Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму [Алесь Зелімханаў] (fb2) читать онлайн

Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму

Падрыхтаванае на падставе: Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму, — Менск: Аналітычны Грудок, 2005.

Рэдактар: Валер Булгакаў

Copyright © 2015 by Kamunikat.org

Пра Аўтараў

Алесь Зелімханаў — незалежны аналітык. Жыве й працуе ў Заслаўі.

Андрэй Казакевіч — палітоляг, галоўны рэдактар часопісу “Палітычная сфера”.

Андрэй Ляховіч — палітоляг, кіраўнік Цэнтру палітычнай адукацыі.

Пётра Натчык — палітоляг, супрацоўнік Цэнтру палітычнай адукацыі.

Віталь Сіліцкі — палітэканом, стыпэндыят “Reagan-Fascell Democracy Fellow” Нацыянальнага фонду ў падтрымку дэмаркатыі (Вашынгтон).

Юры Чавусаў — палітоляг, сябра рэдкалегіі часопісу “Палітычная сфера”.

Асноўныя скарэчэньні

ААТ — Адкрытае акцыянэрнае таварыства

АБЭЗ — Аддзел барацьбы з эканамічнымі злачынствамі

АГП — Аб’яднаная грамадзянская партыя

АП — Адміністрацыя прэзыдэнта

БНФ — Беларускі Народны Фронт

БСДГ — Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада

БСДП (НГ) — Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя (Народная грамада)

БПП — Беларуская партыя працы

ГА — грамадзкая арганізацыя

ВПС — ваенна-паветраныя сілы

ДМК — Дзяржаўны мытны камітэт

ДФР КДК — Дэпартамэнт фінансавых расьсьледаваньняў КДК

ЗАТ — Закрытае акцыянэрнае таварыства

НДТРК — Нацыянальная дзяржаўная тэлерадыёкампанія

МУС — Міністэрства ўнутраных справаў

КДБ — Камітэт дзяржаўнай бясьпекі

КДК — Камітэт дзяржаўнага кантролю

КСП — Кіраўніцтва справамі прэзыдэнта

МЗС — Міністэрства замежных справаў

МТЗ — Менскі трактарны завод

ПП НС — палата прадстаўнікоў нацыянальнага сходу

РА — рэспубліканскае аб’яднаньне

СГА — Сусьветная гандлёвая арганізацыя

СП — сумеснае прадпрыемства

СПА — супрацьпаветраная абарона

СРА — супрацьракетная абарона

ПКБ — Партыя камуністаў Беларусі

УС — узброеныя сілы

ФПБ — Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі

ЦВК — Цэнтральная выбарчая камісія

ЭЗ — Эўрапейскі Зьвяз 

Роля парлямэнту ў найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі

Кароткая і драматычная гісторыя беларускага парлямэнтарызму шмат у чым адлюстроўвае ўсю найноўшую палітычную гісторыю Беларусі. Парлямэнт — гэта ключавы, хаця і не адзіны, элемэнт палітычнага плюралізму і, пры адпаведным яго разьвіцьці, дэмакратыі. Выбары, дэбаты, барацьба груповак і думак — усё гэта стварае істотныя элемэнты канкурэнтнай палітычнай барацьбы. Сама сабой наяўнасьць гэтых працэсаў аказвае ня меншы ўплыў на палітычнае разьвіцьцё, чым іх вынік, — гэта значыць на тое, хто ў рэшце рэшт атрымлівае кантроль над заканадаўчым працэсам.

На рубяжы эпох, пры пераходзе ад савецкага таталітарызму да таго, што сёньня прынята называць палітычным рэжымам Аляксандра Лукашэнкі, праз кароткі плюралістычны пэрыяд у беларускай палітыцы ў 1990—1996 гг., беларускі парлямэнт (больш дакладней, парлямэнты — Вярхоўныя Рады 12-га і 13-га скліканьня) адыграў выключную ролю ў станаўленьні беларускай дзяржаўнасьці і кволай, пакуль што няўдалай спробе нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва, якая, тым ня менш, пакінула ў спадчыну палітычную супольнасьць, вядомую сёньня як Рэспубліка Беларусь. За апошняе дзесяцігодзьдзе шмат было напісана пра прычыны няўдачы нацыянальнага будаўніцтва ў Беларусі, адсутнасьць чыньнікаў для дэмакратызацыі і дасягненьня незалежнасьці і г. д. Пераглядаючы ўсе гэтыя тлумачэньні, міжволі задаешся пытаньнямі: якім чынам Беларусь дасягнула таго, чаго яна дасягнула, чаму ў апошняе дзесяцігодзьдзе дзяржаўнасьць ня толькі выжыла, але і ў пэўнай ступені кансалідавалася, чаму пытаньне аб яе страце, тое, што, здавалася б, было справай часу некалькі гадоў таму, ужо практычна не абмяркоўваецца і не палохае нават большасьць прыхільнікаў незалежнай Беларусі?

Сучасная міталёгія беларускага афіцыёзу зьвяжа адказ на гэтыя пытаньні з асобай прэзыдэнта А. Лукашэнкі. Не абмяркоўваючы яго ролю ў найноўшай беларускай гісторыі, зазначым, аднак, што Лукашэнка як лідэр і як палітычны фэномэн быў бы немагчымы без абвяшчэньня дзяржаўнай незалежнасьці ў 1991 г., без падпісаньня Белавескіх пагадненьняў тагачасным кіраўніком парлямэнту Станіславам Шушкевічам, а гэта значыць, і без таго парлямэнту, які парадзіў незалежнасьць, Шушкевіча, Лукашэнку, гэтаксама і Канстытуцыю 1994 г., безь якой Лукашэнка таксама быў бы немагчымы.

Палітычная рэчаіснасьць часьцяком фармуецца не наўмыснымі, валюнтарысцкімі дзеяньнямі лідэраў і элітаў, а, кажучы кампутарнай мовай, “па змаўчаньні” (by default). Сытуацыя раўнавагі, калі аніводны з актараў ня здольны дамагчыся абсалютнага кантролю над уладай, часам фіксуе палітычную рэчаіснасьць у абсалютна парадаксальным стане: яна існуе, дарма што мала каго задавальняе. Трансфармацыя беларускай палітычнай сыстэмы на пачатку 1990-х гг. і само абвяшчэньне незалежнасьці сталі магчымымі збольшага пад узьдзеяньнем вонкавых чыньнікаў: развалу савецкай дзяржавы і краху камуністычнай сыстэмы — працэсаў, да якіх Беларусь спрычынілася толькі ўскосным чынам. Незалежнасьць і разьвіцьцё палітычнага плюралізму, аднак, не былі імгненна зьвернутыя: яны пэўным чынам “застылі” ў часе на некалькі гадоў, і гэты кароткі адрэзак стаў вызначальным у далейшым лёсе беларускай дзяржавы. Менавіта парлямэнт Беларусі быў тым інстытутам, які забясьпечыў іх існаваньне “па змаўчаньні” ў той гістарычны пэрыяд. З гэтай тэзай у нечым пагадзіўся б і сам Лукашэнка — не дарма ў сваіх шматлікіх прамовах ён зьвязваў часы “ўсеўладзьдзя парлямэнту” з пэрыядам “разгулу нацыяналізму”.

З пэрспэктывы часу Вярхоўная Рада 12-га скліканьня сапраўды падаецца як клубок парадоксаў. Асуджаная, здавалася б, на роспуск (узгадаем захады апазыцыі БНФ для скліканьня рэфэрэндуму ў 1992 г.), яна аказалася самым “доўгім” беларускім парлямэнтам, які “зачапіў” тры гістарычныя эпохі: савецкую, першапачаткова постсавецкую (можна сказаць, намэнклятурна-нацдэмаўскую) і, нарэшце, лукашэнкаўскую. Абраная пры фармальна існай аднапартыйнай сыстэме, яна стала самым рэпрэзэнтацыйным беларускім парлямэнтам з найбольш буйной дэмакратычнай і нацыянальнай апазыцыяй за ўсю гісторыю. Вызначаная як “камуністычная”, яна прыняла рашэньні аб сувэрэнітэце, потым — незалежнасьці Беларусі, зацьвердзіла нацыянальную сымболіку, а затым першапачаткова адмовілася ад ухваленьня рэфэрэндуму, які вынішчыў кволую гегемонію нацыянальна-дэмакратычнага палітычнага дыскурсу, што існавала ў першыя гады беларускай незалежнасьці. Непрафэсійная і некампэтэнтная, яна дагэтуль зьяўляецца істотным пастаўніком кадраў як для афіцыйнай эліты, так і контрэліты (зь яе шэрагаў выйшлі многія лідэры апазыцыі — як вэтэраны нацыянальна-адраджэнскага руху, так і былая намэнклятура; у той жа час, Лукашэнка дагэтуль выкарыстоўвае былых дэпутатаў ВР 12-га скліканьня ў якасьці свайго кадравага рэсурсу).

Вярхоўная Рада 12-га скліканьня была створана як дэкаратыўны дадатак да аднапартыйнай камуністычнай сыстэмы і, за рэдкім выключэньнем, існавала ў гэтай ролі аж да жніўня 1991 г. Жнівеньскія падзеі вынесьлі прысуд савецкай імпэрыі, але ня ўладзе былой намэнклятуры. У Беларусі яна захавалася менавіта дзякуючы пракамуністычнай намэнклятурнай большасьці ў Вярхоўнай Радзе. Аднак, дарма што балянс палітычных сілаў збольшага не зьмяніўся, зьнікненьне КПБ-КПСС прывяло да радыкальнага зьмяненьня сыстэмы ўлады. Дэкаратыўны парлямэнт паводле азначэньня ператварыўся ў яе цэнтар. Гэтаксама збольшага дэкаратыўныя атрыбуты палітычнага плюралізму, што зарадзіліся ў Беларусі падчас гарбачоўскай перабудовы, нечакана набылі значнасьць. Нешматлікая парлямэнцкая апазыцыя здолела задаць напрамак палітычнага разьвіцьця здэзарыентаванай і спалоханай намэнклятуры — вынікам стала абвяшчэньне незалежнасьці 25 жніўня 1991 г. і прыняцьце нацыянальнай сымболікі. Ува ўмовах дэфіцыту палітычнага лідэрства, пасаду кіраўніка парлямэнту (і дэкаратыўнага кіраўніка дзяржавы) заняў палітычны аўтсайдэр, унівэрсытэцкі прафэсар Станіслаў Шушкевіч. Як вынік, Беларусь стала спонсарам канчатковага развалу СССР у 1991 г. Перагрупоўка намэнклятуры ў новую “партыю ўлады” пад кіраўніцтвам прэм’ера Вячаслава Кебіча не заняла шмат часу: менавіта яго дамінантная роля ў беларускай палітыцы ў пэрыяд з 1991 па 1994 гг. прымусіла некаторых палітолягаў характарызаваць тагачасную сыстэму ўлады не як парлямэнцкую, а як “прэм’ерскую”. Аднак улада прэм’ера залежала ад большасьці ў Вярхоўнай Радзе, здавалася б, пераканаўчай, але ўсё яшчэ здэзарганізаванай і слаба кіраванай. У выніку Беларусь “затрымалася” ўва ўмовах палітычнага плюралізму яшчэ на некалькі гадоў.

Вярхоўная Рада 12-га скліканьня ўпершыню інстытуцыяналізавала палітычную апазыцыю ў Беларусі. З гістарычных абставінаў гэтую ролю прыняла на сябе фракцыя Беларускага Народнага Фронту, незалежніцкай партыі ў “дэнацыяналізаванай”, паводле азначэньня некаторых палітолягаў, дзяржаве. Здавалася б, менавіта гэтая акалічнасьць і справакавала сытуацыю, калі палітычная параза нацыянальнага руху ў 1994—1995 гг. аўтаматычна справакавала і паразу дэмакратыі. Аб прычынах няўдачы БНФ і яго тагачаснага лідэра Зянона Пазьняка ўжо сказана і напісана шмат. Зазначым, аднак, адну акалічнасьць, на якую многія палітычныя аглядальнікі не зьвяртаюць увагі: менавіта здольнасьць БНФ заняць нішу палітычнай апазыцыі і справакавала першапачатковыя посьпехі нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва. Менавіта прысутнасьць нацыянальнай плыні ў агульнай формуле плюралізму “па змаўчаньні” спрычыніла пашырэньне незалежніцкіх ідэяў на іншыя элітныя колы, перш за ўсё на пэўныя сэгмэнты беларускай намэнклятуры.

Аднак плюралізм пачатку 1990-х гг. (і шмат у чым нацыянальна-адраджэнскі пэрыяд у найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі) быў абмежаваны палітычным жыцьцём Вярхоўнай Рады 12-га скліканьня. Пануючая намэнклятура ня здолела знайсьці больш трывалых формаў самаарганізацыі, што рабіла немагчымым рэпрадукцыю палітычнага статус-кво (здавалася б, такога выгаднага для намэнклятуры). Нягледзячы на тое, што ў выніку наступных парлямэнцкіх выбараў (калі б ім, вядома, не папярэднічалі выбары прэзыдэнцкія) можна было чакаць прыкладна такую ж кампазыцыю новага парлямэнту, як і папярэдняга, лёс асобных прадстаўнікоў “партыі ўлады” быў не гарантаваны. Плюралізм “па змаўчаньні”, такім чынам, захоўваў мэханізм уласнага самавынішчэньня.

Парадаксальна, але дэфіцыт лідэрства не гарантаваў рэпрадукцыі ўладнай эліты і праз прэзыдэнцкія выбары. Беларусь заставалася парлямэнцкай (альбо “прэм’ерскай”) рэспублікай найдаўжэйшы час паміж краінаў былога СССР менавіта таму, што Вячаслаў Кебіч ніколі ня меў шанцу выйграць прэзыдэнцкія выбары. На апошнія партыя ўлады згадзілася толькі тады, калі яе апанавала ілюзія непераможнасьці — ілюзія, якая сама сабой была справакаваная стратай кантролю за палітычнымі і грамадзкімі працэсамі, гэтаксама як і падводнымі рухамі ў шэрагах самой намэнклятуры.

Гэтая ілюзія прывяла да радыкальнага зьмяненьня правілаў гульні праз прыняцьце новай Канстытуцыі 1994 г. і ўсталяваньне прэзыдэнцкай сыстэмы ўлады. Адначасова яна разгарнула сілы, якія стрымліваў парлямэнт 12-га скліканьня, — сілы ўладных амбіцыяў і палітычнага авантурызму новай палітычнай генэрацыі, што прыйшла ў палітыку праз выбары 1990 г., але не знайшла месца ў “партыі ўлады”. Калі б ня гэтая зьмена, А. Лукашэнка так і застаўся б дэпутатам і кіраўніком саўгасу, нягледзячы на імклівы рост яго папулярнасьці. Булахаў, Ганчар, Сініцын, Шэйман, Лябедзька і іншыя былі б вымушаныя задавальняць уласныя амбіцыі выключна шукаючы магчымасьці кааптацыі ў “партыю ўлады”. Па некалькіх галасаваньнях у Вярхоўнай Радзе ў беларускай палітыцы ўсё зьмянілася ўмэнт.

Новаўтвораны інстытут прэзыдэнцкай улады, памножаны на палітычную рэчаіснасьць пачатку 1994 г., азначаў зараджэньне рэжыму Аляксандра Лукашэнкі. Адначасова парлямэнт набыў для сябе прынцыпова новую ролю: з галоўнага элемэнту сыстэмы ўлады ён ператварыўся, кажучы словамі самога Лукашэнкі, у “гняздо апазыцыі”. Рэч была нават не ў палітычных арыентацыях дэпутатаў — пасьля ліпеня 1994 г. яны імкліва страцілі вызначальную ролю ў паводзінах Вярхоўнай Рады. Палітычная прастора была рэструктурызаваная не па ідэалягічных падзелах (так, як гэта было ў “дапрэзыдэнцкі” пэрыяд), а паводле прынцыпу “за” ці “супраць” самога Лукашэнкі. Памкненьні апошняга набыць абсалютную ўладу спрычынілі пераход у апазыцыю значнай колькасьці тагачасных палітычных гульцоў, уключаючы значную частку лукашэнкаўскіх паплечнікаў. Выключэньне стваралі тыя, хто быў задаволены пэрспэктывай поўнага падпарадкаваньня прэзыдэнцкай волі альбо ня бачыў для сябе ніякай іншай пэрспэктывы. Аднак, намэнклятурная большасьць хутка ўсьвядоміла, што адзінай крыніцай яе ўлады было само знаходжаньне каля ўлады і што апошняе цяпер цалкам залежала ад Лукашэнкі. Як вынік, амаль не было аказана супраціву пабудове прэзыдэнцкай вэртыкалі ў кастрычніку 1994 г. (выключэньне склала толькі апазыцыя БНФ). Спробы атакаваць Лукашэнку яго ж зброяй, абвінавачаньнямі ў карупцыі, былі хутка заблякаваныя. Нарэшце, апошні эпізод супраціву, барацьба супраць першага лукашэнкаўскага рэфэрэндуму 1995 г., скончыўся з прадказальным вынікам. Залежнасьць намэнклятуры ад прэзыдэнцкай улады і волі была цалкам усталяваная падчас змаганьня ў красавіку 1995 г., і, пераасэнсоўваючы падзеі, міжволі можна зьдзівіцца хутчэй таму, што парлямэнт не здаваўся так доўга, а не што ён “зламаўся” так рана.

