (падставай для датэрміновага галасаваньня ёсьць адпачынак).

На выбарах у Палату прадстаўнікоў улада ўпершыню арганізавала прысутнасьць на выбарчых участках назіральнікаў, ляяльных існуючаму рэжыму. На прэзыдэнцкіх выбарах гэты досьвед атрымаў паўсюднае разьвіцьцё. У якасьці арганізацыяў, якія маглі накіроўваць «правільных» назіральнікаў, былі вызначаныя БПСМ (у розгар выбарчай кампаніі гэта арганізацыя ў прапагандысцкіх мэтах заявіла, што накіруе для назіраньня 26 000 чалавек), праўрадавыя палітычныя партыі і вэтэранскія арганізацыі.

У барацьбе зь незалежным назіраньнем улады ня грэбавалі і выключна адміністрацыйнымі захадамі. Напярэдадні датэрміновага галасаваньня па Беларусі прайшла хваля пагромаў сядзібаў грамадзкіх аб’яднаньняў, якія былі ўдзельнікамі сыстэмы незалежнага назіраньня — ГА «Беларускі рэспубліканскі клюб выбарцаў», РГА «Фонд імя Лява Сапегі», РГА «Беларускі Гельсынскі камітэт» і інш. Праверка інфармацыі пра «факты парушэньняў у сфэры прадпрымальніцтва і падаткаабкладаньня» супрацоўнікамі дзяржаўнага камітэту фінансавых расьсьледаваньняў, як правіла, заканчвалася канфіскацыяй кампутараў, факсавых апаратаў і размнажальнае тэхнікі, а нярэдка й апячатваньнем памяшканьняў, якія арандавалі правяраныя арганізацыі. У дзень выбараў да гэтых захадаў дадаліся новыя: былі адключаныя кватэрныя тэлефоны ў актывістаў сыстэмы незалежнага назіраньня і тэлефоны іхных сядзібаў. Была блякаваная праца сайту й электроннае пошты ГІ «Незалежнае Назіраньне».

Своеасаблівым апатэозам у барацьбе зь незалежным назіраньнем стала пастанова Цэнтральнае камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў аб скасаваньні акрэдытацыі ўсіх назіральнікаў, накіраваных ГА «Праваабарончы цэнтар «Вясна». Гэтая пастанова прымалася ўдзень 8 верасьня, то бок у дзень, папярэдні галасаваньню. Увадначасьсе блізу 2 тысячаў назіральнікаў пазбавіліся магчымасьці зьдзяйсьняць назіраньне 9 верасьня. Акрамя гэтага ў Гарадзенскай вобласьці ў дзень галасаваньня з ініцыятывы абласное тэрытарыяльнае камісіі не дапусьцілі да назіраньня ўсіх назіральнікаў, накіраваных РГА «Фонд імя Лява Сапегі».

ВЫНІКІ І ЗНАЧЭНЬНЕ НЕЗАЛЕЖНАГА ГРАМАДЗКАГА НАЗІРАНЬНЯ

Заданьні, якія ставіла перад сабой ГІ «НН», — стварэньне дзеяздольнай сеткі назіраньня й забесьпячэньне дэмакратычнасьці, адкрытасьці, публічнасьці і празрыстасьці выбарчага працэсу — выкананыя не былі.

ГІ «НН» не ўдалося атрымаць верагодных і дакладных дадзеных, якія б сьведчылі пра ход галасаваньня і сапраўднае волевыяўленьне беларускіх выбарцаў. Пра гэта сьведчыць разнабой у дадзеных пра вынікі галасаваньня, якія прыводзіліся ўдзельнікамі сыстэмы незалежнага назіраньня. Напрыклад, прэс-служба ГІ «НН» заявіла 9 верасьня, што паралельны падлік дадзеных, якія былі сабраныя з 415 выбарчых участкаў, паказаў, што ў датэрміновым галасаваньні ўзялі ўдзел не 14,6% выбарцаў, як гэта прагучала ў афіцыйных зьвестках, а больш за 17%. Празь некалькі дзён М. Грыб назваў лічбу ў 20%, а пазьней яна вырасла да 25—30%. Лідэрам па колькасьці выбарцаў, якія прагаласавалі датэрмінова, у вэрсіі ГІ «Незалежнае Назіраньне», была Віцебская вобласьць, а абсалютным рэкардсмэнам — Дубровенскі раён гэтае вобласьці, у якім такіх выбарцаў было больш за 50%.

У дні датэрміновага галасаваньня назіральнікі неаднаразова сьведчылі факты ўскрыцьця выбарчых скрынак. Гэта магло азначаць замену адных бюлетэняў на іншыя, напрыклад, бюлетэні «за» У. Ганчарыка маглі быць замененыя бюлетэнямі «за» А. Лукашэнку. Практычна заўсёды пры падліку бюлетэняў з выбарчых скрыняў для датэрміновага галасаваньня суадносіны галасоў былі на карысьць А. Лукашэнкі. Звычайна ня менш за 80%, а часам і ўсе 100% выбарцаў выказваліся ў ягоную падтрымку, нават калі пры галасаваньні на выбарчым участку бальшыню галасоў атрымліваў У. Ганчарык. У якасьці прыкладу можна прывесьці выбарчы ўчастак № 4 Першамайскага раёну г. Менску: тут адсотак выбарцаў, якія пры датэрміновым галасаваньні прагаласавалі за А. Лукашэнку, быў роўны 89,6, а ў дзень выбараў — 38, а за У. Ганчарыка адпаведна — 4,7 і 48,8.

Несумненна, улады наўмысна занізілі адсотак выбарцаў, якія ўзялі ўдзел у датэрміновым галасаваньні. На думку ўладаў, гэта павінна было павялічыць значнасьць перамогі А. Лукашэнкі на выбарах: маўляў, нават калі адняць адсотак выбарцаў, што прагаласавалі датэрмінова (14,6%) ад агульнае колькасьці галасоў, аддадзеных за яго (75,65%), дык гэтая лічба ўсё адно будзе большай за 50%.

Хаця, паводле заяваў кіраўнікоў ГІ «НН», у дзень выбараў назіраньне вялося прыблізна на 70% выбарчых участкаў, атрымаць якія-колечы верагодныя дадзеныя не ўдалося. Выступаючы 12 верасьня на прэс-канфэрэнцыі па выніках незалежнага назіраньня, старшыня РГА «Беларускі Гельсынскі камітэт» Т. Процька заявіла, што «ў гэтых выбараў няма выніку. Улада сарвала ня толькі назіраньне, але й самі выбары». Па словах У. Ганчарыка, ён атрымаў на выбарах каля 40% галасоў, а А. Лукашэнка — каля 46%.

Нягледзячы на тое, што ў часе назіраньня не ўдалося разьвязаць заданьні, якія перад сабой ставілі яе кіраўнікі, дзейнасьць арганізацыяў, што ўваходзілі ў ГІ «НН», зрабіла вялікі ўплыў на ход выбарчае кампаніі. Настойлівае імкненьне ГІ «НН» наладзіць сыстэму незалежнага назіраньня змушала ўлады ісьці на яўныя парушэньні выбарчага заканадаўства, якія сьведчылі пра тое, што мінулыя выбары не былі адкрытымі й дэмакратычнымі. У выніку, рэжыму так і не ўдалося дамагчыся вырашэньня галоўнага для сябе заданьня: міжнароднага прызнаньня вынікаў выбараў, а значыць, і легітымацыі ўлады А. Лукашэнкі.

Парушэньні выбарчага заканадаўства падчас выбарчай кампаніі і прэзыдэнцкіх выбараў

ПАРУШЭНЬНІ, ЗЬДЗЕЙСЬНЕНЫЯ ЦЭНТРАЛЬНАЙ КАМІСІЯЙ ПА ВЫБАРАХ І ПРАВЯДЗЕНЬНІ РЭСПУБЛІКАНСКІХ РЭФЭРЭНДУМАЎ

Усе парушэньні, якая дапускала ў сваёй дзейнасьці Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў (далей ЦВК), цяжка пералічыць празь іх вялікую колькасьць. Таму спынімся адно на некаторых зь іх — найбольш істотных, якія парушалі правы альтэрнатыўных А. Лукашэнку кандыдатаў у прэзыдэнты і рабілі больш закрытым і непразрыстым выбарчы працэс.

Дзейная Канстытуцыя прадугледжвае, што адзін і той самы грамадзянін можа быць прэзыдэнтам ня болей за два тэрміны. На думку шматлікіх юрыстаў, ЦВК, зарэгістраваўшы 14 жніўня 2001 году А. Лукашэнку ў якасьці аднаго з кандыдатаў у прэзыдэнты, тым самым парушыла Асноўны Закон краіны, паколькі гэта дало яму магчымасьць балятавацца на трэці тэрмін. Сапраўды, адлік першага прэзыдэнцкага тэрміну А. Лукашэнкі пачаўся ў 1994 годзе. Новая рэдакцыя Канстытуцыі пачала адлік ягонага другога тэрміну. Пра гэта дастаткова ясна гаворыцца ў разьдзеле ІХ «Заключныя і пераходныя палажэньні». Аднак ЦВК ня стала разьбірацца ў юрыдычных нюансах і зьвяртацца ў Канстытуцыйны Суд па неабходныя тлумачэньні. Гэты юрыдычны «гордзіеў вузел» яна разьвязала проста — зарэгістравала А. Лукашэнку як кандыдата ў прэзыдэнты.

17 жніўня 2001 году ЦВК, нягледзячы на арт. 45 Выбарчага кодэксу, прыняла пастанову, якая забараняла правядзеньне сустрэчаў з выбарцамі на адкрытым паветры бяз санкцыяў мясцовых выканаўчых органаў улады. Гэта азначала, што з гэтага часу кандыдаты ў прэзыдэнты мусілі за 15 дзён да правядзеньня якой-колечы сустрэчы зьвяртацца па дазвол у мясцовы выканкам. Калі ўлічыць, што за пяць дзён да выбараў, г.зн. з 4 верасьня пачыналася датэрміновае галасаваньне, дык фактычна гэтая пастанова пакідала кандыдату ў прэзыдэнты толькі пяць дзён на сустрэчы з выбарцамі. Акурат за парушэньне гэтае пастановы — правядзеньне сустрэчы з выбарцамі на Кастрычніцкім пляцы ў Менску 2 верасьня — ЦВК зрабіла У. Ганчарыку папярэджаньне.

У адпаведнасьці з арт. 45 Выбарчага кодэксу на ўсю выбарчую кампанію кандыдаты ў прэзыдэнты атрымлівалі ад дзяржавы ўсяго каля 12 тысячаў даляраў. Недахоп сродкаў мог быць кампэнсаваны выпускам агітацыйных матэрыялаў у падтрымку таго ці іншага кандыдата палітычнымі партыямі альбо грамадзкімі аб’яднаньнямі. Каб гэтага не дапусьціць, ЦВК 17 жніўня прыняла адмысловую пастанову, якая, парушаючы арт. 45 Выбарчага кодэксу, Законы «Аб палітычных партыях», «Аб грамадзкіх аб’яднаньнях», «Аб прафэсійных саюзах», забараняла выпуск літаратуры такога роду нават з указаньнем усіх прадугледжаных законам выходных дадзеных.

Нягледзячы на дакладнае патрабаваньне Выбарчага кодэксу (арт. 55, ч. 2) весьці падлік галасоў паасобку, у «Пратаколе ўчастковай выбарчай камісіі аб выніках галасаваньня», які быў зацьверджаны ЦВК 8 чэрвеня, гэтае патрабаваньне праігнараванае. Камісіі вялі падлік бюлетэняў з усіх выбарчых скрынак разам, а не паасобку, што давала магчымасьць маніпуляваць ня толькі колькасьцю выбарцаў, але й вынікамі волевыяўленьня выбарцаў, якія галасавалі датэрмінова або паводле месца знаходжаньня. Праўда, 21 траўня 2001 году ЦВК адзначыла ў мэтадычных рэкамэндацыях для ўчастковых камісіяў, што «дадзеныя пра колькасьць бюлетэняў, што знаходзіліся ў кожнай са згаданых скрыняў для галасаваньня, і вынікі падліку галасоў усё ж павінны быць пазначаныя ў «рабочым пратаколе» паседжаньня ўчастковай камісіі». Аднак панятак «рабочы пратакол» у выбарчым заканадаўстве нідзе не ўжываецца. На запыт выбарчага штабу кандыдата ў прэзыдэнты У. Ганчарыка ў ЦВК — ці могуць зь ім азнаёміцца назіральнікі і ці будзе ягоная копія вывешвацца дзеля агульнага азнаямленьня, — быў дадзены адмоўны адказ.

8 верасьня, за дзень да галасаваньня, парушаючы дзейнае заканадаўства, ЦВК прыняла яшчэ дзьве пастановы. Адна зь іх датычыла дакумэнтаў, якія давалі права атрымаць бюлетэнь. Цяпер выбарцы маглі галасаваць, паказаўшы ня толькі пашпарт, але й любы іншы дакумэнт з фатаздымкам і прозьвішчам, імем і імем па бацьку. Цікава адзначыць, што 19 чэрвеня 2001 году, падчас збору подпісаў, ЦВК прыняла пастанову, трэці пункт якой абвяшчаў, што дакумэнтам, які замяняе пашпарт, зьяўляюцца: а) вайсковы білет для вайскоўцаў тэрміновае службы і б) даведка, выдадзеная органамі ўнутраных справаў асобам, якія згубілі пашпарт або здалі яго на абмен.

Прынятая пастанова, па-першае, адкрыла шлях для ўдзелу ў галасаваньні замежным грамадзянам, у першую чаргу расійскім. Шмат хто зь іх жыў у інтэрнатах і меў пропуск, на якім быў фатаздымак і было пазначанае прозьвішча, а гэта мінімум, неабходны для атрыманьня выбарчага бюлетэню. Па-другое, пры жаданьні адзін і той самы чалавек мог некалькі разоў узяць удзел у выбарах, паколькі ў такога роду дакумэнтах, напрыклад, у пэнсійным пасьведчаньні, не пазначанае месца жыхарства. Таму выбарца мог патрабаваць унясеньня ягонага прозьвішча ў дадатковы сьпіс для галасаваньня на іншым участку, а пры жаданьні й прагаласаваць за іншага чалавека.

У другой пастанове ўтрымлівалася ўказаньне пра тое, каб тэрытарыяльныя і ўчастковыя камісіі скасавалі акрэдытацыю назіральнікаў, накіраваных грамадзкім аб’яднаньнем «Праваабарончы цэнтар «Вясна». У Выбарчым кодэксе ня згадваецца пра тое, што назіральнік можа быць пазбаўлены акрэдытацыі. Назіральнікаў, якія ўжо атрымалі акрэдытацыю, меў права выдаліць з памяшканьня для галасаваньня або з паседжаньня выбарчае камісіі толькі старшыня камісіі і толькі тады, калі назіральнікі мяшаліся ў працу выбарчае камісіі альбо сваімі дзеяньнямі перашкаджалі яе дзейнасьці.

Практыка прыняцьця ЦВК пастановаў, якія пярэчылі дзейнаму заканадаўству і здароваму сэнсу, сьведчыла пра тое, што яна кіравалася не законам, а палітычнай мэтазгоднасьцю. Да таго ж, усе гэтыя пастановы мелі не тлумачальны, а нормаўтваральны характар. Прымаць такога роду пастановы ЦВК ня мела права (арт. 33, ч. 1 Выбарчага кодэксу).

ПАРУШЭНЬНІ ПРЫ ФАРМАВАНЬНІ ВЫБАРЧЫХ КАМІСІЯЎ

У Выбарчым кодэксе (арт. 11, ч.1) паказаныя чатыры суб’екты выбарчага права, якія маюць права вылучаць сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў: палітычныя партыі, грамадзкія аб’яднаньні, працоўныя калектывы, а таксама грамадзяне шляхам падачы заявы. Гэта азначае, што ў склад камісіі ў абавязковым парадку павінны ўваходзіць прадстаўнікі ўсіх вышэйпералічаных суб’ектаў, хай сабе і па адным. Аднак рэальны склад сфармаваных камісіяў сьведчыў пра адваротнае: у пераважнай бальшыні тэрытарыяльных камісіяў, не гаворачы пра ўчастковыя, увогуле не было прадстаўнікоў палітычных партыяў — ані праўрадавых, ані апазыцыйных. З больш чым 600 прадстаўнікоў ад палітычнае апазыцыі, вылучаных у склад тэрытарыяльных выбарчых камісіяў, ніхто так і ня быў уключаны ў іх склад.

Выканкамы, арганізуючы вылучэньне ў склад камісіяў зручных для сябе людзей ад працоўных калектываў і ад выбарцаў шляхам збору подпісаў, і тут парушылі закон, бо на практыцы гэта было не вылучэньне, а прызначэньне. Бальшыня будучых чальцоў камісіяў даведалася пра тое, што іх хацелі б бачыць у складзе камісій не на сходах працоўных калектываў, паколькі такія сходы не праводзіліся, і не ад выбарцаў у працэсе збору подпісаў, бо такі збор подпісаў ніхто не арганізоўваў, а ад свайго беспасярэдняга начальства. Гэта азначае, што ў бальшыні выпадкаў дакумэнты аб вылучэньні неабходных выканкамам чальцоў камісіяў былі проста сфальсыфікаваныя.

У адпаведнасьці з ч. 1 арт. 35 Выбарчага кодэксу суб’екты, якія маюць права вылучаць сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў, могуць накіраваць у тэрытарыяльную альбо ўчастковую камісію толькі аднаго свайго прадстаўніка. На мінулых выбарах гэтая норма закону груба парушалася мясцовымі органамі ўлады: пераважная бальшыня ўчастковых выбарчых камісіяў была сфармаваная з прадстаўнікоў аднаго й таго ж працоўнага калектыву.

Палата прадстаўнікоў, падыгрываючы прэзыдэнту, дужа доўга цягнула з абвяшчэньнем даты выбараў, і калі пастанова нарэшце была прынятая, дык на арганізацыю вылучэньня прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў засталося крыху больш за тыдзень. Палітычныя партыі, грамадзкія аб’яднаньні, працоўныя калектывы і выбарцы не змаглі за такі невялікі прамежак часу арганізаваць вылучэньне сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў, тым больш, што ўзоры дакумэнтаў, якія пры гэтым неабходна было запаўняць, былі апублікаваныя не адначасова з абвяшчэньнем даты правядзеньня выбараў прэзыдэнта, а толькі на пяты дзень.

Такім чынам, залежнасьць старшыняў выканкамаў ад дзейнага галавы дзяржавы, недэмакратычнасьць парадку фармаваньня выбарчых камісіяў, а таксама парушэньні, якімі суправаджаўся працэс іх фармаваньня, дазволілі ўладам сфармаваць такія камісіі, якія былі гатовыя выканаць любую іх дырэктыву.

ПАРУШЭНЬНІ Ў ПЭРЫЯД ЗБОРУ ПОДПІСАЎ

Практычна ўсе ініцыятыўныя групы па зборы подпісаў былі зарэгістраваныя. Неадольных перашкодаў сябрам ініцыятыўных групаў, якія зьбіралі подпісы за дэмакратычных вылучэнцаў, улады не рабілі. У часе збору подпісаў парушэньні выбарчага заканадаўства праявіліся ў тым, што збор подпісаў у падтрымку А. Лукашэнкі паўсюдна зьдзяйсьняўся, у парушэньне Выбарчага кодэксу (арт. 61, ч. 8), адміністрацыяй прадпрыемстваў, арганізацыяў і ўстановаў з выкарыстаньнем службовага становішча, фактычна пад прымусам і ў працоўны час. У Гомельскай і асабліва ў Магілёўскай абласьцях былі адзначаныя выпадкі, калі супрацоўнікі МУС заміналі збору подпісаў за С. Домаша. У Клімавіцкім раёне Магілёўскай вобласьці ўлады патрабавалі ад некаторых сяброў ініцыятыўнай групы С. Домаша спыніць збор подпісаў пад пагрозай звальненьня з працы.

Непрыемнасьці чакалі меркаваных кандыдатаў у прэзыдэнты на этапе здачы падпісных лістоў у выбарчыя камісіі. Па-першае, шмат у якіх выканкамах улады з розных прычынаў адмаўлялі сьведчыць подпісы на падпісных лістах сяброў ініцыятыўных групаў, а па-другое, частка падпісных лістоў, аддадзеных у адпаведныя тэрытарыяльныя камісіі, бясьсьледна зьнікла.

ПАРУШЭНЬНІ Ў ПЭРЫЯД ПРАВЯДЗЕНЬНЯ ПЕРАДВЫБАРНАЙ АГІТАЦЫІ

Ні на адным этапе выбарчае кампаніі не было столькі парушэньняў, як у часе перадвыбарнае агітацыі. Гэтыя парушэньні былі вынікам службовае залежнасьці галоўных рэдактараў дзяржаўных газэт і кіраўніцтва Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі ад аднаго з кандыдатаў у прэзыдэнты — А. Лукашэнкі. Нягледзячы на яўнае парушэньне дзейным прэзыдэнтам ч. 2 арт. 73 Выбарчага кодэксу (прыцягненьне асобаў, якія знаходзяцца ў службовай або іншай залежнасьці, дзеля ажыцьцяўленьня ў працоўны час дзейнасьці, якая спрыяе абраньню прэзыдэнтам), ЦВК не зрабіла ніякіх захадаў супраць галоўнага парушальніка Выбарчага кодэксу.

Паводле дадзеных маніторынгу, праведзенага сацыямэтрычнай лябараторыяй «Новак» у пэрыяд з 23 ліпеня да 13 жніўня, 91% этэрнага часу, аддадзенага для сюжэтаў, зьвязаных з кандыдатамі ў прэзыдэнты, у перадачах навінаў на Беларускім тэлебачаньні і 99% на радыё былі прысьвечаны кандыдату ў прэзыдэнты А. Лукашэнку.

Аналягічную карціну можна было назіраць і ў друкаваных СМІ. Напрыклад, «Советская Белоруссия», дзяржаўная газэта з найвялікшым накладам, прысьвяціла 94,5% свае плошчы, прысьвечанай кандыдатам у прэзыдэнты, асьвятленьню дзейнасьці А. Лукашэнкі, «Рэспубліка» — 91%, «Народная газета» — 98%, «Звязда» — 98%, «7 дней» — 72%.

Імкнучыся захаваць манаполію на распаўсюджваньне інфармацыі, улады практыкавалі канфіскацыю накладаў незалежных газэтаў і забарону іх друку, калі ў іх утрымліваліся матэрыялы ў падтрымку У. Ганчарыка і супраць А. Лукашэнкі. Супрацоўнікі міліцыі, асабліва Магілёўскай і Гарадзенскай абласьцей, масава затрымлівалі актывістаў перадвыбарнага штабу У. Ганчарыка і канфіскоўвалі ў іх афіцыйныя перадвыбарныя плякаты, а часам ладзілі сапраўдныя напады на рэгіянальныя перадвыбарныя штабы, як гэта было ў Магілёве 25 жніўня. Супрацоўнікам ЖЭСаў былі цішком дадзеныя ўказаньні зьдзіраць перадвыбарныя плякаты У. Ганчарыка. У рэгіёнах органы выканаўчае ўлады распаўсюджвалі друкаваную тысячнымі накладамі, без указаньня выходных дадзеных, разнастайную агітацыйную літаратуру ў падтрымку А. Лукашэнкі (брашуры, буклеты, календары, плякаты, улёткі і да т.п.).

Публікуючы афіцыйны тэкст перадвыбарнае праграмы А. Лукашэнкі, газэта «Советская Белоруссия» (21 жніўня) пайшла на беспасярэдняе парушэньне пастановы ЦВК «Аб вызначэньні парадку выкарыстаньня дзяржаўных сродкаў масаваеінфармацыі». Замест прадугледжаных 9100 знакаў перадвыбарная праграма А. Лукашэнкі налічвала 12 085. Прычым, нягледзячы на паказную гатоўнасьць ЦВК і дзяржаўных СМІ апублікаваць у павялічаным аб’ёме перадвыбарную праграму У. Ганчарыка, гэта так і не было зроблена.

Апатэозам выкарыстаньня А. Лукашэнкам свайго службовага становішча сталі два наступныя захады.

З 3 да 5 верасьня 2001 году ўва ўсе паштовыя скрыні лістаношы бясплатна разьнесьлі газэту «Советская Белоруссия» (№ 255 за 5 верасьня 2001 г.), у якой, у парушэньне выбарчага заканадаўства, другі раз была надрукаваная перадвыбарная праграма А. Лукашэнкі. Наклад газэты, афіцыйна паказаны ў выходных дадзеных, складаў 629 316 асобнікаў. Насамрэч ён быў роўны (прыблізна па колькасьці кватэраў) 3 млн. 780 тысячам. Натуральна, што выпуск гэтага нумару газэты ня быў аплачаны са сродкаў, якія былі афіцыйна прызначаныя А. Лукашэнку дзеля выданьня перадвыбарных плякатаў (гэтых сродкаў не хапіла б нават для аплаты афіцыйна пазначанага накладу). Патрабаваньне У. Ганчарыка апублікаваць ягоную перадвыбарную праграму ў гэтай самай газэце і такім самым накладам засталося без адказу.

4 верасьня 2001 году ў Палацы Рэспублікі праводзілася сустрэча А. Лукашэнкі з выбарцамі, якая трансьлявалася ў жывым этэры па радыё, а затым у запісе была двойчы паказаная па тэлебачаньні. Гэты выступ А. Лукашэнкі ня быў прадугледжаны графікам выступленьняў кандыдатаў у прэзыдэнты, які быў зацьверджаны ЦВК па выніках лёсаваньня, а значыць, меў незаконны характар. Больш за тое, гэтая сустрэча праводзілася ў працоўны час, а яе ўдзельнікі (болей за 3 тысячы чалавек) былі бясплатна прывезеныя ў Менск на 80 аўтобусах і да пачатку сустрэчы накормленыя абедам. Выдаткі на яе правядзеньне па самых сьціплых падліках склалі больш за 14 млн. рублёў (10 000$).

Нягледзячы на тое, што Выбарчы кодэкс (арт. 47, ч. 2) забараняў кандыдату ў прэзыдэнты «ўзьдзейнічаць на грамадзянаў абяцаньнямі перадаць ім грашовыя сродкі, матэрыяльныя каштоўнасьці», А. Лукашэнка ўжываў гэты прыём на кожнай сустрэчы з працоўнымі калектывамі, якія штодзённа трансьляваліся па тэлебачаньні. Як правіла, гэта былі абяцаньні зьнізіць узровень падаткаў для гэтага канкрэтнага прадпрыемства, спрыяць у набыцьці новага абсталяваньня і да т.п. Своеасаблівым сымбалем раздачы абяцаньняў выбарцам стала карова, падораная А. Лукашэнкам аднаму з работнікаў саўгасу-камбінату «Мір» Баранавіцкага раёну.

Таксама ЦВК не зьвяртала ўвагі на факты агітацыі за А. Лукашэнку замежных грамадзянаў (Уладзімера Жырыноўскага, Генадзя Зюганава, Станіслава Гаварухіна, Надзеі Бабкінай і г.д.).

ПАРУШЭНЬНІ Ў ПЭРЫЯД ПРАВЯДЗЕНЬНЯ ДАТЭРМІНОВАГА ГАЛАСАВАНЬНЯ

Выбарчы кодэкс (арт. 53, ч. 1) прадугледжвае, што ў датэрміновым галасаваньні могуць браць удзел адно тыя выбарцы, якія ў дзень выбараў ня маюць магчымасьці «знаходзіцца па месцы свайго жыхарства». Іншых падставаў для датэрміновага галасаваньня выбарчае заканадаўства не прадугледжвае.

Нягледзячы на гэта службовыя асобы, ужываючы адкрытыя пагрозы (звальненьне з працы, пазбаўленьні прэміі (стыпэндыі), перанос адпачынку, высяленьне з інтэрнату і г.д.), прымушалі сваіх падначаленых галасаваць датэрмінова, аж да таго, што часам патрабавалі ад іх прынесьці даведку з участковай камісіі аб тым, што яны сапраўды прагаласавалі.

У якасьці прыкладу дбайнай падрыхтоўкі ўладаў да датэрміновага галасаваньня можна прывесьці артыкул у газэце «Металлург», апублікаваны 25 жніўня 2001 г. (г. Жлобін, Гомельская вобласьць). У артыкуле, у прыватнасьці, апавядалася, што дзеля таго, каб праца па арганізацыі датэрміновага галасаваньня прайшла дакладна «кіраўнікі цэхаў павінны загадзя скласьці графікі, пракантраляваць прыход транспарту, наяўнасьць пашпартоў, аб’яваў пра датэрміновае галасаваньне, абмеркаваць перадвыбарную сытуацыю з калектывам і прафактывам». Часам улады ў сваім запале даходзілі да таго, што сумяшчалі датэрміновае галасаваньне з галасаваньнем па месцы жыхарства выбарцаў (удому), што не прадугледжана Выбарчым кодэксам.

Акты назіральнікаў аб парушэньнях даюць падставы казаць пра тое, што на гэтых выбарах улады зрабілі ўсё, што ад іх залежыць, каб у часе выбараў было лёгка замяніць зьмесьціва выбарчых скрынак для датэрміновага галасаваньня. Канструкцыя многіх зь іх была такая, што дазваляла лёгка вымаць донца або падкладаць дадатковыя бюлетэні праз шчыліну, якая не запячатвалася на ноч. Некаторыя выбарчыя скрыні проста не плямбаваліся і не запячатваліся. Але часьцей за ўсё камісіі пад безупынным кантролем уладаў ішлі на фальшаваньне: уночы напярэдадні галасаваньня зьмесьціва выбарчых скрыняў падмянялася, пра што сьведчылі новыя плёмбы альбо новыя палоскі паперы, якімі яны запячатваліся.

Сярод іншых найбольш распаўсюджаных відаў парушэньняў выбарчага заканадаўства можна назваць такія: назіральнікам не прадстаўлялі інфармацыю пра колькасьць выбарцаў, якія прагаласавалі датэрмінова, не давалі магчымасьці пазнаёміцца са сьпісамі выбарцаў і зь любое надуманае прычыны не дапускалі да назіраньня.

ПАРУШЭНЬНІ Ў ДЗЕНЬ ВЫБАРАЎ І ПРЫ ПАДЛІКУ ГАЛАСОЎ

Як і ў дні датэрміновага галасаваньня, выбарчыя камісіі не давалі назіральнікам знаёміцца са сьпісамі выбарцаў, не прадстаўлялі зьвестак пра колькасьць выбарцаў, якія прагаласавалі, і якая колькасьць бюлетэняў была выдадзена.

Сур’ёзнымі парушэньнямі выбарчага заканадаўства суправаджалася галасаваньне па месцы знаходжаньня выбарцаў (удому). Практычна ўсе назіральнікі адзначалі, што камісіі не складалі, як гэтага патрабуе закон, адмысловага сьпісу выбарцаў, якія выказалі жаданьне галасаваць удому. Такое галасаваньне часьцяком зводзілася да звычайнага абыходу кватэраў у пошуках выбарцаў, якія не прагаласавалі, прычым чальцы камісіі бралі з сабой значна большую колькасьць бюлетэняў, чым было пададзена заявак.

Парушэньнем Выбарчага кодэксу (арт. 51, ч. 1) было тое, што ня ўсе выбарчыя скрыні знаходзіліся ў полі зроку назіральнікаў, а пры патрабаваньні назіральнікаў выконваць закон старшыні камісіяў, як правіла, адказвалі катэгарычнай адмовай. Імкнучыся схаваць сапраўдную колькасьць бюлетэняў у скрынях для датэрміновага галасаваньня, камісіі паўсюдна парушалі ч. 2 арт. 55 Выбарчага кодэксу і падлічвалі бюлетэні не паасобку, а сумесна. Пры гэтым, карыстаючыся адсутнасьцю ў арт. 13 Выбарчага кодэксу беспасярэдняга запісу пра тое, што назіральнікі маюць права знаходзіцца каля стала, дзе падлічваюцца галасы, старшыні камісіяў забаранялі назіральнікам набліжацца да сталоў пад пагрозай выдаленьня з памяшканьня для галасаваньня. І калі на выбарах у Палату прадстаўнікоў практыка бязгучнага падліку галасоў сустракалася даволі рэдка, дык цяпер гэты досьвед, які дазваляў прыхаваць маніпуляцыі вынікамі галасаваньня, стаў выкарыстоўвацца паўсюдна. Гэта, у прыватнасьці, давала магчымасьць адвольна перакладаць бюлетэні з аднаго стосу ў другі. Нярэдка назіральнікам удавалася заўважыць, што ў стосе, у якім ляжалі бюлетэні «за» А. Лукашэнку, знаходзілася нямала бюлетэняў «за» У. Ганчарыка.

У ход ішлі і маніпуляцыі пратаколамі з вынікамі галасаваньня. Іх стараліся запаўняць алоўкамі або запаўнялі толькі пасьля дазволу вышэйшае выбарчае камісіі ці ў выканкаме. Пры гэтым нярэдка пасьля вяртаньня старшыняў камісіяў з тэрытарыяльных камісіяў падпісаныя да таго чальцамі ўчастковых камісіяў пратаколы перапісваліся наноў. Паўсюдна, з зусім зразумелых прычынаў, участковыя камісіі адмаўляліся вывешваць дзеля агульнага азнаямленьня копію выніковага пратаколу, што было парушэньнем ч. 13 арт. 55 Выбарчага кодэксу.

Як правіла, бальшыня такіх парушэньняў зьдзяйсьнялася адкрыта, на вачах назіральнікаў. Несумненна, што ўсе чальцы камісіяў цудоўна ведалі пра зьмест арт. 192 Крымінальнага кодэксу, які прадугледжваў пакараньне пазбаўленьнем волі тэрмінам да пяцёх гадоў за сьвядомае парушэньне падліку галасоў або якое іншае скрыўленьне вынікаў галасаваньня. Аднак яны не баючыся парушалі закон, бо былі ўпэўненыя, што ня будуць пакараныя за свае дзеяньні, бо суды і пракуратура з 1996 году знаходзяцца пад кантролем выканаўчае ўлады.

Вывучэньне актаў аб парушэньні выбарчага заканадаўства і справаздачаў назіральнікаў дазваляе зрабіць адназначную выснову пра тое, што фальсыфікацыя вынікаў галасаваньня ажыцьцяўлялася: а) шляхам замены бюлетэняў, што знаходзіліся ў выбарчых скрынях для датэрміновага галасаваньня; б) пры сьвядомым парушэньні падліку галасоў на выбарчым участку; в) шляхам сьвядомага запісу ілжывых вынікаў галасаваньня ў пратакол, які складала ўчастковая камісія; г) прывядзеньнем выніковых пратаколаў у раённых і гарадзкіх тэрытарыяльных камісіях у адпаведнасьць зь лічбамі, якія патрабаваў выканкам.

Зь якімі б парушэньнямі ні прайшлі выбары — дамагчыся прызнаньня іх вынікаў несапраўднымі практычна немагчыма, хаця фармальна гэта прадугледжана арт. 79 Выбарчага кодэксу. Цікава адзначыць, што тэкст гэтага артыкулу ў цалкам нязьменным выглядзе быў перанесены ў Выбарчы кодэкс з Закону аб выбарах прэзыдэнта 1994 году. Гэта сьведчыць пра тое, што, працуючы над тэкстам Выбарчага кодэксу, заканадаўцы з Палаты прадстаўнікоў цудоўна разумелі, што якой бы ні была рэдакцыя артыкулу, ува ўмовах гэтага рэжыму ён усё адно працаваць ня будзе.

Першы этап абскарджаньня вынікаў выбараў закончыўся 14 верасьня. Скаргу аб прызнаньні выбараў несапраўднымі падалі У. Ганчарык і грамадзкія аб’яднаньні, што вялі назіраньне за ходам выбараў — РГА «Беларускі Гельсынскі камітэт» і ГА «Праваабарончы цэнтар «вясна». ЦВК не задаволіла гэтае скаргі. Няма сумневу, што такі ж лёс чакае і скаргі, накіраваныя імі ў Вярхоўны суд.

Урокі прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 2001 году

1. У 1999—2000 гг. беларускі рэжым ажыцьцявіў зачыстку палітычнага поля ў Беларусі. У выніку, беларускае грамадзтва траціла давер да палітычных партыяў і палітыкаў з выразнай партыйнай арыентацыяй.

Сацыялягічныя апытаньні 2000 году паказвалі, што ў выбарчай барацьбе будзе мець шанцы толькі такі палітык, які валодае іміджам незалежнага.

Пры гэтым сумарны рэйтынг лідэраў дэмакратычных партыяў быў на парадак меншы за рэйтынг Лукашэнкі.

Але і пры фармальнай слабасьці дэмсілаў правядзеньне імі выбарчай кампаніі было занадта важным працэсам, каб рэжым мог адмовіцца ад спробаў уплываць на яго. У лягеры лукашэнкаўцаў ізноў узьнікла патрэба ў спэцыялісту ў тонкай інтрызе, які б працаваў зь людзьмі, застаючыся ў ценю.

Напрыканцы лістапада 2000 г. указам Лукашэнкі Ўрал Латыпаў быў прызначаны на пасаду дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі. У яго сфэру адказнасьці ўвайшла арганізацыя выбарчай кампаніі Лукашэнкі. Пры Латыпаву Рада бясьпекі пераўтвараецца ў аналітычны цэнтар, а на месца «сілавікоў» Шэймана прыходзяць людзі, якія зрабілі кар’еру ў контравыведцы КДБ.

12 верасьня 2001 г. заслугі галоўнага арганізатара, паводле лукашэнкавых словаў, «элегантнай і прыгожай перамогі» У. Латыпава былі адзначаны самім беларускім прэзыдэнтам. Указам Лукашэнкі ён быў прызначаны на пасаду кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта. Разам зь ім зрабілі крок «наверх» і члены яго каманды.

2. У сакавіку 2001 г. магчымыя выбарчыя расклады сталі відавочнымі:

Зьвернем увагу на палітыкаў, якія ў складзе «пяцёркі» былі аўтсайдэрамі. П. Казлоўскі і С. Калякін ня мелі ня толькі структураў і рэсурсаў для правядзеньня выбарчай кампаніі, яны ня мелі і якойсьці значнай падтрымкі з боку электарату.

Генэрал-палкоўнік П. Казлоўскі быў зволены з пасады міністра абароны і паніжаны ў званьні Лукашэнкам у ліпені 1994 г. за «прычыненьне дзяржаве эканамічнай шкоды». «Справа Казлоўскага» выклікала ў той час вялікі рэзананс у грамадзтве. Гаворка ідзе аб праведзеным П. Казлоўскім за дзяржаўны кошт вясельлі свайго сына. У часе жорсткага эканамічнага крызысу яго за дзяржаўныя грошы пару дзён гулялі некалькі сот чалавек. Да таго ж, сын міністра Казлоўскага дзякуючы бацькавай пратэкцыі па-за чаргой атрымаў вялікую кватэру ў прэстыжным раёне Менску ў той час, калі трэцяя частка беларускіх афіцэраў ня мела ўласнага жытла.

Сацыялягічныя апытаньні таксама паказваюць, што ў беларускім грамадзтве вайсковец ня мог стаць прэзыдэнтам.

3. Пасьля таго, як «адзіным» кандыдатам быў названы У. Ганчарык, супраць яго стартавала кампанія нэгатыўнага PR, ініцыяваная рэжымам. Яна разгортвалася ў двух кірунках. Першы — нэгатыўная інфармацыя: прэзэнтацыя Ганчарыка як прадстаўніка камуністычнай намэнклятуры.

Стаўленьне беларускіх выбарцаў да палітыка з намэнклятурнай мінуўшчынай было досыць адназначнае.

Дарадцы Ганчарыка таксама паспрыялі павелічэньню эфэктыўнасьці нэгатыўнага PR, накіраванага супраць іхнага патрона. Сьляпое выкананьне камандай Ганчарыка раней выбранага курсу на дасягненьне кумулятыўнага пазытыўнага рэйтынгу шляхам дэлегаваньня падтрымкі з боку іншых кандыдатаў «адзінаму кандыдату» і ўлучэньне іх (перадусім А. Ярашука і М. Марыніча) да «супольнага» штабу абярнулася павелічэньнем кумулятыўнага нэгатыўнага рэйтынгу.