Рэпрадукцыя апазыцыйнага парлямэнту ў выглядзе Вярхоўнай Рады 13-га скліканьня стала магчымай дзякуючы таму, што новая прэзыдэнцкая ўлада яшчэ не засьведчыла падчас выбараў, што любы парлямэнт, які будзе абраны ў канкурэнтных выбарах і будзе мець пэўныя рэальныя паўнамоцтвы, стане ў апазыцыю да такой асобы, як Лукашэнка. Прэзыдэнт краіны дзесьці інстынктыўна гэта разумеў: няўдалыя спробы зрыву выбараў, нават калі яны прынесьлі відавочную паразу тагачасным галоўным апанэнтам Лукашэнкі, апазыцыі БНФ, яскрава сьведчылі аб яго доўгатэрміновых памкненьнях. Аднак палітычныя плыні, якія выйгралі выбары 1995 г. і ішлі ў Вярхоўную Раду, паводле словаў яе віцэ-сьпікера, камуніста Васіля Новікава, каб “дапамагчы прэзыдэнту”, хутка сутыкнуліся з фактам, што адзіная дапамога, якую яны здольныя аказаць Лукашэнку, гэта ліквідацыя (калі не дэ-юрэ, то дэ-факта) самога інстытуту парлямэнтарызму. Канчаткова камуністычна-аграрнай большасьці гэта стала зразумела толькі тады, калі пляны наконт канстытуцыйнага рэфэрэндуму 1996 г. былі ўжо народжаныя і сфармуляваныя ў нетрах прэзыдэнцкай адміністрацыі.

Нягледзячы на шырокую апазыцыю да Лукашэнкі ў Вярхоўнай Радзе 13-га скліканьня, парлямэнт (а разам зь ім і парлямэнтарызм і рэшткі палітычнага плюралізму ў Беларусі) быў загадзя асуджаны. Падчас абвяшчэньня рэфэрэндуму ён, разам з Канстытуцыйным судом, заставаўся адзіным уладным інстытутам, які ня быў цалкам кантраляваны прэзыдэнтам. Сіла закону заставалася адзіным палітычным інструмэнтам антыпрэзыдэнцкай апазыцыі, але яна хутка саступіла закону сілы. Магчыма, беларуская гісторыя павярнулася б у іншы бок, калі б Вярхоўная Рада здолела вынесьці імпічмэнт Лукашэнку ў апошнія дні свайго існаваньня. Але гэтага ня здарылася, бадай, зь дзьвюх прычынаў. Першая: у парлямэнцкай апазыцыі не было сілавой падтрымкі, неабходнай, каб рэальна адхіліць Лукашэнку ад пасады. Яе ня здолела аказаць вуліца, яе цяжка было чакаць ад сілавых структураў. Другая: такі захад патрабаваў прынцыпова іншага складу парлямэнцкай большасьці: амаль уся “намэнклятурная апазыцыя” зрабіла для сябе той самы выбар, што і яе папярэднікі ў Вярхоўнай Радзе 12-га скліканьня: пераход пад поўную залежнасьць ад прэзыдэнцкай вэртыкалі забясьпечваў больш спакойнае існаваньне, чым барацьба зь ёй. Пяцьдзясят дэпутатаў, што засталіся вернымі канстытуцыі 1994 г., — сухі астатак сапраўднай апазыцыйнасьці апошняга паўнавартаснага беларускага парлямэнту.

Пачынаючы зь лістапада 1996 г., парлямэнт, цяпер ужо нацыянальны сход у складзе рады рэспублікі і палаты прадстаўнікоў, набыў кішэнны статус, фактычна зрабіўшы поўны круг, вярнуўшыся ў стан, зь якога пачынаўся беларускі парлямэнтарызм у канцы 1980-х — пачатку 1990-х гг. Кішэннасьць першага складу палаты прадстаўнікоў была літаральнай: ён быў фармальна прызначаны прэзыдэнцкім указам. Да таго ж, як стала вядома з новай вэрсіі Канстытуцыі краіны, новы парлямэнт амаль ня меў заканадаўчых паўнамоцтваў: у большасьці выпадкаў, калі прэзыдэнцкі ўказ ці дэкрэт і закон уступаюць у супярэчнасьць, перавагу мае першы. Першы склад палаты прадстаўнікоў запомніўся хіба што яго адчайнымі спробамі пацьвердзіць сам факт свайго існаваньня, пераважна за мяжой краіны, таму што ўнутры Беларусі ў гэтым не было асаблівай неабходнасьці. Вынікам гэтых высілкаў стала доўгая сага пад назвай “барацьба за легітымізацыю палаты прадстаўнікоў на міжнароднай арэне”. Гэтая барацьба, аднак, сышла на нішто зь цягам таго, як лукашэнкаўская ўлада рабіла выбар на карысьць уласнай самаізаляцыі на міжнароднай арэне перад даволі нязначнымі для яе перавагамі міжнароднага прызнаньня.

Да таго, аднак, як курс на самаізаляцыю быў канчаткова вызначаны, спробы набыцьця міжнароднай легітымнасьці спарадзілі палату прадстаўнікоў 2-га скліканьня, якая была абраная ў кастрычніку 2000 г. Новы парлямэнт быў дэ-факта такім жа кішэнным, як і яго папярэднік, аднак ён быў фармальна абраным. Выбары 2000 г. былі своеасаблівымі: апазыцыя ў асноўным адмовілася ўзяць у іх удзел, спасылаючыся на адсутнасьць базавых падставаў для свабодных і справядлівых выбараў. Тая яе частка, што паспрабавала ўзяць удзел, была збольшага адхіленая ад выбарчага працэсу ўжо на стадыі рэгістрацыі. Посьпеху дамагліся толькі два кандыдаты, што належалі да апазыцыі ў Вярхоўнай Радзе 13-га скліканьня (адна зь іх, Вольга Абрамава, у хуткім часе перайшла ў лягер паплечнікаў Лукашэнкі; другі, Уладзімер Навасяд, быў “адсеяны” на стадыі рэгістрацыі на наступных выбарах 2004 г.). Аднак, каб падтрымаць нейкія надзеі на легітымізацыю выбараў, прэзыдэнцкая вэртыкаль дазволіла своеасаблівы экспэрымэнт з увядзеньнем унутрырэжымнага плюралізму: на выбарах 2000 г. у кожнай акрузе паміжсобку канкуравалі некалькі прадстаўнікоў улады. Безумоўна, канкурэнцыя была толькі ўмоўная, але нават у яе выніку нарадзілася групоўка, якая ў рэшце рэшт ператварылася ў парлямэнцкую апазыцыю. Група “Рэспубліка” пакінула невялікі сьлед у палітычнай гісторыі Беларусі: хутчэй за ўсё, сам факт яе стварэньня запомніцца больш, чым тое, што зьдзейсьнілі яе лідэры, дэпутаты Сяргей Скрабец, Уладзімер Парфяновіч і Валеры Фралоў. (Цікава, што ў той жа час у вышэйшай палаце, радзе рэспублікі, таксама зьявіўся свой апазыцыянэр: ім стаў сам сьпікер палаты, былы прэзыдэнт Акадэміі навук Беларусі Аляксандар Вайтовіч. Яго тэрміновае адкліканьне ў жніўні 2003 г. і такая ж тэрміновая замена на прызначанага ў той жа дзень былога прэм’ера Генадзя Навіцкага, сасланага ў парлямэнт за правалы на гаспадарчай рабоце, толькі ў чарговы раз прадэманстравалі сапраўдны статус беларускага парлямэнту.) Лёс “Рэспублікі” быў вызначаны ня толькі яе статусам ізаляванай апазыцыі ў безуладным парлямэнце, але і адсутнасьцю палітычнай базы, за выключэньнем адміністрацыйнага рэсурсу, з дапамогай якога яны былі абраныя і які быў аўтаматычна страчаны, калі дэпутаты пачалі дазваляць сабе пэўную незалежнасьць. Аднак у гісторыі з палатай прадстаўнікоў 2-га скліканьня зноў пацьвердзілася тэндэнцыя, якую можна было назіраць і ў папярэдніх беларускіх парлямэнтах: палітычная апазыцыя ў Беларусі ўзьнікае і фармуецца незалежна ад поглядаў ізноў абраных дэпутатаў, кожны раз, калі выбары ня цалкам кантраляваныя.

Таму зразумела, чаму падчас выбараў 2004 г. кантроль за адборам “праўладных” кандыдатаў, падрыхтоўкай і ходам выбараў быў нашмат пільнейшы нават у параўнаньні з папярэднімі выбарамі. Як вынік, трэці парлямэнт па рэфэрэндуме 1996 г. канчаткова набыў рысы, якія пасуюць да яго статусу і паўнамоцтваў, што вызначаныя ў Канстытуцыі. Першыя дні працы новай палаты прадстаўнікоў (перш за ўсё, абраньне сьпікера новай палаты прадстаўнікоў з простай падачы прэзыдэнцкай адміністрацыі і ўстрыманьне ад стварэньня дэпутацкіх групаў паводле простай рэкамэндацыі прэзыдэнта) прадэманстравалі, што для сапраўднага і адзінага цэнтру ўлады адпала неабходнасьць нават у вонкавай дэманстрацыі наяўнасьці рысаў парлямэнтарызму ў сучаснай Беларусі. А значыць, парлямэнт канчаткова пазбавіўся магчымасьцяў аказваць нейкі ўплыў на палітычнае жыцьцё. Калі разьвіцьцё парлямэнтарызму было лякаматывам палітычнага жыцьця ў Беларусі на пачатку 1990-х гг., сёньня яго адраджэньне патрабуе значных палітычных зьменаў, якія, хутчэй за ўсё, ужо не адбудуцца шляхам нармальнай, “сыстэмнай” палітыкі.

Выбары Вярхоўнай Рады БССР у 1990 г.

Асаблівасьці электаральных паводзінаў ёсьць важная характарыстыка палітыкі. Іх фармаваньне — доўгатэрміновы працэс, на працягу якога закладаюцца і зьмяняюцца матывы ўдзелу ў палітыцы і асаблівасьці праяўленьня гэтых матываў у электаральных паводзінах. На характар палітычнага ўдзелу ўплываюць палітычны рэжым, выбарчая сыстэма, тып палітычнай культуры, але кожныя наступныя выбары дадаюць яшчэ новыя рысы.

Гістарычныя асаблівасьці разьвіцьця постсавецкіх палітычных сыстэмаў, да якіх адносіцца і беларуская, абумоўліваюць вялікую значнасьць бясспрэчнай палітычнай падтрымкі, якая залежыць не ад выніковасьці ўлады, а ад іншых чыньнікаў (ідэалёгіі, традыцыі і да т. п.). У выніку сэнсам выбарчага працэсу становіцца не абраньне ўлады праз атрыманьне падтрымкі, а дэманстрацыя падтрымкі з боку грамадзянаў.

Грамадзка-палітычны кантэкст выбараў

Выбары ў Вярхоўную Раду БССР 1990 г. былі першымі рэспубліканскімі парлямэнцкімі выбарамі, якія адбываліся на канкурэнтнай аснове. Але фармальны дазвол удзелу ў выбарах альтэрнатыўных (пазапартыйных) кандыдатаў не прынёс рэальнай роўнасьці ў магчымасьцях прадстаўніцтва і барацьбы за ўладу.

Першыя выбары адбываліся ў супярэчлівым палітычным і сацыяльна-эканамічным асяродзьдзі. Канец 1980-х — пачатак 1990-х гг. быў пэрыядам палітычнага пад’ёму, выкліканага перабудовай, і адначасова эканамічнага крызысу, цяжкасьць якога паглыблялася на фоне дабрабыту застойных часоў.

26 сакавіка 1989 г. адбыліся выбары дэпутатаў на першы Зьезд народных дэпутатаў СССР. Першыя агульнасаюзныя канкурэнтныя выбары праходзілі ўва ўмовах надзвычайнай масавай актыўнасьці. Але ўжо пасьля другога зьезду актыўнасьць пайшла на спад. Выбары праходзілі на альтэрнатыўнай аснове. На 2250 дэпутацкіх месцаў было вылучана 9505 кандыдатаў. Пры гэтым 1/[3] дэпутацкіх мандатаў на саюзным узроўні рэзэрвавалася для прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў, г. зн. зь вялікай імавернасьцю разьмяркоўвалася паміж прадстаўнікамі КПСС. На сходзе былі прадстаўленыя і непартыйныя дэпутаты.

Ні першы, ні другі зьезды ня мелі значных практычных заканадаўчых вынікаў (аднак важным практычным вынікам было расчараваньне ў КПСС і ў Гарбачову). Перад першым зьездам была абраная ВР СССР XI скліканьня. Пасьля другога — прынята 36 нарматыўных актаў, у тым ліку 5 законаў і 26 пастановаў. Але ўсе яны пераважна мелі ці эканамічны, ці дэклярацыйна-ідэалягічны характар.

Вынікам стаў пачатак расчараваньня як у прадстаўнічых установах, так і ў КПСС. Гэта было выклікана супярэчнасьцю паміж чаканьнямі (падчас тэлевізійнай трансьляцыі пасяджэньняў нават пагаршалася працоўная дысцыпліна) і рэальнасьцю (паглыбленьне цяжкага эканамічнага становішча), а таксама асаблівасьцямі масавай палітычнай сьвядомасьці таго часу. Грамадзяне, сацыялізаваныя на працягу сямідзесяці гадоў праз арганізаваную зьверху прымусовую падтрымку, чакалі сыгналаў аб „выніковасьці” абранай улады і вызначэньня далейшых кірункаў шляху да „сьветлай будучыні”. Але эканамічны спад працягваўся, а выкрываньне карупцыянэраў, напрыклад па супрацькарупцыйных справах Гдляна і Іванова, ня мела выніку.

Інфармацыйная форма падачы зьездаў нагадвала мадэлі крызыснай камунікацыі. Яны трансьляваліся без скарачэньняў. У выніку людзі аб’ядноўваліся каля тэлеэкранаў і адчувалі патрэбу ў масавай супольнай актыўнасьці (гэта натуральнае наступства крызыснай камунікацыі, дасьледаванае ў ЗША яшчэ пасьля забойства Кенэдзі).

Спрычыненае такім чынам ажыўленьне грамадзтва трэба было толькі накіраваць у патрэбны бок. Але каб гэта зрабіць, неабходная была наяўнасьць сілаў, зацікаўленых ува ўладзе, якія б мелі палітычныя мэты і матывацыю іх дасягненьня, навыкі палітычнай дзейнасьці.

У выніку да зімы 1989/90 гг. у большасьці савецкіх рэспублік пачаўся „парад сувэрэнітэтаў”. Лякаматывам выступілі прыбалтыйскія краіны, якія мелі яшчэ жывы досьвед нацыянальнай дзяржаўнасьці. У краінах, дзе меліся этна-нацыянальныя і тэрытарыяльныя супярэчнасьці (напрыклад у Грузіі, Арменіі), рэгіянальныя кіраўнічыя групы пачалі выкарыстоўваць масавую актыўнасьць для пашырэньня сваіх паўнамоцтваў, што выклікала абвастрэньне міжнацыянальных адносінаў.