Лукашэнкаўская прапаганда ўмела запалохвала беларускіх грамадзянаў пагрозай «намэнклятурнага рэваншу», па-майстэрску выкарыстоўвала факт рэзкага падзеньня ўзроўню жыцьця ў 1991—1994 гг., у часе «ўсяўладзьдзя намэнклятуры». У масавую сьвядомасьць пры дапамозе розных камунікацыйных каналаў убіваўся стэрэатып: «Старая ўлада ўжо накрала, новая ж будзе красьці без упыну».

Лукашэнкаўскія прапагандысты па-свойму скарысталіся і тым, што «адзіны» кандыдат Ганчарык у недалёкім мінулым не супрацьдзейнічаў станаўленьню жорсткага аўтарытарнага рэжыму. Будучы кіраўніком ФПБ, ён не здабыў і вядомасьці «змагара за правы працоўных». Ганчарыкавы пэрыядычныя канстатацыі пагаршэньня эканамічнага становішча ў краіне і зьвязанага з гэтым пагаршэньня дабрабыту працоўных нічым не вылучаліся на агульным камунікацыйным фоне. Толькі кампанія ўціску на ФПБ з боку ўлады выклікала «палітызацыю» часткі прафсаюзнага кіраўніцтва.

Пры дапамозе сваёй выбарчай кампаніі Лукашэнка змагаўся за статус «усенародна абранага» прэзыдэнта, таму аб’ектам яго палітычнага апэтыту станавіўся і па-незалежніцку настроены сэгмэнт беларускага грамадзтва.

Другая хваля нэгатыўнага PR была накіравана акурат на іх.

4. Ганчарыка ў строгім сэнсе нельга было назваць «адзіным кандыдатам ад шырокай грамадзянскай кааліцыі» (за выняткам Домаша іншыя члены «пяцёркі» прадстаўлялі самі сябе, за імі не стаяла ні магутных арганізацыяў, ні значнай сацыяльнай базы). Вынікі рэгістрацыі кандыдатаў пацьвердзілі гэта: неабходную колькасьць подпісаў у падтрымку свайго вылучэньня сабралі два кандыдаты, якія знаходзіліся ў рэальнай апазыцыі рэжыму Лукашэнкі. Пры гэтым найбольшыя дэмакратычныя арганізацыі працавалі на карысьць іншага кандыдата — С. Домаша.

Абвяшчэньне У. Ганчарыка адзіным кандыдатам, нягледзячы на ўсе вэрбальныя дэклярацыі, зрабіла Домаша простым назіральнікам выбарчага маратону.

У выніку «адзіны» кандыдат Ганчарык ня толькі не атрымаў падтрымкі ўсяго беларускага грамадзтва, але выклікаў адчужэньне з боку пэўнай часткі дэмакратычна настроеных выбарцаў. Паказальна, што сам Лукашэнка мог дазволіць сабе не выступаць з крытыкай пэрсанальна ў адрас Ганчарыка.

5. У 2001 г. тэмпы эканамічнага росту ў Беларусі хаця і запаволіліся (прырост ВНП склаў толькі 3%), тым ня менш забясьпечылі эканамічную стабільнасьць. Дзяржаўныя фінансы былі пераразьмеркаваныя для забесьпячэньня папулісцкіх перадвыбарных абяцаньняў Лукашэнкі. За кошт значнага скарачэньня інвэстыцыяў у асноўны капітал было павялічанае фінансаваньне сацыяльнай сфэры (павялічаныя памеры заробкаў, пэнсіяў, іншых сацыяльных выплат), а таксама было прафінансаванае добраўладкаваньне гарадоў (быў зроблены грунтоўны рамонт цэнтральнай часткі Менску і ўсіх абласных гарадоў).

Абвінавачаньні апанэнтаў Лукашэнкі ў неэфэктыўнасьці яго эканамічнай палітыкі («сярэдні заробак у Польшчы складае каля 350—400 даляраў, у Беларусі — 70—100») беларускія ўлады спрастоўвалі пры дапамозе таго ж самага прыкладу («колькасьць беспрацоўных у Польшчы — 15—20% ад агульнай колькасьці працаздольнага насельніцтва, у Беларусі — 1—3%»).

На гэтым фоне чарговае абяцаньне Лукашэнкі, што ў 2005 г. сярэдні заробак беларуса дасягне 250$ (пры захаваньні цяперашняга ўзроўню цэнаў), не выглядала для бальшыні беларусаў фантастычным.

6. Выбарчая кампанія дэмсілаў зь неабходнасьцю мусіла ўключаць пазытыўны блёк (пераконваньне грамадзтва ў большай эфэктыўнасьці сацыяльна-эканамічнай, культурнай, міжнароднай, міжнацыянальнай і інш. палітыкі новай дэмакратычнай улады). Аднак яна была збудаваная на аснове нэгатыўнай PR-акцыі.

Крытыка рэжыму будавалася на спэкуляцыях вакол зьнікненьня апазыцыйных палітыкаў Ю. Захаранкі, В. Ганчара, прадпрымальніка А. Красоўскага, журналіста Зьм. Завадзкага. Лукашэнку таксама ўскосна абвінавачвалі ў забойстве Г. Карпенкі. Пра эфэктыўнасьць гэтай крытыкі гавораць сацыялягічныя апытаньні (прыкладна 30% выбарцаў на момант выбараў нічога нічога ня ведалі аб гэтых фактах).

Да сярэдзіны жніўня (!) У. Ганчарыкам не была выпрацавана перадвыбарная праграма (гэты дакумэнт стане даступны толькі за 20 дзён да «ўсенароднага волевыяўленьня»). Дарма што яе сацыяльна-эканамічны блёк быў сфармуляваны дастаткова добра, у сваёй вуснай агітацыі Ганчарык унікаў канкрэтных размоваў на тэму паляпшэньня сацыяльна-эканамічнай сытуацыі ў краіне. «Адзіны» кандыдат так і ня даў адказаў на канкрэтныя, вельмі важныя для грамадзтва пытаньні.

7. Значная частка захадаў у межах выбарчай кампаніі дэмсілаў была накіраваная на дыскрэдытацыю ў вачах грамадзтва асобы А. Лукашэнкі (вулічныя графіці, налепкі, газэтныя публікацыі і г.д.). Пры гэтым не заўжды крытыка Лукашэнкі была сацыяльна і палітычна этычнаю. Празьмерны акцэнт на асобе Лукашэнкі ствараў уражаньне, што яго апанэнты выступаюць ня столькі супраць усталяванага ім жорсткага аўтарытарнага рэжыму, колькі супраць яго пэрсанальна.

Разьдзел 4 Партыйная сыстэма Беларусі. Беларускія палітыкі

Разбурэньне манаполіі КПСС і пачатак фармаваньня шматпартыйнай сыстэмы

Разьвіцьцё партыйнай сыстэмы ў Беларусі пасьля распаду СССР не было абапертым на старыя традыцыі*. Самае позьняе ад 1939 году, калі ўся тэрыторыя сёньняшняй Беларусі апынулася ў СССР, пра партыйную сыстэму ў Беларусі гаварыць не выпадае. Пасьля гэтага мінуў задоўгі час, апроч таго, нацыянальная эліта, якая магла б хоць часткова перахаваць старыя традыцыі, была амаль цалкам зьнішчаная падчас сталінскіх рэпрэсій.

Новая партыйная сыстэма Беларусі напачатку разьвівалася пад уплывам вонкавых фактараў, наймя, пад уплывам уздыму шырокіх нацыянальна-дэмакратычных рухаў у іншых краінах былога СССР, найперш у суседніх балтыйскіх дзяржавах і Ўкраіне, а таксама пад уплывам актывізацыі дэмакратычна настроенай расійскай інтэлігенцыі, найперш маскоўскай ды ленінградзкай (санкт-пецярбурскай).

Дэмакратычныя настроі ахоплівалі ўсё шырэйшыя слаі: шырыліся сярод элітаў і сярод насельніцтва ўвогуле. У першыя гады пасьля пачатку «перабудовы» камуністычная партыя надалей захоўвала поўную ўладу ў СССР. На змаганьні з гэтым галоўным праціўнікам засяроджваліся высілкі ўсіх дэмакратычна настроеных групаў; палітычны працэс вызначала супрацьстаяньне камуністычнай партыі і праціўнікаў ейнай аўтарытарнай улады.

Вялікая частка сёньняшніх дэмакратычных партыйных элітаў пачынала свой палітычны шлях у разнастайных нефармальных суполках. У другой палове 1980-х гадоў у Беларусі паўстае шэраг нефармальных моладзевых суполак («Талака», «Тутэйшыя», «Паходня», «Узгор’е» ды шмат інш.), якія займаліся асьветнай, гістарычна-рэстаўрацыйнай дзейнасьцю, адраджалі нацыянальныя сьвяты, ладзілі краязнаўчыя экспэдыцыі, літаратурныя вечарыны, зьбіралі подпісы за школьную адукацыю на беларускай мове і г.д. Палітызаванасьць гэтых суполак, якая была непазьбежнаю ўва ўмовах дзяржаўнага ўціску нацыянальнай мовы і культуры, урэшце прывяла да ўзьнікненьня грамадзка-палітычнага руху Беларускі народны фронт «Адраджэньне», устаноўчы зьезд якога адбыўся ў 1989 годзе. Узорам для стварэньня БНФ «Адраджэньне» былі падобныя рухі ў суседніх рэспубліках СССР. Як і ў летувіскім «Саюдысе» ці ўкраінскім «Руху», у ідэалёгіі БНФ поруч стаялі нацыянальнае адраджэньне і дэмакратычныя рэформы, прычым галоўны акцэнт рабіўся менавіта на адраджэньні нацыянальнай мовы і культуры. БНФ неўзабаве стаў магутнай грамадзкай сілай, флягманам руху за дэмакратызацыю грамадзтва ў Беларусі. Сябры тагачаснага БНФ сёньня складаюць аснову чатырох палітычных партый: уласна БНФ «Адраджэньне», КХП БНФ, БСДП (НГ) і БСДГ.

Калі для ўдзельнікаў БНФ нацыянальнае адраджэньне і дзяржаўны сувэрэнітэт Беларусі ад самага пачатку станавілі найвышэйшыя вартасьці, дык іншая частка беларускага дэмакратычнага руху, якую вельмі ўмоўна можна пазначыць як расійскамоўную альбо расійскакультурную (апошняе, бадай, больш слушнае), сьпярша разьвівалася ў рамках агульнасавецкай пратэстнай плыні. Вытокі беларускай расійскамоўнай дэмакратыі сягаюць 1987 году, калі ў Менску быў заснаваны дыскусійны клюб «Сучасьнік» («Современник»). У гэты клюб уваходзілі эканамісты, журналісты, філёзафы, якія прапагандавалі дэмакратычныя ідэі і крытыкавалі палітычны лад Савецкага Саюзу. Ядро сяброў клюбу, а таксама беларусы-сябры «Дэмакратычнай плятформы ў КПСС» (рэфармісцкага крыла КПСС) у 1990 годзе ўвайшлі ў склад Аб’яднанай дэмакратычнай партыі Беларусі (АДПБ) — першай афіцыйна зарэгістраванай палітычнай партыі ў Беларусі. Іншыя спробы арганізацыі расійскамоўнай дэмакратычнай эліты рабіліся ў 1991 годзе — стварэньне Руху за дэмакратычныя рэформы (зарэгістраваны ў лютым 1992) на ўзор аднайменнага расійскага руху, у 1994 годзе — заснаваньне Грамадзянскай партыі. Пазьней гэтая частка беларускай эліты збольшага кансалідавалася ў Аб’яднанай грамадзянскай партыі, якая ўтварылася ў 1995 годзе ў выніку зьліцьця АДПБ і Грамадзянскай партыі. На пачатку расійскамоўныя дэмакраты не надавалі выключнага значэньня беларускай нацыянальнай дзяржаўнасьці, а канцэнтраваліся на пытаньнях эканамічных рэформаў і агульнай дэмакратызацыі грамадзтва. Пасьля няўдалай спробы путчу ў Маскве, калі СССР ужо стаў на мяжы развалу, яны выказаліся супраць выхаду Беларусі з СССР, тлумачачы гэта эканамічнымі меркаваньнямі. Адылі зь цягам часу іхныя пагляды ў стасунку да беларускай дзяржаўнасьці зьмяніліся.

У апошні год існаваньня СССР да КПБ, БНФ і АДПБ дадаецца шэраг новых палітычных партыяў. У лютым 1991 году аграрнікі, якія выступалі за радыкальныя рэформы сельскай гаспадаркі, скасаваньне калгасаў, ствараюць Беларускую сялянскую партыю. У сакавіку частка сяброў БНФ, якой праграма эканамічных рэформаў БНФ падавалася занадта радыкальнаю, на чале зь Міхасём Ткачовым засноўвае Беларускую Сацыял-Дэмакратычную Грамаду. У чэрвені ўтвараецца Беларуская Хрысьціянска-дэмакратычная злучнасьць, у ліпені — Нацыянальна-дэмакратычная партыя. Апошнія дзьве партыі ня здолелі стаць рэальнымі грамадзкімі сіламі, бо і з гледзішча ідэалёгіі былі фактычна дублёрамі БНФ.

Разьвіцьцё партыйнай сыстэмы 1991—1996

Новы этап у разьвіцьці беларускай партыйнай сыстэмы пачынаецца ў 1991 годзе ў зьвязку з паразаю жнівеньскага путчу артадаксальнай савецкай намэнклятуры і распадам СССР. Фракцыі БНФ у Вярхоўным Савеце ўдалося дамагчыся прыпыненьня дзейнасьці Камуністычнай партыі Беларусі. Вярхоўны Савет абвяшчае незалежнасьць Беларусі. Такім чынам, супрацьстаяньне нацыянал-дэмакратаў і камуністаў скончылася перамогай першых. Пачынаецца пераразьмеркаваньне палітычнага поля, узьнікаюць новыя палітычныя партыі. Да першых у незалежнай Беларусі парлямэнцкіх выбараў (1995 год) колькасьць партыяў дасягае 34, прычым амаль палова зь іх была створаная ў год перад выбарамі.

Посткамуністычнае грамадзтва ў выніку сацыялістычнай «ураўнілаўкі», адсутнасьці інстытуту прыватнай уласнасьці, закрытасьці грамадзтва за часам СССР было слаба структураванае, таму працэс утварэньня партыяў пасьля распаду СССР быў у пэўным сэнсе хаатычным. Часта палітычныя партыі ствараліся без рэальнага падмурку, без сацыяльнай базы, без акрэсьленай ідэалёгіі і служылі адно для палітычнай прамоцыі пэўнай асобы або невялікай групы асобаў. Традыцыйная клясыфікацыя беларускіх палітычных партыяў паводле шкалы «левыя — правыя» хоць і магчымая, але яна не адлюстроўвае найбольш істотных грамадзкіх супярэчнасьцяў і тэндэнцый.

Усё ж і ў грамадзтве і, адпаведна, у партыйным будаўніцтве можна вызначыць пэўныя лініі падзелу: 1) стаўленьне да «беларусізацыі», да адраджэньня нацыянальнай мовы, культуры, адукацыі і г.д.; 2) стаўленьне да дэмакратызацыі і рынкавых рэформаў; 3) стаўленьне да дзяржаўнага сувэрэнітэту і да Савецкага Саюзу (зь цягам часу пытаньне аднаўленьня СССР трансфармуецца ў пытаньне інтэграцыі з Расіяй).

Калі ў першыя гады фармаваньня партыйнай сыстэмы вызначальнымі былі першыя два крытэры, на якіх і грунтавалася супрацьстаяньне нацыянал-дэмакратаў (БНФ, БСДГ) і былой камуністычнай намэнклятуры, дык у 1992—1994 гг., калі беларусізацыя праводзіцца на дзяржаўным узроўні, а неабходнасьць рэформаў так ці йнакш прызнаюць практычна ўсе, узрастае роля трэцяга. Пагаршэньне эканамічнага становішча, якое храналягічна супадае з будоваю незалежнай дзяржавы, дае спрыяльную глебу ідэям рэстаўрацыі супольнай дзяржавы зь іншымі былымі рэспублікамі СССР. Інтэграцыя з Расіяй і іншымі былымі рэспублікамі СССР становіць галоўную тэму падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году, гэтае пытаньне мае вялікае значэньне таксама і падчас выбараў у Вярхоўны Савет 13 скліканьня ў 1995 годзе. Няяўна ўтвараюцца два супрацьлеглыя лягеры. Трэба адзначыць, што як сярод прыхільнікаў інтэграцыі, так і сярод яе праціўнікаў збольшага пануе падабенства паглядаў што да беларусізацыі, эканамічных і сацыяльных рэформаў грамадзтва (адмоўнае ці індыфэрэнтнае стаўленьне ў першым выпадку, дадатнае ці індыфэрэнтнае ў другім), адылі ёсьць і пэўныя адрозьненьні.

Першаю ў лягеры інтэгратараў была Партыя камуністаў беларуская, заснаваная ў 1992 годзе пераемніца КПБ. Камуністы выказвалі рэстаўрацыйныя ідэі пасьлядоўна і проста — у форме закліку да аднаўленьня СССР. Таксама ў 1992 годзе была заснаваная радыкальная панславісцкая партыя Славянскі Сабор «Белая Русь», якая абвясьціла сваёй галоўнай мэтай «узьяднаньне братніх славянскіх народаў». За СССР у абноўленым выглядзе выступалі таксама Лібэральна-дэмакратычная партыя, Аграрная партыя, лёзунгі больш ці менш шчыльнай інтэграцыі з Расіяй і іншымі былымі рэспублікамі СССР эксплюатавалі і «карлікавыя» партыі, якія ствараліся малавядомымі палітыкамі ў якасьці інструмэнтаў для асабістай палітычнай кар’еры.

У 1993 годзе адбываецца спроба кансалідацыі інтэгратараў — ствараецца Народны рух Беларусі (НРБ), які абвяшчае сваёй галоўнай мэтай аднаўленьне СССР. У яго ўвайшлі Славянскі Сабор «Белая Русь», ПКБ і шэраг драбнейшых партыяў і арганізацыяў. НРБ быў створаны пры інтэнсіўнай падтрымцы ўраду Кебіча, які меркаваў выкарыстаць гэты рух у барацьбе за пасаду прэзыдэнта. Але перад прэзыдэнцкімі выбарамі 1994 году НРБ разваліўся. ССБР і шэраг іншых арганізацыяў падтрымалі кандыдатуру Аляксандра Лукашэнкі, камуністы вылучылі свайго кандыдата Васіля Новікава, тады як рэшта руху і ягоны лідэр Сяргей Гайдукевіч (старшыня заснаванай у лютым 1994 году Лібэральна-дэмакратычай партыі) працягвалі падтрымліваць Вячаслава Кебіча.

Ядро супрацьлеглага, незалежніцкага лягеру, натуральна, утварылі нацыянал-дэмакратычныя БНФ і БСДГ. Згадваныя вышэй партыі расійскамоўных інтэлектуалаў — АДПБ і Грамадзянская партыя — таксама паступова схіляліся да абароны незалежнасьці Беларусі. Верагодна, тут сваю ролю адыгрывала пагаршэньне іміджу Расіі ў іх вачах з прычыны небясьпечнага ўзмацненьня пракамуністычных настрояў у тамтэйшым насельніцтве, а таксама простае «прызвычаеньне» да сувэрэнітэту і разуменьне таго, што пэрспэктывы асабістага кар’ернага росту лепшыя ў незалежнай беларускай дзяржаве. Да незалежніцкага лягеру належалі таксама Беларуская сялянская партыя, Беларуская Хрысьціянска-дэмакратычная злучнасьць, Беларуская партыя жанчын «Надзея», Беларуская партыя зялёных, Беларуская партыя «Зялёны мір», шэраг іншых дробных «перадвыбарных» партый.

Прэзыдэнцкія выбары 1994 году найвыразьней прадэманстравалі слабасьць партыяў — абодва кандыдаты, якія выйшлі ў другі тур выбараў, былі беспартыйнымі.

1996—2001

Абраньне Аляксандра Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта і ўсталяваньне ягонага аўтарытарнага кіраваньня, якое конча аформілася праз канстытуцыйны пераварот 1996 году, прывяло да новай расстаноўкі сілаў у сыстэме партыяў. Лукашэнка выйграў выбары пад лёзунгамі барацьбы з карупцыяй і інтэграцыі з Расіяй, таму камуністы і іншыя прыхільнікі рэстаўрацыі СССР напачатку віталі ягонае абраньне і прапаноўвалі яму сваю падтрымку. Але вельмі хутка Лукашэнка даў зразумець, што яму ня трэба падтрымка ніякіх партый. Роспуск Вярхоўнага Савету 13 скліканьня і ўтварэньне марыянэткавай Палаты прадстаўнікоў у 1996 годзе ўвогуле зрабілі бессэнсоўнай дзейнасьць палітычных партыяў, накіраваную на атрыманьне месцаў у парлямэнце, бо, згодна з новай Канстытуцыяй, орган заканадаўчай улады ніякай рэальнай улады ня меў. Ідэалягічныя супярэчнасьці паміж палітычнымі партыямі адышлі на задні план, а вызначальным стала стаўленьне да прэзыдэнта Лукашэнкі і зьдзейсьненага ім канстытуцыйнага перавароту. Перад партыямі стаіў выбар: выступіць супраць дыктатуры (і трапіць у «чорны сьпіс» арганізацыяў і асобаў, якім закрыты доступ да дзяржаўных СМІ) альбо ператварыцца ў «псэўдапартыі», адмовіцца ад барацьбы за палітычную ўладу наагул.

Ядро апазыцыі рэжыму Лукашэнкі фармуюць БНФ і Аб’яднаная грамадзянская партыя (АГП, прадукт зьліцьця АДПБ і Грамадзянскай партыі). Супраць Лукашэнкі выступаюць таксама ПКБ і Аграрная партыя. Адміністрацыя прэзыдэнта ініцыюе раскол у ПКБ — частка камуністаў выходзіць з ПКБ, аднаўляе Камуністычную партыю Беларусі і абвяшчае аб сваёй ляяльнасьці рэжыму. Аграрная партыя таксама падзяляецца на прыхільнікаў і праціўнікаў прэзыдэнта і фактычна развальваецца. Раскол адбываецца таксама ў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная грамада» (БСДП (НГ)), якая ўзьнікла ў 1996 годзе ў выніку аб’яднаньня БСДГ і Партыі народнай згоды (ПНЗ): ПНЗ выходзіць са складу БСДП (НГ), якая становіцца ў апазыцыю прэзыдэнту. Да апазыцыі далучаюцца створаныя на базе прафсаюзаў Беларуская партыя жанчын «Надзея» і Беларуская партыя працы (БПП).

У ЛДП, курс якой цалкам вызначаецца яе ідэалягічна непераборлівым старшынём С. Гайдукевічам, пасьля доўгіх ваганьняў, здаецца, усё ж перамагае інстынкт палітычнага самазахаваньня, і партыя таксама становіцца апазыцыйнай — асабістыя амбіцыі не дазваляюць Гайдукевічу замірыцца з рэальнасьцю «краіны адзінага палітыка».

Партыі, якія засталіся ляяльнымі рэжыму, улучна з КПБ, ня маюць аніякага ўплыву на сытуацыю ў краіне і на дзяржаўную палітыку. Іхнае існаваньне і ўдзел у прадстаўнічых органах улады служаць толькі для надта неэфэктыўнага маскаваньня дыктатуры.

Як камуністычная партыя да 1991 году, так цяпер Лукашэнка падштурхоўвае да кансалідацыі ўсе дэмакратычна настроеныя грамадзкія групы. Сем найбольш уплывовых апазыцыйных партыяў яшчэ да другога рэфэрэндуму, улетку 1996 году, ствараюць «круглы стол» для каардынацыі дзеяньняў па барацьбе з дыктатурай; у кастрычніку 1996 году праводзіцца Нацыянальны кангрэс «У абарону дэмакратыі, супраць дыктатуры». У 1999 годзе, пасьля ініцыяваных АБСЭ перамоваў паміж уладамі і палітычнай апазыцыяй, утвараецца Кансультацыйная рада апазыцыйных палітычных партыяў, у якую ўвайшлі БНФ, АГП, ПКБ, БСДП (НГ) і БСДГ (правае крыло сацыял-дэмакратаў, якое аддзялілася ад БСДП (НГ) у 1998 годзе), Беларуская партыя працы, Беларуская партыя жанчын «Надзея» . З ініцыятывы кіраўніка КНГ АБСЭ ў Беларусі Г.-Г. Віка ў Кансультацыйную раду былі ўлучаныя ЛДП і грамадзка-палітычнае аб’яднаньне «Яблык», якія пазьней выйшлі са складу рады. Пасьля Кангрэсу дэмакратычных сілаў у студзені 1999 году, у якім узялі ўдзел прадстаўнікі ўсіх уплывовых апазыцыйных партыяў, была створаная Каардынацыйная рада дэмакратычных сілаў (КРДС), у якую ўвайшлі БНФ, АГП, ПКБ, БСДП (НГ), БСДГ, БПП, жаночая партыя «Надзея», экалягічная партыя «БЭЗ», а таксама Асамблея няўрадавых арганізацыяў, аб’яднаньне «Хартыя’97» і Кангрэс дэмакратычных прафсаюзаў. Меркавалася, што КРДС забясьпечыць выступленьне апазыцыі адзіным фронтам падчас парлямэнцкай і прэзыдэнцкай выбарчых кампаніяў.

Адылі КРДС ня здолела здабыць дастатковы для гэтага аўтарытэт. Часткова гэта тлумачыцца ўціскам з боку ўладаў, інфармацыйнай несвабодай і мэтадычнай дыскрэдытацыяй апазыцыйных палітыкаў празь дзяржаўныя СМІ, часткова — недастатковай прафэсійнасьцю саміх апазыцыйных палітыкаў. Магчымасьці дэмакратычных партыяў данесьці сваю думку да шырокіх слаёў насельніцтва былі моцна абмежаваныя. Брутальныя разгоны дэманстрацыяў і пікетаў, арышты бізнэсоўцаў, якія падтрымлівалі апазыцыйныя партыі, пагроза звальненьня палітычных актывістаў з працы ці адлічэньня з ВНУ стваралі атмасфэру страху, у якой было немагчымым павелічэньне колькаснага складу партыяў. Інфармацыйная ізаляцыя спрыяла падазронасьці, мала ня модным стала абвінавачваць палітычных апанэнтаў у сувязях зь беларускімі ці расійскімі спэцслужбамі (якія, зрэшты, наўрад ці заставаліся ў баку ад жыцьця апазыцыйных партыяў). Хоць зь неабходнасьцю ўтварэньня моцнай аб’яднанай апазыцыі рэжыму быццам бы згаджаліся ўсе апазыцыйныя партыі, на справе ў гісторыі беларускіх палітычных партыяў пасьля 1996 году больш было расколаў, чым аб’яднаньняў. На стадыі станаўленьня партыйнай сыстэмы быў заканамерным пошук палітыкамі свайго месца на правым ці левым флянгу, падзелы партыяў, у якіх пры заснаваньні аб’ядноўваліся людзі з досыць рознымі паглядамі, як выяўлялася пазьней. Гэтак, у 1998 годзе адбываецца раскол у БСДП (НГ), а пасьля спробы арганізацыі прэзыдэнцкіх выбараў у 1999 годзе расколваецца БНФ, і ягоная больш радыкальная частка — КХП БНФ — аддаляецца ад іншых апазыцыйных сілаў. Супрацоўніцтва паміж апазыцыйнымі партыямі ўскладнялася праз напружаныя ўзаеміны былых аднапартыйцаў.

У 2001 годзе вынікі сацыялягічных апытаньняў паказваюць настолькі слабыя шанцы патэнцыйнага кандыдата ад аб’яднанай апазыцыі, што КРДС сама не вылучае адзінага кандыдата, а саступае ініцыятыву ўтворанаму ў траўні 2001 аб’яднаньню пяцёх апазыцыйных беспартыйных (за выняткам камуніста Калякіна) кандыдатаў. Пазыцыі КРДС дадаткова аслабляюцца пасьля заявы БСДГ аб магчымым выхадзе з гэтага органу ў зьвязку з тым, што падтрыманая КРДС пяцёрка дэмакратычных кандыдатаў публічна выказалася за інтэграцыю з Расіяй. Затым пра канчатковы разрыў з КРДС абвяшчаюць БСДП (НГ) і БПП. У ліпені 2001 году лідэры гэтых партыяў абвяшчаюць аб стварэньні левацэнтрысцкай канфэдэрацыі «За сацыяльныя перамены». Гэты новы суб’ект палітычнага працэсу, паводле словаў арганізатараў, ствараецца як процівага КРДС, якая прадстаўляе правацэнтрысцкую апазыцыю.

Такім чынам, у партыйнай сыстэме Беларусі ў 2001 годзе прысутнічаюць левы і правы край: ПКБ і КХП БНФ адпаведна, і аб’яднаныя левы і правы цэнтры: канфэдэрацыя «За сацыяльныя перамены» і КРДС (асобны статус мае БСДГ, якая не выключала магчымасьці падтрымкі на выбарах лідэра КХП БНФ З. Пазьняка). Пры гэтым ані КРДС, ані левацэнтрысты не наважваюцца назваць свайго кандыдата, а падтрымліваюць «пяцёрку» і чакаюць яе пастановы аб адзіным дэмакратычным кандыдату.

РЭГЛЯМЭНТАЦЫЯ ЎТВАРЭНЬНЯ І ДЗЕЙНАСЬЦІ ПАРТЫЯЎ

Як ужо адзначалася, станаўленьне шматпартыйнай сыстэмы ў Беларусі, як і ў СССР у цэлым, не было абапертым на традыцыю. Да 1990 году ў СССР не было ніякіх заканадаўчых актаў, якія б рэгулявалі дзейнасьць партыяў, вызначалі б іхнае месца ў грамадзтве. 3 кастрычніка 1990 году Савет міністраў БССР прыняў «Часовае палажэньне аб парадку ўтварэньня і дзейнасьці грамадзкіх аб’яднаньняў грамадзянаў у Беларускай ССР», у якім упершыню зьявіўся тэрмін «палітычныя партыі». Гэтае часовае Палажэньне служыла юрыдычнай асновай утварэньня і дзейнасьці партыяў на працягу чатырох гадоў, пакуль 5 кастрычніка 1994 году ня быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусі «Аб палітычных партыях». Новы Закон утрымліваў вызначэньне паняцьця палітычнай партыі, вызначаў правы палітычных партыяў, крыніцы фінансаваньня (забаранялася фінансаваньне з-за мяжы), парадак рэгістрацыі і кантролю дзейнасьці партыяў з боку дзяржавы. Паводле гэтага Закону, мінімальная колькасьць грамадзянаў, якія маюць права заснаваць палітычную партыю, складала 500 чалавек. Пасьля перарэгістрацыі партыяў у адпаведнасьці з новым Законам у Беларусі былі зарэгістраваныя 34 палітычныя партыі.

Для рэжыму Лукашэнкі палітычныя партыі неўзабаве стаюцца непатрэбным, дакучлівым абмежаваньнем аўтарытарнага кіраваньня. Улады ня могуць дазволіць сабе адкрыта пазбавіцца партыяў, але спрабуюць стварыць як мага менш спрыяльныя ўмовы для іх дзейнасьці, атмасфэру страху, чаканьня закрыцьця ў любы момант. Пачынаецца ціск на палітычныя партыі і незалежныя грамадзкія аб’яднаньні. Закон аб партыях прадугледжвае кантроль адпаведнасьці дзейнасьці партыяў іхным статутам, які павінен ажыцьцяўляцца Міністэрствам юстыцыі. Гэтае палажэньне дазволіла Міністэрству юстыцыі, напрыклад, на пачатку 1999 году ініцыяваць закрыцьцё апазыцыйнай Хрысьціянска-дэмакратычнай партыі на падставе нясвоечасовага правядзеньня партыйных сходаў. Увогуле, бальшыня афіцыйных папярэджаньняў палітычным партыям робіцца Міністэрствам юстыцыі акурат на падставе парушэньня тэрмінаў правядзеньня прадугледжаных статутам партыі абавязковых мерапрыемстваў; апроч таго, значная колькасьць папярэджаньняў робіцца «на падставе публікацый у прэсе, г.зн. паведамленьняў аб правядзеньні мітынгаў, дэманстрацый і г.д., у якіх згадваюцца незаконныя дзеяньні той ці іншай партыі». Любая палітычная партыя можа быць закрытая ў выпадку «паўторнага на працягу году зьдзяйсьненьня дзеяньняў, за якія было зроблена пісьмовае папярэджаньне».

На пачатку 1999 году прэзыдэнт Лукашэнка выдаў дэкрэт «Аб некаторых захадах па ўпарадкаваньні дзейнасьці палітычных партыяў, прафэсійных саюзаў і іншых грамадзкіх аб’яднаньняў», згодна зь якім усе гэтыя арганізацыі мусілі прайсьці перарэгістрацыю да 1 ліпеня таго ж году. Дзейнасьць арганізацыяў, якія ня пройдуць перарэгістрацыю, прыпынялася. Дэкрэт падвысіў колькасную планку для рэгістрацыі партыі з 500 да 1000 заснавальнікаў; апроч таго, партыі мусілі мець рэгіянальныя структуры ня меней як у 4 абласьцях краіны. Для разгляду пытаньняў перарэгістрацыі была ўтвораная адмысловая рэспубліканская камісія, якую ўзначаліў У. Замяталін, які тады быў віцэ-прэм’ерам. З 43 зарэгістраваных на пачатак 1999 году партыяў дзейнымі лічыліся 27, але некаторыя зь іх ня мелі неабходнай для перарэгістрацыі колькасьці чальцоў і нават не спрабавалі перарэгістравацца. Беларуская сялянская партыя не падала дакумэнты на перарэгістрацыю ў знак пратэсту; яе чальцы часткова перайшлі ў БНФ. З прычыны таго, што да прызначанай даты Міністэрства юстыцыі пасьпела перарэгістраваць толькі 5 партыяў (ПКБ, ЛДПБ, жаночую партыю «Надзея», Рэспубліканскую партыю працы і справядлівасьці (РПТС) і АГП), тэрмін перарэгістрацыі быў працягнуты да 1 жніўня.

Партыі, недзяржаўныя СМІ, незалежнае беларускае грамадзтва ўспрынялі дэкрэт як узмацненьне ціску на палітычныя партыі перад выбарамі ў мясцовыя Саветы альбо нават як спробу пазбавіцца апазыцыйных партыяў (у 1999 годзе заканчваўся легітымны тэрмін прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў). Адылі ўсе найбольш уплывовыя апазыцыйныя партыі перарэгістрацыю прайшлі. Магчыма, першапачатныя пляны ўладаў што да вынікаў перарэгістрацыі парушыла вельмі актыўная рэакцыя грамадзтва.

АБ’ЯДНАНАЯ ГРАМАДЗЯНСКАЯ ПАРТЫЯ (АГП)

Старшыня партыі (інтэрнэт-старонка http://www.ucpb.org/ — Анатоль Лябедзька, юрыст, былы старшыня Камісіі па міжнародных справах у Вярхоўным Савеце 13 скліканьня, ганаровы старшыня — Станіслаў Багданкевіч, доктар эканамічных навук, прафэсар, былы старшыня Нацыянальнага банку.

АГП утварылася 1 кастрычніка 1995 году празь зьліцьцё Аб’яднанай дэмакратычнай партыі (заснаваная ў 1990 годзе, старшыня Аляксандар Дабравольскі) і Грамадзянскай партыі (заснаваная ў 1994 годзе, старшыня Васіль Шлындзікаў).

Паводле статутных дакумэнтаў, АГП — партыя лібэральна-кансэрватыўнага кірунку, якая ставіць правы асобы вышэй за інтарэсы сацыяльных групаў, дзяржавы ці нацыі. Прыярытэтныя пункты ідэалёгіі АГП: правы чалавека, адкрытае грамадзтва і дэмакратычная форма кіраваньня, вяршэнства закону, абарона права ўласнасьці, свабоднае прадпрымальніцтва, рынкавая эканоміка. АГП выступае за выбары ў парлямэнт па зьмяшанай мажарытарна-партыйнай сыстэме, прамыя выбары мясцовых кіраўнікоў адміністрацыі. У ліку мэтаў партыі — уваходжаньне Беларусі ў Савет Эўропы і ў пэрспэктыве — У Эўрапейскі Зьвяз.

АГП мае пярвічныя арганізацыі ўва ўсіх абласьцях і амаль у 80 раёнах Беларусі, актыўную моладзевую арганізацыю «Моладзь АГП». Колькасьць сяброў АГП — каля 2500 (у 1999 г.). АГП супрацоўнічае з уплывовымі замежнымі правымі партыямі і аб’яднаньнямі (Эўрапейскі дэмакратычны саюз; «Саюз свабоды», Польшча; «Саюз правых сілаў», Расія; «Рэформы і парадак», Украіна і інш.).

АГП аб’яднала ў сваіх шэрагах вялікую частку расійскамоўнай палітычна актыўнай эліты. Першапачатна галоўнае значэньне надавалася ня масавасьці партыі, а прыцягненьню ў партыю дасьведчаных і аўтарытэтных палітыкаў і эканамістаў. Засяроджанасьць АГП на эканамічных пытаньнях, адсутнасьць эмацыйнай рыторыкі, уласьцівай БНФ, рабіла партыю прывабнаю для бізнэсоўцаў. У пэўным сэнсе, АГП была больш прафэсійнаю партыяй, чым найбліжэйшы да яе па шкале «права-лева» БНФ, больш здатнаю да працы ў парлямэнце.

Пераломнымі ў гісторыі АГП сталі парлямэнцкія выбары 1995—1996 гадоў. На выбарах у Вярхоўны Савет 13 скліканьня АГП атрымала 9 месцаў. Дэпутаты ад АГП утварылі парлямэнцкую фракцыю «Грамадзянскае дзеяньне» на чале з тагачасным старшынём партыі С. Багданкевічам. Пасьля далучэньня да «Грамадзянскага дзеяньня» іншых дэпутатаў зь лібэральнымі паглядамі фракцыя складалася з 22 чалавек. Адылі для наступнага разьвіцьця партыі і трансфармацыі яепраграмных установак больш істотнаю была ня колькасьць здабытых ёю месцаў у парлямэнце, а тая акалічнасьць, што БНФ ня здолеў правесьці ў парлямэнт ніводнага свайго кандыдата. Такім чынам, АГП аказалася адзінаю правай сілай, прадстаўленай у Вярхоўным Савеце 13 скліканьня, палову якога складалі прадстаўнікі левай Аграрнай партыі і ПКБ.

У гэтай сытуацыі роля фракцыі АГП «Грамадзянскае дзеяньне» стаецца падобнаю да ролі апазыцыі БНФ у папярэднім Вярхоўным Савеце. Актыўнасьць і ўплыў фракцыі несувымерныя зь яе малым колькасным складам. Больш за тое, пры адсутнасьці ў парлямэнце дэпутатаў ад БНФ фракцыя «Грамадзянскае дзеяньне» вымушана становіцца галоўным абаронцам дзяржаўнага сувэрэнітэту Беларусі, калі Лукашэнка радыкалізуе працэс інтэграцыі Беларусі і Расіі. Ад 1991 году стаўленьне расійскамоўнай эліты да незалежнасьці Беларусі павольна зьмянялася ад адмоўнага праз абыякавае да прыхільнага, але цяпер, калі пытаньне стаіць рубам, яна мусіць зрабіць выразны выбар і робіць яго на карысьць сувэрэнітэту Беларусі, актыўна выступаючы супраць ратыфікацыі інтэграцыйных пагадненьняў. Абавязковым пунктам праграмы АГП становіцца падтрымка ідэі адраджэньня нацыянальнай культуры, сымболікі, рэальнага зацьвярджэньня беларускай мовы ў ролі дзяржаўнай. АГП становіцца, побач з БНФ, адным з цэнтраў апазыцыі Лукашэнку. У лістападзе 1996 году ніводзін дэпутат з фракцыі «Грамадзянскае дзеяньне», апрача Ўладзімера Навасяда, не перайшоў у створаную Лукашэнкам Палату прадстаўнікоў.

Пасьля канстытуцыйнага перавароту лістапада 1996 году, калі ўдзел палітычных партыяў у кіраваньні краінай стаецца немагчымым, а магчымасьці для прапаганды сваіх ідэяў праз СМІ — моцна абмежаванымі, паступова мяняецца першапачатная канцэпцыя АГП. «Элітарная» АГП вымушана йсьці на вуліцы: браць удзел у арганізацыі масавых акцыяў пратэсту, пікетаў і г.д. У 1999 годзе прымаецца афіцыйнае стратэгічнае рашэньне аб паступовым ператварэньні партыі з «элітарнай» у «народную».

Ад самага пачатку дыялёгу паміж апазыцыйнымі Лукашэнку сіламі АГП адыгрывае ў ім вельмі істотную ролю. Яе прадстаўнікі складаюць бальшыню ценявога ўраду, створанага Вярхоўным Саветам пасьля канстытуцыйнага перавароту. АГП удзельнічае ў Кансультацыйнай радзе апазыцыйных палітычных партый, у КРДС. Вага АГП у КРДС робіцца яшчэ большай пасьля расколу БНФ і адыходу ягонай артадаксальнай часткі ад супрацоўніцтва зь іншымі дэмакратычнымі партыямі (хоць трэба прызнаць, што павелічэньне вагі АГП у КРДС адбываецца хутчэй за кошт зьмяншэньня ўплыву КРДС як такой).

У 2000 годзе АГП, згодна з рашэньнем КРДС, байкатуе выбары ў Палату прадстаўнікоў, а годам раней таксама выбары ў мясцовыя Саветы (некаторыя сябры АГП кандыдуюць і нават абіраюцца ў Палату прадстаўнікоў, але перад удзелам у выбарах прыпыняюць сяброўства ў партыі). У 2001 годзе АГП, разам з БНФ, найбольш пасьлядоўна настойвае на неабходнасьці вылучэньня адзінага дэмакратычнага кандыдата.

АГРАРНАЯ ПАРТЫЯ (АП)

Заснаваная ў 1992 годзе пад назвай Аб’яднаная аграрна-дэмакратычная партыя як палітычны інструмэнт аграпрамысловага лёбі. Бальшыня сяброў партыі — кіраўнікі прадпрыемстваў сельскай гаспадаркі. АП выступала за захаваньне буйной сельскагаспадарчай вытворчасьці (калгасаў і саўгасаў) і ў гэтым сэнсе ўяўляла сабой процівагу «фэрмэрскай» Беларускай сялянскай партыі. Зь іншага боку, АП уважала за магчымае ўвядзеньне прыватнай уласнасьці на зямлю (зь істотнымі абмежаваньнямі) і іншых элемэнтаў рынкавай эканомікі — але з моцным дзяржаўным рэгуляваньнем фінансавай сфэры. Да канстытуцыйнага крызысу 1996 году АП была адной з найбольш масавых партыяў, колькасьць сяброў партыі дасягала 12 000. АП супрацоўнічала з Аграрнай партыя Расіі й зь Сялянскай партыяй Украіны.

На ІІ зьезьдзе ў 1994 годзе была прынятая новая назва — Аграрная партыя. На прэзыдэнцкіх выбарах у 1994 годзе і пазьней на парлямэнцкіх выбарах АП актыўна выкарыстоўвае «інтэграцыйную» і ў пэўнай меры антызаходнюю рыторыку, выказваецца за стварэньне канфэдэрацыі Расіі, Беларусі і Ўкраіны. Кандыдат у прэзыдэнты ад АП А. Дубко пад сацыялістычнымі лёзунгамі набраў больш галасоў, чым кандыдат ад ПКБ В. Новікаў (6,0% супраць 4,6%). У 1995 годзе ў часе выбараў у Вярхоўны Савет АП разам з ПКБ утварае аснову перадвыбарнага блёку левых; пасьля выбараў АП фармуе ў парлямэнце найбольшую партыйную фракцыю, у якую ўваходзяць 48 дэпутатаў (24%). Лідэр АП Сямён Шарэцкі быў абраны на пасаду Старшыні Вярхоўнага Савету.

У Вярхоўным Савеце 13 скліканьня АП разам з ПКБ і лібэральнымі дэпутатамі супрацьстаіць прэзыдэнту. Кіраўніцтва АП нават часткова адмаўляецца ад сваіх перадвыбарных лёзунгаў: на фоне актыўнасьці Лукашэнкі ў справе інтэграцыі Беларусі і Расіі лідэр партыі і фракцыі, сьпікер парлямэнту С. Шарэцкі на прэс-канфэрэнцыі ў пачатку 1996 году кажа аб нерэальнасьці аднаўленьня СССР і аб неабходнасьці будаўніцтва сувэрэннай беларускай дзяржавы.

У межах парлямэнцкай фракцыі АП зьяўляюцца пэўныя разыходжаньні паміж больш і менш лібэральнымі дэпутатамі. Калі на галасаваньні стаіць пытаньне аб дэнансацыі белавескіх пагадненьняў, частка аграрнікаў галасуе супраць, частка — за. Пасьля 1996 году АП развальваецца: каля паловы дэпутатаў з фракцыі аграрнікаў пераходзіць у прызначаную Лукашэнкам Палату прадстаўнікоў, тады як С. Шарэцкі і некаторыя іншыя дэпутаты адмаўляюцца прызнаваць новы заканадаўчы орган. Улады пад пагрозай звальненьня забараняюць кіраўнікам аграпрамысловых прадпрыемстваў, на ахвяраваньні якіх дзейнічала партыя, падтрымліваць АП. Партыя фактычна перастае дзейнічаць.

Дзейнасьць партыі аднаўляецца толькі ў сакавіку 2000 году — але ўжо ў якасьці прапрэзыдэнцкай партыі. Ляяльныя рэжыму аграрнікі праводзяць першы пасьля 1996 году зьезд АП, які абірае на пасаду кіраўніка партыі Міхаіла Шыманскага, галоўнага рэдактара падкантрольнай уладам «Народнай газэты» (С. Шарэцкі быў выключаны з АП яшчэ ў 1998 годзе).

БЕЛАРУСКАЯ ПАРТЫЯ ЖАНЧЫН «НАДЗЕЯ»

Старшыня партыі (інтэрнэт-старонка http://www.nadzeya.org/) — Валянціна Палевікова. Партыя жанчын «Надзея» была створаная 28 красавіка 1994 году на базе прафсаюзу супрацоўнікаў асьветы, зарэгістраваная Міністэрствам юстыцыі 3 чэрвеня 1994 году. Мэта стварэньня партыі — палітычная актывізацыя жанчынаў. У праграме партыі сьцьвярджаюцца наступныя прыярытэты: абарона сям’і, мацярынства й дзяцінства, адкрытае грамадзтва, дэмакратычныя рэформы, сацыяльная справядлівасьць, эканамічная і палітычная свабода. Сябры партыі — прафсаюзныя лідэры, актывісткі жаночых рухаў, беспрацоўныя жанчыны.

У 1996 годзе партыя «Надзея» далучаецца да палітычнай апазыцыі аўтарытарнаму рэжыму, удзельнічае ў Кангрэсах дэмакратычных сілаў, уваходзіць у КРАПП, у ліпені 2000 г. далучаецца да КРДС, але ў чэрвені 2001 году прыпыняе сяброўства ў КРДС. Афіцыйна гэтая пастанова тлумачыцца пратэстам супраць таго, што частка дэмакратычных сілаў (у прыватнасьці АГП) парушае рашэньні КРДС і падтрымлівае кандыдатаў, якія не ўваходзяць у «пяцёрку».

Ідэалягічна партыя бліжэйшая да левацэнтрысцкіх апазыцыйных сілаў — БПП, БСДП (НГ), «БЭЗ».

Сацыялягічныя апытаньні неаднаразова паказвалі найбольшы з усіх палітычных партыяў рэйтынг «Надзеі» — да 8,4%. Ува ўмовах інфармацыйнага голаду гэта, аднак, наўрад ці адлюстроўвае рэальны ўплыў партыі на палітычны працэс; можна прыпусьціць, што гэтыя лічбы тлумачацца прывабнасьцю азначэньня партыі для рэспандэнтаў-жанчын.

Партыя «Надзея» супрацоўнічае з шматлікімі замежнымі жаночымі арганізацыямі.

БЕЛАРУСКАЯ ПАРТЫЯ ПРАЦЫ (БПП)

Старшыня партыі — Аляксандар Бухвостаў, старшыня прафсаюзу работнікаў аўтамабільнага і сельскагаспадарчага машынабудаўніцтва. БПП была зарэгістраваная 24 лютага 1994 году. Паводле самавызначэньня, гэта партыя «сацыял-дэмакратычнай, лейбарысцкай арыентацыі». Партыя была створаная з мэтаю палітычнай падтрымкі прафсаюзнага і рабочага руху праз абарону і прадстаўленьне ягоных інтарэсаў у органах улады, у прэсе, на выбарах. Ініцыятарамі стварэньня БПП сталі Беларуская незалежная асацыяцыя прафсаюзаў прамысловасьці (А. Бухвостаў — сустаршыня асацыяцыі), дэмакратычна настроеныя дзеячы прафсаюзнага і рабочага руху — прыхільнікі рэфармаваньня прафсаюзаў. Рэгіянальныя арганізацыі партыі існуюць ува ўсіх абласных цэнтрах Беларусі, у Барысаве, Асіповічах, Бабруйску, Салігорску, Жодзіне.

БПП знаходзіцца ў апазыцыі да рэжыму Лукашэнкі. Найбольш шчыльна партыя супрацоўнічае з БСДП (НГ). У ліпені 2000 г. далучаецца да КРДС, але пасьля прыпыненьня сяброўства ў гэтай Радзе БСДП (НГ) на знак салідарнасьці перастае браць удзел у паседжаньнях Рады.

У ліпені 2001 году разам з БСДП (НГ) абвяшчае аб разрыве з КРДС і стварэньні левацэнтрысцкай канфэдэрацыі.

БЕЛАРУСКАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ГРАМАДА (БСДГ)

Старшыня партыі — Станіслаў Шушкевіч, Старшыня Вярхоўнага Савету ў 1991—1994 гады. Колькасьць чальцоў — каля 1000 чалавек. БСДГ — другая пераемніца той БСДГ, якая існавала ў 1992—1996 гадох. БСДГ Станіслава Шушкевіча была заснаваная ў лютым 1998 г. больш лібэральнай часткай сяброў БСДП (НГ), якіх не задавальнялі зьмены курсу БСДП (НГ) пасьля абраньня на пасаду старшыні партыі М. Статкевіча; такім чынам, сацыял-дэмакраты цяпер і фармальна разьбіліся на левую (партыя М. Статкевіча) і правую (партыя С. Шушкевіча) часткі.

Прыярытэтнай задачай новай БСДГ было абвешчанае аднаўленьне Канстытуцыі 1994 году. У 1999 годзе БСДГ увайшла ў КРАПП, у ліпені 2000 году — у КРДС. Партыя С. Шушкевіча паводле ідэалёгіі бліжэйшая хутчэй да БНФ, чым да БСДП (НГ). (Намесьнік старшыні партыі А. Трусаў уваходзіць у склад Сойму БНФ.)

Партыя М. Статкевіча напачатку рэзка адмоўна ўспрыняла заснаваньне БСДГ. Стасункі паміж БСДП (НГ) і БСДГ цяплеюць, калі ў лютым 2001 году БСДГ выстаўляе патрабаваньне ўзнавіць сяброўства БСДП (НГ) у КРДС, прыпыненае Радаю з прычыны ўдзелу БСДП (НГ) у выбарах у нелегітымны парлямэнт.

У 2001 годзе пасьля выказваньняў пяцёркі апазыцыйных кандыдатаў за інтэграцыю з Расіяй, абумоўленых хутчэй палітычнай кан’юнктурай, выканкам БСДГ распаўсюджвае заяву аб прыпыненьні свайго сяброўства ў КРДС і выказвае гатоўнасьць падтрымаць кандыдата ад КХП БНФ З. Пазьняка. Пасьля гэтая заява была дэзавуяваная. Сацыялягічныя апытаньні паказваюць досыць высокі ў параўнаньні зь іншымі партыямі рэйтынг БСДГ — да 6%; гэта можна патлумачыць вядомасьцю і аўтарытэтам С. Шушкевіча.

БЕЛАРУСКАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ «НАРОДНАЯ ГРАМАДА» (БСДП (НГ)

Старшыня партыі (інтэрнэт-старонка http://www.sdpb.net) — Мікалай Статкевіч. Колькасьць сяброў — каля 2500. БСДП (НГ) — адна зь пераемніц партыі БСДГ, заснаванай 2 сакавіка 1991 году часткай сяброў БНФ «Адраджэньне». БСДГ, у сваю чаргу, прэтэндавала на працяг гістарычнай дасавецкай традыцыі, абвясьціўшы сваю пераемнасьць зь Беларускай сацыялістычнай грамадой, якая дзейнічала ў Беларусі на пачатку XX стагодзьдзя. Першы старшыня БСДГ — прафэсар Міхась Ткачоў, намесьнік тагачаснага старшыні БНФ З. Пазьняка; пасьля сьмерці яго ў 1992 годзе на пасаду старшыні быў абраны Алег Трусаў, дэпутат парлямэнту, пазьней старшыня Таварыства беларускай мовы. Нягледзячы на істотныя разыходжаньні ў эканамічных паглядах, на пачатку сваёй дзейнасьці БСДГ была вельмі блізкая да БНФ «Адраджэньне», бо адным з прыярытэтаў партыі была абарона і адраджэньне нацыянальных вартасьцяў. У 1993 годзе адлегласьць паміж БНФ і БСДГ павялічваецца праз удзел апошняй у працы Аб’яднаньня дэмакратычных сілаў «Вясна-94», якое было створанае з ініцыятывы АДПБ і БСП і ў якое БНФ адмовіўся ўступіць, верагодна, не жадаючы зьніжаць свайго статусу раўнапраўным хаўрусам з нашмат меншымі і менш уплывовымі за яго партыямі. У 1994 годзе БСДГ разам са сваёй новай хаўрусьніцай АДПБ падтрымлівае на прэзыдэнцкіх выбарах не З. Пазьняка, а С. Шушкевіча, але ў 1995 годзе на выбарах у Вярхоўны Савет БНФ і БСДГ яшчэ ўзгадняюць свае дзеяньні па вылучэньні кандыдатаў.

Выбары 1995 году сталі правальнымі для партыяў, якія рабілі акцэнт на нацыянальных сымбалях. Вынікі выбараў выклікаюць інтэнсіўную палеміку ўнутры гэтых партыяў, і калі ў БНФ З. Пазьняку ўдаецца захаваць і сваё лідэрства, і ранейшыя прыярытэты, дык у БСДГ адбываецца важная зьмена: заміж А. Трусава 1 ліпеня 1995 году кіраўніком партыі стаецца падпалкоўнік Мікалай Статкевіч (лідэр забароненага Беларускага згуртаваньня вайскоўцаў, за ўдзел у БЗВ у 1993 годзе звольнены ў запас). Ад гэтага часу нацыянальна-культурны складнік праграмы БСДГ — адпаведна з палітычнай кан’юнктурай у краіне — адыходзіць на другі плян. З абраньнем М. Статкевіча на пасаду старшыні партыя пачынае шукаць сабе хаўрусьнікаў не сярод правых, зь якім яе дагэтуль збліжала нацыянальная ідэя, а сярод левых. М. Статкевіч вылучае мэту стварэньня шырокай сацыял-дэмакратычнай кааліцыі. Улетку 1995 году БСДГ разам з маргінальнымі Партыяй народнай згоды (ПНЗ) і Партыяй усебеларускага адзінства і згоды (ПУАЗ) падпісвае пагадненьне аб стварэньні Сацыял-дэмакратычнага саюзу (СДС), які выступае адзіным блёкам на давыбарах у Вярхоўны Савет 13 скліканьня. Дэпутаты ад СДС утвараюць у парлямэнце фракцыю «Саюз працы» з 18 чалавек на чале зь лідэрам ПНЗ Леанідам Сечкам. У студзені 1996 году БСДГ і ПНЗ аб’ядноўваюцца ў адну партыю, якая атрымоўвае назву Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя «Народная грамада».

Наступныя падзеі паказалі, наколькі малазначным у спэцыфічных беларускіх варунках таго часу было падабенства абстрактнай ідэалёгіі партыяў. Сацыял-дэмакратычную кааліцыю разьбівае новы магутны палітычны фактар — асоба прэзыдэнта Лукашэнкі. Л. Сечка і іншыя сябры ПНЗ уладкоўваюцца на працу ў Адміністрацыю прэзыдэнта, М. Статкевіч і сябры былой БСДГ удзельнічаюць у акцыях пратэсту супраць усталяваньня аўтарытарнага рэжыму. Сяброў фракцыі «Саюз працы» ў парлямэнце аб’ядноўвае хіба што назва. Пасьля канстытуцыйнага крызысу ў лістападзе 1996 году частка былой ПНЗ абвяшчае аб сваёй ляяльнасьці прэзыдэнту, выходзіць са складу БСДП (НГ) і засноўвае прапрэзыдэнцкую Сацыял-дэмакратычную партыю народнай згоды (СДПНЗ). БСДП (НГ) на чале з М. Статкевічам застаецца ў апазыцыі.

Такім чынам, курс, які ўзяла БСДП (НГ) пад кіраўніцтвам М. Статкевіча, прывёў партыю на скрыжаваньне розных «лініяў падзелу». З аднаго боку, усё больш левая ідэалёгія партыі і спробы супрацоўніцтва з ПНЗ аддаляюць ад БСДП (НГ) тых лібэральных нацыянальна-дэмакратычных палітыкаў, якія стаялі ля яе пачаткаў (А. Трусаў, С. Шушкевіч і інш.), — і ўрэшце яны выходзяць з партыі, засноўваючы новую БСДГ. Зь іншага боку, партыя знаходзіцца ў жорсткай апазыцыі рэжыму Лукашэнкі і пасьлядоўна выступае супраць спробаў аб’яднаньня з Расіяй, што абцяжвае дасягненьне пастаўленай Статкевічам мэты — для стварэньня «шырокай сацыял-дэмакратычнай кааліцыі» пры захаваньні ў ліку прыярытэтаў нацыянальнай ідэі, хай і не на першым месцы, пакуль няма адпаведнай сацыяльнай базы.

У наступныя гады БСДП (НГ) бярэ ўдзел у арганізацыі масавых вулічных акцыяў, у працы Кансультацыйнай рады апазыцыйных палітычных партыяў і КРДС. Адначасова працягваецца «палявеньне» партыі: БСДП (НГ) усталёўвае шчыльныя кантакты з прафсаюзамі, прафсаюзнаю БПП. У 1999 годзе БСДП (НГ) не падпарадкоўваецца пастанове КРДС аб байкоце выбараў, што дадаткова пагаршае яе стасункі з правейшаю часткай КРДС і прыводзіць да канфлікту паміж партыйнай бальшынёй і партыйнай фракцыяй «За адзінства» на чале з Аляксеем Каралём (фракцыя байкатуе выбары). Лягічным вынікам напружаных адносінаў БСДП (НГ) і правымі сіламі ў КРДС стала тое, што ў 2001 годзе БСДП (НГ) разам з Партыяй працы парываюць з КРДС і пачынаюць новую спробу арганізацыі левага цэнтру. У ліпені 2001 году гэтыя партыі абвяшчаюць аб заснаваньні левацэнтрысцкай канфэдэрацыі «За сацыяльныя перамены».

БЕЛАРУСКАЯ ЭКАЛЯГІЧНАЯ ПАРТЫЯ ЗЯЛЁНЫХ «БЭЗ»

Партыя «БЭЗ» была створаная 28 кастрычніка 1998 году на базе дзьвюх партыяў: Партыі зялёных Беларусі (заснаваная ў 1993 годзе ў Гомелі, старшыня Мікалай Карташ) і Беларускай экалягічнай партыі (заснаваная ў 1994 годзе ў Менску, старшыня Міхаіл Фрыдлянд). М. Карташ і М. Фрыдлянд сталі сустаршынямі новай партыі. Колькасьць сяброў партыі — каля 1500 чалавек. Мэты дзеяньня партыі: стварэньне грамадзтва, у якім будзе забясьпечанае права грамадзян на экалягічны дабрабыт, распаўсюджваньне досьведу ашчаднага прыродакарыстаньня, аднаўленьне прыроднага асяродзьдзя. Палітычная праца партыі актывізуецца падчас выбарчых кампаніяў. Прадстаўнікі зялёных абіраліся ў парлямэнт 12, 13 скліканьня, у мясцовыя Саветы. На выбарах 1999 году ў мясцовыя Саветы ніводзін прадстаўнік ужо аб’яднанай партыі ня трапіў.

«БЭЗ» знаходзіцца ў апазыцыі рэжыму Лукашэнкі. У лістападзе 2001 году «БЭЗ» далучаецца да КРДС. Сваю апазыцыйнасьць «БЭЗ» матывуе нежаданьнем сёньняшніх уладаў разьвязваць экалягічныя праблемы.

Партыя мае жаночы і моладзевы рух. «БЭЗ» падтрымлівае кантакты з Швэдзкай партыяй зялёных.

БНФ «АДРАДЖЭНЬНЕ», ПАРТЫЯ БНФ

Беларускі Народны Фронт «Адраджэньне» (інтэрнэт-старонка http://pages.prodigy.net/dr_fission/bpf/) быў першай альтэрнатывай камуністычнай партыі ў Беларусі. БНФ узьнік на хвалі нацыянальнага ўздыму, беспасярэднім штуршком да якой стала адкрыцьцё двума археолягамі, Зянонам Пазьняком і Яўгенам Шмыгалёвым, масавых пахаваньняў ахвяраў сталінскага рэжыму ў Курапатах пад Менскам. 3 чэрвеня 1988 году ў газэце «Літаратура і мастацтва» друкуецца сэнсацыйны артыкул З. Пазьняка і Я. Шмыгалёва аб масавых расстрэлах у Курапатах. 19 чэрвеня праходзіць дэманстрацыя, у якой бяруць удзел каля 10 000 чалавек; улады вымушаныя стварыць камісію па расьсьледаваньні масавых пахаваньняў. 19.10.1988 адбываецца ўстаноўчы сход беларускага гістарычна-асьветнага таварыства памяці ахвяраў сталінізму «Мартыралёг Беларусі», заснавальнікамі якога выступілі Саюз пісьменьнікаў, Саюз кінематаграфістаў, Саюз мастакоў і рэдакцыя газэты «Літаратура і мастацтва», і на гэтым сходзе з прапановы З. Пазьняка ствараецца аргкамітэт БНФ «Адраджэньне», канцэптаванага як грамадзка-палітычны рух за дэмакратычнае рэфармаваньне грамадзтва і адраджэньне беларускай нацыі, у якім могуць браць удзел як асобныя грамадзяне, так і грамадзкія аб’яднаньні. Аргкамітэт апублікаваў праграмную заяву, у якой акрэсьліў скіраванасьць руху (дэмакратычныя рэформы, рэальны сувэрэнітэт Беларусі, нацыянальнае адраджэньне, правы чалавека). Устаноўчы зьезд БНФ, на якім прысутнічала каля 400 дэлегатаў, адбыўся 24—25.6.1989 у Вільні, бо правесьці яго ў Менску не дазволіў Прэзыдыюм ВС БССР.

На пачатку БНФ уяўляў сабой аб’яднаньне нефармальных культурніцкіх суполак, арганізацый і грамадзянаў, якія выступалі найперш за адраджэньне беларускай мовы і культуры. Пытаньне выхаду Беларусі са складу СССР тады яшчэ ўголас не ўздымалася: зьезд ухваліў статут руху, у якім сьцьвярджалася, што дзейнасьць БНФ будзе адбывацца ў рамках Канстытуцыі БССР. На пасаду старшыні БНФ быў абраны Зянон Пазьняк.

БНФ як першая шырокая дэмакратычная арганізацыя адразу ж стаецца галоўным выказьнікам і арганізатарам дэмакратычных настрояў грамадзтва. Яшчэ аргкамітэтам БНФ 19.02.1989 быў арганізаваны першы апазыцыйны мітынг у Беларусі, дазволены ўладамі. Мітынг, які праходзіў пад гістарычнымі нацыянальнымі сьцягамі, сабраў каля 40 000 чалавек; прынятая на мітынгу рэзалюцыя патрабавала скасаваць замацаваную ў Канстытуцыі кіруючую ролю камуністычнай партыі. У тым жа годзе шэраг дэмакратычных кандыдатаў пры падтрымцы БНФ абіраюцца ў Вярхоўны Савет СССР. У 1990 годзе БНФ бярэ ўдзел у выбарах у прадстаўнічыя органы ўлады БССР. 25.02.1990 на арганізаваны БНФ мітынг пратэсту супраць недэмакратычнага правядзеньня выбараў прыйшло каля 100 000 чалавек. Пасьля выбараў у Вярхоўным Савеце ўтвараецца фракцыя БНФ — 37 чалавек з 345 дэпутатаў. Гэтыя суадносіны наўрад ці адлюстроўваюць рэальную папулярнасьць БНФ на той час з прычыны шматлікіх фальсыфікацыяў падчас выбараў.

Фракцыя БНФ у парлямэнце, дзе пераважная бальшыня дэпутатаў была камуністамі, утварыла ядро дэмакратычнай апазыцыі. Сябры фракцыі БНФ ініцыююць прыняцьцё Дэклярацыі аб сувэрэнітэце Беларусі, наданьне беларускай мове статусу адзінай дзяржаўнай мовы, абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі. Нягледзячы на колькасную перавагу камуністаў у парлямэнце, пасьля паразы жнівеньскага путчу ў Маскве дэпутатам ад БНФ нават удалося дабіцца часовага прыпыненьня дзейнасьці Камуністычнай партыі Беларусі. Адзначаючы посьпехі БНФ пачатку 1990-х, трэба сказаць, што яны сталі магчымымі ў першую чаргу дзякуючы разьвіцьцю падзеяў у іншых краінах былога СССР. Шлях Беларусі да незалежнасьці паўтараў шлях да незалежнасьці Літвы, Латвіі, Эстоніі, Украіны — са спазьненьнем і зь меншай інтэнсіўнасьцю падзеяў.

На пачатку існаваньня БНФ былі розныя думкі што да таго, ці ёсьць БНФ палітычнай партыяй. Дэ-юрэ, БНФ партыяй ня быў. Аб гэтым казалі ягоныя кіраўнікі, нельга было назваць БНФ партыяй і паводле структуры, бо ягоны статут прадугледжваў калектыўнае сяброўства. Паводле статуту, БНФ зьяўляўся «грамадзка-палітычным рухам». Дэ-факта, БНФ ставіў палітычныя мэты і дзеля іх зьдзяйсьненьня браў удзел у выбарах — у мясцовыя Саветы народных дэпутатаў, у Вярхоўны Савет Беларусі 12 скліканьня, таму былі падставы ўважаць БНФ за палітычную партыю. Супярэчлівасьць афіцыйнага статусу і фактычнай дзейнасьці БНФ была зьнятая ў 1993 годзе праз заснаваньне Партыі БНФ, якая мусіла актыўна дзейнічаць падчас выбарчых кампаніяў. Такім чынам, ад 1993 году палітычныя функцыі БНФ узяла на сябе Партыя БНФ, а культурніцкія функцыі засталіся за БНФ «Адраджэньне» як шырокім грамадзкім фронтам. Адылі рэальнага арганізацыйнага адмежаваньня партыі ад фронту ў 1993 годзе ўсё ж не адбылося.

У 1992 годзе БНФ зазнае першую паразу. БНФ ініцыяваў збор подпісаў за датэрміновыя выбары новага Вярхоўнага Савету, але нягледзячы на тое, што было сабрана больш за 400 000 подпісаў грамадзянаў, Вярхоўны Савет адмаўляецца прыняць адпаведную пастанову. Прыкладна ад гэтага часу ўплыў БНФ пачынае аслабляцца. Пасьля рэваншу намэнклятуры на чале з В. Кебічам — адстаўкі С. Шушкевіча з пасады старшыні парлямэнту — улады пачынаюць у падкантрольных ім сродках масавай інфармацыі маштабную кампанію па дыскрэдытацыі ня толькі БНФ і ягоных лідэраў, але і саміх мэтаў і гістарычных ідэалаў нацыянальна-дэмакратычнага руху. З абраньнем А. Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта гэтая кампанія ўзмацняецца яшчэ больш. У 1995 годзе ў Вярхоўны Савет Беларусі 13 скліканьня ня трапіў ніводзін кандыдат ад БНФ. Як і ў часе папярэдніх выбараў, і нават у большай ступені, кандыдаты ад БНФ сутыкаліся зь вялікімі перашкодамі з боку ўладаў; але гэтым разам няўдалыя для БНФ вынікі выбараў тлумачацца яшчэ і ўзмацненьнем настальгічных прасавецкіх настрояў у грамадзтве ў зьвязку з пагаршэньнем эканамічнага становішча. БНФ прапанаваў лібэральную эканамічную праграму, пэрспэктыўны балта-чарнаморскі вэктар вонкавай эканамічнай палітыкі — але ня здолеў прапанаваць нічога прывабнага для масавай сьвядомасьці постсавецкага беларускага грамадзтва, якому быў уласьцівы катастрафічна нізкі ўзровень гуманітарнай адукацыі і нацыянальнай самасьвядомасьці. (У цэлым па краіне БНФ атрымаў каля 10% галасоў выбарцаў, адылі стойкія прыхільнікі БНФ становяць у краіне так званую структурную меншыню, якая пры мажарытарнай выбарчай сыстэме ня мае шанцаў на рэпрэзэнтацыю сваіх інтарэсаў у прадстаўнічых органах улады.) Ад 1995 году БНФ перастае быць адзінаасобным лідэрам дэмакратычных сілаў Беларусі — у парлямэнце гэтыя сілы прадстаўленыя фракцыяй «Грамадзянскае дзеяньне», аснову якой складаюць чальцы Аб’яднанай грамадзянскай партыі.

З прычыны нездавальняючых для БНФ вынікаў парлямэнцкіх выбараў 10 чэрвеня 1995 году на сойме БНФ падалі ў адстаўку В. Вячорка — старшыня палітычнай камісіі БНФ, У. Анцулевіч — старшыня выбарчай камісіі БНФ, і Л. Баршчэўскі — сябра палітычнай камісіі БНФ. На тым жа сойме Ю. Хадыка, намесьнік старшыні БНФ, прапанаваў разьдзяліць партыю і рух. На думку Хадыкі, партыя мусіла мець большую свабоду дзеяньняў, актыўна супрацоўнічаць зь іншымі дэмакратычнымі партыямі. Ён прыпускаў, што партыя і рух могуць мець кожны свайго лідэра і што партыя нават можа зьмяніць імя. В. Вячорка яго падтрымаў, выказаўшы меркаваньне аб тым, што БНФ мусіць заставацца носьбітам нацыянальнай ідэі як грамадзкі рух, а партыя павінна стаць выяўна палітычнай сілай з кансэрватыўнай ідэалёгіяй. Гэтыя прапановы не былі падтрыманыя лідэрам фронту З. Пазьняком і не былі прынятыя. Рознасьць паглядаў у кіраўніцтве БНФ, якая яскрава выявілася на тым сойме, урэшце прывяла да расколу фронту.

У 1996 годзе роля БНФ у палітычным жыцьці краіны зноў павялічваецца. Рэжым Лукашэнкі ўстанаўлівае жорсткі кантроль над электроннымі СМІ і дзяржаўнай прэсай, дэмакратычныя сілы вымушаны зьвяртацца да грамадзкасьці праз улёткі, праз масавыя вулічныя акцыі пратэсту. БНФ — адзіная палітычная партыя, якая мае досьвед арганізацыі такіх акцыяў, досьвед супраціву таталітарнаму рэжыму. У гэтым жа годзе рэзка ўзрастае значнасьць і вядомасьць моладзевай фракцыі БНФ — «Маладога фронту», чальцы якога найбольш актыўна ўдзельнічаюць у вулічных акцыях.

У 1996 годзе старшыня БНФ Зянон Пазьняк быў вымушаны зьехаць зь Беларусі, бо, на ягоную думку, існавала рэальная пагроза ягонаму жыцьцю, якая зыходзіла з боку ўладаў. Пры гэтым намінальна ён заставаўся кіраўніком БНФ, а на пасаду выканаўцы абавязкаў старшыні ў Беларусі быў прызначаны Лявон Баршчэўскі. У наступныя некалькі гадоў рознасьць паглядаў кіраўнікоў БНФ перарастае ў сапраўдны канфлікт паміж «палітыкамі сумленьня», якія ўважаюць дапасаваньне рыторыкі БНФ да рэальных умоваў за здраду сваіх перакананьняў, і «палітыкамі адказнасьці», якія гатовыя да пэўных кампрамісаў зь іншымі апазыцыйнымі сіламі і з самімі сабой дзеля дасягненьня першачарговай мэты: усталяваньня дэмакратычнага ладу ў краіне. Гэты канфлікт сягае свайго апагею падчас і пасьля альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў 16 траўня 1999 году. Кандыдатамі ў прэзыдэнты на гэтых выбарах былі З. Пазьняк і М. Чыгір, а разгалінаваная рэгіянальная структура БНФ выкарыстоўвалася для стварэньня выбарчых камісіяў на месцах. Арганізаваць паўнавартыя дэмакратычныя выбары ўва ўмовах дыктатуры было немагчыма. Фактычна, гэта была своеасаблівая мабілізацыйная акцыя, акцыя грамадзкага непадпарадкаваньня, якая мусіла паказаць, што вялікая колькасьць грамадзянаў не падтрымлівае і ня лічыць легітымнай уладу Лукашэнкі. Выбары конча губляюць сэнс пасьля таго, як З. Пазьняк здымае сваю кандыдатуру на падставе «шматлікіх парушэньняў» у цягу падрыхтоўкі выбараў. Большая частка лідэраў БНФ рэзка крытыкуе гэтае рашэньне, іншая частка падтрымлівае яго і заклікае сяброў выбарчых камісіяў зь ліку БНФ выходзіць зь іх складу і сабатаваць іх працу. Ня могучы пасьпець за палётам думак кіраўніцтва, шмат хто адмовіўся гэта зрабіць. БНФ апынаецца на мяжы расколу.

31.7.1999—1.8. 1999 адбыўся VI зьезд БНФ «Адраджэньне», пасьля якога Сойм БНФ і Сойм партыі БНФ прынялі рэзалюцыю аб недапушчальнасьці расколу і прызначылі на 30—31 кастрычніка 2 сэсію зьезду. Адылі і ў кастрычніку дасягнуць згоды не ўдаецца. У выніку, на пасаду старшыні БНФ «Адраджэньне» быў абраны адзін з апанэнтаў З. Пазьняка Вінцук Вячорка, а меншая, радыкальнейшая частка БНФ на чале з З. Пазьняком і С. Папковым утварыла асобную партыю — Кансэрватыўна-хрысьціянскую партыю БНФ (КХП БНФ).

БНФ «Адраджэньне» В. Вячоркі збліжаецца з АГП; гэтыя дзьве партыі найбольш актыўна працуюць у КРДС. У 2001 годзе структуры БНФ працуюць на вылучэньне кандыдатам у прэзыдэнты Сямёна Домаша, пасьля — адзінага кандыдата ад дэмакратычных сілаў Уладзімера Ганчарыка.

КАНСЭРВАТЫЎНА-ХРЫСЬЦІЯНСКАЯ ПАРТЫЯ БНФ (КХП БНФ)

КХП БНФ (інтэрнэт-старонка http://www.bpfs.boom.ru/) была зарэгістраваная Міністэрствам юстыцыі Беларусі 28.02.2000, неўзабаве пасьля расколу БНФ «Адраджэньне». КХП БНФ абвясьціла сябе пераемніцай Партыі БНФ. Старшыня партыі — Зянон Пазьняк, ініцыятар стварэньня і ў 1989—1999 гадах лідэр БНФ «Адраджэньне», які ад траўня 1996 году знаходзіцца ў вымушанай палітычнай эміграцыі.

Бадай, галоўная розьніца паміж дзьвюма пераемніцамі БНФ «Адраджэньне» — партыямі Вячоркі і Пазьняка — сфармуляваная ў праграме КХП БНФ у палажэньні аб дачыненьнях з палітычнымі, грамадзкімі арганізацыямі і структурамі ўлады: «КХП БНФ ня ўдзельнічае ў надпартыйных (міжпартыйных) органах, створаных іншымі грамадзка-палітычнымі сіламі. Сябры партыі дзейнічаюць па палітычных пытаньнях толькі ад імя сваёй партыі». Наступны пункт, праўда, утрымлівае засьцярогу: «КХП БНФ непасрэдна каардынуе свае дзеяньні і ўлічвае дзеяньні іншых партыяў і арганізацыяў».

Першым палітычным захадам КХП БНФ было абвяшчэньне акцыі «Беларуская салідарнасьць», якая мусіла ўключаць у сябе зьбіраньне подпісаў пад непрызнаньнем дамоваў Б. Ельцына і А. Лукашэнкі аб саюзе Беларусі і Расіі, запіс у грамадзянства БНР, масавыя вулічныя акцыі пратэсту — усё гэта БНФ пачынаў рабіць да расколу.

У 2001 годзе лідэр КХП БНФ З. Пазьняк спрабуе ўзяць удзел у прэзыдэнцкіх выбарах, што нават сярод ягоных традыцыйных прыхільнікаў выклікае неадназначную рэакцыю. Шмат хто выказвае трывогу, што ягоная непрахадная кандыдатура (паводле сацапытаньняў, З. Пазьняк — адзіны палітык, чый адмоўны рэйтынг складае больш за 50%) згуляе на руку Лукашэнку, дапаможа яму разьбіць пратэстныя галасы і правесьці ў другі тур выбараў квазіапазыцыйнага «кішэннага» кандыдата. Выбары для Пазьняка сканчаюцца на этапе збору подпісаў: яго група падтрымкі ня здолела сабраць дастатковую для рэгістрацыі колькасьць.

ЛІБЭРАЛЬНА-ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ (ЛДП)

Лібэральна-дэмакратычная партыя Беларусі была заснаваная ў лютым 1994 году на ўзор і пры падтрымцы расійскай Лібэральна-дэмакратычнай партыі У. Жырыноўскага. Паводле праграмы, прынятай на ўстаноўчым зьезьдзе партыі, ЛДП мусіла «супрацьстаяць нацыянал-дэмакратам, вінаватым у развале адзінай саюзнай дзяржавы».

ЛДП — гэта выразна пэрсаналісцкая партыя. Ейная палітыка цалкам вызначаецца ейным лідэрам Сяргеем Гайдукевічам. ЛДП ня мае пэўнай акрэсьленай ідэалёгіі, а падхоплівае любыя лёзунгі, якія, на думку Гайдукевіча, могуць паспрыяць падвышэньню папулярнасьці партыі і ейнага лідэра ў пэўны момант часу. Пры гэтым Гайдукевіча мала абыходзіць, што гэтыя лёзунгі часта ёсьць супрацьлеглымі. (Напрыклад: у кастрычніку 1998 году ЛДП высоўвала ініцыятыву правесьці рэфэрэндум па пытаньні стварэньня канфэдэрацыі з Расіяй. Абгрунтоўваючы неабходнасьць рэфэрэндуму, Гайдукевіч тады казаў пра блізіню беларускага і расійскага народаў, пра вялікую эканамічную і палітычную карысьць ад стварэньня канфэдэрацыі. Тады Мінюст адмовіўся зарэгістраваць ініцыятыўную групу па правядзеньні рэфэрэндуму, і вось праз год Гайдукевіч ужо тлумачыць: «...почему власти не дали провести этот плебисцит? Да потому что они прекрасно понимали: коллективное мнение народных масс было бы не в их пользу. Народу надоели сладкоголосые обещания неизвестно чего под эгидой Москвы. Ведь наша партия и хотела спровоцировать вполне закономерное отторжение идеи бессмысленного и никому, по большому счету, не нужного объединения».)

На пачатку ЛДП успрымалася як філія партыі Жырыноўскага, які ў 1994 годзе карыстаўся вялікай папулярнасьцю ў Расіі і сярод расійскага ці русіфікаванага насельніцтва іншых былых рэспублік СССР. Адылі зь цягам часу папулярнасьць Жырыноўскага зьмяншаецца, і С. Гайдукевіч пачынае дыстанцыявацца ад ЛДПР і Жырыноўскага.