У большасьці рэспублік СССР накіраваньне масавай актыўнасьці адбывалася праз супрацьстаяньне дзьвюх групаў: дэмакратычнай плятформы і плятформы КПСС — тых, хто выступаў „за” і „супраць” пераменаў. Фармаваньне гэтых ідэалягічных пазыцыяў стала вынікам, з аднаго боку, папярэдняга разьвіцьця незалежніцкіх сілаў, з другога — асаблівасьцяў адносінаў унутры рэспубліканскіх кампартыяў, наяўнасьці ў іх складзе сілаў, зацікаўленых у пераменах.

БССР у гэтым пляне не была выключэньнем. Але расклад сілаў паміж незалежнікамі-дэмакратамі і плятформай КПСС склаўся не на карысьць прыхільнікаў пераменаў. Пры канцы 1980-х гг. у партыйнай эліце БССР склалася мадэль разьмеркаваньня пасадаў, якую можна ахарактарызаваць як новы кліенталізм[1]. Асноўнымі аўтарамі яе былі партыйныя функцыянэры, якія выйшлі пераважна з парткамаў менскіх прамысловых прадпрыемстваў. Мадэль паказала сваю выніковасьць у савецкай сыстэме пры барацьбе беларускіх функцыянэраў за маскоўскія пасады. Яе ўдзельнікі пасьпелі пабываць у Маскве і вярнуцца ў рэспубліку. Асаблівасьці разьмеркаваньня пасадаў аказалі ўплыў на стаўленьне да пераменаў як з боку рэспубліканскай цэнтральнай, так і мясцовай эліты.

Існаваньне сталых каналаў прасоўваньня ў цэнтар пазбаўляла менскую эліту (асабліва партыйную) матывацыі выкарыстаць перамены, прапанаваныя Гарбачовым, для пашырэньня сваёй улады ў рэспубліцы. Гэта патрабавала пераходу ад кулюарнага да інтэрактыўнага стылю палітычный дзейнасьці, прадугледжвала перадачу ўлады Радам, узмацненьне пазыцыяў кіраўнічай непартыйнай эліты (Вярхоўнай Рады). Гэта быў клопат. Да таго ж мадэль рабіла бессэнсоўнымі прыкладзеныя намаганьні для здабыцьця выгадных пазыцыяў. Кіраўнічай эліце больш зручна было б захаваць уладу ў межах ужо складзенай мадэлі і перачакаць распачатыя перамены.

Рэгіянальная эліта была мала заангажаваная на ўдзел ува ўладзе. Большасьць дасьледнікаў адзначаюць, што прычынай слабасьці рэгіяналаў была гамагеннасьць Беларусі паводле нацыянальных, рэлігійных і іншых парамэтраў, якія маглі стварыць падставы для „крызысу інтэграцыі” і матываваць змагацца за ўладу. Але рэгіянальныя эліты не былі зацікаўленыя ў барацьбе за цэнтральную ўладу і зь іншых прычынаў. Па-першае, прамысловым і кіраўнічым мясцовым элітам не было за што змагацца ў матэрыяльным пляне[2]. Па-другое, асаблівасьці разьмеркаваньня пасадаў у БССР не пакідалі рэгіянальнай партыйнай эліце надзеяў палепшыць свой статус за кошт удзелу ў прадстаўнічых установах. Так, сярод 83 дэпутатаў Зьезду народных дэпутатаў СССР, абраных ад БССР, было толькі 4 прадстаўнікі рэгіянальнай эліты (Анатоль Зелянкоўскі — першы сакратар Берасьцейскага абкаму КПБ, Уладзімер Грыгор’еў — першы сакратар Віцебскага абкаму КПБ, Леанід Кляцкоў — першы сакратар Гарадзенскага абкаму КПБ і Галіна Дылевіч — старшыня выканкаму Залескай сельскай рады). Ад менскай гарадзкой і абласной эліты ішло 3 чалавекі. Прадстаўнікоў жа цэнтральнага дзяржаўнага і партыйнага апарату было 13 чалавек. (На гэта таксама магло мець уплыў і памежнае становішча БССР, што вымушала вельмі пільна кантраляваць кадравую сытуацыю ў ёй.)

Падзел дэлегатаў паводле абласьцей сьведчыў пра наступнае. 1. У кіраўнічых колах статус рэгіянальных партыйных і гаспадарчых элітаў значна саступаў статусу прадстаўнікоў цэнтральнай эліты. 2. Стаўленьне грамадзянаў да мясцовай эліты сьведчыла пра яе невялікі патэнцыял што да здабыцьця ўлады. 3. У рэгіяналаў адсутнічала матывацыя „вылучацца” ў вялікую палітыку.

Такім чынам, цэнтральная эліта не жадала мяняць мадэль уладаваньня, а мясцовая была занадта слабая, каб на нешта прэтэндаваць. З розных прычынаў, але ні першая, ні другая не маглі стаць правадырамі пераменаў.

Напярэдадні выбараў альтэрнатыўныя (нефармальныя) сілы толькі пачалі складвацца. Рэальна на той час можна было казаць пра арганізацыйнае афармленьне толькі БНФ, які ўвасабляў супрацькамуністычны рух і адначасова выступаў як лякаматыў прасоўваньня нацыянальных ідэяў. За два гады да першых парлямэнцкіх выбараў, 19 кастрычніка 1988 г., быў заснаваны аргкамітэт па стварэньні БНФ. Але першыя зьезды яго заснавальнікаў праводзіліся за межамі БССР.

Касьцяк БНФ складала гуманітарная інтэлігенцыя. Мала хто зь яе прадстаўнікоў меў дагэтуль досьвед палітычнай дзейнасьці. У большай ці меншай ступені гэтыя людзі былі сацыялізаваныя ў традыцыях савецкай дзяржавы. Такая мадэль стварала своеасаблівыя ўяўленьні пра палітыку і сыстэму палітычных паводзінаў. Паверхавы слой гэтых уяўленьняў, які датычыўся ведаў і каштоўнасьцяў (стаўленьне да КПСС, сувэрэнітэту і да т. п.), крытыкаваўся і выклікаў супраціў. Але захавалася асноўная матрыца паводзінаў, закладзеная ў сьвядомасьць савецкай дзяржавай, якая адрозьнівала тых, хто прэзэнтаваў партыйную эліту, і тых, хто ўвасабляў сьвежыя плыні супрацьпартыйных актывістаў. Апошнія разглядалі палітыку не як барацьбу за ўладу, а як барацьбу за справядлівасьць. Асновай уяўленьня пра палітыку быў створаны савецкай эпохай стэрэатып значнасьці масавай падтрымкі. Беларускія дэмакраты не былі мак’явэлістамі, прагматыкамі. Атрымаць іньекцыю мак’явэлізму можна было толькі праз камунікацыю з тымі, хто ўжо меў уладу, напрыклад ад незадаволеных зь ліку кіраўнічай цэнтральнай эліты, ці ад тых, хто жадаў атрымаць уладу, — рэгіянальных элітаў.

Асаблівасьці разьвіцьця БССР абумовілі той факт, што большасьць установаў працы сацыяльнай праслойкі, зь якой паходзілі прадстаўнікі нефармальных груповак (гуманітарнай інтэлігенцыі), знаходзілася ў Менску. Менск быў і месцам панаваньня кіраўнічай эліты, якая бярэ пачатак зь менскіх прамысловых прадпрыемстваў. Але камунікацыя паміж антыкамуністамі-незалежнікамі і незадаволенымі ў пануючай эліце была малаверагодная. Гэтыя групы існавалі ў розных сацыяльных прасторах. Уладная эліта паходзіла пераважна з тэхнічнай інтэлігенцыі. Супярэчнасьці і непаразуменьне паміж беларускімі „гуманітарнікамі” і „тэхнарамі” склаліся яшчэ ў савецкія часы. Малаверагодным было таксама ўсталяваньне нейкіх асабістых сувязяў па-за межамі палітыкі.

Другая крыніца атрыманьня навыкаў прагматычнай палітычнай дзейнасьці — кампраміс з кіраўнічай элітай, якой у выніку масавых пратэстаў пагражала страта ўлады. Зьвяртацца па дапамогу нефармальныя групы маглі толькі да народу, выкарыстоўваючы масавую актыўнасьць. Але ўжо падчас вылучэньня кандыдатаў у Вярхоўную Раду масавая падтрымка гуманітарнай інтэлігенцыі выявіла свае асаблівасьці.

Выбары ў Вярхоўную Раду БССР адбыліся пасьля выбараў Вярхоўнай Рады СССР. Гэта вызначыла як характар палітычнага ўдзелу грамадзянаў, так і пазыцыю асноўнай на той момант палітычнай сілы — КПБ — на выбарах. Першыя агульнасаюзныя выбары адбываліся ўва ўмовах перабудовачнай эўфарыі. Гэта былі больш значныя і больш статусныя выбары. Парлямэнт меў дзьве функцыі: ён быў прадстаўнічай і заканадаўчай установай. У савецкай масавай сьвядомасьці была важная менавіта першая функцыя. Вярхоўная Рада СССР, таксама як і Вярхоўная Рада БССР, успрымалася грамадзянамі не як установа ўлады (гэты статус і рэальна, і сымбалічна захоўваў ЦК КПБ), а як народная трыбуна, установа прадстаўніцтва, на якой прэзэнтуюцца не пазыцыі ці інтарэсы асобнай групы, а асабістае ўяўленьне палітыка пра кірункі разьвіцьця грамадзтва. Магчымасьць удзелу ў рэспубліканскіх выбарах шэрагу рэзанансных партыйных дзеячоў, якія маглі вызначыцца як прыхільнікі рэформаў партыі і прадстаўляць неартадаксальную партыйную пазыцыю, была абмежаваная іх абраньнем у ВР СССР. Да іх ліку можна аднесьці, напрыклад, Мікалая Ігрунова, Георгія Таразевіча, Уладзімера Ганчарыка.

Ход выбараў паказаў, што супрацьпартыйны настрой спалучаўся з матрыцай масавай сьвядомасьці, у якой грамадзяне захоўвалі рытуальны спосаб выражэньня падтрымкі, г. зн. не маглі актыўна і мэтанакіравана дзейнічаць.

Так, паводле дадзеных апытаньняў рэспубліканскай Рады прафэсійных саюзаў, каля 90 % апытаных былі супраць вылучэньня ў якасьці кандыдатаў партыйных, савецкіх, прафсаюзных і камсамольскіх функцыянэраў. Але менавіта яны пераважалі і сярод вылучаных, і сярод абраных дэпутатаў.

Спэцыфіка палітычнага ўдзелу

Палітычны ўдзел падчас выбараў 1990 г., таксама як і ў савецкія часы, працягваў насіць рытуалізавана мабілізаваны характар. Гэтаму спрыялі і асаблівасьці заканадаўства, і традыцыі палітычнага ўдзелу.

Партыйныя функцыянэры, дзякуючы заканадаўству, атрымалі фору ўжо на этапе вылучэньня кандыдатур. Згодна з заканадаўствам, вылучаць кандыдатаў на рэспубліканскія выбары мелі права працоўныя калектывы, якія налічвалі больш за 300 працоўных. Вылучэньне адбывалася паводле вынікаў перадвыбарных канфэрэнцыяў. Закон не абмяжоўваў колькасьць удзельнікаў канфэрэнцыі, але акруговая і тэрытарыяльная выбарчыя камісіі атрымалі ад Цэнтравыбаркаму брашуру (яна ня мела статусу афіцыйнай інструкцыі, але фактычна выконвалася камісіямі), згодна зь якой дазвалялася рэгістрацыя толькі тых кандыдатаў, на канфэрэнцыях дзеля абраньня якіх прысутнічала ня менш за палову працоўных прадпрыемства. Кандыдаты маглі вылучацца і калектывамі вышэйшых і сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў (гэта адрозьнівала выбары народных дэпутатаў БССР ад папярэдніх саюзных выбараў, дзе навучальныя ўстановы ня мелі права вылучэньня кандыдатаў). Калі колькасьць працоўных гэтых установаў была недастатковай, маглі праводзіцца вылучэньні ад аб’яднаных канфэрэнцый калектываў. Акрамя гэтага, права вылучаць кандыдатаў мелі грамадзяне па месцы жыхарства — таксама паводле вынікаў сходаў. Шэраг грамадзкіх аб’яднаньняў (такіх, як таварыства вэтэранаў, аб’яднаньні сьляпых, глухіх, інвалідаў) мелі права асобнага вылучэньня кандыдатаў, іх прадстаўнікі абіраліся раней за астатніх за межамі агульнанацыянальнай выбарчай кампаніі, што давала магчымасьць частцы іх кіраўніцтва амаль гарантавана атрымаць мандаты.

Кандыдаты маглі вылучацца толькі па месцы жыхарства ці працы. Выключэньне складалі тыя грамадзяне, чыя дзейнасьць пашыралася на тэрыторыю, большую за выбарчую акругу, напрыклад на ўсю краіну. Яны мелі права вылучацца ад любой акругі, якая знаходзілася ў тэрытарыяльных межах іх дзейнасьці. Апошняя норма стварала выгадныя ўмовы для партыйных і савецкіх функцыянэраў, значная колькасьць якіх і пайшла на выбары па найбольш „памяркоўных” сельскіх акругах.

Асноўнай формай стала вылучэньне ад перадвыбарных канфэрэнцыяў працоўных калектываў. Гэты спосаб быў найбольш падкантрольны КПСС, якая будавалася на базе ячэек, г. зн. мела вытворча-тэрытарыяльную структуру. Ужо пачатак выбарчай кампаніі паказаў, што магчымасьць арганізаваць масавую актыўнасьць і атрымаць „правільных” кандыдатаў даваў толькі ўдзел працоўных калектываў.

Нягледзячы на наяўнасьць права вылучэньня кандыдатаў ад тэрытарыяльных сходаў, дазвол вылучэньня кандыдатаў ад працоўных калектываў (гэты шлях вылучэньня быў найбольш масавым) стаў першым сыстэмным чыньнікам, які схіляў да стварэньня і замацаваньня на канкурэнтных выбарах савецкай мадэлі мабілізаванага ўдзелу. Гэта ставіла патэнцыйных кандыдатаў і ўвесь ход выбарчага працэсу ў залежнасьць ад кіраўніцтва прадпрыемстваў (нягледзячы на лібэралізацыю падбору кіраўнічых кадраў у часы перабудовы, дырэктарскі корпус сваім складам і пазыцыямі ў значнай ступені застаўся традыцыйным) і пазбаўляла нефармальныя сілы матывацыі шукаць арганізаванай падтрымкі ў шырокіх колах насельніцтва. Такі фактар меў вынікам паглыбленьне сувязяў паміж апазыцыйнымі сіламі і прафэсійнымі групамі, зь якіх яны выйшлі, і не заахвочвала іх ствараць доўгатэрміновыя (што працуюць з электаратам ня толькі падчас выбараў) арганізацыйныя структуры на месцах.

Такая мадэль прадстаўніцтва магла быць жыцьцяздольнай толькі пры наяўнасьці кансэнсусу адносна правілаў перадачы ўлады і матэрыяльных рэсурсаў, якімі б маглі карыстацца палітычныя сілы падчас перадвыбарнай барацьбы. Ці пры наяўнасьці іншых, акрамя сацыяльна-прафэсійных і зьвязаных зь сьветапоглядам падставаў для разьмежаваньня. Ніводнага зь пералічаных чыньнікаў у БССР на пачатку 1990-х гг. існаваць не магло.

Грамадзяне ж, асабліва сталічныя жыхары, не сьпяшаліся праявіць выбарчую актыўнасьць. Першыя тыдні працэс вылучэньня кандыдатаў праходзіў вельмі марудна. Асабліва нізкая актыўнасьць выбарнікаў адзначалася ў Менску, дзе на 11 студзеня 1990 г., г. зн. за два тыдні да канца вылучэньня кандыдатаў, на 40 мандатаў прэтэндавала толькі 50 кандыдатаў у дэпутаты. На 13 студзеня ў рэспубліцы па 59 акругах не было вылучана ніводнага кандыдата. На такім узроўні актыўнасьць захоўвалася да канца тэрміну вылучэньня. Асноўная колькасьць кандыдатаў была вылучаная ў апошні тэрмін. Згодна з дадзенымі друку, у апошнія дні рэгістрацыі ў рэспубліцы адбывалася па 100 і больш перадвыбарных канфэрэнцый на дзень. Пры гэтым значная колькасьць кандыдатаў абіралася на альтэрнатыўнай аснове3.