У лістападзе 1996 году Гайдукевіч стрымана падтрымаў дзеяньні Лукашэнкі. У наступныя гады ЛДП мітусіцца паміж антызаходнімі, панславісцкімі лёзунгамі, падтрымкай Лукашэнкі і спробамі супрацоўніцтва з дэмакратычнай апазыцыяй.

У 2001 годзе Гайдукевіч абвяшчае аб сваім намеры змагацца за пасаду прэзыдэнта. Ён накіроўвае Лукашэнку адкрыты ліст, у якім абвінавачвае Лукашэнку ў «прымітыўным папулізьме», падкрэсьлівае ягоную нелегітымнасьць і заклікае яго добраахвотна пайсьці ў адстаўку. Досыць абразьлівы зьмест ліста, здаецца, ужо не пакідае Гайдукевічу шляху назад. Напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў Гайдукевіч даслаў яшчэ больш абразьлівы адкрыты ліст адзінаму кандыдату дэмсілаў Ганчарыку, у якім у брутальнай форме запатрабаваў зьняцьця яго кандыдатуры. Назіральнікамі гэта было праінтэрпрэтавана як сьведачаньне таго, што паміж Лукашэнкам і Гайдукевічам быў укладзены тайны перадвыбарны альянс.

Паводле кіраўніцтва ЛДП, гэтая партыя мае найбольшую з усіх палітычных партый колькасьць сяброў — каля 20 000. Маладыя беларускія лібэрал-дэмакраты маюць сваю старонку ў інтэрнэце http://www.ldbsm.narod.ru/

ПАРТЫЯ КАМУНІСТАЎ БЕЛАРУСКАЯ (ПКБ)

Старшыня партыі (першы сакратар) — Сяргей Калякін. Партыя камуністаў беларуская была заснаваная як пераемніца Камуністычнай партыі Беларусі, якая існавала ў БССР. Пасьля паразы жнівеньскага путчу 1991 году ў Маскве дзейнасьць Камуністычнай партыі Беларусі была часова прыпыненая пастановай Вярхоўнага Савету Беларусі. Адылі ўжо 26 кастрычніка 1991 году быў створаны ініцыятыўны камітэт па ўзнаўленьні дзейнасьці камуністычнай партыі, які неўзабаве быў ператвораны ў арганізацыйны камітэт па скліканьні ўстаноўчага зьезду новай камуністычнай партыі з новай назвай. 6 сьнежня 1991 году ў Менску пачаўся ўстаноўчы зьезд, на якім былі прынятыя статут, праграмная заява, былі абраныя органы кіраваньня. Міністэрства юстыцыі марудзіла з рэгістрацыяй партыі на падставе неадпаведнасьці заканадаўству ейнага статуту, але пасьля адпаведнага рашэньня Вярхоўнага суду ўсё ж зарэгістравала яе. Актывісты ПКБ увайшлі ў арганізацыйныя камітэты, якія вэрбавалі сяброў новай партыі шляхам перарэгістрацыі членаў былой КПСС. Праз год ПКБ ужо мела абласныя арганізацыі ўва ўсіх абласьцях Беларусі, а таксама менскую гарадзкую, 130 іншых гарадзкіх і раённых партыйных арганізацыяў.

3 лютага 1993 году Вярхоўны Савет 12 скліканьня скасаваў сваю пастанову аб часовым прыпыненьні дзейнасьці Камуністычнай партыі Беларусі. У сакавіку 1993 году ЦК Камуністычнай партыі Беларусі склікаў 32 пазачарговы зьезд партыі, які адбыўся пры падтрымцы ПКБ. 25 красавіка зьезд КПБ прыняў рашэньне аб уваходзе партыі ў склад ПКБ.

Падчас дыскусіяў аб дарэчнасьці пасады прэзыдэнта ў Беларусі ПКБ выступала супраць уводжаньня інстытута прэзыдэнцтва як «буржуазнай формы кіраваньня», адылі ў парлямэнце супраць прагаласаваў толькі лідэр фракцыі ПКБ. Жаданьне захаваць і ўзмацніць уладу нефармальнай партыі намэнклятуры, зь якой паходзіла вялікая частка дэпутатаў-камуністаў, было мацнейшым за камуністычную партыйную дысцыпліну: сябры фракцыі камуністаў прагаласавалі за інстытут прэзыдэнцтва, бо былі ўпэўненыя, што прэзыдэнтам будзе намэнклятурны лідэр В. Кебіч.

Калі інстытут прэзыдэнцтва ўсё-ткі быў уведзены, ПКБ вырашыла ўдзельнічаць у прэзыдэнцкіх выбарах (апраўдваючыся «гістарычным вопытам бальшавікоў», якія бралі ўдзел у выбарах у расійскую царскую Дзяржаўную думу, і словамі У. Леніна аб неабходнасьці выкарыстоўваць усе магчымасьці для прапаганды). У сакавіку 1994 году пленум ЦК вылучыў кандыдатам Васіля Новікава, сакратара ЦК. На выбарах Новікаў заняў апошняе месца, набраўшы толькі 4,6 % галасоў — рэкордна мала ў параўнаньні з камуністычнымі кандыдатамі ў іншых постсавецкіх краінах. Але тлумачыцца гэты рэкорд, парадаксальным чынам, якраз папулярнасьцю левых лёзунгаў у Беларусі: на галасы левага электарату прэтэндавалі адразу чатыры кандыдаты (Кебіч, Лукашэнка, Дубко, Новікаў).

Пасьля другога туру выбараў камуністы віталі перамогу Лукашэнкі, павіншавалі яго і абвясьцілі, што гатовыя яго падтрымліваць, бо ён ішоў на выбары пад сацыялістычнымі і інтэграцыйнымі лёзунгамі. Лукашэнка, аднак, патрэбы ў такой падтрымцы ня меў, і партыяй улады ПКБ ня стала.

На выбарах у Вярхоўны Савет 13 скліканьня ў траўні 1995 году кандыдаты ад ПКБ, абапіраючыся на настальгічныя настроі прасавецкай старэйшай часткі выбарцаў, атрымалі больш за 22% месцаў у парлямэнце. Напачатку камуністы ўсё ж падтрымліваюць Лукашэнку, асабліва ягоныя захады дзеля інтэграцыі з Расіяй. Адылі наступ на свабоду слова, усталяваньне асабістай дыктатуры прымушае ПКБ стаць у апазыцыю прэзыдэнту, бо ягоная палітыка пагражае існаваньню партыяў як такіх, і ніякіх прэфэрэнцыяў для ПКБ тут ня робіцца. У ліпені 1996 году пленум ЦК ПКБ заявіў, што лічыць немагчымым далей падтрымліваць унутрыпалітычны і сацыяльна-эканамічны курс прэзыдэнта. Зь пераходам левых — ПКБ і Аграрнай партыі — у адкрытую апазыцыю да Лукашэнкі паўстае рэальная пагроза імпічмэнту.

Найбольш бескампрамісная частка ПКБ, якая марыла пра аднаўленьне СССР і ўважала за недапушчальныя любыя пагадненьні з нацыянал-дэмакратамі, выступіла з рэзкай крытыкай такога рашэньня кіраўніцтва, у тым ліку ў партыйнай газэце «Товарищ», выдаванай ПКБ ад сьнежня 1994 году. У партыі пачынаецца канфлікт, які адміністрацыя Лукашэнкі выкарыстоўвае ў сваіх мэтах — дзеля дэзарыентацыі грамадзянаў, якія маюць звычку галасаваць за камуністаў (чытай: за СССР), ствараецца камуністычная псэўда-партыя. Напярэдадні рэфэрэндуму 1996 году адбываецца першы, «аднаўляльны» зьезд Камуністычнай партыі Беларусі (КПБ), на якім дэлегаты ганяць кіраўніцтва ПКБ за змову з «радыкальна-нацыяналістычнымі сіламі» і выказваюць падтрымку інцыятывам прэзыдэнта. Са 1134 чалавек, якія выступаюць у ролі арганізатараў КПБ, каля 60% маюць больш за 60 гадоў.

Калі Лукашэнка разганяе Вярхоўны Савет 13 скліканьня і прызначае новы «парлямэнт» — Нацыянальны сход, з 45 сяброў фракцыі камуністаў 24 пераходзяць у гэты орган.

Усталяваньне аўтарытарнага праўленьня Лукашэнкі і канстытуцыйны пераварот 1996 году адбіліся на ПКБ, бадай, мацней за іншыя партыі. Стварэньне новай-старой Камуністычнай партыі Беларусі сталася цяжкім ударам для ПКБ. У 1997 годзе ПКБ згубіла больш за 4000 сяброў, да пачатку 1998 году спынілі сваю дзейнасьць 18 гарадзкіх і раённых арганізацыяў ПКБ. У 1994 годзе камуністы ўзначальвалі 25 гарадзкіх і раённых органаў кіраваньня — пасьля 1996 году ўсе яны альбо выйшлі з партыі, альбо былі зьнятыя з пасадаў. Аднак адначасова раскол камуністычнай партыі паспрыяў эвалюцыі ПКБ у палітычную партыю ўва ўласным сэнсе слова. У першыя гады сваёй дзейнасьці адроджаная камуністычная партыя арыентавалася на настальгічна настроены электарат, людзей старэйшага веку; у вялікай меры партыя захоўвала старую, савецкую рыторыку, якая зь цягам часу гучала ўсё больш архаічна і не магла прывабіць да партыі новых чальцоў і выбарцаў. Цяпер, ня маючы больш манаполіі на настальгію па СССР, ані дзяржаўнай падтрымкі, ПКБ мусіла прапагандаваць сябе і свае ідэі іншымі спосабамі, мадыфікаваць свае ідэалы, вучыцца супрацоўнічаць зь іншымі палітычнымі сіламі — чаго камуністам раней рабіць не даводзілася. Паказальная вытрымка з заключнага слова лідэра партыі С. Калякіна на 5 зьезьдзе ПКБ (6—8 сакавіка 1999 году): «Час ужо нам перастаць баяцца абвінавачваньняў накшталт: ня там стаў, ня з тымі сеў. Палітык, а такім ёсьць кожны камуніст, мусіць быць гатовы, што яго будуць паліваць брудам... Калі не пераадолеем сумневаў і страху — зноў апынемся ў хвасьце падзеяў». (Маюцца на ўвазе абвінавачваньні ў здрадзе камуністычным ідэалам праз супрацоўніцтва з правымі.) ПКБ удзельнічала ў перамовах палітычнай апазыцыі з уладамі і ўвайшла ў Кансультацыйную раду апазыцыйных палітычных партыяў, але не ўвайшла ў КРДС.

Можна прыпусьціць, што ў блізкай будучыні ПКБ будзе надалей ссоўвацца зь левага краю да левага цэнтру. Досьвед барацьбы зь левым дыктатарам Лукашэнкам зрабіў ПКБ больш дэмакратычнай, чым падобныя партыі ў суседніх Расіі і Ўкраіне. У 2001 годзе С. Калякін уваходзіць у пяцёрку патэнцыйных кандыдатаў у прэзыдэнты, якія дамовілася аб каардынацыі сваіх дзеяньняў дзеля ліквідацыі аўтарытарнага рэжыму, і ў ходзе перадвыбарнай кампаніі ўжо кажа аб тым, што ідэалам ягонай партыі ёсьць не БССР, а Эўразьвяз.

Найбольшую колькасьць сяброў ПКБ мела ў 1996 годзе, перад расколам — каля 18 000. На 1.1.1999 у ПКБ было 9237 сяброў партыі, 119 раённых, 19 гарадзкіх, 534 пярвічных арганізацыяў.

ПРАПРЭЗЫДЭНЦКІЯ ПАРТЫІ:

Беларуская патрыятычная партыя, Рэспубліканская партыя працы і справядлівасьці, Славянскі Сабор «Белая Русь» (у дадзены момант не існуе), Камуністычная партыя Беларусі (старшыня Валер Захарчанка), Аграрная партыя (пасьля 4 зьезду ў 2000 г.), Беларуская сацыяльна-спартовая партыя, а таксама рух «За дэмакратыю, сацыяльны прагрэс і справядлівасьць» (ДСПС) — «прыдворныя партыі», якія пасьлядоўна падтрымліваюць усе дзеяньні Лукашэнкі, абслугоўваюць ідэалягічныя патрэбы рэжыму. Да атрыманьня ўлады не імкнуцца. Носьбіты панславісцкай (як былы Славянскі Сабор «Белая Русь», Беларуская патрыятычная партыя, ДСПС) альбо скрайне левай ідэалёгіі (Камуністычная партыя Беларусі). Існаваньне гэтых партыяў служыць толькі прыкрыцьцю дыктатуры.

Сьпіс беларускіх палітыкаў

Абрамава Вольга

Нарадзілася 19 верасьня 1953 году ў г. Менску. Атрымала гуманітарную адукацыю. Дэпутат ВС 13 скліканьня (сакратар сталай Камісіі па міжнародных справах). Выступала супраць беларусізацыі сыстэмы асьветы, рэзка выказвалася супраць Закону Беларускай ССР аб мовах у Беларускай ССР, прынятага 26 студзеня 1990 году на 14 сэсіі Вярхоўнага Савету БССР 11 скліканьня. У 2000 годзе была абрана ў ніжнюю палату лукашэнкаўскага парлямэнту.

Агалец Валянцін

Нарадзіўся ў 1950 годзе ў вёсцы Азяраны Жыткавіцкага раёну. Атрымаў вайсковую адукацыю. 20 сьнежня 1995 г. прызначаны на пасаду міністра ўнутраных справаў. 8 лютага 1999 г. вызвалены з пасады «ў сувязі зь пераводам на іншую працу». Зь лютага 1999 г. пасол Беларусі ўва Ўзбэкістане.

Аліева Марыя

Нарадзілася 1 студзеня 1953 году ў вёсцы Востраў Ляхавіцкага раёну. Працавала на Менскім электратэхнічным заводзе (1971—1993). Намесьнік прэзыдэнта Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў (1994—1995), кіраўнік справаў, потым старшыня Свабоднага прафсаюзу беларускага (1995—1999). З траўня 1999 году віцэ-прэзыдэнт Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў.

Андрэйчанка Ўладзімер

Нарадзіўся ў 1949 годзе ў Лёзьненскім раёне. Па спэцыяльнасьці аграном. Пасьля працы ў калгасе быў прызначаны першым сакратаром Верхнядзьвінскага райкаму партыі. Закончыў Менскую вышэйшую партыйную школу. У дадзены момант — старшыня Віцебскага аблвыканкаму.

Антановіч Іван

Нарадзіўся 3 красавіка 1937 году ў вёсцы Домашы Ляхавіцкага раёну. Па адукацыіперакладнік. У 1977—1987 гг. — функцыянэр камуністычнай партыі (з 1979 г. загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ). Сакратар і чалец Палітбюро ЦК Кампартыі РСФСР (1990—1991). Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі вярнуўся на бацькаўшчыну. У 1993—1995 гг. — дырэктар Беларускага інстытуту навукова-тэхнічнай інфармацыі й прагнозу, намесьнік міністра (1995—1997), міністар замежных справаў Беларусі (1997—1998).

Антончык Сяргей

Нарадзіўся 1 красавіка 1956 году ў г.п. Плешчаніцы Лагойскага раёну. Працаваў на прыборабудаўнічым заводзе БелВАР. У 1990—1995 гг. — чалец фракцыі БНФ у ВС 13 скліканьня. Падчас выбарчай кампаніі 2001 году заявіў аб сваім жаданьні заняць пасаду прэзыдэнта. Ня здолеўшы набраць патрэбнай колькасьці подпісаў, адмовіўся ад далейшага ўдзелу ў ёй і заклікаў сваіх выбарцаў аддаць свае галасы за Міхаіла Марыніча.

Бабаед Віктар

Нарадзіўся 25 чэрвеня 1950 году ў вёсцы Асонавічы Докшыцкага раёну. Мае юрыдычную адукацыю. Прэзыдэнт Выканаўчага бюро Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў (1994), старшыня Беларускага незалежнага прафсаюзу (з 1995), прэзыдэнт Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў (з 1998). Чалец партыі Беларуская Сацыял-Дэмакратычная Грамада.

Багданкевіч Станіслаў

Нарадзіўся 1 студзеня 1937 году ў вёсцы Шапавалы Валожынскага раёну. Атрымаў фінансава-эканамічную адукацыю. У 1981—1991 гг. — загадчык катэдры грашовага абарачэньня й крэдыту Беларускага інстытуту народнай гаспадаркі. У 1991—1995 гг. кіраўнік Нацыянальнага банку. Супрацьдзейнічаў ініцыяванаму ўрадам Кебіча аб’яднаньню грашовых сыстэм Беларусі і Расіі. Ганаровы старшыня Аб’яднанай грамадзянскай партыі Беларусі.

Бажэлка Алег

Нарадзіўся 27 кастрычніка 1954 году. Пасьля перамогі Лукашэнкі на выбарах 1994 г. праявіў сябе яго гарачым прыхільнікам, за што атрымаў пасаду Генэральнага пракурора. 27 лістапада 2000 г. быў адпраўлены ў адстаўку ў сувязі з скандалам вакол «зьніклых» палітыкаў.

Баршчэўскі Лявон

Нарадзіўся 4 сакавіка 1958 году ў г. Полацку. Па адукацыі перакладнік, працаваў школьным настаўнікам, выкладчыкам у інстытуце. У 1990—1995 гадох — чалец апазыцыі БНФ у ВС 12 скліканьня. У дадзены момант — намесьнік дырэктара Беларускага гуманітарнага адукацыйна-культурнага цэнтру. З 1995 году намесьнік старшыні БНФ, пасьля эміграцыі Зянона Пазьняка некаторы час выконваў абавязкі старшыні БНФ.

Батура Барыс

Нарадзіўся ў г. Ваўкавыску ў 1947 годзе. Па спэцыяльнасьці інжынэр-мэханік. Прайшоў шлях ад начальніка Ваўкавыскага камбінату камунальных прадпрыемстваў да намесьніка прэм’ер-міністра. У дадзены момант — старшыня Магілёўскага аблвыканкаму.

Беленькі Юры

Нарадзіўся 5 траўня 1960 году ў г. Менску. Па адукацыі фінансіст, працаваў у апараце міністэрства фінансаў, пасьля на прамысловых прадпрыемствах. Чалец апазыцыі БНФ у ВС 12 скліканьня (працаваў у плянавай і бюджэтна-фінансавай камісіі). З 26.09.1999 г. намесьнік старшыні КХП БНФ.

Бухвостаў Аляксандар

Нарадзіўся 22 лістапада 1944 году ў г. Арле (Расія). Па адукацыі інжынэр. Доўгі час працаваў на заводзе сельскагаспадарчай тэхнікі «Гомсельмаш». Старшыня прафсаюзу работнікаў аўтамабільнага і сельскагаспадарчага машынабудаваньня, сустаршыня Асацыяцыі незалежных прафсаюзаў прамысловасьці. З 1995 г. дэпутат ВС 13 скліканьня, чалец сталай Камісіі па сацыяльнай палітыцы й працы. У 1993—1999 гг. — старшыня Беларускай партыі працы, з 1999 г. — лідэр БПП. Падчас выбараў 2001 г. — давераная асоба У. Ганчарыка.

Быкаў Генадзь

Нарадзіўся 1 жніўня 1957 году. Па адукацыі гісторык. У 1978—1992 гг. старшыня прафкаму на Менскім заводзе аўтаматычных ліній. Старшыня Свабоднага прафсаюзу беларускага (1991—1996). Старшыня Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў (1996—1999).

Бяляцкі Алесь

Нарадзіўся 25 верасьня 1962 году ў сяле Вяртсіля Сартавальскага раёну (Расія). Па адукацыі беларускі філёляг. У 1991—1995 гг. — дэпутат Менскага гарадзкога Савету дэпутатаў. У 1996 г. стварыў і з 1998 году ўзначаліў праваабарончую арганізацыю «Вясна-96» (www.spring96.org). З 1999 году — намесьнік старшыні БНФ «Адраджэньне».

Вайтовіч Аляксандар

Нарадзіўся 5 студзеня 1938 году ў вёсцы Рачкевічы Капыльскага раёну. Закончыў Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт. З 1960 і да 1992 году — су­працоўнік інстытуту фізыкі. У 1997 годзе абраны прэзыдэнтам Нацыянальнай акадэміі навук. 19 сьнежня 2000 г. абраны Старшынём Савету Рэспублікі Нацыянальнага сходу II скліканьня (верхняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту).

Вайцянкоў Мікалай

Нарадзіўся ў 1947 году ў г. Швэрыне (ГДР). Па адукацыі інжынэр-мэханік. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў старшынём Гомельскага аблвыканкаму. У 1995 годзе прызначаны паслом Беларусі ў Чэскай Рэспубліцы. З 18.01.1997 зноў стаецца старшынём Гомельскага аблвыканкаму. 17 красавіка 2001 г. пайшоў у адстаўку з гэтай пасады.

Васілевіч Рыгор

Нарадзіўся 13 лютага 1955 году ў г. Менску. У 1972—1977 гг. працаваў машыністам кампрэсарнай станцыі заводу імя Вавілава (зь перапынкам на службу ў войску), інжынэрам па падрыхтоўцы кадраў на заводзе імя Казлова. Закончыў БДУ (1980). Чалец Канстытуцыйнага Суду Беларусі ад пачатку яго заснаваньня. Пасьля канстытуцыйнага перавароту, учыненага Лукашэнкам у лістападзе 1996 году, быў прызначаны Старшынём Канстытуцыйнага Суду. Сваё прызначэньне заслужыў асабістым удзелам у распрацоўцы прэзыдэнцкага варыянту Канстытуцыі, вынесенага на рэфэрэндум у лістападзе 1996 году.

Вячорка Вінцук

Нарадзіўся 7 ліпеня 1961 году ў Берасьці. Па адукацыі выкладчык беларускай мовы й літаратуры. Выкладаў у Менскім дзяржаўным пэдагагічным інстытуце, а з 1990 году — у Беларускім гуманітарным ліцэі. Адзін з стваральнікаў і кіраўнікоў «Майстроўні» (1979—1984), «Талакі» (1986—1989), Канфэдэрацыі беларускіх маладзёвых суполак (1988—1989). Адзін з заснавальнікаў БНФ (чалец аргкамі­тэту, 1988). Каардынатар дзейнасьці беларускага трэцяга сэктару. У 1995 го­дзе стварыў і ўзначаліў грамадзкую арганізацыю — Цэнтар «Супольнасьць» (інтэрнэт-старонка http://cacedu.unibel.by/cscsc/spasylki.htm). З 1999 году старшыня рабочай групы Асамблеі няўрадавых арганізацый Беларусі (інтэрнэт-старонкі http://ngo.unibel.by, http://www.geocities.com/assmby/). Старшыня руху БНФ «Адраджэньне» і Партыі БНФ. Двойчы няўдала балятаваўся ў ВС 12 і 13 скліканьняў.

Гайдукевіч Сяргей

Нарадзіўся 8 верасьня 1954 году ў г. Менску. Атрымаў вайсковую адукацыю. Служыў у войсках супрацьпаветранай абароны. У 1976—1991 гг. на розных камандных пасадах у войску, у т. л. быў кіраўніком групы вайсковых спэцыялістаў СССР у Іраку (1982—1983). У 1991—1992 гг. — вядучы спэцыяліст Ўпраўленьня нацыянальнай бясьпекі Дзяржаўнага сакратарыяту Беларусі. У 1992—1994 гг. стаў старшынём камітэту па сацыяльнай абароне супрацоўнікаў органаў дзяржбясьпекі, унутраных справаў, міністэрства абароны, памежных войскаў і воінаў-інтэрнацыяналістаў пры Савеце міністраў Беларусі. У 1991—1994 гг. — старшыня праўрадавага Народнага руху Беларусі (НРБ), які спыніў сваё існаваньне празь некаторы час пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году. З 1995 году — лідэр Лібэральна-дэмакратычнай партыі Беларусі. У 2000 годзе ўзначаліў арганізацыйны камітэт палітычнага блёку «Новая Беларусь — Адзінства». На прызыдэнцкіх выбарах 2001 году набраў 2,5% галасоў. Бія­графія Гайдукевіча на нямецкай мове зьмешчана на старонцы http://www.belarusnews.de/news_de/2001/akten/985136171.shtml.

Ганчар Віктар

Нарадзіўся 7 верасьня 1957 году ў пасёлку Ра­дзічава Слуцкага раёну. Закончыў юрыдычны факультэт БДУ. Дэпутат Вярхоўнага Савету 12 і 13 скліканьня. У верасьні 1991 г. выступіў з заявай у парлямэнце аб незаконнасьці прыпыненьня дзейнасьці КПБ. У 1994 годзе чалец выбарчага штабу Лукашэнкі. За свае заслугі ў справе выбраньня Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта атрымаў пасаду намесьніка прэм’ер-міністра (1994). Зь цягам часу пайшоў у апазыцыю Лукашэнку. У лістападзе 1996 г. быў незаконна адхілены ад пасады старшыні Цэнтравыбаркаму. Кіраўнік самаабвешчанага Цэнтравыбаркаму падчас альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 году. Зьнік 16 верасьня 1999 году.

Ганчарык Уладзімер

Нарадзіўся 24 красавіка 1940 году ў вёсцы Аўгустова Лагойскага раёну. Закончыў Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт народнай гаспадаркі і Акадэмію грамадзкіх навук пры ЦК КПСС. Чалец КПСС з 1964 г. Кандыдат эканамічных навук. З 1961 г. — эканаміст, намесьнік, выканаўца абавязкаў галоўнага бугальтара саўгасу «10 гадоў БССР» Любанскага раёну. У 1965—1970 гг. — першы сакратар Любанскага раёну ЛКСМ Беларусі. З 1970 г. — інструктар Менскага абкаму, другі сакратар Дзяржынскага абкаму КПБ. З 1976 г., пасьля сканчэньня асьпірантуры Акадэміі грамадзкіх навук пры ЦК КПСС, — намесьнік загадчыка сельскагаспадарчага аддзелу Менскага абкаму, першы сакратар Чэрвенскага раёну КПБ. З 1982 па 1984 г. — інспэктар, намесьнік загадчыка аддзелу арганізацыйна-партыйнай працы ЦК Кампартыі Беларусі. З 1984 г. — другі сакратар Магілёўскага абкаму Кампартыі Беларусі. Займаў пасаду старшыні Камісіі па абароне прыроды і рацыянальным выкарыстаньні прыродных рэсурсаў. Дэпутат ВС 13 скліканьня, старшыня Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі. З 1986 г. — старшыня Фэдэрацыі прафсаюзаў Беларусі (цяперашняя назва Фэдэрацыя прафсаюзаў беларуская). Паводле афіцыйных зьвестак, на прэзыдэнцкіх выбарах 2001 году набраў 15,4 % галасоў. Афіцыйная старонка http://www.goncharik.org.

Гразнова Людміла

Нарадзілася ў 1953 годзе ў г. Дзяржынску. Па спэцыяльнасьці эканаміст. Займала пасаду дацэнта катэдры эканамічных навук БДУ. Дэпутат ВС 13 скліканьня. Чалец аргкамітэту грамадзянскай ініцыятывы «Хартыя’97». Актыўна ўдзельнічала ў выбарчай кампаніі 2001 году на баку дэмакратычных сілаў.

Грушавы Генадзь

Нарадзіўся 24 ліпеня 1950 году ў г. Менску. Па адукацыі філёзаф. Адзін з заснавальнікаў БНФ «Адраджэньне». Дэпутат ВС 12 скліканьня, чалец фракцыі БНФ. Быў пераабраны ў ВС 13 скліканьня. У 1996 г. ачоліў Беларускую хрысьціянска-дэмакратычную партыю. У 1997—1998 гадох хаваўся ў Нямеччыне ад арышту.

Грыб Мечыслаў

Нарадзіўся 28 верасьня 1938 году ў вёсцы Саві­чы Дзятлаўскага раёну. Закончыў Львоўскую пажарна-тэхнічную вучэльню (1959), БДУ (1967). З 1959 году працаваў у органах унутраных справаў. Даслужыўся да годнасьці генэрала-лейтэнанта міліцыі (1993). Дэпутат ВС 12 скліканьня. Сьпярша старшыня сталай Камісіі па пытаньнях нацыянальнай бясьпекі, абароны і барацьбы з злачыннасьцю, у студзені 1994 году абраны Старшынём ВС (займаў гэтую пасаду да студзеня 1996 г.). Быў у апазыцыі да Лукашэнкі. У 1996 годзе пераабраны ў ВС 13 скліканьня (чалец сталай Камісіі па міжнародных справах). Чалец Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная Грамада» (1996), першы намесьнік старшыні партыі (з 1999). Падчас выбарчай кампаніі 2001 году ўзначаліў структуры незалежнага назіраньня за выбарамі.

Дабравольскі Аляксандар

Нарадзіўся 23 лістапада 1958 году. Намесьнік старшыні Нацыянальнага камітэту АГП. Па адукацыі юрыст. У 1989—1991 гг. дэпутат ВС СССР. Дэпутат ВС 13 скліканьня, старшыня падкамісіі Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі па сродках масавай інфармацыі і сувязях з грамадзкімі аб’яднаньнямі.

Дамашкевіч Мікалай

Нарадзіўся ў 1949 годзе ў Гомельскай вобласьці. Па адукацыі інжынэр-мэханік. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці — першы сакратар Сеньненскага райкаму КПБ. У 1995 годзе пры­значаны начальнікам службы кантролю Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі, празь некаторы час — старшынём Камітэту дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусі. 2 сьнежня 1998 г. прызначаны старшынём Менскага аблвыканкаму.

Даўгалёў Васіль

Нарадзіўся 25 траўня 1951 году ў г. Рагачове. Паводле першай адукацыі інжынэр-электрык, па другой — эканаміст-мэнэджэр. Пасьля перамогі Лукашэнкі на выбарах 1994 году — начальнік службы кантролю Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі. 10 кастрычніка 1995 году быў прызначаны намесьнікам прэм’ер-міністра. 13 сакавіка 2000 г. адхілены ад гэтай пасады і прызначаны старшынём Берасьцейскага аблвыканкаму.

Данейка Павал

Нарадзіўся 3 красавіка 1961 году ў г. Менску. Па адукацыі эканаміст. Працаваў у дзяржаўных і недзяржаўных структурах. У да­дзены момант займае пасаду дырэктара Цэнтру па разьвіцьці нацыянальнай канкурэнтаздольнасьці. З 1991 году чалец Аб’яднанай дэма­кратычнай партыі, пасьля яе рэарганізацыі — АГП. Старшыня яе Менскай гарадзкой арганізацыі, з 15.04.2000 — намесьнік старшыні Нацыянальнага камітэту АГП. Дэпутат ВС 13 скліканьня.

Домаш Сямён

Нарадзіўся 2 студзеня 1950 году ў вёсцы Тумашы Ляхавіцкага раёну. Закончыў Бабруйскі аўтатранспартны тэхнікум, Беларускі дзяржаўны інстытут народнай гаспадаркі, факультэт плянаваньня прамысловасьці. Працаваў мэханікам па рамонце аўтамабіляў, інжынэрам, а з 1974 г. па 1977 г. — дырэктарам аўтабазы. З 1977 г. да 1982 г. — дырэктар аўтакамбінату №1 у Горадні. З 1982 г. да 1987 г. працаваў загадчыкам прамыслова-транспартнага аддзелу Гарадзенскага гаркаму КПБ і другім сакратаром Кастрычніцкага райкаму КПБ г. Горадні. У 1987 г. быў абраны старшынём выканкаму і гарадзкога Савету дэпутатаў г. Ліды Гарадзенскай вобласьці. У 1990 г. абраны старшынём выканкаму г. Горадні. У 1991—1993 гг. — старшыня выканкаму і гарадзкога Савету дэпутатаў г. Горадні. У 1993 годзе абраны старшынём Гарадзенскага аблвыканкаму і абласнога Савету дэпутатаў. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьняў. У траўні 1996 г. абраны сябрам Прэзыдыюму ВС 13 скліканьня. У лістападзе 1996 г. разам з 70 дэпутатамі ВС падпісаў заяву аб імпічмэнце прэзыдэнту. З 1997 году старшыня Каардынацыйнага камітэту «Гарадзенская Ініцыятыва». Зь ягонай ініцыятывы і пры актыўным удзеле ў траўні 2000 г. была створана Каардынацыйная рада «Рэгіянальная Беларусь», шырокая кааліцыя грамадзкіх, палітычных і прафсаюзных аб’яднаньняў усіх абласных цэнтраў і буйных гарадоў Беларусі. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г., зьняў сваю кандыдатуру на карысьць Уладзімера Ганчарыка.

Дубко Аляксандар

Нарадзіўся 14 студзеня 1938 году ў вёсцы Ілава Шумілінскага раёну. Па адукацыі аграном. Прайшоў кар’ерны шлях ад агранома-насеньнявода да старшыні Гарадзенскага абласнога Савету дэпутатаў, старшыні Гарадзенскага аблвыканкаму. Чалец Аграрнай партыі Беларусі, з 1995 году ўвайшоў у склад яе цэнтральнай рады. У 1994 годзе ўдзельнічаў у прэзыдэнцкіх выбарах. Памёр 4 лютага 2001 г.

Ерын Леанід

Нарадзіўся 17 лістапада 1951 году ў г. Воршы. Па першай адукацыі інжынэр, па другой — афіцэр КДБ. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў у Цэнтральным апараце КДБ СССР у Маскве, пасьля ачольваў Упраўленьне ФСБ Расійскай Фэдэрацыі па Маскве і Маскоўскай вобл. 20 кастрычніка 1995 г. заняў пасаду намесьніка старшыні Камітэту дзяржаўнай бясьпекі Рэспублікі Беларусі. 25 верасьня 2000 г. прызначаны начальнікам службы бясьпекі прэзыдэнта. 27 лістапада 2000 г. пераведзены на пасаду старшыні КДБ Рэспублікі Беларусі.

Замяталін Уладзімер

Нарадзіўся 14 траўня 1948 году ў г. Тула (Расія). Кадравы вайсковец. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў палітработнікам у Беларускай вайсковай акрузе. Падчас прэзыдэнцкай кампаніі 1994 г. быў прэс-сакратаром В. Кебіча. У 1995 г. прызначаны начальнікам Галоўнага ўпраўленьня грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта Беларусі. Працаваў намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі, старшынём Дзяржаўнага камітэту Рэспублікі Беларусі па друку, намесьнікам старшыні Савету міністраў. На момант прзыдэнцкай кампаніі — першы намесьнік кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта. Адразу пасьля выбараў 2001 году быў адпраўлены ў адстаўку.

Захаранка Юры

Нарадзіўся 4 студзеня 1952 году ў мястэчку Васілевічы Рэчыцкага раёну. Кадравы работнік праваахоўных органаў. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў намесьнікам начальніка Міжрэгіянальнага ўпраўленьня па барацьбе з арганізаванай злачыннасьцю МУС СССР. Пасьля перамогі Лукашэнкі на выбарах 1994 году пры­значаны міністрам унутраных справаў. 16 кастрычніка 1995 г. адхілены ад гэтай пасады. Стаў актыўным апазыцыянэрам. Быў абраны чальцом Палітсавету АГП. Зьнік 7 траўня 1999 г.

Івашкевіч Віктар

Нарадзіўся 21 верасьня 1959 году ў г. Менску. У 1981—1991 гг. працаваў стропальшчыкам на Менскай чыгунцы. Адзін з заснавальнікаў БНФ «Адра­джэньне» (30.10.1999 быў прызначаны намесьнікам старшыні гэтай арганізацыі). З 1997 году галоўны рэдактар газэты «Рабочы» (інтэрнэт-старонка http://kapp.nsys.by:8101/173/st6index.html#1). У 1999 годзе абраны віцэ-прэзыдэнтам Беларускага кангрэсу дэмакратычных прафсаюзаў.

Казлоўскі Павал

Нарадзіўся 9 сакавіка 1942 году ў вёсцы Ваўкаўня Пружанскага раёну. Атрымаў вайсковую адукацыю. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці — намесьнік камандуючага Беларускай вайсковай акругі. 22 красавіка 1992 году быў пры­значаны міністрам абароны Беларусі. Нейкі час займаў пасаду старшыні менскай гарадзкой арганізацыі АГП. У 2001 г. выйшаў з АГП. Беспасьпяхова ўдзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 году — ня быў зарэгістраваны кандыдатам праз адсутнасьць патрэбнай колькасьці подпісаў. Быў даверанай асобай Уладзімера Ганчарыка. Біяграфія Казлоўскага на нямецкай мове была зьмешчана на старонцы http://www.belarusnews.de/news_de/2001/akten/985186116.shtml. Афіцыйны сайт http://www.kozlovski.by.ru.

Калугін Леанід

Нарадзіўся 16 студзеня 1940 году. Па адукацыі інжынэр-мэханік. Працаваў майстрам, начальнікам цэху. З 1993 году прэзыдэнт акцыянэрнага таварыства «Атлянт» — дырэктар Менскага заводу лядоўняў. Чалец верхняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту, працуе ў Камісіі па міжнародных справах і нацыянальнай бясьпецы. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 году, але з прычыны недабору подпісаў ня быў зарэгістраваны кандыдатам у прэзыдэнты.

Калякін Сяргей

Нарадзіўся 16 чэрвеня 1952 году ў г. Менску. Па адукацыі інжынэр. З 1983 г. працаваў у структурах КПБ. У 1989 годзе абраны другім сакратаром райкаму партыі Савецкага раёну Менску. У 1994 го­дзе IV зьездам Партыі камуністаў Беларускай пры­значаны першым сакратаром ЦК ПКБ. З 1995 году — дэпутат ВС 13 скліканьня, а пасьля й сябра Прэзыдыюму парлямэнту. Узначальваў дэпутацкую фракцыю ПКБ. Быў адным з аўтараў альтэрнатыўнага праекту Канстытуцыі, вынесенага на рэфэрэндум 1996 году. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г. Пасьля няўдалага збору подпісаў падтрымаў кандыдатуру Ўладзімера Ганчырыка, быў яго даверанай асобай. Біяграфія Калякіна на нямецкай мове зьмешчана на старонцы http://www.belarusnews.de/news_de/2001/akten/985185948.shtml.

Канаплёў Уладзімер

Нарадзіўся 3 студзеня 1954 году ў сяле Акуленцы Магілёўскага раёну. Па адукацыі географ. Падчас прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 1994 г. зьбіраў подпісы за Лукашэнку. Дэпутат ВС 13 скліканьня, чалец Прэзыдыюму, кіраўнік прапрэзыдэнцкай фракцыі «Згода». Адзін з кіраўнікоў ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту.

Карніенка Віктар

Нарадзіўся 29 ліпеня 1957 году ў вёсцы Міхнічы Краснапольскага раёну. Па адукацыі інжынэр-эканаміст. Дэпутат ВС СССР (1989—1991), намесьнік старшыні гарадзкога Савету г. Гомеля (1991—1994). Чалец Палітсавету АГП, старшыня гомельскай абласной арганізацыі АГП. Каардынатар па Гомельскай вобласьці Асамблеі дэмакратычных няўрадавых арганізацый.

Кароль Аляксей

Нарадзіўся 29 траўня 1945 году ў мястэчку Копысь Аршанскага раёну. Па адукацыі гісторык. З 1992 г. намесьнік старшыні Партыі народнай згоды. У дадзены момант намесьнік старшыні Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная Грамада».

Карпенка Генадзь

Нарадзіўся 17 верасьня 1949 году ў г. Менску. Закончыў Беларускі політэхнічны інстытут (1972). Працаваў дырэктарам заводу парашковай мэталюргіі ў Маладэчне (1983—1990 гг.) Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня. У ВС 13 скліканьня быў абраны намесьнікам старшыні. Старшыня Партыі народнай згоды (да 1995), намесьнік старшыні АГП. Памёр 7 красавіка 1999 г. Біяграфія на ангельскай мове зьмешчана на старонцы http://www.belarus.net/parliame/korpenko.htm.

Кебіч Вячаслаў

Нарадзіўся 10 чэрвеня 1936 году ў вёсцы Канюшаўшчына Валожынскага раёну. Па адукацыі інжынэр-мэханік. З 1958 і да 1980 гг. працаваў на кіраўнічых пасадах у вытворчым сэктары эканомікі. З 1980 г. — функцыянэр КПБ (другі сакратар Менскага гаркаму КПБ, другі сакратар Менскага абкаму). У 1985—1990 гг. — намесьнік Старшыні Савету міністраў БССР, старшыня Дзяржаўнага плянавага камітэту БССР. У1989—1991 гг. — чалец ЦК КПБ, дэпутат ВС БССР, народны дэпутат СССР. У 1990—1994 гг. — Старшыня Савету міністраў. Асноўны супернік Лукашэнкі на прэзыдэнцкіх выбарах 1994 году. Дэпутат ВС 13 скліканьня, пасьля лістападаўскага канстытуцыйнага перавароту дэпутат ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту.

Клімаў Андрэй

Нарадзіўся 17 верасьня 1965 году ў г. Менску. Па прафэсіі будаўнік. Дэпутат ВС 13 скліканьня. Не прызнаў вынікаў рэфэрэндуму 1996 году. 11 лютага 1998 году быў арыштаваны па абвінавачаньні ў фінансавым махлярстве. У цяперашні момант знаходзіцца ў зьняволеньні. Біяграфія на ангельскай мове месьціцца на старонцы http://www.belarus.net/parliame/klimov.htm.

Краўчанка Пётра

Нарадзіўся 13 жніўня 1950 году ў г. Смалявічы. Па адукацыі гісторык. У 1985 г. быў прызначаны сакратаром Менскага гаркаму КПБ. У 1990—1994 гг. — міністар замежных справаў Рэспублікі Беларусі. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня. У 1994 г. падчас прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі агітаваў за Вячаслава Кебіча. У сярэдзіне 1995 г. абраны намесьнікам старшыні, пасьля аб’яднаўчага зьезду стаў чальцом Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная Грамада». З 1998 г. пасол Беларусі ў Японіі.

Крыжаноўскі Яўген

Нарадзіўся ў 1955 годзе ў г. Мікалаеве (Украіна). Па адукацыі тэатральны актор. Кіраўнік менскага тэатру сатыры й гумару «Хрыстафор». Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г. Ня здолеў набраць патрэбнай колькасьці подпісаў. Інтэрнэт-старонка http://www.kryzhanovski.tripod.com.

Кудзінаў Уладзімер

Нарадзіўся 11 чэрвеня 1959 году ў сяле Танежыцы Слуцкага раёну. Па адукацыі фінансіст. Працаваў у падатковай інспэкцыі. У сьнежні 1992 г. узначаліў гандлёва-прамысловую фірму «Івацэвічы». Дэпутат ВС 13 скліканьня. У кастрычніку 1997 году арыштаваны па абвінавачаньні ў даваньні хабару службовай асобе. Адбыў турэмнае зьняволеньне. Чалец АГП. У 2001 г. быў даверанай асобай кандыдата ў прэзыдэнты Ўладзімера Ганчарыка.

Кучынскі Віктар

Нарадзіўся 2 ліпеня 1958 году. Па адукацыі вы­кладчык гісторыі і сацыяльна-палітычных дысцыплінаў. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня. Падчас выбарчай кампаніі 1994 г. агітаваў за Лукашэнку. Дырэктар Дэпартамэнту па гуманітарнай дапамозе ў адстаўцы.

Латыпаў Урал

Нарадзіўся 28 лютага 1951 году ў вёсцы Катаева Бакалінскага раёну (Башкартастан, Расія). Закончыў Казанскі ўнівэрсытэт (1973), Вышэйшыя курсы КДБ СССР у Менску (1974). Пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады прызначаны на пасаду памочніка прэзыдэнта па вонкавай палітыцы. Зь сьнежня 1998 г. — міністар замежных справаў, зь лістапада 2000 г. «дзяржаўны сакратар Рады бясьпекі Рэспублікі Беларусі — памочнік Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі па нацыянальнай бясьпецы». Адыграў ключавую ролю ў плянаваньні і правядзеньні выбарчай кампаніі Лукашэнкі ў 2001 годзе. Адразу пасьля выбараў прызначаны кіраўніком Адміністрацыі прэзыдэнта замест Міхаіла Мясьніковіча. Пасаду ж сакратара Рады бясьпекі заняў ура­джэнец Піншчыны Генадзь Нявыглас, які дагэтуль працаваў сьпярша намесьнікам старшыні Дзяржаўнага камітэту памежных войскаў, пасьля старшынём службы бясьпекі прэзыдэнта.

Леванеўскі Валер

Нарадзіўся ў 1963 годзе ў Горадні. Працаваў аўтасьлесарам, элек­траманцёрам, інжынэрам. У да­дзены момант індывідуальны прадпрымальнік. Быў чальцом АГП, уваходзіў у Палітсавет гэтай партыі, кіраваў гарадзенскай рэгіянальнай арганізацыяй. У 2000 годзе быў выключаны з АГП. Лідэр незарэгістраванага Беларускага прафсаюзу прадпрымальнікаў. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 году. На этапе збору подпісаў адмовіўся ад далейшай барацьбы. Інтэрнэт-старонка http://www.levonevski.net. Падчас прэзыдэнцкіх выбараў працавала старонка групы падтрымкі Леванеўскага, прысьвечаная беларускай палітыцы http://newbelarus.by.ru.

Лінг Сяргей

Нарадзіўся 7 траўня 1937 году ў г. Менску. Па адукацыі аграном. Да абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў міністрам эканомікі. У 1991—1996 гг. віцэ-прэм’ер. 18 лістапада 1996 году, пасьля адстаўкі прэм’ер-міністра Міхаіла Чыгіра, Лінг быў прызначаны прэм’ер-міністрам. 18 лютага 2000 г. пайшоў у адстаўку з гэтай пасады. 11 жніўня 2000 г. прызначаны сталым прадстаўніком Беларусі пры ААН.

Лукашэнка Аляксандар

Нарадзіўся 30 жніўня 1954 году ў мястэчку Копысь Аршанскага раёну ў няпоўнай сям’і. Прозьвішча « Лукашэнка» атрымаў ад дзеда — матчынага бацькі. Па першай адукацыі настаўнік гісторыі і грамада­знаўства, па другой — эканаміст аграпрамысловай вытворчасьці. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў дырэктарам саўгасу «Гарадзец» Шклоўскага раёну Магілёўскай вобласьці. Дэпутат ВС 12 скліканьня, старшыня Камісіі па барацьбе з карупцыяй (красавік 1993 г. — чэрвень 1994 г.). Пераможца першых (1994) і другіх (2001) прэзыдэнцкіх выбараў. Па афіцыйных зьвестках, на сёлетніх выбарах атрымаў пад­трымку 75% беларускіх выбарцаў. Афіцыйны сайт http://www.president.gov.by (расійская і ангельская мовы). Шмат цікавай інфармацыі пра Лукашэнку можна знайсьці на старонках http://www.compromat.ru/main/lukashenko/hist1.htm http://www.terra.es/personal2/monolith/belarus.htm , http://www.angelfire.com/ok4/incognito/ http://www.dereh.com/ , http://www.stopluka.org/ , http://www.lukaisill.f2s.com/ , http://www.lukashenko.com/ http://www.geocities.com/aglukashenko , http://tertiusstatus.narod.ru/1/pg1.htm http://meltingpot.fortunecity.com/kings/1092/luka.htm , http://members.nbci.com/BelCentrum/cartoon/index.htm http://czavo.org/barbie/ http://alexluka.chat.ru/ Найбліжэйшаму атачэньню Лукашэнкі прысьвечана старонка http://meltingpot.fortunecity.com/kings/1092/

Лябедзька Анатоль

Нарадзіўся 27 чэрвеня 1961 году ў вёсцы Трылес Стаўпецкага раёну. Працаваў трактарыстам у калгасе. У 1985 годзе атрымаў вышэйшую адукацыю па спэцыяльнасьці выкладчык гісторыі. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня. Падчас выбарчай кампаніі 1994 г. падтрымаў Лукашэнку, але неўзабаве расчараваўся ў ім. Уступіў у АГП, быў абраны намесьнікам старшыні гэтай партыі. 15 красавіка 2000 г. быў абраны старшынём АГП. Падчас выбараў 2001 г. быў даверанай асобай У. Ганчарыка.

Лявонаў Васіль

Нарадзіўся 16 красавіка 1938 году ў вёсцы Дубеец Касьцюковіцкага раёну. Атрымаў вышэйшую сельскагаспадарчую адукацыю. У 1983—1990 гг. — першы сакратар Магілёўскага абкаму КПБ. Пасьля здабыцьця Беларусяй незалежнасьці пры­значаны гандлёвым прадстаўніком Беларусі ў Нямеччыне. Дэпутат ВC 12 скліканьня. Міністар сельскай гаспадаркі і харчаваньня ўва ўрадзе Лукашэнкі. 11 лістапада 1997 году арыштаваны па абвінавачаньні ў фінансавых махлярствах і злоўжываньні службовым становішчам. 14 сту­дзеня 2000 году асуджаны на 4 гады турмы. 5 кастрычніка 2000 году вызвалены па амністыі. Кіраўнік аргкамітэту руху «За новую Беларусь». Узначальваў выбарчы штаб Уладзімера Ганчарыка.

Малафееў Анатоль

Нарадзіўся 14 траўня 1933 году ў г. Гомелі. Па адукацыі эканаміст. Апошні першы сакратар ЦК КПБ (1990—1991). Дэпутат ВС 13 скліканьня, намесьнік старшыні Камісіі па эканамічнай палітыцы і рэформах. Пасьля канстытуцыйнага перавароту 1996 году — старшыня Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі першага скліканьня.

Малумаў Юры

Нарадзіўся 26 студзеня 1957 году. Па першай адукацыі інжынэр-будаўнік, па другой — юрыст. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня. Падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. працаваў у выбарчым штабе Лукашэнкі. Быў абвінавачаны ў кватэрных махлярствах і вымушаны пакінуць вялікую палітыку.

Мальцаў Леанід

Нарадзіўся 29 жніўня 1949 году ў вёсцы Вецянееўка Слонімскага раёну. Кадравы вайсковец. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці вучыўся ў Ваеннай акадэміі Генэральнага штабу Ўзброеных Сілаў у Маскве. У 1995—1996 гг. міністар абароны. Адхілены з пасады за зьяўленьне ў публічным месцы ў нецьвярозым выглядзе. 28 сакавіка 2001 году зноў прызначаны міністрам абароны.

Марыніч Міхаіл

Нарадзіўся 13 студзеня 1940 году ў вёсцы Старыя Галоўчыцы Петрыкаўскага раёну. Па першай адукацыі інжынэр-будаўнік, а па другой — пера­кладнік з ангельскай мовы. Дэпутат ВС 12 скліканьня. У 1994 годзе прызначаны паслом у Чэхіі, Вугоршчыне і Славаччыне. У тым жа годзе быў пераведзены на пасаду міністра замежных эканамічных сувязяў. З 1999 году пасол Беларусі ў Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 году, адмовіўся ад барацьбы на этапе збору подпісаў. Быў даверанай асобай Уладзімера Ганчарыка. Паводле некаторых зьвестак, пастанова аб зьняцьці кандыдатуры Марыніча быўа прынятая на адным з паседжаньняў Рады бясьпекі. Афіцыйны сайт http://www.marinich.org.

Мацкевіч Уладзімер

Нарадзіўся 1 сакавіка 1947 году ў мястэчку Марына Горка Пухавіцкага раёну. Па адукацыі інжынэр-тэхноляг. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў у органах КДБ. З 20 сьнежня 1995 г. — старшыня КДБ. 27 лістапада 2000 году быў адпраўлены ў адстаўку з гэтай пасады. У дадзены момант — пасол Беларусі ў Югаславіі.

Машэрава Наталя

Нарадзілася ў 1945 годзе. Дачка былога першага сакратара КПБ Пятра Машэрава, які загінуў у аўтакатастрофе 4 кастрычніка 1980 г. Па адукацыі філёляг. Балятавалася ў ВС 13 скліканьня, прайграла лідэру камуністаў Васілю Новікаву. Увосень 2000 г. на выбарах у ніжнюю палату лукашэнкаўскага парлямэнту перамагла Міхаіла Чыгіра. ­Удзельнічала ў выбарчай кампаніі 2001 г., адмовілася ад барацьбы на этапе збору подпісаў. Паводле некаторых зьвестак, пастанова аб зьняцьці кандыдатуры Машэравай была прынятая на адным з пасе­джаньняў Рады бясьпекі. Інтэрнэт-старонка http://www.masherova.com.

Мясьніковіч Міхаіл

Нарадзіўся 6 траўня 1950 году ў вёсцы Новы Сноў Нясьвіскага раёну. Па адукацыі інжынэр. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці займаў пасаду першага намесьніка Старшыні Савету міністраў. Пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады прызначаны намесьнікам прэм’ер-міністра. З кастрычніка 1995 г. — кіраўнік Адміністрацыі прэзыдэнта. Адразу пасьля выбараў пайшоў у адстаўку, быў прызначаны памочнікам Лукашэнкі ў асаблівых даручэньнях.

Навасяд Уладзімер

Нарадзіўся 12 красавіка 1968 году ў г. Кіеве (Украіна). Па адукацыі выкладчык гісторыі. Дэпутат ВС 13 скліканьня, намесьнік старшыні Камісіі па дзяржаўным будаўніцтве і самакіраваньні. Да 2000 г. чалец Палітсавету АГП, у 1995—1997 гг. старшыня АГП г. Магілёва. У лістападзе 1996 году адклікаў свой подпіс пад зваротам дэпутатаў у Канстытуцыйны Суд для пачатку працэдуры імпічмэнту Лукашэнку, фактычна паспрыяўшы канстытуцыйнаму перавароту. У 2000 годзе абраны дэпутатам ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту.

Навумаў Уладзімер

Нарадзіўся ў 1956 годзе ў г. Смаленску (Расія). Кадравы работнік МУС. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці — камандзір атраду спэцыяльнага прызначэньня МУС «Алмаз». 20 студзеня 1999 г. быў прызначаны начальнікам службы бясьпекі прэзыдэнта, з 25 верасьня 2000 г. міністар унутраных справаў.

Нісьцюк Уладзімер

Нарадзіўся ў 1950 году ў г. Багародзку (Расія). Закончыў Новасібірскую вышэйшую вайсковую палітычную агульнавайсковую вучэльню (1972). Нейкі час працаваў камісарам Берасьцейскай крэпасьці. Падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году працаваў у выбарчым штабе Лукашэнкі, быў яго прэс-сакратаром. Пасьля перамогі Лукашэнкі быў прызначаны начальнікам упраўленьня кантролю органаў выканаўчай улады. Дэпутат ВС 13 скліканьня. У 1996 годзе перайшоў у апазыцыю Лукашэнку. Чалец Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі «Народная Грамада» (сакратар ЦК). На выбарах 2001 г. — давераная асоба У. Ганчарыка.

Новікаў Васіль

Нарадзіўся 21 лютага 1946 году ў вёсцы Ламачына Аршанскага раёну. Па адукацыі філёзаф. У гады існаваньня СССР быў камуністычным функцыянэрам сярэдняга ўзроўню. У 1994 г. узяў удзел у прэзыдэнцкіх выбарах, заняў апошняе месца. Дэпутат ВС 13 скліканьня (на выбарах перамог Н. Машэраву). У 1998 годзе прызначаны дарадцам амбасады Рэспублікі Беларусі ў Рэспубліцы Малдове. Пэўны час меў пасаду сакратара ЦК Партыі каму­ністаў беларускай.

Пазьняк Зянон

Нарадзіўся 24 красавіка 1944 году ў мястэчку Суботнікі Івейскага раёну. Па адукацыі тэатразнаўца. З канца 80-х і да сярэдзіны 90‑х лідэр беларускага нацыянальна-вызвольнага руху. Дэпутат ВС 12 скліканьня. Старшыня БНФ «Адраджэньне» (з 1989) і партыі БНФ (з 1993). Удзельнічаў у прэзыдэнцкіх выбарах 1994 г., заняў 3 месца. У красавіку 1996 г. выехаў зь Беларусі, баючыся за сваё жыцьцё. Лідэр Кансэрватыўна-хрысьціянскай партыі БНФ.

Палевікова Валянціна

Нарадзілася ў 1950 годзе ў г. Любань. Па спэцыяльнасьці інжынэр. З 1992 г. функцыянэр Фэдэрацыі прафсаюзаў беларускай. Старшыня Беларускай партыі жанчын «Надзея». Падчас выбарчай кампаніі 2001 г. была актывісткай выбарчага штабу Ўладзімера Ганчарыка. Біяграфія на ангельскай мове месьціцца на старонцы http://valentina.virtualave.net/personal/cv.htm. Шмат цікавых зьвестак на старонцы http://www.polevikov.com/family/Valentina/.

Папоў Вадзім

Нарадзіўся ў 1940 годзе ў г. Дзямідава (Расія). У 1971 г. закончыў Беларускі інстытут мэханізацыі сельскай гаспадаркі, а ў 1984 г. — Менскую вышэйшую партыйную школу. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў першым сакратаром Магілёўскага абкаму КПБ. У 1999—2000 гг. першы намесьнік міністра, міністар сельскай гаспадаркі і харчаваньня. 21 лістапада 2000 г. абраны старшынём Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі II скліканьня — ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту.

Пашкевіч Іван

Нарадзіўся 11 траўня 1955 году ў вёсцы Беражное (Бор-Дубянец) Столінскага раёну. Па адукацыі журналіст. У 1997 прызначаны намесьнікам кіраўніком Адміністрацыі прэзыдэнта. Дэпутат ВС 13 скліканьня. Да кастрычніка 1996 г. чалец Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі, быў выключаны за калябарацыю з рэжымам. У 2000 годзе абраны дэпутатам ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту. Падчас прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 2001 г. працаваў у выбарчым штабе Марыніча.

Посахаў Сяргей

Нарадзіўся 29 лістапада 1944 году ў г. Іркуцку (Расія). Кадравы вайсковец. Падчас выбарчай кампаніі 1994 г. далучыўся да выбарчага штабу Лукашэнкі. Пасьля яго перамогі прызначаны памочнікам прэзыдэнта Беларусі ў палітычных пытаньнях і па сумя­шчальніцтве прадстаўніком Беларусі ў органах СНД. Пасьля выбараў быў ад­праўлены ў адстаўку.

Пракаповіч Пётра

Нарадзіўся 3 лістапада 1942 году. Па адукацыі інжынэр-будаўнік. Дэпутат ВС 12 скліканьня. Працаваў намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта, першым намесьнікам прэм’ер-міністра. З 1998 г. старшыня праўленьня Нацыянальнага банку.

Саньнікаў Андрэй

Нарадзіўся ў 1954 годзе ў г. Менску. Па адукацыі перакладнік. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў у апараце Міністэрства замежных справаў. Намесьнік міністра замежных справаў (1995—1996). У лістападзе 1996 году сышоў у адстаўку. У да­дзены момант каардынатар грамадзкай ініцыятывы «Хартыя’97» па міжнародных сувязях.

Сасноў Аляксандар

Нарадзіўся 14 жніўня 1947 году ў г. Гомелі. Па адукацыі эканаміст. Дэпутат ВС 12 скліканьня. З 1994 году — міністар працы ўва ўрадзе М. Чыгіра (да 1996). Чалец АГП. У дадзены момант экспэрт, намесьнік дырэктара Незалежнага інстытуту сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў (НІСЭПД) (http://www.iiseps.by).

Севярынец Павал

Нарадзіўся 30 сьнежня 1976 году ў г. Воршы. Па адукацыі географ. У 1996 годзе ўступіў у БНФ «Адраджэньне». З лютага 1997 г. старшыня маладзёвай фракцыі БНФ у Менску. Сустаршыня (1997), старшыня (1999) «Маладога фронту» — маладзёвага крыла БНФ (інтэрнэт-старонка http://mfront.hypermart.net/). Намесьнік старшыні БНФ. У 1998 г. правёў два месяцы ў турэмным зьняволеньні пасьля буйной акцыі пратэсту, наладжанай беларускай апазыцыяй.

Сівакоў Юры

Нарадзіўся 5 жніўня 1946 году на Сахаліне (Расія). Кадравы вайсковец. Пасьля перамогі Лукашэнкі на выбарах 1994 г. быў пры­значаны начальнікам аддзелу апэратыўнага рэагаваньня Дзяржаўнага сакратарыяту Рады бясьпекі. 30 сьнежня 1996 году прызначаны намесьнікам міністра ўнутраных справаў — камандуючым унутранымі войскамі. 9 лютага 1999 году прызначаны міністрам унутраных справаў. Неўзабаве пайшоў у адстаўку. На момант выбарчай кампаніі працаваў у Адміністрацыі прэзыдэнта. Адразу пасьля выбараў адпраўлены ў адстаўку.

Сініцын Леанід

Нарадзіўся 28 ліпеня 1954 году ў Полацку. Па адукацыі інжынэр-будаўнік. З 1987 году ў апараце Магілёўскага абкаму КПБ на паса­дзе інструктара. Дэпутат ВС 12 скліканьня. Падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. — каардынатар выбарчага штабу Лукашэнкі. Пасьля яго перамогі зь ліпеня 1994 па кастрычнік 1995 году быў кіраўніком Адміністрацыі прэзыдэнта. З кастрычніка 1995 па 6 жніўня 1996 году працаваў намесьнікам прэм’ер-міністра. Пасьля сваёй адстаўкі намесьнік генэральнага дырэктара Фэдэральнай фінансава-прамысловай групы (Расія) і па сумяшчальніцтве дарадца расійскіх банкаў («ІнтэрТЭКбанк», «Банк высокіх тэхналёгій»). Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г., адмовіўся ад далейшай барацьбы на этапе збору подпісаў. Паводле некаторых зьвестак, пастанова аб зьняцьці кандыдатуры Сініцына была прынятая на адным з паседжаньняў Рады бясьпекі. Старонка ў інтэрнэце http://www.sinitsyn.com.

Сіўчык Вячаслаў

Нарадзіўся 18 сьнежня 1962 году ў г. Менску. Па адукацыі геоляг. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў геолягам у «Беларусьгеалёгіі». У 1995—1998 гг. адказны сакратар управы БНФ, пасьля сакратар управы БНФ, старшыня камісіі Сойму БНФ па сувязях з рабочым рухам. 30 кастрычніка 1999 г. быў абраны намесьнікам старшыні БНФ «Адраджэньне» і Партыі БНФ.

Старавойтаў Васіль

Нарадзіўся 13 чэрвеня 1924 году ў вёсцы Барок Бялыніцкага раёну. З 1968 г. і да арышту 11 лістапада 1997 г. па абвінавачаньні ў злачыннай змове з мэтай зьдзяйсьненьня крадзяжу ў асабліва буйных памерах — старшыня калгасу «Расьсьвет» (цяпер Акцыянэрнае таварыства Аграпрамысловае аб’яднаньне «Расьсьвет») Кіраўскага раёна. Некалькі гадоў правёў у зьняволеньні. У дадзены момант знаходзіцца ў апазыцыі да рэжыму.

Статкевіч Мікалай

Нарадзіўся 12 жніўня 1956 году ў вёсцы Лядно Слуцкага раёну. Па адукацыі вайсковы інжынэр у радыёэлектроніцы. На момант здабыцьця Беларусяй незалежнасьці працаваў выкладчыкам у МВІЗРВ. У сакавіку 1991 г. уступіў у Беларускую Сацыял-Дэмакратычную Грамаду (БСДГ). У 1996 г. пасьля аб’яднаўчага зьезду БСДГ і Партыі народнай згоды абраны старшынём ЦК аб’яднанай партыі Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная Грамада). У 1998 г. абраны старшынём БСДП. У 2000 г. пераабраны старшынём БСДП (НГ).

Сянько Ўладзімер

Нарадзіўся 5 жніўня 1946 году ў вёсцы Вішкавічы Віцебскай вобласьці. Прафэсійны дыплямат. З 1991 г. да 1992 г. — намесьнік міністра замежных справаў, з 1992 г. да 1994 г. пасол Беларусі ў Польшчы, пасьля пасол Беларусі ў Вялікабрытаніі. З 1994 г. да 1997 г. міністар замежных справаў. З 1997 г. пасол Беларусі ў Францыі.

Таразевіч Георгі

Нарадзіўся 17 ліпеня 1937 году ў вёсцы Слабада Мядзельскага раёну. Па адукацыі інжынэр. Займаў вялікія намэнлятурныя пасады — старшыня Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету БССР, намесьнік старшыні Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету СССР (1985—1989), чалец ЦК КПБ (1974—1991), кандыдат у чальцы ЦК КПСС. У 1983 г. першы сакратар Менскага гаркаму КПБ. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці ўзначальваў Камітэт па геадэзіі пры Савеце міністраў Рэспублікі Беларусі. З 1995 г. у апазыцыі. Адзін з сустаршыняў ЦК Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі (Народная Грамада).

Тозік Анатоль

Нарадзіўся 13 сакавіка 1949 году ў Гомельскай вобласьці. Па адукацыі гісторык. З 1979 г. у органах КДБ. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў у Інстытуце нацыянальнай бясьпекі Рэспублікі Беларусі (былыя Вышэйшыя курсы КДБ СССР). Займаў пасаду першага намесьніка дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі. У ліпені 2000 г. прызначаны старшынём Камітэту дзяржаўнага кантролю.

Трусаў Алег

Нарадзіўся 7 жніўня 1954 году ў г. Амсьціславе. Па адукацыі гісторык. Дэпутат ВС 12 скліканьня (намесьнік старшыні Камісіі па адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны). Чалец Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады (з 1991), намесьнік (1991), старшыня Цэнтральнай Рады БСДГ (1992—1995). У дадзены момант адзін зь лідэраў БНФ.

Хадыка Юры

Нарадзіўся 23 чэрвеня 1938 году ў г. Менску. Па адукацыі фізык. З 1989 г. і да сёньняшняга часу намесьнік старшыні БНФ. У 1996 г. некалькі месяцаў правёў у турме за ўдзел у шэсьці «Чарнобыльскі шлях‑96». Падчас выбараў 2001 г. — давераная асоба У. Ганчарыка.

Хвастоў Міхаіл

Нарадзіўся 27 чэрвеня 1949 году ў вёсцы Казлоўшчына Пастаўскага раёну. У 1975 г. закончыў Менскі дзяржаўны пэдагагічны інстытут замежных моваў, у 1989 г. — Беларускі дзяржаўны ўнівэрсытэт. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў першым сакратаром Сталага прадстаўніцтва Рэспублікі Беларусі пры ААН. У 1997—2000 гг. — пасол Беларусі ў Канадзе. 11 жніўня 2000 г. прызначаны памочнікам прэзыдэнта. 27 лістапада 2000 г. заняў пасаду міністра замежных справаў.

Ціхіня Валер

Нарадзіўся 1 кастрычніка 1940 году ў мястэчку Капаткевічы Петрыкаўскага раёну. Па адукацыі юрыст. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці — сакратар ЦК КПБ. Дэпутат ВС 12 скліканьня. Адзіны дэпутат парлямэнту, які прагаласаваў супраць Віскулёўскіх 1991 г. пагадненьняў аб дэмантажы СССР. Намесьнік Старшыні (1994), Старшыня (1995—1996) Канстытуцыйнага Суду. Падчас канстытуцыйнага крызысу восені 1996 г. быў фактычна адхілены з сваёй пасады.

Ціцянкоў Іван

Нарадзіўся 5 лістапада 1953 году ў вёсцы Клеевічы Касьцюковіцкага раёну. Па адукацыі заатэхнік. Дэпутат ВС 12 скліканьня (сакратар Камісіі па праблемах Чарнобыльскай катастрофы). Падтрымаў Лукашэнку на выбарах 1994 г. З жніўня 1994 г. кіраўнік справаў прэзыдэнта. У 1999 г. быў адпраўлены ў адстаўку, працаваў у Расіі ў структурах кампаніі «Ітэра». У 2001 г. быў аўтарам некалькіх інтэрвію, у якіх крытыкаваў сучасны беларускі рэжым.

Цярэшчанка Віктар

Нарадзіўся 30 студзеня 1950 году ў вёсцы Дуброўка Краснапольскага раёну. Працаваў сьлесарам, фрэзэроўшчыкам, інжынэрам. Закончыў экстэрнам эканамічны факультэт Гомельскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. У 1992 г. прызначаны генэральным дырэктарам СП «Міжнародны інстытут мэнэджмэнту» (МІМ-Беларусь). Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 1994 г., ня быў зарэгістраваны кандыдатам. Дэпутат ВС 13 скліканьня (чалец сталай Камісіі па адукацыі, навуцы і культуры). Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г. Адмовіўся ад далейшай барацьбы на этапе збору подпісаў. Афіцыйны сайт http://www.tereshchenko.by.

Чыгір Міхаіл

Нарадзіўся 24 траўня 1948 году ў вёсцы Вусава Капыльскага раёну. Па адукацыі фінансіст. Перад прызначэньнем у 1994 г. на пасаду прэм’ер-міністра працаваў старшынём праўленьня «Белаграпрамбанку». Напярэдадні рэфэрэндуму 1996 г.самахоць пайшоў у адстаўку. Працаваў у Маскве кіраўніком расійскага прадстаўніцтва канцэрну «GЕА». Вярнуўся ў Менск для ўдзелу ў «альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбарах» 16 траўня 1999 г. Быў арыштаваны, паўгоду правёў у турме. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г. Адмовіўся ад далейшай барацьбы на этапе збору подпісаў. Быў даверанай асобай Уладзімера Ганчарыка. Шмат інфармацыі пра Чыгіра на ангельскай мове зьме­шчана на старонцы http://www.ilhr.org/belarus/chigirversion.htm, па-беларуску і расійску на старонцы http://chyhir.cjb.net/. Афіцыйны сайт http://www.chigir.org.

Шарэцкі Сямён

Нарадзіўся 23 верасьня 1936 году ў вёсцы Лаўрушава Наваградз­кага раёну. Мае аграрную адукацыю. На момант абвяшчэньня незалежнасьці Беларусі — старшыня калгасу «Чырвоны Сьцяг» Валожынскага раёну. У 1993 г. прызначаны дарадцам прэм’ера Кебіча. У 1994 г. ачоліў Аграрную партыю Беларусі. Дэпутат ВС 13 скліканьня, Старшыня ВС 13 скліканьня з студзеня 1996 г. З ліпеня 1999 г. жыў у Вільні (Летува). У дадзены момант — на эміграцыі ў ЗША. Бія­графія на ангельскай мове месьціцца на старонцы http://www.belarus.net/parliame/sharetsk.htm.

Шлындзікаў Васіль

Нарадзіўся ў 1947 годзе ў Гомельскай вобласьці. Старшыня Грамадзянскай партыі Беларусі, пасьля яе аб’яднаньня з Аб’яднанай Дэмакратычнай партыяй Беларусі — намесьнік старшыні Нацыянальнага камітэту новаўзьніклай АГП. Дэпутат ВС 13 скліканьня (старшыня Камісіі па эканамічнай палітыцы і рэформах). Падчас выбараў 2001 г. — куратар выбарчае кампаніі У. Ганчарыка ў г. Менску.

Шэйман Віктар

Нарадзіўся 26 траўня 1958 году ў Гарадзенскай вобл. Кадравы вайсковец. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці быў маёрам, начальнікам штаба Берасьцейскай дэсантна-штурмавой брыгады. Дэпутат ВС 12 скліканьня. Падчас прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. падтрымаў Лукашэнку. Пасьля яго перамогі — памочнік Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ў пытаньнях абароны і бясьпекі, дзяржаўны сакратар Рады бясьпекі. 27 лістапада 2000 г. адхілены ад пасады дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі і прызначаны Генэральным пракурорам.

Шушкевіч Станіслаў

Нарадзіўся 15 сьнежня 1934 году ў г. Менску. Па адукацыі фізык. У 1960—1961 гг., працуючы старшым інжынэрам на Менскім радыёзаводзе, навучаў расійскай мове Лі Гарві Освальда. Дэпутат ВС 12 і 13 скліканьня, першы намесьнік Старшыні ВС, з восені 1991 г. Старшыня ВС (1991—1994). У прэзыдэнцкіх выбарах 1994 г. заняў чацьвертае месца. Старшыня Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады. Біяграфія на ангельскай мове месьціцца на старонцы http://www.belarus.net/parliame/shushkev/shushkev.htm.

Шчукін Валер

Нарадзіўся 22 сакавіка 1942 году ў г. Уладзівастоку (Расія). Па адукацыі карабельны інжынэр-мэханік. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці працаваў машыністам крана-трубаўкладніка. Дэпутат ВС 13 скліканьня, сакратар Камісіі па нацыянальнай бясьпецы, абароне і барацьбе з злачыннасьцю. Да 1998 г. чалец ПКБ. У 2001 г. правёў 3 месяцы ў зьняволеньні за антыпрэзыдэнцкую дзейнасьць. Біяграфія на ангельскай мове месьціцца на старонцы http://www.belarus.net/parliame/schukin/index.htm.

Шыдлоўскі Аляксей

Нарадзіўся ў 1979 годзе ў г. Стоўпцы. Вучыўся на факультэце журналістыкі БДУ. Арыштаваны 25 жніўня 1997 году за антыпрэзыдэнцкія графіці. Правёў 1,5 году ў турмах. У дадзены момант актывіст маладзёвага апазыцыйнага руху «Зубр».

Янчэўскі Ўсевалад

Нарадзіўся 22 красавіка 1976 году ў г. Барысаве. Па адукацыі юрыст. Быў чальцом партыі Славянскі Сабор «Белая Русь». Да 2001 г. кіраўнік праўрадавага Беларускага патрыятычнага саюзу моладзі (БПСМ; інтэрнэт-старонка http://bpsm.by). У да­дзены момант дэпутат ніжняй палаты лукашэнкаўскага парлямэнту.

Ярашук Аляксандар

Нарадзіўся 16 лістапада 1951 году ў вёсцы Ўнучкі Камянецкага раёну. Па першай адукацыі навуковец-аграном, па другой — палітоляг і сацыёляг. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці загадчык аддзелу аграрнай палітыкі ЦК КПБ. З 1999 г. і па сёньняшні дзень узначальвае рэспубліканскі камітэт Беларускага прафсаюзу працаўнікоў аграпрамысловага комплексу. Удзельнічаў у выбарчай кампаніі 2001 г. Адмовіўся ад далейшай барацьбы на этапе збору подпісаў. Быў даверанай асобай Уладзімера Ганчарыка. Біяграфія Ярашука на нямецкай мове была зьмешчана на старонцы http://www.belarusnews.de/news_de/2001/akten/985160868.shtml.

Ярмошын Уладзімер

Нарадзіўся 26 кастрычніка 1942 году ў г. Пронску (Расія). Па адукацыі інжынэр-мэханік. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці — намесьнік старшыні Менскага гарвыканкаму, старшыня камітэту па жыльлёвай гаспадарцы і энэргетыцы. З 1995 г. старшыня Менскага гарвыканкаму. 18 лютага 2000 г. прызначаны прэм’ер-міністрам. На гэтай пасадзе працаваў да 09.09.2001 году.

Ярмошына Лідзія

Нарадзілася 29 студзеня 1953 году ў г. Слуцку. Па адукацыі юрыст. На момант абвяшчэньня Беларусяй незалежнасьці кіраўнік юрыдычнай службы Бабруйскага гарвыканкаму. З 1996 г. старшыня Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў. На гэтай пасадзе традыцыйна выяўляе поўную ляяльнасьць рэжыму.

Пасьлямова

Прэзыдэнцкія выбары выклікалі вялікае напружаньне і ўзрушэньне ў беларускіх масах. Цягам летніх месяцаў наконт іх вынікаў выказваліся самыя незвычайныя прагнозы. У дзеяньне былі прыведзеныя агромністыя людзкія і матэрыяльныя рэсурсы. У нейкі момант здалося, што 9 верасьня мы станем сьведкамі сьмяротнай сутычкі дзьвюх найважнейшых у краіне сілаў — сыстэмы ўлады і сыстэмы апазыцыі. Значэньне гэтай даты дружна падкрэсьлілі абодва палітычныя антаганісты. Дзейны прызыдэнт Лукашэнка — словамі «...прэзыдэнцкія выбары — больш чым выбраньне таго ці іншага палітыка. Гэта — вызначэньне лёсу дзяржавы». Адзіны кандыдат дэмакратычных сілаў Уладзімер Ганчарык — параўнаньнем саміх выбараў зь бітвай паміж Дабром і Злом.

Аднак пасьля выбараў здаецца, што маштаб гэтай падзеі быў моцна завышаны. Для лукашэнкаўцаў яна стала нагодай для яшчэ адной дэманстрацыі свайго палітычнага, адміністрацыйнага, ідэалягічнага і інш. патэнцыялу, для дэмакратычных сілаў — спробай павялічыць сваю грамадзкую вагу, утрываліць свае пазыцыі, стварыць надзейны падмурак для будучай барацьбы. Мы дапушчаем, што пасьля цьвярозай ацэнкі бягучага палітычнага моманту стратэгамі дэмакратычных сілаў ужо ня ставілася заданьне перамагчы за любы кошт. Яго заступіла ўсьведамленьне неабходнасьці дасягнуць «пазыцыйнай выгады», г. зн. павялічыць сацыяльны засяг апазыцыі і праверыць дзеяздольнасьць яе цэнтральных і рэгіянальных структур ува ўмовах прэсынгу з боку дзяржавы. Вялікай перамогай апазыцыі ўяўляецца сам факт, што Ўладзімер Ганчарык з кіраўніка арганізацыі, якая яшчэ год таму de facto ішла на кампраміс з лукашэнкаўскай дзяржавай, стаў бескампрамісным апазыцыйным лідэрам, які ўжо ня мае шляху назад.

Выбарчая кампанія пакіне пазытыўны сьлед у калектыўнай памяці беларусаў. Як адна зь нячастых падзеяў агульнанацыянальнае цікавасьці, яна вастрынёй сюжэту прыцягнула да сябе ўвагу ўсіх пластоў грамадзтва. І хоць яно ў каторы раз аказалася падзеленым ня проста сьветапоглядна, а культурна, тое, што беларускія грамадзяне некалькі месяцаў цалкам былі захоплены пэрыпэтыямі айчыннай палітыкі, нашмат важнейшае.

Прэзыдэнцкія выбары прывучаюць людзей быць грамадзянамі ўласнай дзяржавы і тым самым фармуюць незалежніцкія настроі ў масах. Выбары канструююць рэальную палітычную гісторыю Беларусі і ствараюць неацэнны гарызонт досьведу, да якога будуць рэгулярна зьвяртацца ў далейшым.

Мінецца яшчэ крыху часу, і савецкая эпоха будзе на масавым узроўні ўспрымацца ўсяго толькі як перадгісторыя незалежнай Беларусі.

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ПРАБЛЕМА НА ВЫБАРАХ

Выбарчая кампанія стала яшчэ адным сьведчаньнем таго, што незалежнасьць і дзяржаўны сувэрэнітэт для бальшыні беларусаў — катэгорыя не культурная, а палітычная, што яны зьвязваюцца з рэалізацыяй палітычных, а не культурных правоў нацыі. Тыя палітычныя сілы, якія рабілі акцэнт на рэалізацыі культурных правоў, у 90-х гадах апыналіся ў меншыні. Акурат таму нацыянальная праблема аказалася на гэтых выбарах на другім пляне.

Увага да нацыянальных сымбаляў была прытупленая як у лягеры лукашэнкаўцаў (што й ня дзіўна), так і ў лягеры дэмакратычных сілаў. Патлумачыць гэта можна прагматычным чыньнікам — сёлета галоўнае спаборніцтва паміж дзьвюма найбольш уплывовымі ў краіне палітычнымі сіламі разгарнулася за тую частку электарату, якая да апошняга не магла вызначыцца з сваім выбарам. Паводле розных падлікаў, гэтая частка складае каля 30 % ад усіх беларускіх выбарцаў. Яе аснова — расійскамоўныя, схільныя да навеяных культурнымі рэаліямі фрустрацый людзі, у якіх нацыянальныя сымбалі Беларусі так і не здабылі прызнаньня.