Ход падрыхтоўкі да выбараў сьведчыць, што, нягледзячы на ілюзію масавай актыўнасьці, грамадзтва было здольнае толькі на арганізаваны зьверху ўдзел у палітыцы. Грамадзяне не былі матываваныя вылучаць кандыдатаў самастойна. Усё адбывалася на падставе двух чыньнікаў: волі кіраўніцтва калектыву ці волі кандыдата.

Арганізаваць перадвыбарную канфэрэнцыю можна было пераважна дзякуючы намаганьням кіраўніцтва. Пры гэтым найбольш палітычна „несумленнай” была менавіта тая група, якая складала патэнцыйны электарат нефармальных кандыдатаў, — інтэлігенцыя. Так, перадвыбарная канфэрэнцыя ад БДУ здолела абраць кандыдата толькі з трэцяй спробы. Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут — з другой. Галоўнай прычынай няпосьпеху была не адсутнасьць супольнага кандыдата, а сыстэматычная адсутнасьць кворуму. Рытуальнасьць удзелу падкрэсьлівалася тым, што ў шэрагу выпадкаў кворуму, які быў на пачатку сходу, ужо не хапала для галасаваньня наконт абраньня кандыдата, г. зн. людзі сыходзілі да канца мерапрыемства[4].

Фактычна гэта магло значыць толькі тое, што сход меў у значнай ступені прымусовы, арганізаваны кіраўніцтвам характар.

Форма рэгістрацыі ўсё ж такі пакідала магчымасьці для вялікай асабістай актыўнасьці, адкрываючы шлях у палітыку мэтанакіраваным кандыдатам. Так, напрыклад, кандыдаты, якія не былі абраныя на канфэрэнцыі аднаго працоўнага калектыву, мелі шанец паспрабаваць у межах закону вылучыцца ў іншым. Так, Юры Хадыка, не абраны на аб’яднанай канфэрэнцыі прэзыдыюму Нацыянальнай акадэміі навук і Інстытуту гісторыі, быў вылучаны Інстытутам фізыкі.

Аналіз сацыяльна-прафэсійнага і пэрсанальнага складу вылучаных кандыдатаў паказвае, што барацьба за мандат не разглядалася як барацьба за ўладу. Дамінаваў „прадстаўнічы” матыў удзелу кандыдатаў. Вылучэньне разглядалася не як надзяленьне паўнамоцтвамі, а як ацэнка папярэдніх заслуг. Гэта пацьвярджалася і асаблівасьцямі канкурэнцыі, у якой адсутнічала супольная стратэгія нават з боку прадстаўнікоў партыйных і прамысловых установаў з мэтай перамогі. Аналіз вылучэньня кандыдатаў у Віцебскай вобласьці сьведчыць пра тое, што ў шэрагу акругаў вылучаліся кандыдаты, якія працавалі ў адной установе і нават былі зьвязаныя як кіраўнікі і падначаленыя. Так, па 170-й выбарчай акрузе адначасова балятаваліся першы і другі сакратар гаркаму партыі, па адной з акруг — сакратар райкаму партыі і адзін з загадчыкаў аддзелу таго ж самага райкаму, па 144-й акрузе — два кандыдаты ад райкаму партыі. Таксама шмат прыкладаў, калі ў адной акрузе вылучаліся прадстаўнікі ад аднаго прамысловага прадпрыемства. У шэрагу акругаў выступалі ў якасьці супернікаў партыйныя, камсамольскія і гаспадарчыя функцыянэры. Амаль ува ўсіх разгледжаных выпадках супернікі ад адной установы павінны былі спаборнічаць яшчэ зь некалькімі, у тым ліку альтэрнатыўнымі, кандыдатамі. Фактычна ўсё гэта пацьвярджала, што выбары нават кандыдатамі ўспрымаліся не як барацьба за ўладу, а як рытуал удзелу.

У выніку ў 310 акругах было вылучана 1680 кандыдатаў. Зь іх зарэгістраваны былі 1544. 88,5 % ад агульнай колькасьці кандыдатаў не былі раней дэпутатамі ВР БССР. На адзін мандат у сярэднім прэтэндавалі амаль 5 чалавек. Але ў шэрагу акругаў гэты лік даходзіў да 16. Толькі ў 20 акругах было вылучана па 1 кандыдату.

Паводле справаздачы ЦВК, адносна рэгістрацыі было пададзена 70 скаргаў, 24 зь якіх былі прызнаныя абгрунтаванымі. Большасьць зь іх датычылася адмоваў у рэгістрацыі, галоўнай прычынай якіх было непражываньне ў акрузе, дзе балятаваўся кандыдат (вынік супярэчлівасьці паміж вытворчым прынцыпам удзелу і тэрытарыяльным прынцыпам рэгістрацыі).

Фактычна, несфармаванасьць тэрытарыяльных традыцыяў прадстаўніцтва, замацаваная заканадаўствам і палітычнай практыкай выбараў 1990 г., склала падмурак для таго, каб, незалежна ад выкарыстоўванай рыторыкі (нацыянальнай, рэлігійнай ці інш.), патэнцыяльныя апазыцыйныя сілы пачалі фармавацца паводле сацыяльна-прафэсійнага прынцыпу, а потым зьвяртацца да электарату. Такая мадэль пакідала электарату пасіўную ролю, ролю ня ўдзельніка, а выбарніка-назіральніка. Гэта не спрыяла зьяўленьню масавых партыяў. Вынікам было аслабленьне патэнцыяльнай апазыцыі ўладзе.

Такім чынам, ужо першы этап кампаніі паказаў, што актыўнасьць беларускіх выбарнікаў нават на піку агульнасаюзнага ажыўленьня былапераважна арганізаваная зьверху і мела больш салідарныя, чым канкурэнтныя матывы. Салідарны матыў быў рысай паводзінаў ня толькі выбарнікаў, але і кандыдатаў.

Асаблівасьці агітацыйнай кампаніі

Рытуальна-мабілізаваны характар удзелу, перавага прафэсійнага прадстаўніцтва над тэрытарыяльным і іх наступствы паглыбіліся падчас агітацыйнай кампаніі. Адной з прыкметаў рытуальнага ўдзелу былі „клюбы выбарнікаў”. Іх утварэньне адбылося яшчэ падчас рэгістрацыі. Мэтай дзейнасьці клюбаў было азнаямленьне грамадзянаў з выбарчым заканадаўствам і арганізацыя сустрэчаў з кандыдатамі. Клюбы існавалі ўва ўсіх раёнах Менску, абласных цэнтрах. Але аналіз апублікаваных у друку справаздачаў аб дзейнасьці клюбаў сьведчыць, што асноўнымі прадстаўленымі ў іх кандыдатамі былі партыйныя функцыянэры.

Стварэньне ўмоваў для вылучэньня ня значыла роўных умоваў для агітацыі. Большасьць з кандыдатаў фактычна ня мелі рэальнай магчымасьці дайсьці да электарату. Партыйная сыстэма знаходзілася ў стадыі фармаваньня. Палітычныя рухі ня мелі сталага прадстаўніцтва ў падкантрольным уладзе друку. Незалежныя мэдыі пакуль не былі створаныя. Закон дазваляў вылучаць кандыдатаў нават ад невялікіх працоўных калектываў, якія, зразумела, не маглі быць рэсурсам пры агітацыі.

Доступ нефармальных сілаў да мэдыяў быў хутчэй сымбалічны, чым сапраўдны. Удзел З. Пазьняка ў перадачы „Крок” і публікацыя яго некалькіх артыкулаў у друку былі выключэньнем, якое падкрэсьлівае правіла. Нэгатыўная рэакцыя на іх у друку паводле памераў этэрнага часу і газэтных палосаў была значна большая за самі выступы. Колькасьць давераных асобаў кандыдатаў абмяжоўвалася лікам у 5 чалавек. Такім чынам, праблема агітацыі станавілася праблемай самога кандыдата і выбарчых камісіяў. У выніку агітацыйная кампанія адбывалася ў традыцыях савецкага гандлю. Закон прадугледжваў правы для ўсіх кандыдатаў. Але фактычныя магчымасьці зьвярнуцца да выбарнікаў залежалі ад статусу і асабістых сувязяў. Няроўнасьць паглыблялася распаўсюджаным у савецкія часы інстытутам кланавасьці і знаёмства, які, дарэчы, таксама меў вытворча-прафэсійны характар.

У залежнасьці ад магчымасьцяў правядзеньня агітацыйнай кампаніі і яе стылю вызначыліся тры групы кандыдатаў: 1) высокія дзяржаўныя функцыянэры; 2) кіраўнікі; 3) простыя грамадзяне.

Першая група мела найбольшыя магчымасьці агітацыі. Фактычна, яе прадстаўнікам агітацыя была непатрэбная. Яе складалі прадстаўнікі ад улады, кандыдаты, што займалі пасады ў цэнтральных і рэгіянальных партыйных і адміністрацыйных установах. Рэгулярная прысутнасьць у друку, магчымасьць, выкарыстоўваючы службовыя пасады, езьдзіць па краіне і арганізоўваць сходы давала ім найбольшыя шанцы. Але гэтая няроўнасьць разглядалася ў якасьці нармальнай. У некаторых абласьцях разгараліся спаборніцтвы паміж калектывамі за вылучэньне функцыянэраў абласнога ўзроўню. Фактычна, прадстаўнікоў гэтай групы можна было лічыць абранымі да выбараў. Толькі найбольш адыёзныя зь іх маглі не прайсьці.

Магчымасьці агітацыі наступнай групы былі не такія вялікія. Да яе адносіліся прадстаўнікі прамысловай і сельскагаспадарчай эліты, кіраўнікі дзяржаўных установаў. Акрамя сродкаў дзяржавы, іх перадвыбарным рэсурсам былі службовыя магчымасьці, інстытут знаёмства. Яны маглі дазволіць сабе „бясплатную” сустрэчу з выбарнікамі вялікага прадпрыемства, якое ўзначальвалі ці з кіраўніцтвам якога мелі сувязі, дарма што іх права так дзейнічаць ня ўсімі разглядалася як законнае. (Існуюць зьвесткі пра абурэньне выкарыстаньнем службовых пасадаў кіраўнікамі (гл.: Звязда. 1990. 21 лютага), але раздражненьне выкарыстаньнем службовага становішча палітычнай элітай калі і існавала, то праходзіла больш незаўважна.)

У найгоршым становішчы паводле магчымасьцяў агітацыі знаходзілася трэцяя група кандыдатаў, у якую ўваходзілі працоўныя, інтэлігенцыя і да т. п. На кампанію яны маглі патраціць толькі сродкі выбаркамаў. Менавіта прадстаўнікі гэтай групы складалі аснову кандыдатаў ад нефармальных рухаў. У кандыдатаў „не ад улады” не было магчымасьці быць пачутымі. Трэба было ці скарыцца з гэтым (гэта адсеяла шэраг кандыдатаў, пераважна слабаматываваных ува ўдзеле ў выбарах), ці шукаць нейкую форму актыўнасьці, якая дазволіла б данесьці заклікі да значнай колькасьці выбарнікаў. Такой формай агітацыі стаў „неканвэнцыянальны” палітычны ўдзел. Менавіта першыя парлямэнцкія выбары заклалі асновы ілюзіі выніковасьці „мітынговай пратэстнай дэмакратыі”, што захоўвае сваю моц дагэтуль.

Палітолягі, разглядаючы асаблівасьці разьвіцьця грамадзянскай палітычнай культуры, адзначаюць, што, сярод іншых чыньнікаў, асновай яе існаваньня ёсьць аднолькавасьць сацыялізацыі эліты і масаў, аднастайнае разуменьне таго, як адбываецца перадача ўлады і што бывае зь неэфэктыўнай элітай. Сацыялізацыя савецкіх грамадзянаў і эліты таксама адбывалася ў межах адной мадэлі. Іх аб’ядноўвала ідэя важнасьці палітычнага ўдзелу. Палітычнае дзеяньне для савецкага чалавека — гэта, перш за ўсё, калектыўнае дзеяньне на дэманстрацыі, мітынгу, шэсьці. Для прадстаўнікоў некіраўнічых колаў мітынгі і шэсьці былі амаль адзінай формай палітычнага ўдзелу.

Для ўладнай эліты на працягу савецкіх часоў масавы ўдзел быў адначасова і формай, і сродкам легітымацыі. Закладзеная ў сьвядомасьць значнасьць удзелу падкрэсьлівалася і маскоўскім цэнтрам, які дэкляраваў прынцыпы галоснасьці, усеагульнага прадстаўніцтва, абавязваючы эліту дзейнічаць у гэтым кірунку. Забараніць мітынг на пачатку 1990-х гг. значыла парушыць ня толькі прынцып існаваньня сыстэмы, але і загад цэнтру.

У выніку, выбарчая кампанія праходзіла на фоне агульнасаюзнага масавага неканвэнцыянальнага ўдзелу. Асноўнай формай перадвыбарнай камунікацыі нефармальных кандыдатаў стала праграма „ад дзьвярэй да дзьвярэй” і мітынгі, якія на працягу тэрміну агітацыі адбываліся амаль штотыднёва ў Менску, у абласных і шэрагу раённых цэнтраў (Ліда, Смаргонь, Іўе, Бабруйск, Жабінка, Белаазерск і інш.).

Галоўнымі арганізатарамі масавых (10 і 25 лютага) мерапрыемстваў былі нефармальныя сілы, у першую чаргу БНФ. Амаль усе мітынгі былі масавымі. Так, 25 лютага толькі паводле афіцыйных зьвестак сабралася 12-15 тысяч чалавек, арганізатары называлі лік 100 тысяч. Спэктар пытаньняў быў дастаткова шырокі: ад пратэсту супраць несумленнай дзейнасьці Цэнтравыбаркаму, супраць эканамічнай палітыкі ўраду да барацьбы з наступствамі ЧАЭС, патрабаваньняў ліквідацыі КПСС.

Партыйная эліта, сацыялізаваная ў той самай мадэлі, амаль не супрацьдзейнічала. У мітынгах бралі ўдзел прадстаўнікі цэнтральнай (у Менску) ці рэгіянальнай партыйнай эліты, якія выходзілі „супакойваць народ”. І, нягледзячы на нэгатыўную рэакцыю ўдзельнікаў, яны рабілі прамовы.

Шэраг мітынгаў меў палітычныя наступствы, паводле іх вынікаў уладамі былі прынятыя палітычныя рашэньні. Так, напрыклад, Магілёўскі абкам КПБ у адказ на пагрозу мітынгоўцаў распачаць палітычны страйк, калі ня будзе скліканая сэсія абласной Рады народных дэпутатаў, вымушаны быў сабраць яе і абмеркаваць узьнятыя мітынгоўцамі праблемы, але на дзень пазьней заяўленага на мітынгу тэрміну.

Дазвол мітынгаў сумяшчаўся зь іх масіраваным нэгатыўным абмеркаваньнем з боку СМІ. Вынікам стала легітымізацыя такога сродку палітычнага ўдзелу, як масавая нэгатыўная падтрымка (г. зн. падтрымка выступленьняў „супраць” чагосьці), ілюзія яе выніковасьці. Улічваючы, што гэта былі фактычна першыя крокі беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху (у БССР не існавала моцнага дысыдэнцкага руху), выбар нефармальнымі арганізацыямі пераважна пратэстнага спосабу палітычнай камунікацыі і адсутнасьць захадаў для наладжваньня кантактаў з кіраўнічай элітай былі заканамерныя.

Улада таксама была не зацікаўленая ў сувязях зь нефармаламі. З адзначаных намі вышэй прычын падзеі масавага пратэсту не былі выкарыстаныя прадстаўнікамі мясцовых элітаў, каб паспрабаваць захапіць рэспубліканскія кіраўнічыя пасады (як гэта адбылося, напрыклад, у Расеі і ўва Ўкраіне). Насупраць, на шэрагу мітынгаў (напрыклад у Магілёве) ставіліся пытаньні аб даверы мясцовым парткамам.