Ігнараваньне апазыцыяй нацыянальнае праблемы было значнай перамогай лукашэнкаўцаў: барацьба ішла на іхным полі і паводле іхнага сцэнару.

СЫСТЭМА АПАЗЫЦЫІ НА ВЫХАДЗЕ З ВЫБАРАЎ

Напярэдадні выбараў правацэнтрысцкая апазыцыя не змагла знайсьці поўнага паразуменьня з Захадам у абліччы Кансультацыйна-назіральнае групы АБСЭ ў Менску, рэгулярна разыходзячыся зь ёю ў стратэгічных і тактычных пытаньнях.

Адначасна выбары не прывялі да ўзбуйненьня беларускіх палітычных сілаў. Апазыцыя застаецца атамізаванаю, а «самотныя палітыкі» па-ранейшаму маюць, прынамсі, ня меншую палітычную вагу, чым лідэры партый. У пэўныя моманты перадвыбарнай гонкі партыйныя лідэры дэманстравалі больш зацікаўленасьці ў выжываньні сваіх партыйных структураў пасьля выбараў, чым у дасягненьні тактычных і стратэгічных мэтаў на гэтым этапе.

Пазытыўны вынік выбараў — далейшае самаакрэсьленьне «левага» і «правага» блёку дэмакратычных сілаў.

ЧАМУ ГАНЧАРЫК?

І Ганчарык, і Домаш сваім зьяўленьнем на палітычнай сцэне былі абавязаны структурам беларускага трэцяга сэктару. Толькі Ганчарык быў кандыдатам ад «савецкага» трэцяга сэктару, які ў агульных рысах сфармаваўся пры канцы існаваньня СССР і адносна пасьпяхова прыстасаваўся да ўмоваў незалежнай Беларусі, а Домаш — ад «новага» трэцяга сэктару, які ўзьнік пасьля лістападаўскага канстытуцыйнага перавароту 1996 г. Гэтае адрозьненьне тлумачыць і памяркоўнасьць пазыцый Ганчарыка, і большую колькасьць подпісаў у сваю падтрымку, сабраную Домашам.

Новы «трэці сэктар» болей а болей робіцца рэзэрвуарам чыстай апазыцыйнасьці, бо абсарбуе людзей, якія з тых ці іншых прычын адмаўляюцца ад супрацоўніцтва зь беларускім рэжымам. З гэтым, дарэчы, зьвязана адна далекасяжная слабасьць беларускага рэжыму. Пры дэмакратычным грамадзкім ладзе кіраўніцтва дзяржавы імкнецца па магчымасьці не выключаць сацыяльна рэлевантных індывідаў з працэсу рэпрадукцыі ўсяго грамадзтва. Тым часам за сем гадоў лукашэнкаўскага кіраваньня тысячы адукаваных, ахвотных працаваць для дабра дзяржавы кадраў аказаліся папросту лішнімі для сфармаванай канструкцыі ўлады. Большая частка іх, ня маючы іншага выйсьця, знайшла прытулак у інстытуцыях «новага трэцяга сэктару».

У сваю чаргу, адток «палітычна нядобранадзейных» ува ўстановы «новага трэцяга сэктару» не вястуе нічога добрага і тым структурам, якія пэрсаніфікуе Ўладзімер Ганчарык. Будучы за савецкім часам зародкамі грамадзянскай супольнасьці пры аўтарытарнай палітычнай сыстэме, яны ня далі рады ажыцьцявіць глыбокую трансфармацыю за дзесяць гадоў беларускай незалежнасьці. Таму яны ў многіх праявах функцыянуюць ня як рэальныя, а як сымбалічныя сацыяльныя інстытуты.

Парадаксальна, але з гледзішча пэрспэктывы перамога лукашэнкаўскага рэжыму над прафсаюзнай імпэрыяй Ганчарыка будзе азначаць не падрыў жыцьцядзейнасьці дэмакратычных сілаў, а хутчэй прымусовую санацыю дэмакратычнага лягеру ад яго нежыцьцяздольных структурных элемэнтаў^[148].

Пры гэтым асабісты палітычны лёс Уладзімера Ганчарыка можа скласьціся інакш, чым у Міхаіла Чыгіра або Зянона Пазьняка. Бо апошнім толькі цуд дапаможа застацца на першых ролях на беларускай палітычнай сцэне. У сваю чаргу, зьняцьцё Сямёна Домаша зь перадвыбарнай гонкі ў пэўнай ступені вывела з-пад удару структуры «новага трэцяга сэктару», які дагэтуль знаходзіцца ў фазе станаўленьня і ня быў цалкам гатовы да змаганьня.

Выбар кандыдатуры Ўладзімера Ганчарыка ў якасьці адзінага кандыдата ад апазыцыі можна тлумачыць меркаваньнямі ня толькі «перадвыбарнага», але і «пасьлявыбарнага» характару. Можна зь вялікай доляй пэўнасьці сьцьвярджаць, што пасьля перамогі беларускі рэжым захоча паквітацца зь «мяцежнай» Фэдэрацыяй прафсаюзаў беларускай і яе вышэйшым кіраўніцтвам. Але інстытуцыйны канфлікт паміж сыстэмай улады і інтэгральным элемэнтам грамадзянскай супольнасьці, якім зьяўляюцца прафсаюзы, не абяцае быць лёгкім, а перамога лукашэнкаўцаў — беззасьцярожнай. У кожным разе, пры такім сцэнары разьвіцьця падзеяў адказнасьць за дэстабілізацыю палітычнай сытуацыі ў Беларусі ўскладзецца на рэжым.

ГАЙДУКЕВІЧ

Постаць гэтага «кандыдата ад трэцяй сілы» найбольш яскрава сьведчыць пра наяўны ўва ўладаў патэнцыял для маніпуляцыі грамадзкай думкай. Былі ў лягеры Лукашэнкі і іншыя псэўдакандыдаты, якіх адсеялі па дарозе. Гайдукевіч жа, за якім стаіць шэры бізнэс і крыміналізаваныя структуры, дайшоў да выбараў, каб аказаць пасільную падтрымку Лукашэнку на апошнім этапе кампаніі. Ні Машэрава, ні Сініцын, ні Марыніч такога посьпеху дабіцца ня здолелі. А Гайдукевіч дабіўся, бо зьяўленьне яго прозьвішча ў выбарчых бюлетэнях выглядала найбольш праўдападобна (ЛДПБ самая шматлікая партыя ў Беларусі — мае каля 20 тысяч сяброў у сваім складзе).

Фактычна, вынікі збору подпісаў за кандыдатаў паказалі, што ў краіне ёсьць чатыры рэальныя палітычныя сілы. Тры зь іх досыць стабільныя: посткаляніяльны адміністрацыйна-гаспадарчы апарат, стаўленік клянаў якога — Лукашэнка (395 тыс. подпісаў), незалежнае беларускае грамадзтва (Домаш, 161 тыс. подпісаў), шэры бізнэс, цесна зьвязаны з карумпаванай часткай дзяржаўнага апарату (Гайдукевіч, 136 тыс. подпісаў). Чацьвертая ж — гэта ўтвораны бягучай кан’юнктурай хісткаваты альянс расчараванай у палітыцы Лукашэнкі намэнклятуры, прыватнага бізнэсу, «старога трэцяга сэктару», а таксама той часткі дзяржаўных службоўцаў, інтарэсы якіх палітыка Лукашэнкі ставіла пад пагрозу. Уладзімер Ганчарык сабраў 123 тыс., але цяжка прадказаць доўгатрываласьць гэтага палітычнага хаўрусу.

МАБІЛІЗАЦЫЙНАЯ КАМПАНІЯ

Галоўная мэта сёлетняй мабілізацыйнай кампаніі дэмсілаў палягала ня столькі ў вывадзе беларускіх выбарцаў на ўчасткі — яны і без таго дэманстравалі высокую ступень гатоўнасьці ўзяць удзел у вырашэньні лёсу краіны, колькі ў дэманстрацыі схаванага патэнцыялу дэмакратычных арганізацый (неправамерна ставіць пытаньне, адлюстравала мабілізацыйная кампанія разьвітасьць ці неразьвітасьць палітычнай культуры лідэраў і шараговых прыхільнікаў апазыцыйнага руху). Мабілізацыйная кампанія была абмежаванаю і не вылучала перад сабой колькі-небудзь прэтэнцыёзных заданьняў. Стаўка была зроблена перадусім на гульнёвыя віды дзейнасьці — расклейку налепак і ўлётак, выраб і нашэньне маечак з нанесенымі на іх дэмакратычнымі заклікамі, лякальныя паводле сацыяльнага рэзанансу і колькасьці ўдзельнікаў акцыі грамадзкага непадпарадкаваньня, пэрформансы і канцэрты, прабегі на роварах, паходы і падарожжы на плытох. Акцэнт на кантактнай працы з выбарцамі не рабіўся.

Асноўнае адрозьненьне мабілізацыйнай кампаніі беларускіх дэмсілаў ад яе клясычных першаўзораў палягае ў тым, што звычайна да яе рэалізацыі прыцягваюцца сілы, якія маюць пазытыўнае сацыяльнае аблічча, тады як у Беларусі гэтая кампанія праводзілася рэсурсам апазыцыйных асяродкаў (перш за ўсё маладзёвых), характар дзейнасьці якіх у варунках беларускага палітычнага рэжыму, як правіла, малавядомы ўсяму беларускаму грамадзтву, а калі і вядомы, дык перадусім у тэндэнцыйным асьвятленьні дзяржаўных СМІ. У выніку, кампанія займела ў ваччу некаторых беларусаў вобраз маштабнай апазыцыйнай акцыі, якая спрыяе канфрантацыі, а не кансалідацыі грамадзтва.

ЛУКАШЭНКА І ЛУКАШЭНКАЎЦЫ

Актыўна выкарыстоўваючы савецкі сымбалічны капітал цягам сваёй першай кадэнцыі, Лукашэнка сам падсёк сук, на якім сядзіць. Нельга не канстатаваць, што пасьля такога частага ўжываньня-злоўжываньня Лукашэнкам і лукашэнкаўцамі ўкарэненыя савецкія міты ў масавай сьвядомасьці губляюць сваю прыцягальную сілу, а агрэсіўна-ксэнафобская рыторыка не знаходзіць былога пачуцьцёвага водгуку. Атаесамленьне сучасных адраджэнцаў зь нямецкімі паліцаямі-халуямі, а дэмакратычных лідэраў з прадажнымі юдамі паціху становіцца знакам благога густу.

Савецкая міталёгія губляе вартасьць на беларускім палітычным рынку. Адчуваючы дэвальвацыю гэтай вартасьці, Лукашэнка ўжо ў сваёй цяперашняй перадвыбарнай праграме паабяцаў маштабную эканамічную лібэралізацыю (чаго варты толькі пасаж «колькасьць ліцэнзаваных відаў дзейнасьці будзе скарочана да 10—12»), згортваньне кантрольнага апарату дзяржавы.

На самым конадні выбараў Лукашэнка даслаў «Вітаньне дэлегатам афіцэрскага сходу ўзброеных сілаў Рэспублікі Беларусі», у якім неаднакроць падкрэсьліў непарушнасьць нацыянальнае незалежнасьці: «Рэспубліка Беларусь была, ёсьць і будзе сувэрэннай, незалежнай эўрапейскай дзяржавай... Нашы ўзброеныя сілы ёсьць вытварам беларускага народу і яго нацыянальнай гордасьцю»^[149].

Фактычна, ужо цяпер беларускі прэзыдэнт узяў на ўзбраеньне рыторыку нацыянальна-дэмакратычных сілаў, якой тыя паслугоўваліся ў пэрыяд набыцьця Беларусяй незалежнасьці. Тую самую рыторыку ў характэрнай для яго абсурднай манеры падхапіла постчыкінскае БТ. У. Ганчарык быў ім абвінавачаны ў «заігрываньні з Расіяй», што нібыта нясе пагрозу нацыянальнай незалежнасьці. Вядома, гэткая рыторыка мела на мэце найперш узбудзіць недавер да У. Ганчарыка з боку нацыянал-дэмакратычнага электарату, але яна ёсьць паказальнаю і з гледзішча разрастаньня незалежніцкага дыскурсу.

Трэба чакаць, што цягам найбліжэйшых гадоў тэма беларуска-расійскай інтэграцыі будзе з фактару вонкавай палітыкі Беларусі больш а больш ператварацца ў фактар унутранай палітыкі. Ужо цяпер яна адкрыта выкарыстоўваецца для мабілізацыі прыхільнікаў сёньняшняга палітычнага курсу ў патрэбны палітычны момант.

Выбары таксама паказалі, што дэмакратычныя сілы недаацэньваюць інтэлектуальны патэнцыял лукашэнкаўцаў. Нягледзячы на скандалы ў справах зьніклых (забітых?) палітыкаў і прадпрымальнікаў, мэдыйныя скандалы з удзелам перакінчыкаў з лукашэнкаўскага лягеру, цягам перадвыбарнага маратону ўвесь час складалася ўражаньне, што дэмакраты так ня здолелі перахапіць у лукашэнкаўцаў ініцыятыву. Тым удавалася ўсё задуманае — дабіцца нэўтралітэту новапаўсталых бізнэс-элітаў, заручыцца падтрымкай Расіі й іншых краінаў СНД, разрэклямаваць у СМІ эканамічны ўздым, укідваньнем тузіну псэўдакандыдатаў зьбіць з панталыку незалежныя СМІ, адных падкупіць, другіх падмануць. Карацей, усё, што ўдалося пару гадоў раней іхным расійскім, украінскім, казахскім калегам.

Недаацэнка «мазгавога цэнтру» лукашэнкаўцаў, а значыць, і здольнасьці адэкватна рэагаваць на выклікі часу і непаўторныя рэаліі постсавецкай Беларусі, сьведчыць пра завышаную самаацэнку шмат якіх лідэраў дэмсілаў і адсутнасьць у іх рэальнага ўяўленьня пра цяперашні дзяржаўны апарат. Ягонае функцыянаваньне падчас перадвыбарнай кампаніі паказала моц бюракратычнае сыстэмы, умацаванае Лукашэнкам.

НАЦЫЯНАЛІЗУЮЧЫ ЎПЛЫЎ МЕНСКАГА АСЯРОДЗЬДЗЯ

Лукашэнка ўзору 2001 году — гэта не Лукашэнка ўзору году 1994-га. Менскае асяродзьдзе, у якім ён круціцца вось ужо дзесяць гадоў, моцна на яго паўплывала. Новая беларуская ідэнтычнасьць і яе крэольскія дэфармацыі ў сталіцы ўмацаваліся непараўнальна лепш, чым ува ўсходніх рэгіёнах краіны.

Стойкі лукашэнкаўскі электарат — гэта крэалізаваная частка беларускага грамадзтва. Выбары пацьвердзілі статус Лукашэнкі як прэзыдэнта ўсіх беларускіх крэолаў. У беларускім кантэксьце з крэоламі ня варта атаясамліваць толькі этнічных беларусаў, якія дагэтуль не набылі акрэсьленай нацыянальнай ідэнтычнасьці. Трэба падысьці шырэй: крэолы — носьбіты ідэнтычнасьці, сфармаванай яшчэ за часоў данацыянальнага грамадзтва. Юры Сівакоў, Урал Латыпаў і Аляксандар Лукашэнка ў гэтым сэнсе мала розьняцца.

Расійска- і піджынамоўныя крэолы з пашпартамі грамадзян Рэспублікі Беларусі непазьбежна ўтвараюць асноўны рэсурс для рэпрадукцыі палітычнага рэжыму, створанага Лукашэнкам. Дзякуючы сваёй культурнай непаўнавартасьці і выніку гэтага — псыхалягічнай няўстойлівасьці, яны асабліва чуйныя на ідэалягічную індактрынацыю і іншыя маніпуляцыі з палітычнымі мэтамі. Толькі крэолы могуць забясьпечыць стварэньне такой канструкцыі ўлады, якая магла б утрымацца адносна вялікі гістарычны прамежак часу, дасягненьне «пераемнасьці ўлады», пра што так марыць Лукашэнка. Лукашэнкаўскія рэфэрэндумы 1995 і 1996 гг., апрача тымчасовых палітычных эфэктаў, зьнялі ўсе абмежаваньні з рэпрадукцыі крэолаў у маштабе ўсяго грамадзтва, ператварыўшы тым самым гэтую рэпрадукцыю ў адну з найважнейшых мэтаў дзяржаўнай палітыкі.

Зьнішчэньне амаль усіх прарасійскіх структур і выданьняў, якія вызнавалі прынцып дыяспарнасьці (сучасны разнавід імпэрскай дактрыны пра трыадзіны расійскі народ), падчас курыраванай Уладзімерам Замяталіным перарэгістрацыі партый і грамадзкіх аб’яднаньняў, выглядае яшчэ адной шматзначнай праявай гэтай палітыкі.

Крэольская маса — ня столькі пагроза для дзяржаўнасьці Беларусі, чаго так баялася нацыянальная інтэлігенцыя, колькі зарука стабільнасьці і непарушнасьці аўтарытарызму.

Вядома, расійска-беларуская інтэграцыя для беларускіх крэолаў мае сымбалічнае значэньне. Яна забясьпечвае ім пазытыўны эмацыйны тонус, стварае ілюзію супадзеньня іх пэрсанальных і дзяржаўных інтарэсаў. Для задавальненьня гэтай ілюзіі і сам Лукашэнка працягвае трымаць у сваім атачэньні жменьку цьвердалобых русафілаў — такі сабе доказ прарасійскасьці палітычнага курсу беларускага рэжыму. Але пры гэтым сам Лукашэнка выдатна разумее: адчужэньне Беларусі і Расіі будзе нарастаць у меру ўмацаваньня новай расійскай нацыянальнай ідэнтычнасьці ці, прынамсі, новай ідэнтычнасьці грамадзянаў Расійскай Фэдэрацыі.

Як аўтарытарная дзяржава, Беларусь няздольная да інтэграцыі. Утварэньне стабільных супольных структураў магчымае толькі пры дэмакратычным ладзе і на дэмакратычным грунце. Інтэграцыя ў рамках Эўразьвязу гэтаму прыклад. Аўтарытарная ж дзяржава выкарыстоўвае інтэграцыю для ўмацаваньня рэжыму, здабыцьця дадатковых рэсурсаў для ўнутранай кансалідацыі.

Крэолы не пагроза незалежнасьці найперш таму, што яны палітычна бязвольныя і імі лёгка маніпуляваць. З тае ж прычыны яны не нясуць пагрозы анахранічнаму палітычнаму рэжыму і ягонаму эксцэнтрычнаму кіраўніку.

У ЧАКАНЬНІ КУЛЬТУРНЫХ ПЕРАМЕНАЎ

Выбары выразна давялі, што Лукашэнка мае найслабейшыя пазыцыі там, дзе найлепш захаваліся беларуская культура і каталіцкі антыімпэрскі этас. Пра гэта бясспрэчна сьведчаць зьвесткі маштабнага сацыялягічнага дасьледаваньня, праведзенага ў cярэдзіне лета амэрыканскім International Republican Institute.

Найменш давяралі Лукашэнку на Гарадзеншчыне (40 %). Мяркуючы па ўсім, роўна такі ж нізкі паказчык падтрымкі ён меў у заходніх — беларускамоўных і/або каталіцкіх — раёнах Меншчыны й Віцебшчыны. Найбольшым жа даверам ён цешыўся не на роднай Магілёўшчыне (52 %), а на патрыярхальнай Гомельшчыне і дээтнізаванай Берасьцейшчыне (67 %). На Гомельшчыне, як вядома, дакапіталістычныя формы аграрнай вытворчасьці пратрымаліся найдаўжэй, а каталіцкі элемэнт, які распаўсюджваўся ў Беларусі з паўночнага захаду, найслабейшы. А на Берасьцейшчыне этнічна ўкраінскі элемэнт яшчэ да канца не ператварыўся ў беларускую нацыю, а пазыцыі праваслаўя выключна моцныя. Вось жа, Лукашэнка найбольш папулярны там, куды мадэрнізацыя, а зь ёй і беларуская нацыянальная ідэя прыйшлі найпазьней — пасьля другой сусьветнай вайны (тады як на Віленшчыну, Гарадзеншчыну, Меншчыну — яшчэ на зломе ХІХ і ХХ стагодзьдзяў). Цікава і тое, што Берасьце і Гомель на пачатку XX ст. былі проста павятовымі цэнтрамі Магілёўскай і Гарадзенскай губэрняў.

За гады незалежнай Беларусі не адбылося значнага, відавочнага для ўсіх павелічэньня колькасьці людзей беларускае культуры. Вось галоўны гандыкап апазыцыі ў кампаніі 2001 году.

Стратэгічнай мэтай дэмакратычных сілаў бачыцца ня толькі разбурэньне лукашэнкаўскага рэжыму — гэтае можа зрабіць і няўмольны час, але і забесьпячэньне незваротнасьці працэсаў дэмакратызацыі нашага грамадзтва. Апошняе немагчымае безь пераводу крэалізаванай грамады ўва ўлоньне беларускай культуры^[150]. Без уліку гэтага змаганьне з Лукашэнкам будзе змаганьнем Дон-Кіхота зь ветракамі. Дый палітычныя перамены зробяцца непазьбежнымі з нарошчваньнем нацыянальных сілаў.

Заходні рацыяналістычны розум зазвычай схільны шукаць прычыны непадобнасьці Беларусі да іншых усходнеэўрапейскіх краінаў у «загадкавай славянскай душы», якую геніяльна выявіў Фёдар Дастаеўскі, або ў прынцыповым і невыкараняльным антыарыстакратызьме, «плебэйстве» тутэйшага грамадзтва і яго культуры. Тым самым ён лучае ў характэрную аблуду, бо ў выпадку Беларусі мы маем справу перадусім зь незакончанасьцю нацыянальнага праекту (слабасьць беларускага нацыяналізму дазваляе гаварыць пра тое, што на гэтым ускрайку Эўропы ніяк ня скончыцца працэс станаўленьня мадэрнай беларускай палітычнай нацыі, які запачаткаваўся на захадзе кантынэнту больш як два стагодзьдзі назад). У выніку, этнічна беларускаму насельніцтву на культурным узроўні прапануюцца да рэалізацыі тры ідэнтычнасьці: беларуская, крэольская і немадыфікаваная расійская. У бальшыні грамадзян Рэспублікі Беларусі беларуская этнічнасьць спалучаецца з крэольскай ідэнтычнасьцю, якая прадукуе дэвіянтныя ў параўнаньні з эўрапейскімі першаўзорамі палітычныя прэфэрэнцыі. Нішто б так не зьвязала Беларусь з Эўропай, як эўрапейскі капітал і пазычаны з эўрапейскага Захаду і рэалізаваны ў тутэйшых варунках нацыянальны праект выбудовы палітычнай нацыі на аснове айчыннай культурнай ідэнтычнасьці.

Як культурныя опцыі, найбольш пашыраныя ідэнтычнасьці сфармаваліся задоўга да здабыцьця Беларусяй незалежнасьці і ўсяго толькі адлюстроўваюць, наколькі ўсеабсяжнымі тут былі працэсы калянізацыі і мадэрнізацыі, праводжаныя з імпэрскага цэнтру.

Беларусь: незакончаны нацыянальны праект.

Бібліяграфія

Алексеева Т.В. Возможные последствия процесса расширения Европейского Союза для Республики Беларусь // Беларусь и свет: Альманах. — Мн., 2001. — Т. 3. — С. 3—9.

Алексеева Т., Гордейчик А., Достанко Е. Взаимодействие Республики Беларусь с ведущими европейскими организациями в конце 1990-х гг. // Белорусский журнал международного права и международных отношений. — 2000. — № 2.

Антирыночные стереотипы в общественном сознании и пути их преодоления: [Сб. аналит. докл.] / Независимый ин-т соц.-экон. и полит. исслед. (Минск, Беларусь), Фонд Евразия, Информ. служба США в РБ (USIS). — Минск, 1997. — 79 с.

Бабосов Е.М. Чернобыльская трагедия в ее социальных измерениях. — Мн.: Право и экономика, 1996. — 155 с.

Беларусістыка: Тэматычны зборнік: Палітычныя партыі і грамадска-палітычныя рухі Беларусі: Працяг / АН Беларусі. Аддзел навуковай інфармацыі па гуманіт. навуках. Бел. асацыяцыя паліт. навук. — Мінск, 1994. — С. 265—504.

Беларусістыка: Тэматычны зборнік: Палітычныя партыі і грамадска-палітычныя рухі Беларусі: (Працяг папярэдніх выданняў) / АН Беларусі. Аддзел навуковай інфармацыі па гуманіт. навуках. — Мінск, 1995. — 284 с.

Беларусістыка: Тэматычны зборнік: Праблемы грамадскага развіцця: Рэферат. зборнік / АН Беларусі. Аддзел навук. інфармацыі па гуманіт. навуках. — Мінск, 1996. — 64 c.

Белоруссия и Россия — странные союзники // Белоруссия и Россия: общества и государства. — Беларусь: выбор пути: национальный отчет о человеческом развитии, 2000 / [Богданович А.В., Заико А.Ф., Бажанов О.И. и др.]. — Мн.: Представительство ООН/ПРООН в Республике Беларусь, 2000. — 121 с.

Беларусь: на пути в третье тысячелетие: [Сб. ст.] / Сост. Заико Л.Ф. — Минск: Белорусские фабрики мысли, 2001. — 244 с.

Белоруссия на перепутье: В поисках междунар. идентичности / Моск. Центр Карнеги; Под ред. Гарнетта Ш., Легволда Р. — М.: Моск. Центр Карнеги, 1998. — 198 с.

Бобков В.А. Проблемы и возможности современного политического процесса в Беларуси // Власть и жизнь: Междунар. научная конф. «Политический и социально-экономический процесс в Беларуси: состояние, проблемы, перспективы», 11—12 декабря 1997: [Материалы] / Бел. ассоциация полит. наук и др.; Редкол.: Бобков В.А. и др. — Минск, 1998. — С. 10—19.

Божанов В.А. Кризис власти в 1995—1996 гг.: разрешение или усложнение? // Власть и жизнь: Междунар. научная конф. «Политический и социально-экономический процесс в Беларуси: состояние, проблемы, перспективы», 11—12 декабря 1997: [Материалы] / Бел. ассоциация полит. наук и др.; Редкол.: Бобков В.А. и др. — Минск, 1998. — С. 87—92.

Боярунец А., Голобуцкий А., Кулик В. Беларусь перед выбором: демократия или авторитаризм? — Киев: УФПР, 1996. — 80 с.

Бровка Ю. Международная правосубъектность Республики Беларусь в условиях интеграции // Белорусский журнал международного права и международных отношений. — 1999. — № 1.

Бугрова И. Идентичность Беларуси: из опыта понимающей политологии // Белорусская перспектива. — 1997. — № 3. — С. 2—11.

Буховец О., Фурман Д. Электоральное поведение белорусских регионов // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 184—225.

Бущик В.В. Идея социального порядка и стабильности в массовом сознании // Социология. — 1999. — №1. — С. 21—27.

Бущик В.В. Изменение жизненного уровня населения Беларуси в процессе рыночной трансформации // Социология. — 1998. — № 3. — С. 35—41.

Бущик В.В. Рыночная трансформация в Беларуси: баланс либеральных и консервативных ожиданий различных групп населения // Социологический бюллетень «Зеркало». — 1998. — № 3. — С. 4—8.

Бущик В.В. Рыночные преобразования в Беларуси: мифы и реальность // Общество и экономика. — 1999. — № 10—11. — С. 152—162.

Бущик В.В. Социальные и политические преобразования в Беларуси в постсоветский период: социолого-политологический анализ: Дис. ... д-ра полит. наук. — Минск.: НАН Беларуси. Ин-т социологии, 1999. — 218 с.

Бущик В.В. Социологический анализ основных субъектов консолидации общества // Технология политики. Материалы международной конференции — Минск, 1995. — С. 198—202.

Бущик В.В. Трансформация власти в Беларуси // Политический процесс в Беларуси. Мат-лы межд. конф. — Минск. 16—17 мая 1996. — С. 62—65.

Вардомацкий А. Беларусь и мир: Социологическое исследование // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 2000. — № 2. — С. 20—23.

Вардомацкий А.П. Выборы первого президента Беларуси // Политические исследования. — 1995. — № 9. — С. 47—49.

Васильев А. Странная иллюзия о новых «союзниках» для России: [Политическая оппозиция в Беларуси] // Российская Федерация сегодня. — 2001. — № 6. — С. 30.

Вик Х.-Г. Власти и оппозиция за переговорным столом: перспективы и реальность // Аналит. бюл. бел. ассоц. фабрик мысли. — 1999. — №. 5. — С. 4—6.

Глушонок Н.И. Политическое поведение населения в условиях становления государственной независимости Беларуси. Дис. … канд. социол. наук.: 22.00.04. — Минск, 1995. — 104 с.

Голас народа — голас Божы: тэлеграмы i лiсты выбаршчыкаў у Вярхоўны Савет РБ. — Менск: Навука i тэхнiка, 1993. — 53 с.

Голубкова Н.Я., Новикова Л.Г. Социальные изменения и особенности идентификационных побуждений руских в Беларуси // Социология. — 1998. — № 2. — С. 58—68.

Горелова Н. Некоторые аспекты развития малого и среднего бизнеса в Республике Беларусь // Управление международным маркетингом на малых и средних предприятиях. Мат-лы междунар. науч.-практ. конф., [Брест, 5—9 июля 2000 г.]: В 2 ч. — Брест, 2000. — Ч. 2. — С. 129—135.

Государственность Беларуси: Пробл. формирования в прогр. полит. партий / Коршук В.К., Платонов Р.П., Романовский И.Ф., Богданович Е.Г. — Минск: БГУ, 1999. — 188 с.

Государство и экономическое развитие общества / Тарасов В.С.; Науч. ред. Бабосов Е.М.; НАН Беларуси. Ин-т социологии. — Минск: Беларускі кнігазбор, 1999. — 191 с.

Гусаков В.Г. Основные принципы программы совершенствования агропромышленного комплекса Республики Беларусь на 2001—2005 гг. // Белорусский экономический журнал. — 2001. — № 2. — С. 50—62.

Данейко А.Е. Регулирование внешнеэкономической деятельности в процессе интеграции Беларуси и России // Белорусская экономика: анализ, прогноз, регулирование: Экономический бюллетень. — 2001. — № 3. — С. 2—14.

Дагенхарт К. Международная финансовая корпорация и ее деятельность в Беларуси // Белорусский экономический журнал. — 2001. — № 2. — С. 112—123.

Даргель О. Пожилой человек и государство // Беларуская думка. — 1991. — № 5. — С. 75—82.

Декреты президента и права человека. — Мн., 1997. — 20 с.

Денисюк Н.П. Избирательная система Республики Беларусь. — Минск: «Оракул», 1997. — 63 с.

Доверие населения к ведущим субъектам политики и экономики Беларуси: Аналитический доклад / Ефимова Н.; Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований (Минск, Беларусь). Центр междунар. частного предпринимательства (Вашингтон, США). — Минск, 1995. — 29 с.

Дракохруст Г., Дракохруст Ю., Фурман В. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 106—152.

Дракохруст Ю., Фурман Д. Перипетии интеграции (Развитие процесса белорусско-российского объединения) // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 339—375.

Ефимова Н. Средства массовой информации и проблема национально-культурного возрождения белорусов // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 153—183.

Заико Л.Ф. Система и структура национально-государственных интересов // Национально-государственные интересы Республики Беларусь / Под ред. Заико Л.Ф. — Мн.: Изд. Скакун В.М., 1999. — С. 31—46.

Запруднiк Я. Беларусь на гiстарычных скрыжаваннях. — Менск: Выдавецкi цэнтр «Бацькаўшчына», 1996. — 326 с.

Заяц Н.Е. Тенденции налогообложения в Беларуси // Предприятие в системе региональной экономики. Сб. трудов Междунар. науч.-практ. конф., 20—21 июля 2000 г.: В 3 ч. — Гомель, 2000. — Ч. 3. — С. 3—7.

Івашкевіч В. Ці можа быць на Беларусі «Салідарнасьць»? // Бюлетэнь Асамблеі дэмакратычных няўрадавых арганізацыяў Беларусі. — 1998. — № 8. — С. 2—4.

Итоги внешнеэкономической деятельности Республики Беларусь за 2000 год // Вестник Министерства иностранных дел. — 2001. — № 1. — С. 106—112.

Какой мы видим нашу Беларусь (Данные оперативных социологических опросов 1994—1996 гг.). — Минск: Белорусская социологическая служба «Общественное мнение», ГЭНИ, 1996. — 52 с.

Карбалевич В. Белорусская номенклатура в период трансформации: эволюция социального статуса и политической роли // Belarus Monitor. — 1998. — № 3. — С. 3—11.

Карбалевич В. Внешняя политика Беларуси: попытки самоопределения // Национальная и региональная безопасность / Заико Л., Данилов Д., Федоров А. и др. — Мн.: Несси, 2001. — С. 163—184.

Карбалевіч В. Прыватызаваная дзяржава // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 2. — С. 19—25.

Карбалевич В. Путь Лукашенко к власти // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 226—258.

Карбалевич В., Чернов В. Гражданское общество: общая теория и белорусские реалии // Финансы. — 1996. — № 15—16 (79—80). — С. 9—12.

Кириенко В.В. Негосударственное предпринимательство в Беларуси и менталитет современных белорусов // Социология. — 2000. — № 3. — С. 57—69.

Коктыш К.Е. Трансформация политического режима в Республике Беларусь, 1990—1999. (Науч. докл. / Моск. обществ. науч. фонд) — М.: Изд. центр науч. и учеб. программ, 2000. — 187 с.

Конституция Республики Беларусь: Науч.-правовой коммент. / Под общ. ред. Тихини В.Г. и др. — Мн.: Беларусь, 1996. — 223 с.

Коростелова Е.А. Взаимодействие субъектов современного политического поля РБ: методологические проблемы. Дис. ... канд. социол. наук.: 22.00.01. — Минск, 1997. — 138 с.

Котляр И.И. Взгляд изнутри. Общественно-политический процесс на Беларуси. — Лунинец: Спектр, 1993. — 121 с. С. 22.

Котляров И.В. Беларусь на этапе социального перелома: социологический анализ. — М.: ИСПИ, 1998. — 108 с.

Кривошеева А.К. Развитие рыночных отношений в земледелии Беларуси // Предприятие в системе региональной экономики. Сб. трудов Междунар. науч.-практ. конф., 20—21 июля 2000 г.: В 3 ч. — Гомель, 2000. — Ч. 3. — С. 33—39.

Кто есть кто в Беларуси’99 / Сост. Тригубович В.А. (коорд.) и др. — М.: КД «Университет», 1999. — 175 с.

Кто есть кто в Республике Беларусь / Белорус. НИИ документоведения и архив. дела; Авт.-сост.: Валаханович А.И. и др.; Редкол.: Федосов В.В. и др. — Минск: Завигар, 1999. — 295 с.

Куда идет Беларусь? Материалы междунар. науч. конф. «Современный политический процесс в Беларуси и перспективы его развития» (26—27 мая 1994 г., г. Минск): В 2 ч. / Бел. ассоциация полит. наук. Бел. гос. экон. ун-т. Каф. политологии. Минский ин-т соц.-эконом. и полит. проблем. — Минск: БГЭУ, 1994. — Ч.1. — 1994. — 104 с.

Куда идет Беларусь? Материалы междунар. науч. конф. «Современный политический процесс в Беларуси и перспективы его развития» (26—27 мая 1994 г., г. Минск): В 2 ч. / Бел. ассоциация полит. наук. Бел. гос. экон. ун-т. Каф. политологии. Минский ин-т соц.-эконом. и полит. проблем. — Минск: БГЭУ, 1994. — Ч. 2. — 1994. — 64 с.

Кузнецов Н.В. Политические партии Беларуси: от истории к современности. — Минск : НКФ «Экоперспектива», 1996. — 31 с.

Лапіч К.Г. Нацыянальная самасвядомасць і менталітэт беларусаў // Адукацыя i выхаванне. — 2000. — №3. — С. 8—10.

Лаппо О.В. Общественно-политическая ситуация в молодежной среде и перспективы реформирования белорусского общества // Стратегия устойчивого развития и перспективы цивилизационной динамики на рубеже веков: Материалы международной научной конференции. Минск, 21—22 мая 1998 г.: В 2 ч. — Ч. 2. / Зеленков А.И. и др. — Минск: Белгосуниверситет, 1998. — С. 84—86.

Левшунов С. Обеспечение безопасности и развития Республики Беларусь: взаимозависимость внутриполитических и внешнеполитических факторов // Национальная и региональная безопасность / Заико Л., Данилов Д., Федоров А. и др. — Мн.: Несси, 2001. — С. 206—221.

Левшунов С. «Право» против закона: белорусское «Know How» // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 2000. — № 1 (8). — С. 39—42.

Лохманенко Н. Беларусь сквозь призму человеческого развития // Беларуская думка. — 1991. — № 8. — С. 55—61.

Манаев О. Белорусский электорат: за и против президента // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 1998. — № 1. — С. 21—29.

Манаев О. На Восток или на Запад? Социологический портрет противников и сторонников независимости Беларуси // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 1999. — № 4. — С. 4—14.

Манаев О. Правовое государство по-белорусски // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 2000. — № 1 (8). — С. 4—11.

Манаев О. Электорат Александра Лукашенко // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 278—295.

Маросейчик Г. Эволюция стратегии развития денежно-кредитной сферы Беларуси // Вестник Ассоциации белорусских банков. — 2001. — № 20. — С. 17—40.

Мельник В.А. Республика Беларусь: власть, политика, идеология: Практическая политология / Мельник В.А.; Науч. ред. Басецкий И.И. — 2-е изд., испр. и доп. — Минск: Тесей, 2000. — 239 с.

Минск — Смоленск — Москва: этнография славянских народов: Материалы междунар. науч.-практ. конф., сост. 21—23 сент. 1999 г. / Смолен. гос. пед. ун-т; Под ред. Шулякова В.А. — Смоленск, 2000. — 560 с.

Мониторинг социально-экономических и политических изменений в Беларуси: Отчет по гранту Белорусского фонда Сороса / Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований. — Минск, 1995. — 114 с.

На белорусском направлении: [Проблемы интеграции России и Беларуси] / Шушкевич С.С., Чигирь М.Н., Козырев А.В. и др. // Открытая политика. — 1999. — № 3—4. — С. 20—25.

Навумава С. Сучасны беларускі палітычны дыскурс (Што і як мы гаворым пра палітыку) // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 2. — С. 11—18.

Наумова С. Политические партии в Республике Беларусь: динамика развития // Адкрытае грамадства. — 2000. — № 2 (8). — С. 8—12.

Наумова С.А. Особенности политических предпочтений избирателей Республики Беларусь // Стратегия устойчивого развития и перспективы цивилизационной динамики на рубеже веков: Материалы международной научной конференции. Минск, 21—22 мая 1998 г.: В 2 ч. — Ч. 2. / Зеленков А.И. и др. — Минск: Белгосуниверситет, 1998. — С. 93—95.

Национально-государственные интересы Республики Беларусь [Заико Л.Ф., Карбалевич В.И., Абрамова О.М. и др.; Под ред. Заико В.Ф.]. — Мн.: Аналитический центр «Стратегия», 1999. — 267 с.

Новикова Л.Г. «Религиозный бум» в Беларуси: миф или реальность // Социология. — 1999. — № 2. — С. 2—36.

Об итогах работы 1-й сессии Совета Республики Национального собрания Республики Беларусь 2-го созыва (19—20 декабря 2000 г.). — Минск, 2001. — 70 с.

Общественное сознание и новые субъекты политики Беларуси: Аналитический доклад / Юрий Дракохруст; Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований. — Минск, 1992. — 22 с.

Общественные объединения в посткоммунистической Беларуси: Некоторые политико-правовые аспекты эволюции: Аналитический доклад / Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований (Минск, Беларусь). Центр междунар. частного предпринимательства (Вашингтон, США). — Минск, 1997. — 71 с.

Орлов Л.П., Белицкий В.Ф. Программа TACIS в Беларуси как инструмент сотрудничества с Европейским Союзом // Белорусский экономический журнал. — 2001. — № 2. — С. 103—111.