Сумяшчэньне халісцкага разуменьня грамадзтва з двудушнай пазыцыяй улады, якая ўдзень сваім удзелам надавала мітынгам правамерны характар, а ўвечары выступала супраць іх у СМІ, стала прычынай супярэчлівай рэакцыі грамадзтва. Як мы ўжо адзначылі, нацыянальная і рэлігійная гамагеннасьць БССР не стварала ўмоваў для крызысу інтэграцыі. Абыякавасьць большай часткі грамадзтва да нацыянальных каштоўнасьцяў фармавала фон нацыянальна-дэмакратычнага супраціву і мела вынікам падзел грамадзтва на тых, хто мітынгуе, і тых, хто назірае, і пераважна назірае зь непаразуменьнем. (Вынікі прэзыдэнцкіх выбараў 1994 г. паказваюць значнасьць больш зразумелых для электарату матэрыяльных падзелаў (на карумпаваную ўладу і бедны народ).) Вынікам стала складаньне на пачатку зараджэньня незалежнай краіны традыцыяў хутчэй палітычнага назіраньня (пасіўнай падтрымкі), чым палітычнага ўдзелу (актыўнай падтрымкі). Другім вынікам стаў недавер агітацыі з боку афіцыйных СМІ (гэта адлюстравалася, напрыклад, падчас першых прэзыдэнцкіх выбараў у выглядзе фэномэну нэгатыўнай адаптацыі).

Галасаваньне і вынікі выбараў

У выбарах у ВР БССР, якія адбыліся 4 сакавіка 1990 г., узялі ўдзел 87 % выбарнікаў. Найбольшы ўзровень абсэнтэізму адзначаны ў палітычна актыўным (паводле колькасьці мітынгаў і іх удзельнікаў) Менску, дзе ў выбарах узялі ўдзел 75,3 % выбарнікаў. Найменшы — у Менскай і Берасьцейскай абласьцях, дзе назіралася максымальная яўка, адпаведна 92,6 % і 90,5 %.

Паводле вынікаў першага туру выбараў дэпутатамі былі абраныя 98 чалавек. 45 кандыдатаў былі абраныя ад грамадзкіх аб’яднаньняў да пачатку выбараў. Склад кандыдатаў ад грамадзкіх аб’яднаньняў ня выявіў электаральных прэфэрэнцый большасьці выбарнікаў (хоць і паўплываў на падзеі ў парлямэнце), таму мы спынімся на аналізе складу кандыдатаў, абраных ад тэрытарыяльных выбарчых акругаў. У 194 акругах кандыдаты не былі абраныя. Меліся праводзіцца паўторныя выбары. У 18 акругах, дзе балятаваліся 1-2 кандыдаты, ніводны не набраў неабходнай для перамогі колькасьці галасоў. Гэта значыла, што выбары ў гэтых акругах не адбыліся.

Паводле вынікаў першых двух тураў былі запоўнены 288 з 360 месцаў у парлямэнце, астатнія дэпутаты павінны былі быць даабраныя падчас давыбараў, якія адбываліся 22, 28 красавіка, 5, 11—13 траўня 1990 г. Аднак падмурак для палітычнай інтрыгі, якая разгортвалася ў парлямэнце, быў закладзены менавіта па выніках першых двух тураў, якія вызначылі расстаноўку сілаў.

З 98 дэпутатаў, якія прайшлі ў першым туры, 34 дэпутаты займалі высокія пасады ў партыйных установах. Пераважную большасьць зь іх складалі першыя сакратары раённых ці абласных камітэтаў партыі. Асноўная маса партыйных функцыянэраў ішла ад раённых партыйных арганізацыяў.

Адміністрацыйная эліта значна адставала ад партыйнай, ад яе было абрана 23 дэпутаты. Аднак разам кандыдаты ад старой улады складалі больш за палову дэпутатаў, абраных у першым туры.

Сярод кіраўнічай групы дэпутатаў — старшыняў калгасаў і прадпрыемстваў — назіраецца ўстойлівая перавага старшыняў калгасаў: 11 супраць 3. Амаль усе яны выбіраліся ў акругах, што супадалі зь месцам знаходжаньня прадпрыемства. Тая ж самая тэндэнцыя характэрная і для дэпутатаў, якія ачольвалі ўстановы, ня зьвязаныя з вытворчасьцю.

Фактычна вынікі першага туру былі адбіткам дзейнасьці адзначаных намі мадэляў перадвыбарнай агітацыі, у якой найбольшы посьпех мелі кандыдаты, што выкарыстоўвалі свой палітычны статус і службовае становішча. Найменшую выніковасьць паказаў камунікацыйны стыль агітацыі. Так, у першым туры перамаглі толькі 7 кандыдатаў, якіх можна было адзначыць як прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Толькі 2 зь іх (З. Пазьняк і С. Навумчык) мелі магчымасьці праводзіць узьдзеяньне праз пратэстную мабілізацыю, 4 займалі пасады, што дазвалялі мець вядомасьць задоўга да выбарчай кампаніі (2 дацэнты ВНУ, кіраўнік Штабу грамадзянскай абароны райцэнтру, супрацоўнік газэты).

Нягледзячы на пратэстную рыторыку падчас выбараў, выніковасьць стратэгіяў кандыдатаў-функцыянэраў сьведчыла пра наяўнасьць ува ўлады магчымасьцяў, рэсурсаў і матывацыі для ўзнаўленьня, нават пры зьмене правілаў адбору функцыянэраў. Але выбары ў ВР БССР паказалі наяўнасьць рознай матываванасьці атрымаць прадстаўнічую ўладу ў рэгіянальных групах кіраўнічай эліты. Параўнаньне складу кіраўнікоў, абраных у першым туры, паказвае, што найбольшая каардынацыя стратэгіяў назіралася сярод абласной эліты Магілёўскай вобласьці. Ад яе ў парлямэнт прайшла найбольшая колькасьць (5 чалавек) прадстаўнікоў абласной партыйнай (3) і адміністрацыйнай эліты. У асноўным гэта былі функцыянэры першых пазыцыяў (першы сакратар, сакратары, старшыня аблвыканкаму). Ня менш высокім было прадстаўніцтва і ад раёнаў Магілёўскай вобласьці (4 функцыянэры ад раённай, 1 — ад гарадзкой партыйнай эліты і 1 — ад раённай адміністрацыйнай). У астатніх рэгіёнах выніковасьць абласной эліты не перавышае 2 (Менская вобласьць) — 4 (Гомельская вобласьць) абласных функцыянэраў. Аднак у колькасна параўнальным (паводле колькасьці дэпутатаў-функцыянэраў) з Магілёвам Гомелі значную частку дэпутатаў складалі функцыянэры другога пляну: 2 намесьнікі старшыні аблвыканкаму і сакратар абкаму, загадчык аддзелу. Гомельская вобласьць была таксама найбольш пасьпяховай паводле колькасьці дэпутатаў ад райкамаў і райвыканкамаў, але значная іх частка прадстаўляла раёны, пацярпелыя ад аварыі на ЧАЭС, дзе экалягічныя і эканамічныя праблемы павышалі для насельніцтва значнасьць мясцовай улады. У Берасьцейскай, Віцебскай, Менскай абласьцях выніковай пры змаганьні за мандаты аказалася толькі абласная адміністрацыйная эліта. Найменшую выніковасьць па прасоўваньні партыйнай і адміністрацыйнай эліты прадэманстравалі Менск і Менская вобласьць. У Менску ў першым туры былі абраныя толькі па 2 прадстаўнікі ад абласной адміністрацыйнай і гарадзкой партыйнай эліты, 1 — ад раённай. Гэта найменшы паказьнік у першым туры сярод абласьцей і паводле выніковасьці, і паводле каардынацыі пазыцыяў. З 6 абраных у першым туры функцыянэраў цэнтральных менскіх партыйных і адміністрацыйных установаў улады ніводны не выбіраўся ў Менскім рэгіёне. Наогул, у Менску і Менскай вобласьці паводле вынікаў першага туру адзначалася найменшая колькасьць абраных дэпутатаў.

Такім чынам, пратэстная мабілізацыя ў сталіцы мела вынікам ня столькі абраньне супрацьуладных кандыдатаў, колькі больш скептычнае стаўленьне да астатніх, якія перашкодзілі абраньню функцыянэраў у першым туры. Фактычна, магчымасьць масавай няяўкі выбарнікаў на парлямэнцкія выбары 1995 г. і фактары абсэнтэізму можна было прагназаваць ужо паводле вынікаў 1990 г.

Другі тур сьведчыў пра большую канкурэнтнасьць у параўнаньні зь першым. У другім туры быў абраны 131 дэпутат. Пераважную колькасьць тут складалі тыя, хто не займаў пасадаў у дзяржаўных уладных установах. У другім туры ў парлямэнт прайшло толькі па 17 прадстаўнікоў партыйнай і адміністрацыйнай эліты, у тым ліку толькі 4 функцыянэры абласнога ўзроўню.

„Пасьпяховая” ў першым туры Магілёўская вобласьць дэманструе адваротную тэндэнцыю: у другім туры ад яе прайшлі ў парлямэнт толькі 1 абласны функцыянэр (намесьнік старшыні аблвыканкаму), 1 старшыня гарвыканкаму і ніводнага кандыдата ад раённых партыйных і дзяржаўных установаў. У астатніх абласьцях прайшло ад 3 (Гарадзенская вобласьць) да 5 (Менск) функцыянэраў раённага і гарадзкога ўзроўню. Разам з гэтым у другім (больш канкурэнтным) туры па Магілёўскай вобласьці адзначылася і найменшая колькасьць выбраных іншых кандыдатаў (пераважна кіраўнікоў прамысловых і сельскагаспадарчых прадпрыемстваў). У параўнаньні з выніковым першым турам такі расклад у Магілёўскай вобласьці можа сьведчыць толькі пра спалучэньне ляяльнасьці электарату з большай (у параўнаньні зь іншымі абласьцямі) дысцыплінаванасьцю абласной і раённай партыйна-гаспадарчай эліты.

Найбольшае прадстаўніцтва функцыянэраў пасьля другога туру адзначалася ў Менску (5), Гомельскай (5) і Віцебскай (6) абласьцях. Але ў гэтых выпадках цяжка казаць пра скаардынаванасьць іх дзейнасьці. Ува ўсіх адзначаных рэгіёнах былі роўна прысутныя і партыйныя, і адміністрацыйныя эліты, але іх статус не перавышаў раённага ўзроўню. Найбольшую вагу атрымалі прадстаўнікі ад інтэлігенцыі (усяго 43 дэпутаты, у тым ліку 23 — кіраўнікі невытворчых бюджэтных установаў) і працоўныя (17 дэпутатаў). Паводле колькасьці гэтых дэпутатаў не ад улады лідэрам быў Менск, дзе ў другім туры была абрана і найбольшая колькасьць дэпутатаў (27 чалавек). Больш за тое, аналіз наступнай дзейнасьці парлямэнту паказвае, што менавіта дэпутаты-менчукі ад гэтых груповак, абраныя ў другім туры, фігуравалі ў якасьці ўдзельнікаў ініцыятываў супраць цэнтралізацыі ўлады з боку прэзыдэнта ў канцы 1994 — пачатку 1995 г.

Паводле вынікаў другога туру сярод дэпутатаў найменш былі прадстаўленыя прамысловыя і сельскагаспадарчыя кіраўнікі. Ува ўмовах эканамічнага крызысу краіны зь пераважна перапрацоўчай прамысловасьцю найменш зацікаўленыя ў палітычным удзеле былі кіраўнікі прамысловых прадпрыемстваў (10 дэпутатаў), якія, як і ў першым туры, істотна адставалі ад сваіх калег, што ўзначальвалі сельскагаспадарчыя ўстановы (18 дэпутатаў). Існуе думка пра ўплыў на разьмеркаваньне мандатаў паміж прамысловым і сельскагаспадарчым кіраўніцтвам пратэстных настрояў, выкліканых наяўнасьцю нефармальных арганізацыяў у невялікіх гарадох, але посьпех партыйных і адміністрацыйных функцыянэраў менавіта ў больш прамысловых усходніх абласьцях (Магілёўскай, Гомельскай) указвае на слабую зацікаўленасьць прамыслоўцаў ува ўладзе, на што паўплывала шмат фактараў, ад эканамічнага становішча краіны і да ранейшага палітычнага лёсу асобных прамысловых кіраўнікоў.

Большасьць з „прамыслоўцаў” ачольвала аб’екты, чыя дзейнасьць мелася забясьпечваць сельскую гаспадарку. Прысутнасьць у парлямэнце кіраўніцтва прадпрыемстваў рэспубліканскага значэньня (напрыклад Дзьмітрыя Сыраквашы, кіраўніка БелАЗу) была хутчэй выключэньнем, чым правілам.

Давыбары, якія адбыліся ў канцы красавіка — пачатку траўня 1990 г., яшчэ больш замацавалі тэндэнцыі, што склаліся на пачатку кампаніі. Пераважная большасьць абраных у гэтую пару дэпутатаў былі прадстаўнікі выканкамаў і сілавых структураў, што замацавала кіраўнічы склад парлямэнту.

* * *

Такім чынам, асаблівасьці палітычнага ўдзелу грамадзянаў і адсутнасьць палітычнай зацікаўленасьці сярод эканамічна ўплывовых групаў стварыла пераважна функцыянэрскі парлямэнт, у якім таксама, як і ў грамадзтве, фармаваньне фракцыяў магло адбывацца пераважна паводле статуснага прынцыпу, у залежнасьці ад займанай пасады. Альтэрнатыўныя ж сілы, нягледзячы на свае камунікацыйныя магчымасьці прыцягнуць увагу да праблемаў краіны, былі занадта невялікія колькасьцю і лякалізаваныя ў сталіцы. Таму яны не маглі ні ўплываць на ход палітычных працэсаў (зь першай прычыны), ні прыцягнуць на свой бок прадстаўнікоў рэгіянальнай улады (з другой).

Спасылкі

1. Больш падрабязна гл.: Urban M. An algebra of soviet power. Elite circulation in Belorusian Republic 1966-1986. — Cambridge University, 1989; Натчык П. Беларуская намэнклятура і лініі разломы ў яе асяродзьдзі // Беларуская палітычная сыстэма і прэзыдэнцкія выбары 2001 г. — Менск: Аналітычная група, 2001.

2. Больш падрабязна пра вынікі гэтага фактару гл.: Натчык П. Ранейшыя мясцовыя выбары: Ход і вынікі // Мясцовыя выбары ў найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі. — Менск : Аналітычны грудок, 2003.

3. Советская Белоруссия. 1990. 27 января.

4. Советская Белоруссия. 1990. 12 января.

Выбары Вярхоўнай Рады Рэспублікі Беларусі і першы Лукашэнкаў рэфэрэндум у 1995 г.

Другія парлямэнцкія выбары ў Беларусі былі больш стратэгічна прадуманыя і арганізаваныя як уладай, так і яе апанэнтамі, у параўнаньні зь першымі. Зьмянілася структура палітычнай сыстэмы. У 1994 г. была створана пасада прэзыдэнта, адбыліся прэзыдэнцкія выбары, пачала складацца вэртыкаль выканаўчай улады. Афармлялася партыйная сыстэма. Зьявіліся зацікаўленыя ўва ўладзе. І менавіта гэтая зацікаўленасьць стала асноўным чыньнікам выбарчага працэсу.

Сытуацыя напярэдадні выбараў

Канец 1994 — пачатак 1995 гг. для Беларусі — час працягу эканамічнага спаду, хаця, як лічылі экспэрты, „зьніжэньне ўзроўню жыцьця асноўнай масы насельніцтва ня мела катастрафічнага характару”[1].

Узровень спаду ВНП Беларусі на канец 1994 г. быў крыху меншы, чым у Расеі і Ўкраіны, якія таксама знаходзіліся ў крызысе. Але ў Беларусі крызыс адчуваўся больш востра ў параўнаньні з суседзямі. Гэта тлумачылася лепшым дакрызысным станам рэспублікі, якая ў савецкія часы была эканамічна пасьпяховым рэгіёнам Савецкага Саюзу. Пасьляваеннае аднаўленьне адбывалася празь міграцыю высокакваліфікаваных тэхнічных спэцыялістаў зь іншых рэспублік і працоўных зь вёсак у больш пасьпяховыя ў пляне сацыяльнага разьвіцьця гарады. Вынікам росту сацыяльна-эканамічнага ўзроўню пасьля нягодаў вайны стала асаблівая сыстэма каштоўнасьцяў, у якой матэрыяльны дабрабыт быў больш важны за іншыя. Рэформы, якія не паляпшалі яго, нават калі пашыралі асабістую незалежнасьць, не маглі быць успрынятыя як пазытыўныя.

Нэгатыўнае стаўленьне беларусаў да пераменаў паглыбляліся знаходжаньнем краіны ў зоне расейскага інфармацыйнага ўплыву. 1994 г. — час найвялікшага спаду ў Расеі, які ствараў катастрафічны настрой і прагу вяртаньня да матэрыяльнага камфорту савецкіх часоў. Расейскі інфармацыйны ўплыў паглыбляў насьцярожаны настрой беларусаў чаканьнем далейшага пагаршэньня эканамічнай сытуацыі.

Палітычныя ўстановы краіны знаходзіліся ў стане першапачатковай інстытуцыялізацыі. Працэс фармаваньня ўлады ў незалежнай краіне пачаўся толькі ў 1994 г. (датуль выкарыстоўваліся інстытуты, сфармаваныя пры Савецкім Саюзе) з увядзеньнем пасады прэзыдэнта. Прэзыдэнцкія выбары ў Беларусі адбыліся позна, у параўнаньні з Расеяй і Ўкраінай, дзе прэзыдэнты былі абраныя адпаведна ў чэрвені і сьнежні 1991 г., падчас трансфармацыйнай эўфарыі. Да крызысу сярэдзіны 1990-х гг. палітычныя інстытуты ў гэтых краінах разьвіваліся, маючы фонам спачатку пасьляперабудоўны, а потым незалежніцкі грамадзкі ўздым. У выніку там склаліся пэўныя традыцыі ўзаемаадносінаў паміж галінамі ўлады. Неабходнасьць існаваньня кожнай зь іх у вачах грамадзянаў ужо не падлягала сумневу.

У Беларусі пара палітычнай інстытуцыялізацыі прыпала на эканамічны крызыс, адчуваньне якога не памякчалася незалежніцкай эўфарыяй. Беларускі парлямэнт не паклапаціўся аб тым, каб зьвярнуцца па падтрымку да грамадзянаў і легітымізаваць да крызысу сваё існаваньне ўва ўмовах незалежнай краіны, хаця ён мог гэта зрабіць ужо ў 1990 г.: гэта не супярэчыла закону, інтарэсам большасьці парлямэнтароў (менавіта функцыянэрскі — не зацікаўлены ў самастойным атрыманьні ўлады — склад парлямэнту, разгледжаны ў папярэднім артыкуле, быў прычынай тармажэньня інстытуцыялізацыі). Як высьветлілася пазьней, гэтая пасіўнасьць парлямэнту значна пашкодзіла інтарэсам беларускага парлямэнтарызму.

У выніку першыя парлямэнцкія выбары адбываліся ўва ўмовах: а) слабаінстытуцыялізаванай палітычнай сыстэмы; б) адсутнасьці сталых традыцый перадачы ўлады; в) эканамічнага крызысу. Для фармаваньня прэтарыянскага аўтарытарнага рэжыму не хапала адной умовы: адсутнічала вялікая сацыяльна-эканамічная палярызацыя.

Пасьля абраньня ў 1994 г. А. Лукашэнкі ў краіне пачаліся працэсы цэнтралізацыі ўлады, у выніку якіх рэгіянальныя ўстановы выканаўчай улады былі падпарадкаваныя прэзыдэнту, мінаючы прадстаўнічыя ўстановы ўсіх узроўняў. Сыстэма, сфармаваная дэ-факта, трымалася на асабістай волі яе стваральнікаў і ўдзельнікаў. Гэта ставіла яе ў залежнасьць ад дзейнасьці рэгіянальных элітаў. Няўстойлівы характар сыстэмы паглыбляўся захадамі Канстытуцыйнага суду, парлямэнту, якія аспрэчвалі яе адпаведнасьць праву. У створанай мадэлі выканаўчая ўлада магла існаваць толькі разам з паслухмяным парлямэнтам. Фармаваньне прадэмакратычнага, нацыянальна арыентаванага парлямэнту ці нават парлямэнту, які б уключаў публічна-рэзанансных дэпутатаў, павышала спакусу вэртыкалі здрадзіць прэзыдэнту. (Мы ня будзем у гэтым артыкуле разглядаць пытаньне аб тым, наколькі сьвядомай была стратэгія цэнтралізацыі ўлады, але прасочым агульную лёгіку дзеяньняў для выключэньня парлямэнту з барацьбы за ўплыў у грамадзтве.)

Пераважную большасьць беларускага электарату складаюць працоўныя і сяляне. Менавіта гэтыя групы ёсьць асноўныя носьбіты матэрыялістычнай сыстэмы каштоўнасьцяў. Згодна з апытаньнем НІСЭПД, да першапачатковых задачаў, якія павінен быў, на думку электарату, вырашыць прэзыдэнт, адносіліся праблемы матэрыяльныя (барацьба з павышэньнем цэнаў, інфляцыяй, беспрацоўем і да т. п.). Палітычныя пытаньні (забесьпячэньне свабоды слова, друку) стаялі ў рэйтынгу толькі на 8-м месцы[2].

Зразумела, што найбольш важныя аргумэнты ў змаганьні за ўплыў мусілі быць не палітычнага, а эканамічнага характару.

Вынікі парлямэнцкіх (1990 г.; гл. папярэдні артыкул) і прэзыдэнцкіх (1994 г.) выбараў паказалі спалучэньне традыцыйнага і пратэстнага матываў электаральных паводзінаў беларусаў. Дасьледнікі адзначалі, што на прэзыдэнцкіх выбарах галасаваньне адбывалася ня столькі за А. Лукашэнку, колькі супраць В. Кебіча.

Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў адбылося паступовае паніжэньне рэйтынгу прэзыдэнта. Пік яго спаду прыпаў на канец 1994 г. Так, Андрэй Вардамацкі адзначаў, што за кастрычнік — сьнежань 1994 г. рэйтынг прэзыдэнта імкліва падаў (да 10 % штомесяц)[3].

Падобнае адбывалася і з рэйтынгамі (і без таго невялікімі) большасьці палітычных партыяў, акрамя адной. Згодна з вынікамі дасьледаваньня лябараторыі Давіда Ротмана, зь верасьня 1994 г. адбываўся павольны рост рэйтынгу БНФ з 10,6 % да 13,1 %[4].

У лістападзе 1994 г. лідэр БНФ З. Пазьняк паводле рэйтынгу ішоў пасьля прэзыдэнта і, у адрозьненьне ад першага, рэйтынг З. Пазьняка, таксама як БНФ, паціху рос. Нягледзячы на невялікія абсалютныя лічбы падтрымкі, лякалізацыя пратэстнага настрою ў найбольш неканвэнцыйна палітычна актыўным Менску стварала пагрозу дэстабілізацыі ўлады.

Магчымасьць выкарыстаньня пратэсту ў барацьбе за ўладу была прадэманстраваная яшчэ падчас прэзыдэнцкіх выбараў. Але на парлямэнцкіх сытуацыя была больш складаная.

1. Патэнцыйныя парлямэнтары адрозьніваліся адзін ад аднаго і паводле палітычных пазыцыяў (сярод іх былі і дэмакраты, і „нацыяналісты”, і камуністы), і паводле сацыяльна-эканамічнага і палітычнага статусу (ад прадстаўнікоў дзяржаўнай эканамічнай эліты да палітыкаў новай хвалі). Гульня не магла адбывацца адразу супраць усіх.

2. Прэзыдэнцкія выбары паказалі існаваньне ў электаральных паводзінах беларускіх грамадзянаў фэномэну „нэгатыўнай адаптацыі” (павелічэньне ў друку колькасьці артыкулаў „за” ці „супраць” кандыдата выклікала рэакцыю адваротна прапарцыйную: так, павелічэньне колькасьці пазытыўных артыкулаў на карысьць В. Кебіча паніжала яго рэйтынг; гл.: СОЦИC. 1995. № 9). Для агітацыі трэба было выкарыстоўваць ускосныя сродкі, аптымальна стварыць расклад сілаў яшчэ да выбараў.

3. Не існавала партыі, якая б магла з посьпехам прадстаўляць інтарэсы выканаўчай улады.

4. Простая агітацыя супраць парлямэнту ці яго асобных кандыдатаў была неэфэктыўная, гэта шкодзіла іміджу выканаўчай улады.

Боку прэзыдэнта патрэбная была стратэгія, якая б дазволіла панізіць рэйтынг парлямэнту і шанцы абраньня актыўнай часткі кандыдатаў, але не крытыкаваць пэрсаналіі, што магло надаць значнасьць аб’ектам крытыкі.

Асноўным чыньнікам адзначанай вышэй зьмены рэйтынгаў і фактарам пратэстнага настрою была эканамічная сытуацыя. Зразумела, што менавіта эканамічны пратэст быў сілай, якая магла накіраваць грамадзянаў у палітыку і на парлямэнцкіх выбарах. Кантроль над волевыяўленьнем на выбарах атрымліваў той, хто здолеў бы надаць эканамічнаму пратэсту палітычны сэнс ці кантраляваць і накіроўваць пратэстны рух, захоўваючы дыстанцыю.

Для палітычных партыяў гэтая задача была відавочна не пад сілу. Адсутнасьць скаардынаванай пазыцыі, досьведу барацьбы за ўладу не давалі шанцаў аналітычна разгледзець сытуацыю.

Абсалютныя лікі рэйтынгаў партыяў заставаліся невялікімі, іх зрух ня значыў рэальнага павелічэньня ўплыву, але ён паказваў патэнцыйны кірунак пратэсту. На першым месцы сярод тых, хто мог атрымаць уплыў на накіраваньне пратэстных настрояў, стаяў БНФ. Аднак невялікі рэйтынг казаў, што атрымаць вынік можна толькі праз аб’яднаньне з мацнейшай сілай, якая б карысталася даверам выбарнікаў, але ня мела палітычных амбіцыяў. У прамыслова-аграрнай краіне значны ўплыў на пазыцыі грамадзянаў мелі прафсаюзы. Наяўнасьць сувязяў паміж БНФ і шэрагам прафсаюзаў праявілася яшчэ падчас выступаў 1991 г. Гэта рабіла значна больш небясьпечным для боку прэзыдэнта нават невялікае павышэньне рэйтынгу БНФ.

Каб захаваць уплыў, выканаўчая ўлада вымушаная была першай прыцягнуць увагу да эканомікі, але зрабіць гэта захаваўшы дыстанцыю, каб не зьвярнуць на сябе народны гнеў.

Найбольшыя шанцы на накіраваньне пратэсту з захаваньнем дыстанцыі меў абраны ў 1994 г. прэзыдэнт. Вялікі рэйтынг, нелягічны эмацыйна-папулісцкі стыль паводзінаў дазволілі яму адначасова заставацца ўва ўладзе і крытыкаваць яе — фактычна накіроўваць пратэст, застаючыся ў масавай сьвядомасьці на дыстанцыі ад палітычных сілаў і нават ад падкантрольнага яму ўраду.

Для стварэньня дыстанцыі выкарыстоўваліся папулісцкія лёзунгі „Я ня зь левымі, я ня з правымі — я з народам” (падчас выбарчай кампаніі), дзеяньні, якія павінны былі падкрэсьліць, што прэзыдэнт і ўрад — гэта не адзінае цэлае і першы не адказвае за дзейнасьць другога. Ад’езды зь „вяртаньнем цэнаў” пасьля прыезду, „чысткі” чыноўнікаў, стварэньне кантрольных супрацькарупцыйных устаноў і г. д. — усе гэта стварала ў масавай сьвядомасьці разрыў паміж іміджам прэзыдэнта і дзеяньнямі яго ўраду. Гэта адлюстравалася, напрыклад, у палітычных мітах пра дрэнных чыноўнікаў, якія перашкаджаюць добраму прэзыдэнту. Так, на пачатку 1995 г. існаваў вялікі разрыў рэйтынгаў даверу прэзыдэнту і яго ўраду. Сумарны рэйтынг даверу прэзыдэнту складаў 63,4 %, ураду — 39,9 %[5].

Найменшы рэйтынг з усіх палітычных сілаў меў парлямэнт — 23,7 %.

У выніку такога „падзяленьня” адказнасьці за эканамічную неэфэктыўнасьць нават у выпадку далейшага пагаршэньня эканамічнага становішча зьяўлялася магчымасьць выкарыстоўваць эканамічныя праблемы для барацьбы за захаваньне ўлады.

Тыповым прыкладам падзяленьня адказнасьці была заява А. Лукашэнкі на сустрэчы з прафсаюзным актывам ФПБ, дзе ён падкрэсьліў супярэчнасьці з урадам, які ажыцьцяўляе рэформы больш хуткімі тэмпамі, чым прэзыдэнт, які прымае „нярынкавыя рашэньні” накшталт забароны на звальненьні ў сувязі з скарачэньнямі. Прамова рабілася ў прысутнасьці чальцоў ураду (Гаркун, Ганчар, Кокараў, Кузьняцоў)[6].

Мінімальны заробак у гэты пэрыяд складаў 25 % ад спажывецкага мінімуму. Вынікам пагаршэньня эканамічнага становішча сталі шматлікія мітынгі і страйкі. Хваля страйкаў прайшла па беларускіх прадпрыемствах пры канцы 1994 — пачатку 1995 гг., адбыўся шэраг агульнанацыянальных мітынгаў прафсаюзаў. 24 і 27 студзеня 1995 г. адбыліся шматтысячныя мітынгі ў абласных цэнтрах і шэрагу райцэнтраў. Асноўнае патрабаваньне да ўраду — павысіць зарплату. У выпадку невыкананьня патрабаваньняў — пагроза абвясьціць агульнарэспубліканскі страйк. Мэта — прыцягнуць увагу прэзыдэнта.

Першую спробу дамовіцца з прафсаюзамі ўлады зрабілі яшчэ пры канцы 1994 г. 23 лістапада 1994 г. на сустрэчы з кіраўніцтвам ФПБ А. Лукашэнка, з аднаго боку, зрабіў крок насустрач, прапанаваў найбольш „каштоўнае” — далучыцца да барацьбы з карупцыяй праз установы працоўнага кантролю, у ажыцьцяўленьні якога паабяцаў дапамогу абласных УУС і КДБ. Але, з другога боку, за гэтым ішло папярэджаньне, што „любы прафсаюз, які ставіць палітычныя мэты, атрымае адпаведную ацэнку з боку прэзыдэнта”. Асабліва эфэктна гэтае папярэджаньне гучала на фоне паведамленьня пра пачатак карупцыйных справаў на „Белшыне”, „Бабруйскдрэве”, „Гарызонце”.

Пачатак 1995 г. адзначыўся перадвыбуховым станам на прадпрыемствах. Але выбуховасьць масаў неяк „не трапляла” на пік палітычных падзеяў. Страйкавыя выбухі адбываліся ці напярэдадні, ці пасьля таго часу, калі б яны маглі мець палітычныя наступствы.

Перад парлямэнцкімі выбарамі, з 27 студзеня па 4 сакавіка, адбылося маштабнае павышэньне цэнаў на тавары і паслугі першай неабходнасьці. Ува ўмовах крызысу гэты факт ня быў дзіўным. Больш прыцягвае ўвагу тэрмін і пасьлядоўнасьць інфармацыйнага суправаджэньня гэтых падзеяў. Паведамленьняў у СМІ было амаль столькі ж, колькі і саміх павышэньняў цэнаў (паводле матэрыялаў газэты „Звязда”).

Пасьля прафсаюзнага мітынгу 24 студзеня 25 студзеня даражэе мяса. Эканамічную мэтазгоднасьць падаражаньня гэтага прадукту можна паставіць пад сумнеў, таму што закупныя цэны на мяса павінны былі падняцца толькі ў лютым[7].

Рост цэнаў меў палітычны сэнс. Пры канцы сакавіка ў Мазырскім і Калінкавіцкім раёнах на сьметніках знаходзяць 3 т мяса, віну сьпісваюць на бізнэсмэнаў[8].

28 студзеня — паведамленьне пра тое, што плянуецца павышэньне цэнаў на асноўныя прадукты і паслугі. З 1 лютага камунальныя паслугі даражэюць утрая. 2 лютага — паведамленьне, што „цэны яшчэ не паднятыя”. З 3 лютага праезд у транспарце расьце ўтрая. 7 лютага хлебабулачныя вырабы даражэюць на 10 %, абвяшчаецца, што стоадсоткавую аплату грамадзянамі камунальных паслуг плянавалася ўвесьці яшчэ 1 студзеня. 22 лютага праезд даражэе ў 1,6 разу. 25 лютага цэны на птушку і яйкі зьніжаюцца на 10 % (паводле сьведчаньняў карэспандэнта — з прычыны перапоўненасьці складоў). 1 сакавіка плянуецца павышэньне цаны на гарэлку на 20 %, 4 сакавіка яна павышаецца. Таксама ў сакавіку ўрад скасоўвае выплату прэміяў да акладаў работнікаў бюджэтнай сфэры[9].