Охрименко В.С. Президентские выборы в Беларуси: взгляд из 1997 года // Политические исследования. — 1997. — № 6. — С. 80—86.

Падгол У. Дваеўладдзе ў апазiцыі як перашкода ўсталявання дваеўладдзя ў Беларусi — неабходнага этапу захавання незалежнасцi Беларусi // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 7. — С. 18—33.

Пазьняк З. Вызвольны рух. — Нью Ёрк, Беларускае Выдавецкае Таварыства ў Амэрыцы, 1997. — 24 с.

Пазьняк З. Камунізм як форма рускага імпэрыялізму. — Нью Ёрк, Беларускае Выдавецкае Таварыства ў Амэрыцы, 2000. — 10 с.

Парламентские выборы в Беларуси, январь 1996 года: [Сб. материалов] / Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований. Архивный центр; Сост. Дракохруст Г. и др. — Минск, 1996. — 352 с.

Пастухов М. Декреты президента Республики Беларусь как форма чрезвычайного законодательства // Конституционное право: восточноевропейское обозрение. — 1999. — № 2 (27). — С. 44—46.

Пастухов М. Можно ли в Беларуси построить правовое государство? // Адкрытае грамадства. — 2000. — №1 (7). — С. 8—11.

Пастухов М. Развитие правовой системы Беларуси (до и после ноябрьскогореферендума) // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 296—315.

Первые президентские выборы в Республике Беларусь: основные итоги / Под ред. Заико Л.Ф. — Минск: НЦСПИ «Восток-Запад», 1994. — 56 с.

Першы з’езд беларусаў свету (8—10 лiпеня 1993 г., г. Мiнск): Матэрыялы i дакументы. — Менск, 1997.

Плиско М. Партогенез в современной Беларуси // Адкрытае грамадства. — 2000. — № 2 (8). — С. 13—23.

Политические партии Беларуси / Бобков В.А., Кузнецов Н.В., Осмоловский В.П. — Минск: БГЭУ, 1997. — 136 с.

Политические партии Беларуси перед вызовом парламентских выборов: Аналитический доклад / Юрий Дракохруст; Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований (Минск, Беларусь). Центр международного частного предпринимательства (Вашингтон, США). — Минск, 1995. — 34 с.

Популистская революция: Аналитический доклад / Леонид Злотников; Независимый ин-т соц.-эконом. и полит. исследований. Центр междунар. частного предпринимательства (CIPE, США). — Минск, 1995. — 16 с.

Потупа А., Шеин С., Голубев В. и др. Аналитические доклады на брифинге Белорусской ассоциации фабрик мысли (БФМ), 6 февраля 1998 г. — Минск: Белорусская ассоциация фабрик мысли (БФМ), 1998. — 97 с.

Представительная демократия в Беларуси. Международные парламентские организации / Тележников В.И., Тихомиров А.В., Шаврук И.В., Евменова Т.Л. — Мн.: К. ц. «РАЙ», 1998. — 176 с.

Прибытковский Ф. Единение России и Беларуси: проблемы и перспективы (информация о 3-м «круглом столе» ученых России и Беларуси) // Белорусский журнал международного права и международных отношений. — 2000. — № 1.

Приватизация в Беларуси: Позиция различных партий и движений: Аналитический доклад / Дракохруст Ю.; Независимый ин т соц.-эконом. и полит. исследований (Минск, Беларусь). Центр междунар. частного предпринимательства (Вашингтон, США). Минск, 1994. — 10 с.

Приходько Ф.С. Преодоление иллюзий и мифов общественного сознания как условие устойчивого развития Республики Беларусь // Социально-экономические аспекты устойчивого развития Республики Беларусь: М-лы науч.-метод. конф. — Минск, 2000. — С. 133—139.

Прогнозные параметры экспорта товаров и услуг на 2000—2005 годы // Вестник Министерства иностранных дел. — 2001. — №1. — С. 113—134.

Пронькин К.Б. Беларусь и США в 1991—1994 гг.: первые шаги в двусторонних отношениях // Беларусь и свет: Альманах. — Мн., 2001. — Т. 3. — С. 22—26.

Ракова Е. Приватизация: мотивы трансформации собственности в Беларуси // Белорусский банковский бюллетень. — 2001. — № 11. — С. 44—50.

Ракова Е. Принципы экономической и ценовой политики в переходный период // Белорусский банковский бюллетень. — 2001. — № 16. — С. 43—49.

Ракова Е. Экономические и социальные издержки регулирования потребительских цен в Беларуси // Белорусский банковский бюллетень. — 2001. — № 15. — С. 42—52.

Раковец А.А. Республика Беларусь в системе мирового экспортного рынка // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. — Сер. 3. — 2001. — № 1. — С. 74—80.

Раковец А.А. Республика Беларусь в системе мирового экспортного рынка // Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта. — Сер. 3. — 2000. — № 2. — С. 78—82.

Раманчук Я. Чылі — Беларусь: аналіз вопыту і памылак // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 7. — С. 4—13.

Ровдо В. Гражданское общество: общая теория и белорусские реалии // Финансы. — 1996. — № 10 (74). — С. 14—15.

Роўда У. Нацыянальная ідэя і фарміраванне грамадзянскай супольнасці ў Беларусі // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 2. — С. 5—10.

Роўда У. Палiтычныя ўмовы дзейнасьцi «трэцяга сэктару» Беларусi. — Менск: Выканаўчае бюро Асамблеi Дэмакратычных Няўрадавых Арганiзацыяў, 1999. — 56 с.

Роўда У. Першы досьвед кансалідацыі трэцяга сэктару Беларусі // Супольнасьць. — 1998. — № 5—6. — С. 17—20.

Румас С. Формирование собственного капитала коммерческих банков // Банковский вестник. — 2001. — № 13. — С. 24—28.

Сборник альтернативных программ развития Беларуси / под редакцией Шлындикова В.М. — Мн.: Бестпринт, 2001. — 432 с.

Селиванова И. Экономическая интеграция России и Белоруссии и ее влияние на развитие народного хозяйства Белоруссии // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — С. 316—338.

Семенов Б.Д. Перспективы развития малого бизнеса (предпринимательства) в Республике Беларусь // Предпринимательство в Беларуси. — 2001. — № 3. — С. 7—10.

Сессия Парламентской ассамблеи Совета Европы 26 января 2000 г., Страсбург // Вестник Министерства иностранных дел Республики Беларусь. — 2000. — № 1. — С. 55—56.

Сморщёк И.А. Культура политического выбора избирателя как элемент политико-правовой культуры белорусского общества // Юридическая наука и образование в Республике Беларусь на рубеже ХХ—ХХI веков: Матер. междун. науч.-практ. конф., посвящ. 20-летию юрид. факультета Гродн. гос. ун-та им. Я. Купалы, Гродно, 22—23 апр. 1998 г. / Под ред. Зорина Г.А. и др. — Гродно: ГрГУ, 1998. — С. 107—109.

Снапковский В. Внешняя политика Республики Беларусь: первые итоги десятилетия // Белорусский журнал международного права и международных отношений. — 2000. — № 4.

Снапковский В.Е. Массы и лидеры: тенденции развития общественного сознания и формирования новых лидеров в посткоммунистической Беларуси: Аналитический доклад / Независимый ин-т социально-экономических и политических исследований (Минск, Беларусь). Центр международ. частного предпринимательства (Вашингтон, США). — Минск, 1997. — 150 с.

Соснов А. Региональные особенности белорусского менталитета: Экономический аспект // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 2000. — № 2. — С. 24—31.

Сотников А.В. Союз Беларуси и России : (Аспект внеш. и внутр. торговли) / РАН. Ин-т междунар. экон. и полит. исслед. — М.: Эпикон, 1999. — 129 с.

Становление гражданского общества в Беларуси в контексте устойчивого развития: Материалы Международной науч.-практ. конф. Минск, 24—26 мая 1999 г. / Бел. соц.-эколог. союз «Чернобыль», Бел.ассоциация полит. наук; Под ред. Павлова Н.Г., Лесковой Т.А. — Минск: Тесей, 1999. — 247 с.

Сучасны палітычны працэс у Рэспубліцы Беларусь: Зб. артыкулаў / Акінчыц І.І., Каклюхін У.У., Займіст Ф.Л. і інш.; Пад агульн. рэд. Займіста Ф.Л.; Брэсцкі дзярж. пед. ін-т імя А.С.Пушкіна. — Брэст, 1995. — 118 с.

Терешкович П.В. Общественные движения в современной Белоруссии: краткий комментарий к документам // Гражданские движения в Белоруссии. 1986—1991 / Составители: Терешкович П.В., Лебедев А.В., Гришаев И.А. Отв. ред. Губогло М.Н. — М.: АН СССР, ЦИМО, 1991. — С. 9—35.

Технология политики: Материалы междунар. науч. конф. «Гражданское и национальное согласие первооснова консолидации белорусского общества». — Минск, 9—10 февраля 1995 г. / Белорус. ассоциация полит. наук. Минск: Право и Экономика, 1995. — 244 с.

Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси / НАН Беларуси. Ин-т языкознания им. Я. Коласа, Белорус. респ. фонд фундам. исслед.; Науч. ред.: Булыко А.Н., Крысин Л.П. — Минск: Беларус. навука, 1999. — 246 с.

Ткачев С. Трансформация в контексте реальности // Беларуская думка. — 2001. — № 5. — С. 42—54.

Фёдараў А. Адносіны Беларусь — NATO: гісторыя і перспектывы // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 6. — С. 16—26.

Федоров А. Беларусь между Россией и НАТО. Новые геополитические вызовы // Национальная и региональная безопасность / Заико Л., Данилов Д., Федоров А. и др. — Мн.: Несси, 2001. — С. 78—93.

Федута А. О роли парламентских партийных фракций в политическом развитии Беларуси // Аналитический бюллетень белорусских ассоциаций фабрик мысли. — 2001. — № 1. — С. 24—26.

Федута А. «Советские белорусы»: попытка определения элиты // Belarus Monitor. — 1998. — № 3. — С. 21—29.

Харитонович С.С. Молодой электорат Республики Беларусь и его социально-политические ожидания // Социально-экономические аспекты устойчивого развития Республики Беларусь: М-лы науч.-метод. конф. — Минск, 2000. — С. 143—146.

Хроника несостоявшегося времени: Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Мн.: УП «Технопринт», 2001. — 336 с.

Чарноў В. Беларускі нацыянал-кансерватызм: праблемы і перспектывы // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 3. — С. 10—20.

Человек и общество в условиях социально-политических преобразований / Бущик В.В.; Науч. ред. Шавель С.А.; НАН Беларуси. Ин-т социологии. — Мн., 1999. — 262 с.

Черкасов И.А. Геополитические аспекты системной трансформации Республики Беларусь // Гуманітарна-эканамічны веснік. — 2001. — № 2. — С. 6—11.

Черкасов Ю. Кто ставит подножку «медведю» и «зубру» // Российская федерация сегодня. — 2001. — № 11. — С. 52—54.

Чернов В. Гражданское общество: общая теория и белорусские реалии // Финансы. — 1996. — № 7 (71). — С. 20—21.

Чернов В. Гражданское общество: общая теория и белорусские реалии // Финансы. — 1996. — № 8 (72). — С. 10—12.

Чернов В. Гражданское общество: общая теория и белорусские реалии // Финансы. — 1996. — № 9 (73). — С. 14—15.

Чернов В.Ю. Трансформация социальной структуры и перспективы гражданского общества в Беларуси // Гражданское общество: Сб. ст.: В 2-х вып. Вып. 2. / Белорус. респ. Фонд поддержки демокр. реформ им. Льва Сапеги; Ровдо В.В. и др. — Минск, 1996. — С. 3—44.

Шавель С.А. Тенденции изменения социальной структуры Беларуси. — Мн., 1996. — 109 с.

Шаклеина Т.А. Белоруссия во внешнеполитической стратегии Российской Федерации: Дискуссии о союзе России и Белоруссии в рос. полит.-акад. сообществе: геополит. аспект / Моск. обществ. науч. фонд. — М.: Изд. центр науч. и учеб. прогр., 2000. — 125 с.

Эбертс Пол Р., Кларк Питер Д., Эверт Д. Меррил, Касьяненко А. Перспективы создания гражданского общества в Беларуси: развитие плюрализма на местах в бывшем Советском Союзе // Аналитический бюллетень белорусских фабрик мысли. — 1998. — № 1. — С. 33—40.

Эбэрхардт П. Дэмаграфiчная сiтуацыя на Беларусi: 1898—1989: Пер. з пол. — Менск.: Беларус. Фонд Сораса, 1997. — 277 с.

Юрик В. География внешней торговли Беларуси: основные внешнеторговые партнеры // Белорусский банковский бюллетень. — 2001. — № 11. — С. 36—43.

Abrahamson Kjell Albin. Vitryssland: 89 millimeter fran Europa. Stockholm, 1999.

Abramova, Olga. Integration zwischen Realitдt und Simulation. Die belarussisch-russlдndischen Erzeziehungen seit 1991. Mannheim, der Universitдt Mannheim Untersuchungen des FKKS 19 / 1998, December 1998.

A Reader’s Guide to Belarus. Washington, D.C., National Foreign Affairs Training Center, School of Area Studies U.S. Dept. of State, April 1994.

Backus, Oswald P. The history of Belorussia in recent Soviet historiography. Jahrbьcher fьr Geschichte Osteuropas, Jahrgang 11, N.F., Heft 1, 1963, p. 79—96.

Balнk, S.: Komunistickй strany v Bмlorusku // Holzer, J. (ed.): Komunistickй strany v postsovмtskэch stranicko-politickэch soustavбch, Brno 2000.

Baranava, M.P. Kurze Geschichte der Beloruss. Soz. Sowjetrepublik. Jena, Friedrich Schiller Universitдt, 1985. (Verцffentlichung der Friedrich Schiller Universitдt, Jena).

Barkow A.W., Chomicz W.M. Ewolucja uwolnienia od odpowiedzialnoњci karnej w kontekњcie reformy prawa karnego Republiki Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI. Lublin, 1994.

Belarus. The End of Independence. Oxford, England, The British Helsinki Human Rights Group, 1995.

Belarus. The Noose Tightens, increasing controls on the press. London, The International Centre Against Censorschip, May 1998.

Belarus (Weissrussland). Ravensburg, Mьnzinger Lдnder Hefte, 1994.

Belarus and Moldova; country studies. Federal Research Division, Library of Congress. Edited by Helen Fedor; Belarus, by Jan Zaprudnik. Washington, D.C., 1995.

Belarus at the Crossroads. Washington, D.C., Carnegie Endowment for International Peace, 1999.

«Belarus — back in the U.S.S.R.?» Hearing before the Commission on Security and Cooperation in Europe. 106 Congress, First Session, April 27, 1999. Washington, D.C., CSCE 106 — 1 — 5, 1999.

Belarus: call for appointment of special rapporteur. Statement by the International League for Human Rights to the 55th Session of the UN Commission on Human Rights. Geneva, UN High Commissioner for Human Rights, January 10, 1999.

Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. The foundations of historical and cultural traditions in East Central Europe. International Conference Rome, 28 April — 6 May 1990. Rome, Institute of East Central Europe — Lublin Foundation John Paul II, 1994.

Belarusan Popular Front. Protests Expansionist Russia; Demonstrates for Democracy and Freedom in Belarus. New York, February 1997.

Bevцlkerungsstatistik Weissrutheniens. Berlin J.Papritz und Wolfgang Kohte, 1942.

Bortnik, Wladimir. Weissruthenien.Vцlker in Ketten. Nichtrussen in der Sowjetunion. Bern, Schweiz, Ostinstitut Bern, 1978.

Bugrova, Irena. Politische Kultur in Belarus. Eine Rekonstruktion der Entwicklung vom Grossfьrstentum Litauen zum Lukaљenko — Regime. Mannheim, der Universitдt Mannheim Untersuchungen des Forschungsschwerpunkt Konflikt und Kooperationsstrukturen in Osteuropa. 18 / 1998, Oktober 1998.

Buczyсski A. Polityka reintegracji w stosunkach rosyjsko-biaіoruskich // Obуz, № 37. Warszawa, 2000.

Castel du, Viviane. La Biйlorussie: une indйpedance а la dйrive. Un nouveau dйfi pour l’Europe de demain. Paris — France, Montrйal — Canada, L’Harmattan, 1999.

Clark, Peter Dawson. How Religious, Political, and Emotional Predispositions Affect Prospects for Civil Society in Post-Soviet Belarus. Cornell, 1999.

Cyran, Irиne. Biйlorussie: «l’enfant sage» a vйcu... Paris, 1989.

Czudakow M. Przebieg prac nad konstytucj№ Republiki Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI. Lublin, 1994.

Czygir W.F. Projekt kodeksu cywilnego Republiki Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI. Lublin, 1994

Czykwin E. Biaіoruska mniejszoњж narodowa jako grupa stygmatyzowana. Biaіystok, 2000.

Danибk, B.: Bмlorusko a problйm nбrodnн sebeidentifikace jeho obyvatel // Danибk, B., Fiala, P. (eds.): Nбrodnostnн politika v postkomunistickэch zemнch, Brno, 2000.

Danибk, B.: Bмlorusko — obraz postkoloniбlnн zemм // Stшedoevropskй politickй studie — Central European Political Studies Review, Brno 1/1999.

Darski J. Biaіoruњ: historia, wspуіczesnoњж, konflikty narodowe. Warszawa, 1997.

Drweski, Bruno. La Biйlorussie. Que sais-je? Paris, Press Universitaires de France, 1993.

Eberhardt P. Przemiany narodowoњciowe na Biaіorusi w XX w. // Przegl№d Wschodni, z.3(7). Warszawa, 1997.

Ebrhardt P. Struktura narodowoњciowa Biaіorusi i Ukrainy // Miкdzy Rosj№ a Niemcami. Przemiany narodowoњciowe w Europie Њrodkowo-Wschodniej w XX w. Warszawa, 1996. Eberhardt P. Przemiany narodowoњciowe na Biaіorusi. Warszawa, 1997.

Engelhardt, Eugen von. Weissruthenien. Volk und Land. Berlin, Volk und Reich Verlag, 1943.

Foligowski P. Biaіoruњ — trudna nie-podlegіoњж. Wrocіaw, 1999.

Glantz, David and Harold Ornstein. Belorussia 1944. The Soviet General Staff Study. Portland, OR, Frank Cass Publishers, 2000.

Godunow W.N. Prawna regulacja dziaіalnoњci gospodarczej w Republice Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI. Lublin, 1994.

Goujon, Alexandra. La Biйlorussie: une situation йconomique instable. Paris, Septembre 1994.

Goujon, Alexandra. Biйlorussie. Poste d’expansion йconomique а Minsk. Paris, Centre Francais du Commerce Exterieur, 1996.

Goujon, Alexandra. Le processus de formation d’une opposition politique en Biйlorussie; le Front populaire bielorussien (1988—1991). Paris, Institut d’Etudes Politiques de Paris, 1996.

Goіowko A.A. Stosunki wzajemne pomiкdzy paсstwem a koњcioіem w nowym ustawodawstwie Republiki Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI, Lublin, 1994.

Gуrowska B. Ustrуj konstytucyjny Republiki Biaіoruњ // Polityka Wschodnia. Warszawa, 1997.

Gуrowska B. Okolicznoњci i rezultaty zmiany konstytucji Biaіorusi // Polityka Wschodnia. Warszawa, 1997.

Grimsted, Patricia Kennedy. Archives and Manuscript Repositories in the USSR: Estonia, Latvia, Lithuania and Belorussia. Princeton, N.J., Princeton University Press, 1981.

Holtbrьgge, Dirk. Weissrussland. Beckische Reihe Lдnder. Mьnchen, 1996.

Horak, Stephan M. Belorussia: Modernization, Human Rights, Nationalism. Canadian Slavonic Papers. 26:3 (1974): 403—422. Nationalism and Human Rights; Process of Modernization in the USSR. Littleton, Co, Libraries Unlimited, 1977.

Inna Biaіoruњ. Historia-polityka-gospodarka. Warszawa, 1999.

International League for Human Rights, Belarus Project... Fear in Belarus: journalists struggele to preserve a free press. New York, January 27, 1999.

Jeantheau, Jean-Pierre. La «Loi sur les langues» en Biйlorussie, genиse, analyse et consйquences sur le systиme educativ en Biйlorussie. Paris, 1996.

Karp M. Biaіoruska ucieczka od wolnoњci // Gazeta Wyborcza, 26-27; 28.07.97, Warszawa, 1997.

Karp M. Dwie њwiadomoњci narodowe a kwestia niepodlegіoњci Biaіorusi // Obуz, № 35. Warszawa, 1998.

Kik K. Ksztaіtowanie siк systemуw partyjnych Rosji, Ukrainy i Biaіorusi // Polityka Wschodnia. Warszawa, 1996.

Kipel, Vitaut. Byelorussia under Russian occupation. Cleveland, Ohio, 1985. Reprint from: Russian Empire. Some Aspects of tsarist and Soviet colonial practices. Cleveland, Ohio, Institut for Soviet and East European Studies, John Carroll University, 1985, p. 55—78.

Kohn, Hans. Russen. Weissrussen. Ukrainer. Frankfurt an Main und Hamburg, Fischer Bьcherei, Mai 1962.

Korkeakivi, Antti. Presidential Powers and Human Rights under the Draft Constitution of Belarus. New York, Lawyers Committee for Human Rights, October 1996.

Kramnik A.N. Samorz№d lokalny w Republice Biaіoruњ: uregulowania prawne i struktura // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI. Lublin, 1994.

Kto jest kim w Biaіorusi. Biaіystok, 2000.

Lichtensztul, Jozef. The White Ruthenian problem in Eastern Europe. New York, 1944. Quarterly Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America, July 1944.

Lindner, Rainer. Historiker und Herrschaft. Nationsbildung und Geschichtspolitik in Weissrussland im 19. und 20. Jahrhundert. Mьnchen, R.Oldenbourg Verlag, 1999.

Lindner, Rainer. Nationalhistoriker im Stalinismus: Zum Profil der akademischen Intelligenz in Weissrussland, 1921—1946. Jahrbьcher fьr Geschichte Osteuropas, No47, 1999, p. 187—209.

Linowski, Eugene R., Rev. Byelorussia: short outline. Clevelend, John Carroll University, May 1, 1969. «Submitted to Prof. Michael S. Pap in partial fulfillment of the requirements for the seminar on history «486» — Nationality Problems in the Soviet Union».

Lubachko, Ivan. Belorussia under Soviet rule (1917—1939). Bloomington, Indiana University, Dept. of History, 1964.

Lubachko, Ivan S. Belorussia under Soviet rule, 1917—1957. Lexington, Kentucky, the University Press of Kentucky, 1972.

Madey, Johannes. Kirche zwischen Ost und West. Beitraage zur Geschichte der Ukrainischen und Weissruthenischen Kirche. Mьnchen, Ukrainische Freie Universitaat, 1969. Reihe: Monographien, Band 15.

Magnan, Frйderic. Projet de thиse Bielorussie: Spйcificites ethniques et statuts juridique, politique et йconomique. Paris, Univ. Paris X — Nanterre, November 1991.

Majsienia A. Biaіoruњ Aleksandra Јukaszenki // Wiкџ. Warszawa, 1997.

Malycki, A. The language situation in Soviet Byelorussian print in the late 1960-s. Canada, University of Calgary, 1971.

Marples, David R. Belarus. From Soviet Rule to Nuclear Catastrophe. New York, St. Martin’s Press, 1996.

Marples, David R. Belarus: a denationalized nation. Amsterdam, the Harwood Academic Publishers, 1999.

Miller J. Wspуіpraca Biura Peіnomocnika Rz№du ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic№ z Biaіorusi№, Litw№ i Ukrain№ // Przegl№d Wschodni. T. VI, z. 1 (21). Warszawa, 1999.

Mironowicz E. Biaіoruњ // Europa Њrodkowo-Wschodnia 1994-1995. Warszawa, 1997.

Mironowicz E. Narodziny biaіoruskiej suwerennoњci w latach dziewiкжdziesi№tych // Obуz, № 35. Warszawa, 1998.

Mironowicz E. Biaіoruњ // Historia paсstw њwiata w XX w. Warszawa, 1999.

Morstin A. Biaіoruњ // Europa Њrodkowo-Wschodnia 1996. Warszawa, 1999.

New directions in Belarusian studies. [North America] Association for the Study of the Nationalities, 1999. Nationalities Papers, vol. 27, №4, December 1999, p. 631—682. (Lindner, Rainer. Besieged past: National and Court Historians in Lukashenka’s Belarus..., p. 631—647; Sahm, Astrid. Political culture and national symbols..., p. 649—660; Goujon, Alexandra. Language, Nationalism, and Populism in Belarus..., p.661—677; Marples, David. Comments, p. 679—682.)

Owsiannik S., Strieіkowa J. Unia rosyjsko-biaіoruska: geneza, uwarunkowania, paradoksy // Polityka Wschodnia. Warszawa, 1994.

Owsiannik S., Strieіkowa J. Wіadza a spoіeczeсstwo. Biaіoruњ 1991-1998. Warszawa, 1998.

Pastukhov, Mikhail. Abnormal conditions for media in Belarus. Minsk — Washington, IREX, 1997.

Pastukhov, Mikhail. Human Rights in Belarus. Minsk, 1997. Translited into English by Catherine A. Fitzpatrick, New York, Belarusian Helsinki Committee, 1997.

Pastukhov, Mikhail. Belarus Media: the situation gets worse. Minsk, 1998. Report of the deputies of the 13th Supreme Soviet of Belarus. Prepared by Chapter 97 with the assistance of the International League for Human Rights, August-September 1998. New York — Minsk, 1998.

Pelipas I. Republic of Belarus on the Way to a Market Economy: Comparative Analysis of Competitiveness: on the basis of Emerging Market Economies Report 1993: Analytical Report / Igor Pelipas. Minsk, 1993.

Radzik R. Њwiadomoњж spoіeczna Biaіorusinуw // Polityka Wschodnia. Warszawa, 1994.

Regel, Constantin. Weissruthenien und seine Bedeutung fur Europa. Sonderabdruck aus der Geographischen Zeitschrift №48. [Leipzig] Jahrgang, 1942, Heft 4/5, p.121—157.

Remer, Claus, ed. Zur Geschichte der BSSR und der deutsch-belorussischen Beziehungen. Jena, F. Schiller Universitдt, 1981. (Wissenschaftliche Beitrдge der Friedrich Schiller Universitдt).

Sadowski A. Biaіoruњ — odrodzenie narodowe — przejawy nacjonalizmu // Nacjonalizm-konflikty narodowoњciowe w Europie Њrodkowej i Wschodniej / red. St.Helnarski. Toruс, 1997.

Sahm, Astrid. Die gescheiterten Parlamentswahlen in Belarus. Eine Regional differenzierende Analyse.Mannheim, FKKS, 9/1995.

Sanford, George. Nation, state and independence in Belarus. [USA] Carfax Publ. Ltd., 1997. Contemporary Politics, vol. 3, №3, 1997, p. 225—245.

Sannikov, Andrei and Golubev, Valentin. Belarus in the Context of times and politics. Stockholm, The Olof Palme International Center, 1997.

Scheer, Evelyn. Weissrussland entdecken: Natur und Kultur von Brest zum Dnepr. Berlin, 1997.

Seniuch Cz. Czy na Biaіoruњ wrуci strach? // Obуz, № 29. Warszawa, 1995.

Siebert, Diana. Bдuerliche Alltagsstrategien in der Belarussischen SSR (1921—1941): Die Zerstцrung patriarchalischer Familienwirtschaft. Stuttgart, Franz Steiner Verlag, 1998.

Silitski, Vitali. Constraints and coalitions: politics and economic reform... New Brunswick, N.J., Rutgers, the State University, October 1999.

Scheibert, Peter. Zur politischen Entwicklung des Weissruthenentums. Jomsburg, Vцlker und Staaten in Osten und Norden Europas. Sonderdruck [1941?].

Scheibert, Peter. Der weissrussische politische Gedanke bis 1919. Jomsburg, Leipzig, Verlag von S.Hirzel, Jahrgang 2, 1938, p. 335—354.

Scheibert, Peter. Der Weg der Weissruthenen zur weissruthenischen Sowjetrepublik. Jomsburg, Leipzig, Verlag von S.Hirzel, Jahrgang 4, 1940, p. 191—196.

Smuіkowa E. Wokуі problemu poczucia toїsamoњci mieszkaсcуw Biaіorusi // Przegl№d Wschodni. T. IV, z. 3 (15). Warszawa, 1997.

Sobczak J. Stosunki Polski z Biaіorusi№ // Polska i jej nowi s№siedzi. Toruс, 1994.

Szemusin, Dmitrij. Alba Ruthenia: Belorusszia rцvid tцrtйnete. Budapest, Forditotta Бgoston Magdolna, 1996.

Szingiel A.A., Szingiel N.A. Ustawodawstwo gruntowe Republiki Biaіoruњ. Stan obecny i perspektywy rozwoju // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI, Lublin, 1994.

Њliwiсski M., Cekmionas V. Biaіoruњ: ziemia niczyja? // Obуz, № 30, Warszawa, 1996.

Њliwiсski M., Cekmionas V. Њwiadomoњж narodowa mieszkaсcуw Litwy i Biaіorusi // Przegl№d Wschodni. T. IV, z. 3 (15). Warszawa, 1997.

Љymaniec, Virginie et Goujon, Alexandra. Parlons biйlorussien. Langue et culture. Mova j kul’tura. Paris — Montrйal (Qc.) — Canada, Йditions L’Harmattan, 1997. Collection Parlons dirigйe par Michel Malherbe.

The Commission on Security and Cooperation in Europe, U.S. The Current Situation in Belarus. Washington, October 30, 1996. Briefing on Belarus: papers by Antti Korkeakivi, Jan Zaprudnik, Zianon Pazniak and others.

Toornquist Plewa, Barbara. Spraak och i identitet i Vitryssland: En studie i den vitryska nationalismens historia. Lund, 1997.

Turonek J. Prorosyjska opcja Biaіorusi // Obуz, № 35. Warszawa, 1998.

Urban, Michael E. The structure of elite circulation in the Belorussian Republic: centralization, regionalism and patronage. New Orleans, La, November 20—23, 1986.

Urban, Michael. Elitй circulation in the Belorussian Republic 1966—86. Cambridge — New York, Cambridge University Press, 1989.

U.S. Department of State. Belarus Country Report on Human Rights Practices for 1996. Released by the Bureau of Democracy, Human Rights and Labor. Washington, D.C., January 30, 1997.

U.S. Dept. of State. Belarus Country Report on Human Rights Practices for 1998, released by the Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. Washington, D.C., February 26, 1999.

U.S.Commission on Security and Cooperation in Europe. Belarus — Stalled at the Crossroads — Conference, March 9, 2000. Washington, D.C., March 9, 2000.

U.S.Commission on Security and Cooperation in Europe. U.S.Policy on the Crisis in Belarus. Statement by Ross L. Wilson, Principal Deputy Special Adviser to the Secretary of State. Washington, D.C., March 9, 2000.

U.S.Commission on Security and Cooperation in Europe. Helsinki Commission Hearing: Belarus stalled at a crossroads. Washington, D.C., March 9, 2000.

U.S.Department of State. 1999 Country reports on Human Rights Practices: Belarus. — Belarus: deepening impasse on political dialogue. Washington, D.C., 2000.

Vaatz, A. Baltikum und Weissruthenien in ihren landwirtschaflichen. Grundlagen, Berlin, 1942.

Vakar, Nicholas P. A bibliographical guide to Belorussia. Cambrige, Mass., Harvard University Press, 1956.

Vakar, Nicholas P. Belorussia. The making of a Nation. A case study. Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1956.

Vakar, Nicholas P. The Belorussian People Between Nationhood and Extinction. New York, F.A.Praeger, Inc., 1968. Reprint of Chapter 7 of Erich Goldhagen’s Ethnic Minorities in the Soviet Union, New York, F.A.Praeger, Inc., 1968, p. 218—228.

Weissrussland und der Westen; Beitrдge zur einen internationalen Symposium in Mьnster vom 3—6. Mai 1990. Dresden, Herausgegeben von F. Scholz, 1998.

Waszkiewicz A. Regulacja prawna obywatelstwa Republiki Biaіoruњ // Nowe regulacje prawne. Zmiany w systemie prawa Biaіorusi i Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Skіodowska. Vol. XLI, Lublin, 1994.

Wierzbowska-Miazga A. Rosjanie na Biaіorusi — swoi czy obcy? // Etnografia Polska. T. XLIII, z. 1—2. Warszawa, 1999.

Wierzbowska-Miazga A. Republika Biaіoruњ czy republika biaіoruska? // Prace OSW. 2001.

Wierzbowska-Miazga A. Polacy na Biaіorusi. Wybуr dokumentуw prawnych dotycz№cych mniejszoњci narodowych. Warszawa, 2001.

Zapomniany s№siad — Biaіoruњ w kontekњcie rozszerzenia UE na wschуd // Raporty Fundacji Batorego, № 4. Warszawa, 2001.

Zaprudnik, Jan. Belarus at a Crossroads in History. Boulder, Westview Press, 1993.

Zaprudnik, Jan. Historical Dictionary of Belarus. European Historical Dictionaries No28. Lanham, Md., & London, 1998.

Zaprudnik, Jan. Political parties in contemporary Belarus. Boca Raton, Florida, BINiM, September 27, 1998.

Zaprudnik, Jan. Political struggle for Byelorussia in the tsarist State Dumas, 1906—1917. A Ph.D. Dissertation New York University, 1969. Adviser Prof. William L.Blackwell. New York, NYU, 1969.

Zaprudnik, Jan. The Belarusan (20th) Century. A comparative look at the first and the last decades. [England] University of Bath, Special Workshop on Belarus, February 2000.

Заўвагі

1

Гл. Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ) // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 386.

(обратно)

2

Гл. Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ); Галина Дракохруст, Юрий Дракохруст, Дмитрий Фурман. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 386.

(обратно)

3

Гл.: Праграма Беларускага народнога фронту. — Менск, 1989.

(обратно)

4

Гл.: Раздрукоўка фанаграмы гутаркі.

(обратно)

5

Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988—1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).

(обратно)

6

Галина Дракохруст, Юрий Дракохруст, Дмитрий Фурман. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва. Издательство «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 116.

(обратно)

7

Тамсама. С. 123.

(обратно)

8

Тамсама.

(обратно)

9

Гл.: Звязда, 21 студзеня 1994 г.

(обратно)

10

Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск. 2001. — 336 с.

(обратно)

11

Тамсама.

(обратно)

12

Тамсама.

(обратно)

13

Валерий Карбалевич. Путь Лукашенко к власти // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека». 1998. — 432 с. — С. 245.

(обратно)

14

Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988—1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).

(обратно)

15

Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск. 2001. — 336 с.

(обратно)

16

Гл.: Боярунец А., Голобуцкий А., Кулик В. Беларусь перед выбором: демократия или авторитаризм? Киев: УФПР, 1996. — 80 с. — С. 12.

(обратно)

17

Гл.: Грыб М. Шлях да паразумення яшчэ ёсць // Народная газета. 13.10.95, №206 (1221). С. 1, 2.

(обратно)

18

Гл.: «Парламент не павінен «кідацца ў атаку», рэагуючы такім чынам на кожнае выступленне прэзідэнта» (Інтэрв’ю карэспандэнта Інтэрфаксу В. Зянковіча). У кн.: Грыб М. На гістарычным скрыжаванні. Мн.: Тэхналогія, 1996. — 158 с. — С. 53—58. — C. 58; «…Не ператварыць сэсію ў палітычную гульню». Уступнае слова Старшыні Вярхоўнага Савету М.І. Грыба на адкрыцці чарговай XVIII сесіі Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусі XII склікання 5 верасня 1995 г. // Звязда. №165 (22703) ад 06.09.95. С. 1, 3.

(обратно)

19

Гл.: Заключэньне Канстытуцыйнага Суду Рэспублікі Беларусі «Аб адпаведнасьці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусі артыкулу 7 Закону «Аб Вярхоўным Савеце Рэспублікі Беларусі», артыкулу 10, часткі чацьвёртай артыкулу 63 Часовага рэглямэнту Вярхоўнага Савету РБ» // Народная газета. 17.10.95. №209 (1224). С. 1—2.

(обратно)

20

Гл.: Следствием по делу установлено… // Свабода, №27, 12.04.96. С. 2.

(обратно)

21

Асноўныя дадзеныя ўзятыя з брашуры Беларускага Гельсынскага камітэту: Референдум 1996. Цифры. Суждения. Законность. Брошюра. Белорусский Хельсинкский Комитет. — Минск, 1996.

(обратно)

22

Гл.: Народная газета, 4 октября 1996 г.

(обратно)

23

Гл.: Заявление собрания депутатов Верховного Совета Республики Беларусь // Народная газета. 22.11.96, №294 (1221). C. 1.

(обратно)

24

Гл.: Звязда. 1996, 27 лiстапада.

(обратно)

25

Гл.: Советская Белоруссия. 1996, 3 декабря.

(обратно)

26

Гл.: Свабода. 1996, 29 лiстапада.

(обратно)

27

Валерий Карбалевич. Путь Лукашенко к власти // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. Москва: «Права человека», 1998. — 432 с. — С. 252.

(обратно)

28

Гл.: Карбалевич Валерий. Беларусь: расколотое общество // Белорусская газета № 178 от 05.04.1999.

(обратно)

29

Дракохруст Г., Дракохруст Ю., Фурман В. Трансформация партийной системы Беларуси // Белоруссия и Россия: общества и государства. — М.: «Права человека», 1997. — 432 с. — С. 127.

(обратно)

30

Злотников Леонид. В петле популизма. // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск, 2001. — 336 с. — С. 94.

(обратно)

31

Гл.: Леонид Злотников. В петле популизма // Хроника несостоявшегося времени. Десять лет в зеркале «Белорусского рынка». — Менск, 2001. — 336 с.

(обратно)

32

Гл.: Мизес Людвиг фон. Социализм. Экономический и социологический анализ. — М.: «Catallaxy», 1994. — 416 c. Socialism/ an Economic and Sociological Analysis by Ludwig von Mises. Translated by J. Kahane B.Sc. (Econ).

(обратно)

33

Гл.: Карбалевич Валерий. Беларусь: расколотое общество // Белорусская газета № 178 от 05.04.1999.

(обратно)

34

Гл.: Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.). — Мінск: ВП «Экаперспектыва». — 1998. — 340 с.

(обратно)

35

Гл.: Карбалевич Валерий. Политическое развитие и национально-государственные интересы Республики Беларусь (1988—1996) // Адкрытае грамадства. Iнфармацыйна-аналiтычны бюлетэнь. — 1999. — № 1(6).

(обратно)

36

Гл.: Марк Нордберг, Тарас Кузио. Построение наций и государств. Историческое наследие и национальные самосознания в Белоруссии и на Украине (Сравнительный анализ) // Белоруссия и Россия: общества и государства. Выпуск 2. — Москва: «Права человека», 1998. — 432 с.

(обратно)

37

Гл.: Dąbrowski M., Antezak R. Economic transition in Russia, the Ukraine and Belarus in comparative perspective. — Warsaw, 1995. — P. 9.

(обратно)

38

Намэнклятура надоўга запомніла мітынг рабочых Менску ў красавіку 1991 году, калі больш за 100 тысяч рабочых выйшлі на плошчу перад Домам ураду.

(обратно)

39

Адзін зь лідэраў БНФ Сяргей Антончык уваходзіў у склад кіраўніцтва рэспубліканскага страйкавага камітэту.

(обратно)

40

Толькі ў гэтай частцы Кебіч, які яшчэ з савецкіх часоў меў добрыя асабістыя адносіны з расійскім прэм’ер-міністрам Віктарам Чарнамырдзіным і яго атачэньнем, апраўдваў надзеі беларускай палітычнай эліты. Новы лідэр павінен быў працягнуць гэтую традыцыю.

(обратно)

41

Камісія складалася з 10 чалавек

(обратно)

42

М. Мясьніковіч займаў пасаду першага намесьніка Старшыні Савету міністраў Кебіча, С.Лінг быў яго намесьнікам.

(обратно)

43

М. Мясьніковіч — былы сакратар Менскага гаркаму КПБ, член ЦК КПБ, С. Лінг — былы сакратар ЦК КПБ.