1 сакавіка пачынаецца рэгістрацыя перадвыбарных блёкаў, 11 сакавіка пачынаецца збор подпісаў за вылучэньне кандыдатаў.

Улічваючы, што, згодна з дамовай паміж урадам і прафсаюзамі, павышэньне зарплаты ўдвая чакалася толькі 31 сакавіка 1995 г., павышэньне цэнаў стала падзеяй, значна больш важнай за выбары. Даходы насельніцтва, зьвязаныя з памерам „мінімалкі”, складалі 90,1 % у структуры грашовых даходаў[10]. Доля зарплаты ў гэтым ліку была 45,4 %, але пэнсіі, стыпэндыі, даходы калгасьнікаў таксама былі завязаныя на гэты лік. Сацыяльна-эканамічны крызыс выкарыстоўваўся для выкліку азлабленьня і актывізацыі пратэстнага настрою.

Створаны пратэстны настрой заставалася толькі накіраваць у правільны бок, зразумела, растлумачыўшы прычыны крызысу. Тыповай для выканаўчай улады, неаднаразова публічна агучанай, была лёгіка, прапанаваная намесьнікам кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта Аляксандрам Сазонавым: прычына цяжкага эканамічнага становішча Беларусі — падпісаньне белавескіх пагадненьняў. „Менавіта з гэтага пэрыяду трэба весьці адлік стану эканомікі… які назвалі крызысам”. Белавескія пагадненьні былі падпісаныя з згоды ВР і ініцыятывы дэмакратычных сілаў. Таму, чытай, менавіта яны вінаватыя ў крызысе, які пачаўся ў Беларусі, хоць і „значна пазьней”, чым у іншых краінах, таму што да гэтага часу „рэспубліка была разьвітай і высокатэхналягічнай”. А цяпер сілы, якія выклікалі крызыс, імкнуцца яго паглыбіць і, значыцца, яшчэ больш пагоршыць эканамічныя ўмовы, „перарэзаць пупавіну, якая зьвязвае Беларусь у эканамічным зьвязе з Расеяй”[11].

У гэтай заяве зьвязаныя ў супольны вузел „найлепшыя” ўяўленьні беларусаў пра сябе як нацыю (інтэлігентная тэхналягічная нацыя), зразумелае тлумачэньне цяжкага становішча (разарваныя палітычныя сувязі пашкодзілі сувязям эканамічным, пра цяжкі эканамічны стан у самой Расеі ня ўзгадвалася), пошук вінаватых (ВР і дэмакратычная апазыцыя) і шлях выйсьця (збліжэньне з Расеяй).

Падобныя матэрыялы друкаваліся ў розных газэтах. Напрыклад, у „Советской Белоруссии” А. Сазонаў адзначаў, што апазыцыя, атрымаўшы ўладу на хвалі эканамічных цяжкасьцяў, распачне рэформы. Намесьнік міністра ўнутраных справаў Сяргей Рухлядзеў адзначаў, што „ня выключана” магчымасьць балятаваньня ў парлямэнт прадстаўнікоў шэрагу прадпрымальніцкіх структураў, якія ажыцьцявілі шэраг „каскадных апэрацыяў па абнаяўліваньні грошай”[12]. Такім чынам усталёўвалася сэнсавая сувязь выбары — эканамічны крызыс — крымінал.

У гэтых умовах імкненьне парлямэнту пашырыць паўнамоцтвы і працягнуць тэрмін дзейнасьці, у чым прэзыдэнт абвінавачваў дэпутатаў з шырокай дыскусіяй наконт гэтых пытаньняў у СМІ (як дзяржаўных, так і недзяржаўных), магло выглядаць толькі як пацьвярджэньне вінаватасьці дэмакратаў і прадстаўнічай улады. Гэта накіроўвала грамадзкую сьвядомасьць супраць парлямэнту.

Сумненьне ў мэтазгоднасьці існаваньня парлямэнту выказвалася і ў афіцыйных СМІ, якія цытавалі адпаведныя лісты ад грамадзянаў.

У выніку напярэдадні выбараў парлямэнту 13-га скліканьня ВР стала дзяржаўнай установай, працай якой грамадзяне былі задаволеныя значна менш за астатнія дзяржаўныя ўстановы. Так, паводле вынікаў дасьледаваньня НІСЭПД, у сакавіку як нездавальняючую ці дрэнную працу Вярхоўнай Рады адзначылі 67,6 % апытаных, працу Кабінэту міністраў — 63,9 %, прэзыдэнта — 40 %. Пры гэтым 56 % лічылі, што паўнамоцтвы ВР трэба абмежаваць (падобнай пазыцыі што да ўраду прытрымліваліся 34 %, да прэзыдэнта — 23 %). Такі пункт погляду быў шырока адлюстраваны ў СМІ[13].

Гэта сьведчыць пра выніковасьць дзеяньняў для трансфармацыі эканамічнай незадаволенасьці ў незадаволенасьць парлямэнтам. Такім чынам, „нацыяналістычныя” сілы абмяжоўваліся ў магчымасьцях прывабліваньня электарату. Сам факт мэтазгоднасьці іх існаваньня ў палітыцы быў пастаўлены пад сумненьне.

Палітычную афарбоўку эканамічным патрабаваньням маглі надаць прафсаюзы. Іх супольны рэйтынг ня быў вялікі, але іх публічныя акцыі прыцягвалі ўвагу. Аднак прафсаюзныя выступы на чале з ФПБ мелі пераважна эканамічны характар. Працоўныя былі ў ролі просьбітаў да ўраду. А напярэдадні выбараў, у сакавіку — красавіку, актыўнасьць прафсаюзаў, якія ў канцы 1994 — пачатку 1995 гг. правялі шэраг скаардынаваных мітынгаў па ўсёй краіне, згасла. Партыйныя дзеячы камэнтавалі дзеяньні прафсаюзаў на пачатку году як спробу „выпусьціць пару з катла”[14].

І сапраўды, падчас выбараў акцыі прафсаюзаў адбываліся пераважна на пэрыфэрыі (20 красавіка 1995 г. — у Горадні на ПА „Хваля”) ці арганізоўваліся асобнымі галіновымі прафсаюзамі (напрыклад прафсаюзам работнікаў аўтамабільнага і сельскагаспадарчага машынабудаваньня)[15].

Вэрсія выпусканьня пары пацьвярджаецца і тым, што наступная пасьля зімы актывізацыя прафсаюзнай дзейнасьці адбылася толькі ў сярэдзіне лета, акурат паміж першым і другім турам выбараў. Такая позьняя што да першага і раньняя што да другога туру выбараў актывізацыя яшчэ больш дзіўная, калі ўлічваць, што яна адбылася летам, падчас працоўных адпачынкаў, а ў чэрвені высьветлілася, што зарплата на шэрагу прадпрыемстваў не выплачвалася 2-4 месяцы, г. зн. зь лютага — сакавіка (акурат пасьля дэклярацыі яе павышэньня)[16].

Такім чынам, ускосна, не пераходзячы да пэрсаналіяў, агітацыя супраць ідэі парлямэнтарызму і незалежнасьці была праведзеная яшчэ да пачатку кампаніі.

Заканадаўчая база выбараў

Выбары праводзіліся паводле закону аб выбарах, прынятага ў лістападзе 1994 г. Дасьледнікі адзначаюць генэтычную і сэнсавую сувязь гэтага закону з законам аб выбарах, паводле якога абіраліся дэпутаты ВР БССР у 1990 г.: „гэта той самы закон”[17], хоць і зь некаторымі зьменамі. Але гэтыя зьмены толькі падкрэсьліваюць наяўнасьць сувязі.

Аналіз юрыдычных асаблівасьцяў гэтага нарматыўнага акту быў дастаткова падрабязна разгледжаны раней. Зьвернем увагу на яго палітычныя наступствы.

Згодна з законам, вылучэньне кандыдатаў пачыналася за 65 дзён да выбараў, калі яны павінны былі заявіць у Цэнтравыбаркам пра свой намер удзелу ў выбарах. Падпісныя лісты падаваліся ў выбарчую камісію за 40 дзён да выбараў. Вылучэньне кандыдатаў маглі ажыцьцяўляць як палітычныя партыі, так і працоўныя калектывы і інш.

Параўнальны аналіз выбарчага заканадаўства постсавецкіх краінаў паказвае, што беларускі закон быў самым канкрэтызаваным што да кола суб’ектаў вылучэньня кандыдатаў. Фактычна іх падрабязнае пералічэньне вызначала сацыяльныя арганізацыі (напрыклад, вэтэранскія арганізацыі, арганізацыі інвалідаў і да т. п.), празь якія выканаўчая ўлада, нават у выніку перамогі шэрагу прадстаўнікоў ад партыяў, магла б захоўваць кантроль над парлямэнтам і ўплыў на палітычны працэс. Што да партыяў, то вылучаць кандыдатаў маглі толькі тыя, што мелі першасныя арганізацыі ў акрузе. Мэта гэтага захаду была ў аслабленьні партыйных кандыдатаў. Аднак гэта ўскладняла, але не перакрывала партыям шлях у парлямэнт, вымушаючы ствараць фіктыўныя структуры на месцах.

Працоўныя калектывы мелі прыярытэтнае, у параўнаньні з палітычнымі партыямі, становішча. Для вылучэньня кандыдата ад працоўнага калектыву было дастаткова сабраць сход у 300 чалавек, у той час як кандыдаты, якія вылучаліся шляхам збору подпісаў, павінны былі падаць ня менш за 500 подпісаў. Фактычна гэтыя захады стваралі спакусу выкарыстаць, таксама як і ў 1990 г., статусныя рэсурсы, але ўжо на этапе вылучэньня.

Дазволена было вылучаць кандыдатаў выбарчым блёкам. Тэрмін рэгістрацыі блёкаў пачынаўся раней за тэрмін вылучэньня ад партыяў. Партыйная сыстэма Беларусі знаходзілася ў стане станаўленьня. Партыі былі ня толькі невялікімі паводле памераў, але і вельмі аморфнымі паводле структуры, мелі ў сваім складзе канкурэнтных лідэраў. Магчымасьць блякавацца ня столькі пашырыла пэрспэктывы партыяў што да вылучэньня, колькі стала прычынай разьмежаваньняў у партыях напярэдадні вылучэньня кандыдатаў. Права блякавацца зрабіла партыі не буйнымі, а дробнымі.

Найбольшы рэзананс падчас выбараў атрымалі праўныя нормы, якія рэглямэнтавалі фінансаваньне кандыдатаў. Аналітык Міхаіл Чудакоў разглядае арт. 12 як супрацьдэмакратычую навэлу ў законе аб выбарах. Менавіта гэты артыкул стаў прыступкай да ўказу прэзыдэнта № 124, які фактычна пазбаўляў дэпутатаў магчымасьці легальнай агітацыі. У артыкуле адзначалася, што выдаткі, зьвязаныя з падрыхтоўкай і правядзеньнем выбараў дэпутатаў ВР, фінансуюцца толькі зьдзяржаўных бюджэтных сродкаў. Палітычным партыям, грамадзкім арганізацыям, замежным грамадзянам і арганізацыям забаранялася браць удзел у фінансаваньні і аказаньні іншай матэрыяльнай дапамогі выбарчай кампаніі. Сродкі на выбарчую кампанію павінны былі падзяляцца роўна паміж усімі кандыдатамі ў дэпутаты. Гэтая норма была разьвіта далей указам прэзыдэнта № 124 „Аб забесьпячэньні роўных магчымасьцяў грамадзянаў пры падрыхтоўцы і правядзеньні выбараў дэпутатаў ВР РБ” ад 30 сакавіка 1995 г.

Указ меў некалькі наступстваў. Закладзеная сума 600 000 беларускіх рублёў адпавядала на той момант $ 50. Вядома, на яе немагчыма было нават надрукаваць дастатковую колькасьць улётак. Кандыдаты вымушаныя былі нелегальна выкарыстоўваць асабістыя сродкі. Так, напрыклад, можна было на вызначаную суму замовіць у друкарні ўлёткі, а дадатковую колькасьць раздрукаваць на ксэраксе, што было марудней і даражэй. (Гэта пацьвярджае факт зьяўленьня ўлётак без выходных зьвестак, які адзначаў у сваім артыкуле А. Касьцень[18].) Пракантраляваць агульную колькасьць улётак было немагчыма. Але скарыстацца з такога шляху маглі толькі кандыдаты, якія мелі адпаведныя матэрыяльныя сродкі ці службовае становішча. Такім чынам, як і падчас выбараў 1990 г., асноўным рэсурсам станавіўся сацыяльны статус. Прадстаўнікі ўладнай эліты зноў атрымлівалі выбарчую фору ў параўнаньні з астатнімі кандыдатамі.

Яшчэ большы разрыў паміж кандыдатамі стварала тая частка ўказу, якая датычыла выкарыстаньня СМІ. Магчымасьці ціску на кіраўніцтва мясцовых СМІ былі значна большыя з боку эліты, а супрацьдзейнічаць распараджэньням мясцовых уладаў было фактычна немагчыма, таму што ад іх залежала фінансаваньне СМІ. Выкананьне гэтай нормы адсочвалася значна больш за фінансавыя.

Абмяжоўваліся магчымасьці сустрэчаў кандыдатаў з працоўнымі калектывамі, іх забаранялася праводзіць у працоўны час. Фактычна гэта разумелася як забарона сустрэчаў. Але магчымасьці камунікацыі захоўваліся за кандыдатамі — прадстаўнікамі кіраўнічай эліты.

Фактычна ўказ ствараў умовы інфармацыйнага вакуўму, які дапаўняў захады для фармаваньня нэгатыўнага іміджу парлямэнту.

Роля выканаўчай улады ў выбарчым працэсе

Кампанія выбараў прэзыдэнта 1994 г. вялася папулісцкімі мэтадамі. Стаўка на пратэстны электарат, імкненьне дыстанцыявацца ад усіх палітычных сілаў стала прычынай „разнамаснасьці” электарату А. Лукашэнкі. Такія выбарнікі маглі прывесьці да ўлады аднаго, але пазбаўлялі магчымасьці сфармаваць партыю ўлады, якая ўзяла б удзел у выбарах, стварыла б парлямэнцкую бальшыню і ў межах закону праводзіла палітыку прэзыдэнта. Гэтую рысу адзначыў нават адзін з паплечнікаў прэзыдэнта С. Посахаў (які, як вядома, быў адным з ініцыятараў спробы стварэньня інстытуцыялізаванай падтрымкі А. Лукашэнку, заснаваўшы ў Горадні грамадзкае аб’яднаньне „Ачышчэньне”): „З прыхільнікаў прэзыдэнта стварыць нейкае падабенства партыі немагчыма”[19].

Ролю партыі ўлады павінна была выканаць прэзыдэнцкая вэртыкаль (маюцца на ўвазе ня толькі рэгіянальныя функцыянэры, але наогул прадстаўнікі гіерархічна падпарадкаванай прэзыдэнту выканаўчай улады), чые прадстаўнікі ня толькі маглі ўзяць удзел у выбарах, але і явачным парадкам кантраляваць сытуацыю на месцах падчас выбарчай кампаніі.

Аляксандар Сазонаў адзначаў, што спачатку прэзыдэнт „вельмі адмоўна ставіўся” і не падтрымліваў вылучэньне ў кандыдаты вэртыкальнікаў, але потым „скарэктаваў свае падыходы… і пачаў ставіцца прыхільна”[20]. Гэта значыць, што першапачаткова вэртыкаль разглядалася толькі як выканаўча-распараджальны мэханізм. Выкарыстаньне дзяржаўных функцыянэраў у якасьці інструмэнту падчас выбараў было вымушаным захадам, выкліканым актывізацыяй супрацьстаяньня парлямэнту, Канстытуцыйнага суду і прэзыдэнта.