(обратно)

44

У ходзе кампаніі супраць С. Шушкевіча Кебіч неаднаразова выкарыстоўваў паслухмяную сабе бальшыню дэпутатаў парлямэнту. Яшчэ задоўга да прэзыдэнцкіх выбараў каманда Кебіча паклапацілася аб стварэньні нэгатыўнага іміджу Шушкевіча. Вакол асобы Шушкевіча быў арганізаваны скандал, які скончыўся 27 студзеня яго адхіленьнем з пасады Старшыні Вярхоўнага Савету. За гэтую пастанову прагаласавала 209 з 345 дэпутатаў парлямэнту.

(обратно)

45

У адрозьненьне ад Шушкевіча, які ў часе перадвыбарнай кампаніі выкарыстоўваў для паездак старыя «жыгулі», і ад Пазьняка, які ўвогуле ня меў сталага транспартнага сродку, Лукашэнка меў у распараджэньні два новыя «мэрсэдэсы», набытыя старшынём парлямэнцкай камісіі па праблемах ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай катастрофы Іванам Ціцянковым (які неўзабаве атрымае пасаду кіраўніка ўпраўленьня справаў прэзыдэнта) за бюджэтныя грошы. Выбарчая кампанія Лукашэнкі фінансавалася ня толькі празь Ціцянкова. Значныя сродкі траплялі ў яго выбарчы штаб у выніку фінансавых махінацый зь бюджэтнымі грашыма старшыні парлямэнцкай камісіі па аграрных пытаньнях Уладзімера Гаркуна і зьвязаных зь ім асобаў. У ліпені 1994 году У. Гаркун будзе прызначаны Лукашэнкам віцэ-прэм’ерам па пытаньнях сельскай гаспадаркі.

(обратно)

46

Сярод іх былі дэпутаты ВС Леанід Сініцын (празь месяц — кіраўнік Адміністрацыі прэзыдэнта), Віктар Кучынскі (уваходзіў у склад часовай камісіі па барацьбе з карупцыяй, у хуткім часе стане апаратчыкам найвышэйшага ўзроўню) і Іван Ціцянкоў.

(обратно)

47

Аб гэтым таксама сьведчыць і характар фінансаваньня выбарчай кампаніі Лукашэнкі. Выкарыстоўваньне бюджэтных сродкаў на гэтыя мэты было магчыма толькі з маўклівай згоды кіраўніцтва праваахоўных органаў.

(обратно)

48

Маюцца на ўвазе інстытуты не як ўстановы і арганізацыі, а як ўстойлівыя сыстэмы практык, што санкцыянуюцца і падтрымліваюцца з дапамогай сацыяльных нормаў.

(обратно)

49

У ВС 13-га скліканьня не патрапілі прадстаўнікі БНФ, але там былі ўтвораны фракцыі камуністаў (44 дэпутаты, ці 22% дэпутацкага корпусу), аграраў (48 чал., ці 24%), лібэралаў (фракцыя «Грамадзянскае дзеяньне» ў складзе 18 чал., ці 10%) і сацыял-дэмакратаў (фракцыя «Саюз працы» з 18 чал.). 92 дэпутаты былі беспартыйнымі. Яны ўтварылі самую шматлікую фракцыю «Згода», у якую ўвайшло 59, або 30% дэпутатаў.

(обратно)

50

Прававая канстытуцыйная рада з 19 юрыстаў на чале з намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта А. Абрамовічам была ўтвораная ўказам ад 14 красавіка 1996 г.

(обратно)

51

Аб тым, як Вярхоўны Савет губляў палітычную вагу ўва ўмовах манапалізацыі СМІ беларускім рэжымам, сьведчыць гісторыя адчужэньня «Народнай газеты» — аднаго з найбольш папулярных у Беларусі выданьняў, заснавальнікам якога зьяўляўся ВС. 28 чэрвеня 1996 г. , калі Вярхоўны Савет прагаласаваў за прызначэньне новым рэдактарам «НГ» дэпутата ВС 13 скліканьня Леаніда Юнчыка, ейны дагэтулешні рэдактар Міхаіл Шыманскі ў той жа дзень рэарганізаваў газэту ў адкрытае акцыянэрнае таварыства, якое сам жа і ўзначаліў. Юрыдычнай падставай для гэтых захадаў сталі ўказы А. Лукашэнкі, выдадзеныя на падставе фальшывых дакумэнтаў. Ня маючы гарантаванага доступу да дзяржаўных СМІ, ува ўмовах, калі дзяржаўнай тэлерадыёкампаніяй была разгорнута антыпарлямэнцкая прапаганда, ВС згубіў апошнюю падкантрольную сабе крыніцу інфармацыі (за выключэньнем газэты «Звязда»). [Гл. О реорганизации редакции газеты «Народная газета». Указ Президента Республики Беларусь №233 от 28.06.96 [Электронная вэрсія]. Дакумэнт дасяжны па адрасе: http://194.226.121.66/webnpa/text.asp?NR=P39600233; О назначении М.В.Шиманского генеральным директором открытого акционерного общества — главным редактором газеты «Народная газета». Указ Президента Республики Беларусь №235 от 28.06.96].

(обратно)

52

25 лістапада 1996 году афіцыйны Вашынгтон выказаў расчараваньне правядзеньнем беларускага рэфэрэндуму, які быў прызнаны АБСЭ ды іншымі міжнароднымі арганізацыямі незаконным. Эўрапарлямэнт працягваў лічыць сваім партнэрам у Беларусі Вярхоўны Савет. Кіраўніцтва Эўрапейскага Зьвязу і ЗША параілі бізнэсоўцам устрымацца ад укладаньня сваіх капіталаў у беларускую эканоміку.

(обратно)

53

Чальцу фракцыі «Грамадзянскае дзеяньне» У. Кудзінаву прысудзілі 7 год па абвінавачаньні ў спробе дачы хабару. Прадстаўнікі ўлады афіцыйна заяўлялі аб адсутнасьці ў Беларусі такой установы, як Вярхоўны Савет, але ў позьве, якую С. Шарэцкаму накіравала пракуратура, да яго зьвярнуліся як да Старшыні ВС. Супраць самаго ж старшыні камісіі В. Ганчара па абвінавачваньні ў «паклёпе на прэзыдэнта» была ўзбуджана крымінальная справа.

(обратно)

54

На падставе арт. 92 Канстытуцыі 1994 г., дзе сказана, што дэпутатамі ня могуць быць асобы, «прызначаныя на пасаду прэзыдэнтам альбо па ўзгадненьні зь ім», прапаноўвалася спыніць паўнамоцтвы 109 дэпутатаў, якія перайшлі на працу ў ПП НС і ня ўлічваць іх пры падліку кворуму. Гэта надало б Вярхоўнаму Савету права прымаць законы і мяняць Канстытуцыю

(обратно)

55

Падставай для такой пастановы суду сталі звароты дэпутатаў ВС з просьбай адклікаць свае подпісы з-пад прапановы даць заключэньне аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі (па розных зьвестках, ад 10 да 12). У выніку подпісаў пад заявай стала меней за 70 неабходных дзеля ўзбуджэньня справы. Судзьдзя КС Міхаіл Пастухоў у асобным лісьце выказаў меркаваньне, што паводле Закону «Аб Канстытуцыйным судзе Рэспублікі Беларусі» прапанова аб праверцы канстытуцыйнага акту можа быць адклікана ініцыятарам да пачатку разгляду. Але ў заканадаўстве, якое рэгулюе працэдуру адхіленьня прэзыдэнта ад пасады, ня згадваецца пра магчымасьць адкліканьня асобных подпісаў дэпутатаў ВС. Паколькі адзінай прававой падставай дзеля пачатку працэдуры імпічмэнту ёсьць прапанова, падпісаная ня меней за 70 дэпутатамі, то пасьля прыняцьця Канстытуцыйным Судом прапановы да разгляду адкліканьне подпісаў ня цягне за сабой аніякіх юрыдычных наступстваў. Падставай для спыненьня справы аб імпічмэнце, на думку судзьдзі М. Пастухова, магло стаць толькі адкліканьне прапановы ў цэлым, г.зн. бальшынёй галасоў дэпутатаў, што падпісалі заяву. У заключнай частцы гэтага ліста М. Пастухоў напісаў, што Канстытуцыйны Суд спыніў вытворчасьць па справе без законных падставаў і тым самым ухіліўся ад выкананьня свайго канстытуцыйнага абавязку — даць адказ на пытаньне аб парушэньні прэзыдэнтам Канстытуцыі..

(обратно)

56

У 1998 г. грамадзкія арганізацыі Беларусі выступілі супраць ліцэнзаваньня распаўсюджаньня прававой інфармацыі.

а. Гл. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. — Менск: Полымя, 1994. С. 14—15.10 Гл. Пастухов М. Судебная власть: сегодня и завтра // Згода. Июнь 1998 г., №3 (115). С. 7. б. Гл. Пастухов М. Судебная власть: сегодня и завтра // Згода. Июнь 1998 г., №3 (115). С. 7. в. Гл. Конституция Республики Беларусь (с изменениями и дополнениями) // Народная газета. 27.11.96. С. 4. г. O’Donnell G. Illusions about Consolidation // Journal of Democracy. 1996. Vol. 7, № 2. P. 34—51. д. Богданкевич С. Объединим, скоординируем наши усилия // Новости НИСЭПИ. Вып. 4. Декабрь 1999. С. 47.

(обратно)

57

Закон Республики Беларусь о Конституционном суде Республики Беларусь // Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1994. № 15. С. 220.

(обратно)

58

Мехов С. Громко молчащий орган // Фемида. 25 апреля 1994.

(обратно)

59

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1994. № 15. С. 220.

(обратно)

60

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1996. № 18. С. 338.

(обратно)

61

Вашкевич А. Конституционный Суд Республики Беларусь: место и роль в системе государственных органов // Судебно-правовая реформа: концепция и пути ее реализации в Республике Беларусь. Мн., 1992. С. 181.

(обратно)

62

Статья 14 Закона о Конституционном Суде Республики Беларусь // Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1994. № 15. С. 220.

(обратно)

63

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1994. № 17. С. 285.

(обратно)

64

Федута А. Валерий Тихиня как зеркало белорусской эволюции // Белорусская деловая газета. 17 октября 1996 года.

(обратно)

65

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1995. № 18. С. 208.

(обратно)

66

Текущий архив Конституционного Суда Республики Беларусь за 1995 год.

(обратно)

67

Ст. 15 Закона о КС // Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь . 1994. № 15. С. 220.

(обратно)

68

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь.1995. № 20. С. 237.

(обратно)

69

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1995. № 11. С. 120.

(обратно)

70

Вестник Конституционного Суда Республики Беларусь. 1996. № 1. С. 13.

(обратно)

71

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1996. № 7. С. 94.

(обратно)

72

Ведомости Верховного Совета Республики Беларусь. 1996. № 16. С. 224.

(обратно)

73

Больш падрабязна пра гэтую і іншыя справы, датычныя свабоды перамяшчэньня, гл.: Вашкевич А. Конституционный Суд...

(обратно)

74

Вестник Конституционного Суда Республики Беларусь. 1996. № 4. С. 32—37.

(обратно)

75

Собрание указов Президента и постановлений Правительства Республики Беларусь. 1996. № 31. С. 808.

(обратно)

76

Гэты ўказ ня быў апублікаваны ў афіцыйным выданьні. Ягоны тэкст гл.: Газета «Рэспубліка». 1996, 9 ноября.

(обратно)

77

Пастухов М. Импичмент не состоялся. А могло ли быть иначе? // Газета «Народная воля», 1997, 4 марта.

(обратно)

78

Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. № 91. № 1/795.

(обратно)

79

Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь. 1999. № 7. № 1/41.

(обратно)

80

З 12 членаў Бюро ЦК КПБ, абранага на 29-м зьезьдзе, 6 (50%) можна вызначыць як «прамыслоўцаў», толькі адзін меў адносіны да аграрнага сэктару, на 30 м зьезьдзе з 16-цёх чальцоў Бюро — адпаведна 8 (50%) і 2 (1,2%).

(обратно)

81

Так, напрыклад, у Горадні прызначэньне «прамыслоўца» Сямёна Домаша на партыйную пасаду адбылося толькі пасьля вычарпаньня магчымасьцяў рэгіянальнай эліты правесьці прадстаўнікоў аграрнага кляну, пры пагрозе прызначэньня партыйнага «рэфарматара» Ўладзімера Сямёнава.

(обратно)

82

Беларускія прадпрыемствы былі пераважна не рэсурсаздабывальнымі, а рэсурсаперапрацоўчымі.

(обратно)

83

АСАМ (Аддзел спэцыяльных актыўных мерапрыемстваў) — элітнае падразьдзяленьне памежных войскаў. Падчас канфлікту паміж тагачасным дзяржсакратаром па барацьбе з злачыннасьцю і нацыянальнай бясьпецы Генадзем Данілавым старшыня КДБ Эдуард Шыркоўскі і міністар унутраных справаў Уладзімер Ягораў абвінавачвалі першага ў залішняй апецы, дыктаце ў кадравых пытаньнях і стварэньні паралельнай (неканстытуцыйнай, на іх погляд) спэцслужбы — АСАМу памежных войскаў. — Рэд.

(обратно)

84

Падчас выбараў 1994 г. Лукашэнка ня змог заручыцца падтрымкай прамыслова-гаспадарчай эліты. Таму стаўку на Мясьніковіча як старога «гаспадарніка» можна растлумачыць тым, што новаму рэжыму былі патрэбныя стабільныя каналы камунікацыі з кіраўнікамі прадпрыемстваў.

(обратно)

85

У сувязі з гэтым адзначым: «парлямэнтары» атрымалігучныя, але, за выключэньнем Захаранкі, Ягорава і Чыгіра, неўплывовыя пасады.

(обратно)

86

Да гэтай групы мы адносім тых, хто ня толькі прыйшоў з парлямэнту, але і стварыў сабе імя, якое было на слыху, дапамагала ўтварыць уражаньне дэмакратычнай арыентацыі. Напрыклад, Чыгір ня быў у парлямэнце, але яго імя давала дадатковы палітычны капітал.

(обратно)

87

Замяталін быў прызначаны з падачы Шэймана пасьля правальнай працы ў кантрольных органах.

(обратно)

88

Спачатку былі заменены людзі дэмакратычна арыентаванага Захаранкі, а потым зьняты і ён сам.

(обратно)

89

Пра гэта таксама гаворыць публікаваная ў СМІ інфармацыя пра цяжкасьці, якія ўзьніклі ў Шэймана зь вяртаньнем назад на пасаду Дзяржсакратара Рады бясьпекі.

(обратно)

90

У 1994 годзе Ягораў таксама падтрымліваў на прэзыдэнцкіх выбарах дэмакратычнага кандыдата С. Шушкевіча.

(обратно)

91

Шэйман як берасьцеец меў кантакты перадусім з памежнікамі і вонкавай выведкай.

(обратно)

92

Канцавенка меў сувязі з уплывовым расійскім палітыкам А. Вольскім пасьля сумеснай працы ў Карабаху.

(обратно)

93

Чумакоў нейкі час служыў разам зь вядомым расійскім генэралам А. Лебедзем у Прыднястроўі.

(обратно)

94

Жадобін таксама скончыў Казанскую бранетанкавую вучэльню. Трэба зьвярнуць увагу на нечаканы пераход Міхаіла Лазарава з маскоўскай Акадэміі бранетанкавых войскаў на пасаду кіраўніка Ваеннай акадэміі Беларусі.

(обратно)

95

Пра гэта кажа ня толькі прызначэньне Шэймана на пасаду Генэральнага пракурора, але і іншыя факты. Напрыклад, перавод яшчэ шэйманаўскага «фаварыта» Ўдовікава ў Раду бясьпекі, узмацненьне Ерына і інш.

(обратно)

96

Пуцін, як і Лукашэнка, адразу пачаў уціскаць і падпарадкоўваць сабе расійскую прамыслова-эканамічную эліту, зь якой яшчэ нядаўна навязваў нефармальныя кантакты Лукашэнка.

(обратно)

97

Былы дэпутат Вярхоўнага Савету Іван Пашкевіч, які ў першыя дні пасьля рэфэрэндуму правёў работу па пераводзе дэпутатаў Вярхоўнага Савету ў Палату прадстаўнікоў, атрымаў пасаду намесьніка кіраўніка Адміністрацыі, а адзін зь лідэраў беларускіх камуністаў Віктар Чыкін за стварэньне прапрэзыдэнцкай партыі камуністаў атрымаў пасаду намесьніка старшыні Менгарвыканкаму, а пасьля старшыні Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі.

(обратно)

98

Палітычны кліентэлізм выступае як своеасаблівая форма вэртыкальнай салідарнасьці, у якой асымэтрычная ўлада ці няроўнасьць спалучаецца з салідарнасьцю, а патэнцыйны ці рэальны ўціск — з падкрэсьліваньнем добраахвотнасьці сувязяў. [Roniger L. Democracy, Clientelism and Civil Society. Ed. by L. Roniger and Aysegьneє-Ayata. Boulder, London. Lynne Rienner publishers, 1994. — 223 p.]

(обратно)

99

Указам прэзыдэнта ад 9 ліпеня 1997 г. было вызначана фінансаваньне гэтае структуры зь дзяржаўнага фонду садзейнічаньня занятасьці, Беларускага фонду падтрымкі прадпрымальніцтва, Рэспубліканскага фонду аховы прыроды і навакольнага асяродзьдзя і Рэспубліканскага фонду дапамогі асобам, пацярпелым ад аварыі на ЧАЭС.

(обратно)

100

З 26 жніўня 1993 г. у Беларусі існавала Ўсебеларуская рада маладзёвых і дзіцячых аб’яднаньняў. За месяц да ўстаноўчага зьезду БПСМ ейнае кіраўніцтва правяло Ўстаноўчы кангрэс Нацыянальнай рады маладзёвых і дзіцячых арганізацыяў. У новую парасонную структуру ўвайшлі 18 рэспубліканскіх маладзёвых аб’яднаньняў і 1 рэгіянальнае. Гэтае мерапрыемства скасавала манаполію БПСМ на пасярэдніцтва паміж усёй беларускай моладзьдзю і дзяржавай. Арганізатары ўстаноўчага сходу БПСМ адрэагавалі на гэта выключэньнем са статуту БПСМ пункту пра сяброўства арганізацыяў, прычым кіраўнікі арганізацыяў, што пагадзіліся ўвайсьці ў БПСМ, даведаліся аб гэтым толькі на ўстаноўчым зьезьдзе.

(обратно)

101

Апрача таго, што Расія забясьпечвала Беларусь нафтай і газам, на яе прыпадала 52% вонкавагандлёвага абарачэньня Беларусі.

(обратно)

102

ФПБ аб’ядноўвае 4,5 млн. чал. Гэта бальшыня наёмных работнікаў у Беларусі. Уступленьне работнікаў у прафсаюз адбываецца аўтаматычна пры прыёме на працу.

(обратно)

103

Структура ФПБ замінала дакладнаму вызначэньню ейных інтарэсаў. Прафсаюзы, якія ўваходзілі ў ФПБ, але былі нязгодныя з агульнай палітыкай фэдэрацыі, стрымлівала ад выхаду палажэньне статуту ФПБ аб падзельнасьці прафсаюзнай уласнасьці.

(обратно)

104

Акрамя Свабоднага прафсаюзу Беларусі была прыпынена дзейнасьць пярвічнай прафсаюзнай арганізацыі менскага мэтрапалітэну, а таксама прафсаюзу чыгуначнікаў і транспартных будаўнікоў.

(обратно)

105

Паводле словаў былога міністра ўнутраных справаў Ю. Захаранкі, загад аб арышце экс-прэм’ера даў асабіста прэзыдэнт Лукашэнка.

(обратно)

106

У чэрвені 1999 г., пасьля арганізаваных апазыцыяй прэзыдэнцкіх выбараў, 32,2% апытаных НІСПЭД нічога ня ведалі пра прычыну зьняволеньня кандытата на пасаду прэзыдэнта М. Чыгіра.

(обратно)

107

Прэзыдэнцкі бок меў інструкцыю аб тым, што перамовіны могуць весьціся толькі з прадстаўнікамі пэўных палітычных сілаў, былымі дэпутатамі Вярхоўнага Савету.

а. Гл. Карбалевич В. Беларусь: расколотое общество // Белорусская газета. 05.04.99, № 178.

б. Роўда У. Нацыянальная iдэя i фармiраванне грамадзянскай супольнасцi ў Беларусi // Грамадзянская альтэрнатыва. — 1999. — № 2. — С. 8.

в. Гл. Парламенцкі веснік. Жнівень 1996 г., № 14 (126); Парламенцкі веснік. Кастрычнік 1996 г., № 17 (129).

г. Гл. Плиско М. Партогенез в современной Беларуси // Адкрытае грамадства. — 2000. — № 2 (8). — С. 20.

(обратно)

108

Падставай для хадатайніцтва адвакатаў Старавойтава была заключэньне мэдычнай камісіі, што Старавойтаў па стане здароўя (тубэркулёз лімфавузлоў, атэрасклероз галаўнога мозгу, ішэмічная хвароба сэрца, перанесены інсульт) ня можа адэкватна ўспрымаць разбор справы.

(обратно)

109

Канфлікт быў выкліканы парушэньнямі беларускімі ўладамі ў 1998 годзе ўмоваў Венскай Канвэнцыі аб дыпляматычнай дзейнасьці.

(обратно)

110

Падчас працы ў Радзе бясьпекі Сівакоў выступаў з прапановай стварэньня нацыянальнай гвардыі. Калі б яго праект быў зрэалізаваны, яе можна было б хутчэй назваць «прэзыдэнцкай гвардыяй».

(обратно)

111

Акурат тады пачалося збліжэньне паміж дэмакратычнай апазыцыяй і прафсаюзамі: адным з кіраўнікоў рэспубліканскага прафсаюзу прадпрымальнікаў быў сябра БНФ Арнольд Пячэрскі.

(обратно)

112

Аб уплыве міжнароднай сытуацыі на палітычны працэс у Беларусі сьведчыць і месца, якое ў тагачаснай структуры ўлады займаў міністар замежных справаў Урал Латыпаў, былы палкоўнік КДБ, чалавек з найбліжэйшага Лукашэнкавага атачэньня. Адначасова Латыпаў займаў пасаду дарадніка прэзыдэнта і адзін з усіх міністраў меў статус віцэ-прэм’ера. Гэтага чалавека можна назваць «шэрым кардыналам» беларускай палітыкі: яго ўплыў на Лукашэнку, на працэс прыняцьця палітычных рашэньняў у Беларусі вельмі значны.

(обратно)

113

Беларусь знаходзіцца ў зоне інфармацыйнага ўплыву Расіі. Расійскія СМІ, перш за ўсё электронныя, маюць значны ўплыў на фармаваньне грамадзкай думкі ў Беларусі. Дзяржаўныя беларускія СМІ ў асьвятленьні падзеяў міжнароднага жыцьця зазвычай ідуць у рэчышчы пазыцыі «братняй Расіі». Таму не выпадкова, што, напрыклад, першая расійска-чачэнская вайна, у ходзе якой было забіта, толькі паводле расійскіх зьвестак, каля 25 тысячаў мірных жыхароў, ня выклікала такой нэгатыўнай рэакцыі ў беларускага грамадзтва, як кампанія НАТО супраць рэжыму Мілошавіча, у ходзе якой страты сярод мірнага насельніцтва склалі некалькі соцень чалавек.

(обратно)

114

За дзейнасьць, зьвязаную з правядзеньнем альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў, да крымінальнай і адміністрацыйнай адказнасьці ў краіне было прыцягнута каля 2000 чалавек.

(обратно)

115

Энэргетычныя выдаткі ўваходзяць у склад сабекошту кожнага прадукту вытворчасьці. Беларуская эканоміка, арыентаваная на выпуск канцавога прадукту, мае энэрга- і матэрыялаёмісты характар. Зьнізіць энэргетычныя выдаткі — значыць, зьменшыць сабекошт прадукцыі, павысіць яе канкурэнтаздольнасьць. Для Лукашэнкі гэта значыла атрымаць неабходныя рэсурсы для таго, каб стабілізаваць альбо палепшыць эканамічную сытуацыю, зьменшыць незадаволенасьць насельніцтва як сваім эканамічным становішчам, так і палітычным курсам.

(обратно)

116

У 1995—1996 гг. М. Сазонаў займаў пасаду першага намесьніка кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта. Паводле пэўных зьвестак, ён каардынаваў арганізацыйную працу што да забесьпячэньня «патрэбных» вынікаў рэфэрэндумаў траўня 1995 і лістапада 1996 гг. і меў беспасярэдняе дачыненьне да зрыву імпічмэнту Лукашэнку восеньню 1996 году. У пачатку 1997 г. М. Сазонаў сышоў зь вялікай палітыкі і заняўся нафтабізнэсам.

(обратно)

117

Плянавалася, што тэмамі дыскусіяў паміж прадстаўнікамі апазыцыі, трэцяга сэктару і ўлады стануць праблемы заканадаўчай улады, СМІ і выбараў.

(обратно)

118

Сама ідэя перамоваў была вельмі папулярнай сярод беларускага грамадзтва. Беларускія грамадзяне жадалі пацяпленьня палітычнага клімату. Згодна з вынікамі агульнанацыянальнага сацыялягічнага апытаньня, праведзенага НІСЭПД, 38,3% рэспандэнтаў выказаліся ў падтрымку перамовінаў паміж апазыцыяй і ўладай. 16,9% апытаных сьцьвердзілі, што весьці перамовы з Лукашэнкам бессэнсоўна.

(обратно)

119

Апрача Сазонава ў групу ўваходзілі першы намесьнік дзяржаўнага сакратара Рады бясьпекі Віктар Новельскі, дырэктар Нацыянальнага цэнтру законапраектнай дзейнасьці Ігар Андрэеў, міністар юстыцыі Генадзь Варанцоў, намесьнік міністра замежных справаў Уладзімер Герасімовіч, дэпутат ПП НС Юры Кулакоўскі і будучы кіраўнік ініцыятыўнай групы па вылучэньні Лукашэнкі ў кандыдаты ў прэзыдэнты Мікалай Чаргінец.

(обратно)

120

Напрыканцы верасьня перамовіны былі пастаўленыя пад пытаньне пастановай суду ў справе палітычнага вязьня Андрэя Клімава, які быў прыгавораны да 6 гадоў пазбаўленьня волі.

(обратно)

121

З 1975 году, з моманту сканчэньня Магілёўскага пэдагагічнага інстытуту, і па 1982 год, а таксама ў 1985—1987 гг. Лукашэнка быў палітработнікам.

(обратно)

122

У гэтым артыкуле выкарыстоўваюцца дадзеныя ўсеагульнага перапісу насельніцтва Беларусі (1999 г.), матэрыялы Міністэрства статыстыкі і аналізу Беларусі, вынікі сацыялягічных дасьледаваньняў, праведзеных Незалежным інстытутам сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў (НІСЭПД), а таксама незалежнай сацыялягічнай лябараторыяй «Новак».

(обратно)

123

Сацыялягічныя апытаньні паказваюць, што ад 65 да 70% беларускіх выбарцаў, адказваючы на пытаньне: «Якія праблемы Вас больш за ўсё хвалююць?», — называюць у першую чаргу эканамічныя праблемы.

(обратно)

124

Удзел у «выбарах» дэлегатаў «Усебеларускага народнага сходу» бяруць меней за 5% беларускіх выбарцаў. Пры гэтым традыцыйна «Ўсебеларускі народны сход», дэлегаты якога пераважна прадстаўнікі «прэзыдэнцкай вэртыкалі», выступаюць з ініцыятывамі ад імя ўсяго беларускага народу.

(обратно)

125

Напрыклад, пытаньні, якія былі вынесеныя на рэфэрэндум траўня 1995 г., зь верасьня 1994 г. лябіявалі «недзяржаўныя» грамадзкія арганізацыі накшталт «Славянскага Сабору «Белая Русь».

(обратно)

126

Каля 20% беларускіх выбарцаў нэгатыўна ставяцца да наданьня расейскай мове роўнага статусу зь беларускай і да зьмены дзяржаўнай сымболікі, ажыцьцёўленай у траўні 1995 г. Гэта пытаньні вельмі паказальныя ў сэнсе палітычных перавагаў «незалежніцкага» электарату.

(обратно)

127

Мария Яровенко. Комментарии // Белорусская деловая газета. №1012 от 09.08.01.

(обратно)

128

Гл. Фестингер Леон. Теория когнитивного диссонанса: пер. с англ. Leon Festinger. F theory of cognitive dissonance. — СПб.: «Ювента», 1999. — 318 с.

(обратно)

129

Андрей Маховский. Явление новых свидетелей // Белорусская деловая газета. №1023 ад 29.08.01.

(обратно)

130

Андрей Маховский. Явление новых свидетелей // Белорусская деловая газета. №1023 ад 29.08.01.

(обратно)

131

Гл. Геннадий Сысоев. Батька сделал свое дело // Коммерсант-Власть, 17.07.01.

(обратно)

132

Дакумэнт даступны па адрасе: http://www.ncpi.gov.by/. (Усе інтэрнэт-адрасы дзейныя на 09.09.2001 г.).

(обратно)

133

Гл. Дэкрэт Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 7 траўня 2001 г. № 11 «Аб некаторых мерах па ўдасканаленьні парадку правядзеньня сходаў, мітынгаў, вулічных шэсьцяў, дэманстрацый, іншых масавых мерапрыемстваў і пікетаваньня ў Рэспубліцы Беларусі». Дакумэнт даступны па адрасе: http://www.ncpi.gov.by/.

(обратно)

134

Гл. Дэкрэт Прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 26 чэрвеня 2001 г. № 20 «Аб абавязковым дэкляраваньні даходаў і маёмасьці кандыдата ў прэзыдэнты Республікі Беларусі, яго блізкіх сваякоў, супругі (супруга) і яе (яго) бацькоў і некаторых іншых мерах, накіраваных на правядзеньне адкрытых, свабодных і сумленных выбараў». Дакумэнт даступны па адрасе: http://www.ncpi.gov.by/.

(обратно)

135

ПРЕСС-КОНФЕРЕНЦИЯ // БЕЛОРУССКАЯ ДЕЛОВАЯ ГАЗЕТА. №1030 ОТ 11.09.2001.

(обратно)

136

Другі Кангрэс дэмакратычных сілаў абавязаўся падтрымаць прафсаюзы ў правядзеньні агульнанацыянальнай акцыі пратэсту.

(обратно)

137

У Канстытуцыйным Судзе разглядалася скарга аднаго з чальцоў ФПБ аб парадку ўплаты сяброўскіх складак.

(обратно)

138

Пасьля афіцыйнай рэгістрацыі гэтая арганізацыя стала называцца «Асацыяцыя грамадзкіх аб’яднаньняў «Асамблея», далей па тэксьце «Асамблея».

(обратно)

139

Прадстаўнік БСДГ Алег Багуцкі заявіў, што яго партыя можа выйсьці з КРДС дзеля беспрынцыповай пазыцыі гэтай структуры ў пытаньні інтэграцыі з Расіяй.

(обратно)

140

Сёньня каардынацыйны камітэт «Гарадзенская ініцыятыва» лучыць 34 грамадзкія аб’яднаньні, прафсаюзы і рухі, у тым ліку тамтэйшую філію БНФ «Адраджэньне», гарадзкую філію БСДП (НГ), абласныя аддзяленьні Беларускага Гельсынскага камітэту і моладзевай арганізацыі АГП «Грамадзянскі форум».

(обратно)

141

БСДП (нг) была ўтворана на аб’яднаўчым зьезьдзе пнз і бсдг у чэрвені 1996 г.

(обратно)

142

Ува ўмовах «закрытага грамадзтва» цяжка адзназначна вызначыць, адкуль беларускі рэжым сіляў эканамічныя рэсурсы для выкананьня гэтага заданьня. Але відавочна, што давядзеньне сярэдняй зарплаты да ўзроўню ў 100$ ператварылася ў адну з мэтаў дзяржаўнай палітыкі, на якую працаваў увесь дзяржаўны апарат. Магчыма, для гэтага былі выкарыстаныя замежныя крэдыты (расійскага і арабскага паходжаньня), пазабюджэтныя фонды, іншыя крыніцы фінансаваньня. Тое, што арабскі сьвет ускосна быў уцягнуты ў беларускую прэзыдэнцкую выбарчую кампанію 2001 г., пацьвярджаецца тым фактам, што на канец жніўня быў заплянаваны, але так і не адбыўся, візыт у Беларусь лібійскага лідэра Муамара Кадафі (для Кадафі гэта было б першае наведаньне Эўропы пасьля 1978 г.).

(обратно)

143

За 10 дзён да выбараў усе менскія дзяржаўныя СМІ апублікавалі на першых палосах «Заяву кандыдата ў Прэзыдэнты Рэспублікі Беларусі Сяргея Гайдукевіча». Гэты тэкст дае ўяўленьне пра тыповыя прыёмы лукашэнкаўскага PR падчас выбараў, таму ёсьць сэнс працытаваць яго цалкам: «29 жніўня 2001 году грамадзяне Беларусі мелі магчымасьць назіраць па сваіх тэлевізійных экранах так званага адзінага кандыдата ад апазыцыі, а па сутнасьці стаўленіка партнамэнклятуры Ўладзімера Ганчарыка. Тое, што заявіў у сваім выступленьні «асноўны апазыцыянэр», можна расцэньваць як паказчык поўнага правалу перадвыбарнай кампаніі У. Ганчарыка.

Як і трэба было чакаць, асноўны акцэнт у сваім звароце камуніст Ганчарык зрабіў на сувязі з Расіяй. І нават зьвярнуўся па падтрымку да Прэзыдэнта Расійскай Фэдэрацыі У. Пуціна. Паважаны Ўладзімер Іванавіч, а ці ня лічыце Вы, што прапануеце Расійскай Фэдэрацыі ўмяшацца ўва ўнутраныя справы Рэспублікі Беларусі? Спадар Ганчарык, але ж зусім нядаўна Вашы адданыя прыхільнікі палілі на плошчы расійскі сьцяг.

Вы, Уладзімер Іванавіч, зьвярнуліся да прадстаўнікоў уладнай «вэртыкалі», створанай Аляксандрам Лукашэнкам, з прапановай перайсьці на Ваш бок. Але ж усе памятаюць Вашы абяцаньні паддаць лукашэнкаўскіх чыноўнікаў люстрацыі. Што з Вамі здарылася? Растлумачу: гэта ня што іншае, як палітычная прастытуцыя.

У сваім выступленьні, Уладзімер Іванавіч, Вы ўспомнілі ўсіх: і прадстаўнікоў сілавых ведамстваў, і чыноўнікаў, і нават Аляксандра Лукашэнку. У парыве адчаю Вы зьвярнуліся па дапамогу да ўсіх, але толькі не да простых грамадзян Беларусі. Яны Вам не патрэбныя!

Ваша выступленьне мы ацэньваем як поўнае бясьсільле весьці далейшую барацьбу за ўладу. Вы — банкрут! Вы не прадстаўляеце ніякай адзінай апазыцыі. Няма ніякага адзінага кандыдата. Ёсьць партнамэнклятурнік Уладзімер Ганчарык. Вось з гэтым мы Вас і віншуем!

Калі ў Вас, Уладзімер Іванавіч, ёсьць сумленьне, Вы павінны папрасіць прабачэньня перад беларускім народам за ўсю хлусьню, якую Вы на працягу апошняга часу выказвалі. Вы павінны прапрасіць прабачэньня ў С. Домаша і ўсіх, хто Вам паверыў і падтрымліваў, якіх Вы так нахабна і цынічна ашукалі і самае ганебнае — працягваеце ашукваць» (Звязда, 31.09.2001).

(обратно)

144

Гл. Стенограмма пресс-конференции заместителя премьер-министра — министра иностранных дел Республики Беларусь М.М. Хвостова для представителей белорусских и иностранных СМИ 6 сентября 2001 года [Электронная вэрсія]. Дакумэнт дасяжны па адрасе: http://www.mfa.gov.by/cgi-bin/mfa8.pl?year=2001&month=09&file=07_09_2001_(1).

(обратно)

145

Гл. Langado A. US adopts «Contras policy» in communist Belarus // The Times. September 03 2001. (http://www.thetimes.co.uk/article/0,,3-2001303768,00.html).

(обратно)

146

Гриб Н. А. Лукашенко: «Что я имел, то и введу» // Белорусская газета. 25.06.2001, № (291). — С. 8.

(обратно)

147

Гл. Внешнеторговый оборот Беларусі в январе-июле с.г. [электронная вэрсія]. Дакумэнт дасяжны па адрасе: http://www.mfa.gov.by/cgibin/mfa8.pl?year=2001&month=09&file=10_09_2001_(1)

(обратно)

148

Санацыя, або чыстка палітычнага поля ад яго нежыцьцяздольных суб’ектаў, таксама ў прынцыпе ёсьць пазытыўным наступствам сёлетніх выбараў.

(обратно)

149

Правядзеньне перад выбарамі найбольшых у гісторыі Беларусі вайсковых вучэньняў «Нёман-2001», падчас якіх «чырвоныя» пад асабістым кіраўніцтвам Лукашэнкі перамаглі «сініх», а заразом зьнішчылі 79 умоўных самалётаў і 13 умоўных крылатых ракет праціўніка, таксама мела незалежніцкі падтэкст, бо ў іх дэманстратыўна ўзялі ўдзел толькі часткі беларускага войска, у адсутнасьць «саюзных» расійскіх. Больш за тое, дзяржаўныя СМІ дружна разрэклямавалі факт, што супрацьпаветраныя комплексы, ужытыя падчас вучэньняў, былі ня толькі вырабленыя, але і распрацаваныя ў Беларусі.

(обратно)

150

Характэрна, што адразу пасьля выбараў сярод усіх недзяржаўных СМІ была зачыненая адзіная газэта — беларускамоўная «Пагоня» з Горадні, якая мела культуратворчае значэньне для рэгіёну.

(обратно)

Оглавление

Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г. Зборнік аналітычных артыкулаў

Разьдзел 1 Палітычная сыстэма Беларусі з 1990 па 1996 год

Разьдзел 2 Палітычная сыстэма Беларусі з 1996 па 2000 год

  Увядзеньне пасады прэзыдэнта Беларусі

  Працэс раздваеньня органаў улады ў выніку канстытуцыйнага крызысу лістапада 1996

  Канстытуцыйны суд і канстытуцыйны крызыс 1996 г.

  Структура органаў дзяржаўнай улады ў Рэспубліцы Беларусі і іх трансфармацыя

  Беларуская намэнклятура і лініі разлому ў яе асяродзьдзі

  Сыстэма ўлады і сыстэма апазыцыі пасьля канстытуцыйнага крызысу 1996 г.

  Альтэрнатыўныя прэзыдэнцкія выбары траўня 1999 году

  Сыстэма ўлады і сыстэма апазыцыі пасьля альтэрнатыўных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 году

Разьдзел 3 Прэзыдэнцкія выбары 2001 году

  Структура беларускага электарату

  Палітычны рынак СМІ. Інфармацыйная прастора Беларусі

  Палітычны працэс у 2001 годзе

  Суб’екты беларускай палітычнай сцэны ў 2001 годзе

  Працэс адбору кандыдатаў

  Працэс пабудовы выбарчай кааліцыі паміж дэмакратычнымі кандыдатамі

  Выбарчая кампанія Аляксандра Лукашэнкі

  Дынаміка рэйтынгу А. Лукашэнкі і вынікі прэзыдэнцкіх выбараў 2001 году

  Вонкавапалітычныя фактары прэзыдэнцкіх выбараў у Беларусі

  Унутранае назіраньне за прэзыдэнцкімі выбарамі

  Парушэньні выбарчага заканадаўства падчас выбарчай кампаніі і прэзыдэнцкіх выбараў

  Урокі прэзыдэнцкай выбарчай кампаніі 2001 году

Разьдзел 4 Партыйная сыстэма Беларусі. Беларускія палітыкі

  Разбурэньне манаполіі КПСС і пачатак фармаваньня шматпартыйнай сыстэмы

  Разьвіцьцё партыйнай сыстэмы 1991—1996

  Сьпіс беларускіх палітыкаў

Пасьлямова

Бібліяграфія

*** Примечания ***