На гэта былі і іншыя падставы. Фармаваньне ўраду, стварэньне мясцовых выканаўчых устаноў пазбавілі парлямэнт шэрагу актыўных дэпутатаў, патэнцыйных кандыдатаў у ВР наступнага скліканьня. Большасьць з тых, хто атрымаў урадавыя пасады, былі рэгіяналы, г. зн. ратацыя аслабіла магчымасьці і, галоўнае, матывацыю і без таго слабаарганізаваных прадстаўнікоў мясцовых элітаў, што мелі досьвед палітычнай дзейнасьці, на змаганьне за ўладу на наступных парлямэнцкіх выбарах. Большасьць прызначаных кіраўнікоў выканкамаў прадстаўлялі рэгіянальныя гаспадарчыя і адміністрацыйныя колы, што таксама не павышала іх амбіцыі змагацца за свае інтарэсы на выбарах. Так, абласнымі кіраўнікамі былі прызначаныя добра вядомыя ў рэгіёнах Заламай, Дубко, Пётух.

Выкарыстаньне функцыянэраў у якасьці кандыдатаў дазваляла вырашыць адразу некалькі стратэгічных задачаў.

1. Далучэньне прадстаўнікоў выканаўчай улады да парлямэнцкай барацьбы паніжала шанцы перамогі дэмакратычных сілаў.

2. Ува ўмовах нэгатывізму што да дэмакратаў і да парлямэнту іх удзел, які мог суправаджацца выкарыстаньнем адміністрацыйнага рэсурсу, дазваляў з большай імавернасьцю абраць парлямэнцкі кворум. Захады накшталт зьніжэньня парогу яўкі да 25 % ці бесьперапыннай дэманстрацыі на працягу дня падчас другога туру выбараў мастацкіх фільмаў у тэлевізіі паніжалі яўку сярод тых, хто жадаў узяць удзел у галасаваньні. У вясковай жа мясцовасьці, пры цяжкім эканамічным становішчы, паразуменьне паміж кандыдатам і мясцовым кіраўніцтвам вымушала выбарнікаў галасаваць „правільна”. Большасьць дэпутатаў былі абраныя менавіта ў такіх акругах.

Дагэтуль ніводная краіна СНД не скасавала парлямэнтаў, хоць шмат дзе і надала ім дэкаратыўную ролю. Адсутнасьць парлямэнту не зразумелі б ні на Ўсходзе, ні, тым больш, на Захадзе, сувязі зь якім яшчэ не былі разарваныя. Нягледзячы на шматлікія пагрозы што да ВР, скасаваньне парлямэнту не было выгадна выканаўчай уладзе. Гэта пераклала б адказнасьць за магчымыя эканамічныя няўдачы краіны асабіста на прэзыдэнта, што магло быць небясьпечна пры эканамічным крызысе. Парлямэнт трэба было абраць, каб ён легітымізаваў потым канцэнтрацыю ўлады прэзыдэнтам (але лепш як мага больш слабы і ня зь першай спробы). Іншыя сцэнары выглядалі б на яўную дыктатуру.

Сумненьне А. Лукашэнкі ў сваёй здольнасьці рэалізаваць дыктатарскі варыянт праявілася, напрыклад, у асьцярожнай камунікацыі напярэдадні выбараў зь сілавымі структурамі. 17 лютага прэзыдэнт упершыню пасьля свайго абраньня наведаў вайсковую частку (пухавіцкі спэцназ, які, дарэчы, пазьней стаў граць значную ролю ў сыстэме структураў бясьпекі), дзе раздаваў камплімэнты наконт значнасьці арміі[21]. 30 студзеня прэзыдэнт узяў удзел у пашыранай калегіі МУС, дзе таксама выступаў з заахвочвальнымі прапановамі[22] (у МУС яшчэ моцнай была папулярнасьць Ю. Захаранкі). Толькі ў сакавіку зьявілася інфармацыя пра пляны рэарганізацыі сілаў бясьпекі[23]. Такім чынам, прэзыдэнт мог разьлічваць на адданасьць сілавікоў не раней за тэрмін пачатку другога туру выбараў.

3. Функцыянэры вэртыкалі, праведзеныя праз патэнцыйна слабы парлямэнт ці неабраныя ў першым крузе (палітыка да выбараў была накіраваная на стварэньне ўмоваў для пратэстнага галасаваньня, якое, як вядома, ажыцьцяўляецца ня толькі рукамі, але і нагамі), пазбаўляліся асабістых палітычных амбіцыяў, пацьвярджалі сваю вернасьць новаму патрону. А асабістыя амбіцыі вэртыкальнікаў маглі пашкодзіць цэнтралізацыі ўлады ня менш за моцны парлямэнт. Так, цяжка ўявіць, напрыклад, што А. Дубко, які быў у савецкай сыстэме на пазыцыі патрона, будзе бездакорна падпарадкоўвацца свайму былому кліенту А. Лукашэнку. У гэтых умовах вылучэньне функцыянэраў выканаўчай улады было заканамерна і непазьбежна.

Падрыхтоўка да рэфэрэндуму

Падчас парлямэнцкіх выбараў 1995 г. быў праведзены агульнарэспубліканскі рэфэрэндум, вынікі якога павінны былі замацаваць той расклад палітычных сілаў, які ўжо меў месца. Асаблівасьці пастаноўкі пытаньняў паказваюць, што рэфэрэндум мог ня толькі замацаваць уладу, але і быў сродкам узьдзеяньня на вынікі парлямэнцкіх выбараў.

Упершыню ідэя рэфэрэндуму была выказаная А. Лукашэнкам у размове з Іванам Рыбкіным на пачатку лютага 1995 г.[24] Але размовы пра магчымасьці такога ходу вяліся і дагэтуль. Падставы для яго правядзеньня мелі як унутры-, так і вонкавапалітычны характар.

Нэгатыўнае стаўленьне міжнароднай супольнасьці да канцэнтрацыі ўлады ў краіне вымушала шукаць нейкія сродкі легітымацыі ўжытых захадаў. Пачатак усталяваньня сувязяў з расейскімі рэгіёнамі ствараў хоць і далёкую, але надзею ўзмацненьня становішча, аднак толькі пры наяўнасьці стабільнай улады ў краіне. Праўда, нават „паслухмяны” парлямэнт мог прымаць небясьпечныя нормы: у другім чытаньні прайшоў закон аб прэзыдэнту, які замацоўваў працэдуру выказваньня недаверу прэзыдэнту праз рэфэрэндум і ўключаў сьпікера ў склад Рады бясьпекі. Адбыліся падзеі, якія паказалі небясьпечнасьць існаваньня незалежных дэпутатаў. Пры канцы 1994 г. быў агучаны даклад Сяргея Антончыка, які, нягледзячы на белыя плямы ў газэтах, меў шырокі рэзананс. Сышоў з прэзыдэнцкай каманды В. Ганчар, які заявіў аб наяўнасьці новай інфармацыі пра фінансаваньне прэзыдэнцкай кампаніі[25]. Рэйтынг прэзыдэнта хоць і быў высокім адносна іншых палітычных сілаў, але паступова зьніжаўся пры канцы 1994 г.

Фармаваньне вэртыкалі ўлады было амаль завершана — кантроль на месцах дэ-факта існаваў. Але адпаведнасьць гэтага кантролю закону аспрэчвалася Канстытуцыйным судом. Эфэктыўная сыстэма падпарадкаваньня не адпавядала заканадаўству і трымалася толькі на асабістай волі тых, хто яе стварыў (А. Лукашэнкі і каманды), і тых, хто ў яе ўваходзіў. Апошняе надавала кантролю над вэртыкальлю элемэнт няўстойлівасьці.

Такім чынам, рэфэрэндум 1995 г. быў патрэбны як сродак легалізацыі сыстэмы ўлады, усталяванай дэ-факта, празь яе легітымацыю. Але прапанова ўлады электарату ацаніць ужо праведзеныя перамены была б сьмешнай, рызыкоўнай і стратэгічна нявыгаднай. Лепш было легітымізаваць і легалізаваць ня толькі мінулыя, але і наступныя захады ўлады.

18 сакавіка група дэпутатаў зьвярнулася да прэзыдэнта з просьбай правесьці рэфэрэндум. 20 сакавіка ў сваім выступе перад парлямэнтарамі А. Лукашэнка прапанаваў парлямэнту разысьціся, а таксама абвясьціў прапанову правесьці рэфэрэндум. І пасьля шэрагу вядомых скандальных падзеяў з галадоўкай дэпутатаў, выдаленьнем іх з парлямэнту сілай і наступнага пасяджэньня парлямэнту ўва ўцятым складзе, 20 красавіка рэфэрэндум быў абвешчаны. Выніковасьць гэтага захаду гарантавалася асаблівасьцю складу парлямэнту, разгледжанай у папярэднім артыкуле. Нарэшце ВР займела праблемы зь фінансамі. Валютны рахунак ВР быў заблякаваны[26].

Дэпутаты думалі пра сваё „працаўладкаваньне” (50 зь іх зьвярнуліся да кіраўнікоў выканкамаў па дапамогу падчас выбараў).

Рэфэрэндум быў прызначаны на 14 траўня, дзень выбараў ВР.

На прапанову прэзыдэнта на рэфэрэндум выносілася 4 пытаньні: 1. Аб наданьні статусу дзяржаўнай расейскай мове. 2. Аб зьмене дзяржаўных сымбаляў. 3. Аб эканамічнай інтэграцыі з Расеяй. 4. Аб надзяленьні прэзыдэнта правам датэрміновага роспуску парлямэнту.

Пытаньні мелі важнасьць як сродак атрыманьня санкцыі на працяг канцэнтрацыі ўлады і як сродак уплыву на вынікі выбараў. Асноўным зь іх было пытаньне № 4. Менавіта яно легітымізавала вынікі такой дзейнасьці і давала сродкі для наступнага ціску на парлямэнт. Сэнс першых трох быў у стварэньні сувязі паміж эканамічным пратэстам і палітычным выбарам. (Як мы адзначылі, адносіны з Расеяй мелі падмуркам ня столькі інтэрнацыяналістычна-братэрскі настрой, колькі тугу аб савецкім дабрабыце.) Пытаньні наконт дзяржаўных сымбаляў накіроўвалі пратэстны настрой супраць дэмакратаў, і асабліва нацыянал-дэмакратаў.

Фармулёўка пытаньняў рэфэрэндуму не пакідала кандыдатам магчымасьці агітацыі з апірышчам на прагматычныя аргумэнты накшталт эканамічных праграмаў ці праграмаў палітычных рэформаў. Але на той час вызначанай эканамічнай праграмы ня меў і ўрад (эканамічная праграма ўраду пачала абмяркоўвацца толькі ў 1996 г., а, напрыклад, эканамічная праграма БНФ была прыведзеная ў 1994 г. у перадвыбарнай праграме З. Пазьняка).

Перадвыбарная дыскусія была накіраваная ў бок сымбалічных пытаньняў, якія ня мелі практычнага значэньня. Так, вынікі апытаньняў у сакавіку паказалі, што толькі каля 50 % грамадзянаў мелі нейкія меркаваньні наконт сымболікі: 23 % — за Пагоню, 27 % — за стары герб; 24 % — за бел-чырвона-белы, 29 % — за чырвона-зялёны сьцяг[27].

Палова грамадзянаў абыякава ставілася да пытаньняў, вынесеных на народнае абмеркаваньне. Зянон Пазьняк адзначыў: „Калі сумясьціць рэфэрэндум з выбарамі, то выбарнікі будуць цікавіцца не эканамічнымі поглядамі кандыдатаў, а іх адносінамі да сьцяга”[28]. Так і выйшла.

Правядзеньне рэфэрэндуму і парлямэнцкіх выбараў у адзін дзень мела наступныя вынікі: 1. Палітычныя партыі страцілі магчымасьць падчас кампаніі апраўдацца ў пытаньні аб сваім уплыве на эканамічны крызыс. Фактычна быў закансэрваваны створаны перад выбарамі пратэстны настрой супраць дэмакратаў. 2. На другі плян адышла крытыка эканамічных няўдачаў ураду і канцэнтрацыі ўлады. 3. Паглыбіліся супярэчнасьці паміж палітычнымі партыямі, якія, зразумела, мелі розныя пазыцыі ў пытаньнях рэфэрэндуму. 4. Улады атрымалі вагар накіраваньня перадвыбарнага палітычнага дыскурсу праз агітацыю ў пытаньнях рэфэрэндуму. У СМІ інфармацыя ў пытаньнях рэфэрэндуму значна пераважвала інфармацыю наконт выбараў.

Палітыка што да СМІ падчас падрыхтоўкі і прывядзеньня выбараў

Аналізуючы стан СМІ, журналіст А. Грузьдзіловіч адзначыў, што на пачатку 1995 г. у больш ці менш вызначанай апазыцыі да прэзыдэнта знаходзілася значная колькасьць вядучых СМІ, агульным накладам больш за 1 млн асобнікаў[29].

Аднак лягер СМІ ня быў аднародным з гледзішча палітычных пазыцыяў. Пры гэтым амбіцыі рэдактараў СМІ і рознагалосьсе паміж імі не давалі ім магчымасьці выступіць супольным фронтам. Гэта высьветлілася падчас акцыі зь белымі плямамі і канчаткова пацьвердзілася пасьля пачатку звальненьняў галоўных рэдактараў вядучых СМІ („Советская Белоруссия”, „Рэспубліка”).

Выбарчай кампаніі папярэднічала „зачыстка” інфармацыйнай прасторы. Першымі яе ахвярамі сталі адносна малаангажаваныя на той час цэнтральныя СМІ. У сьнежні 1994 г. вызвалены ад пасады галоўны рэдактар „Советской Белоруссии”, у студзені 1995 г. Беларускае інфармацыйнае агенцтва перададзенае ў падпарадкаваньне Адміністрацыі прэзыдэнта. 2 студзеня выдавецтву „Дом друку” забаронена друкаваць 12 незалежных газэтаў.

Як і трэба было чакаць, спроба ўзьдзеяньня на СМІ ня выклікала масавага абурэньня. Гэта значыла, што з пачаткам выбараў прэзыдэнту можна пачынаць рашучыя дзеяньні. Стратэгія што да СМІ абапіралася на прынцып „падзяляй і ўладар”.

8 сакавіка 1995 г. А. Лукашэнка сустрэўся з калектывам тэлерадыёкампаніі. Кантроль над тэлебачаньнем застаўся яму ў спадчыну ад савецкай улады. На сустрэчу былі запрошаныя ня толькі журналісты, але амаль усе работнікі тэлерадыёкампаніі, улучна з тэхнічнай абслугаю. Да іх зьвярнуліся з просьбай „не ствараць „дзьмутага” іміджу”. Але шырыня кола запрошаных наводзіла на неагучаную думку: „і паведамляць аб тых, хто гэта робіць”.

Звальненьне з пасады галоўнага рэдактара „Народнай газеты” (органу друку ВР) Язэпа Сярэдзіча ўказам № 113 ад 18 сакавіка 1995 г. было кульмінацыяй кампаніі. Гэты захад меў ужо ня столькі тэхналягічны (падпарадкаваць „НГ”), колькі выхаваўчы характар (паказаць, што ўлада можа зрабіць з СМІ). Гэтым указам стваралася і Рада пры прэзыдэнту для нагляду за СМІ.

Камэнтуючы адстаўку, А. Лукашэнка заўважыў: „Я выратаваў Сярэдзіча ад жменькі нацыяналістаў”[30]. Зразумела, што адстаўка павінна была папярэдзіць іншых кіраўнікоў СМІ пра наступствы дапамогі „нацыяналістам”.

Гэтая адстаўка выклікала як грамадзкі, так і кадравы рэзананс. Першы адбіўся ў тым, што за гучным абурэньнем амаль не было чуваць галасоў наконт больш небясьпечнага для грамадзтва пытаньня: стварэньне Рады для нагляду за СМІ фактычна было ўвядзеньнем цэнзуры напярэдадні выбараў.

Кадравым наступствам указу быў сыход А. Фядуты з пасады кіраўніка ўправы грамадзка-палітычнай інфармацыі Адміністрацыі прэзыдэнта і яго замена на Ўладзімера Замяталіна, які быў шырока вядомы сваімі жорсткімі мэтадамі дачыненьняў з мэдыямі і фактычна мог ажыцьцяўляць гэтую цэнзуру. У выніку можна сказаць, што „да канца красавіка прэзыдэнт фактычна цалкам кантраляваў рэспубліканскія дзяржаўныя СМІ”[31].

У выніку СМІ, нават не пастаўленыя пад непасрэдны кантроль улады, як, напрыклад, мясцовыя мэдыі, якія падпарадкоўваліся мясцовым выканкамам, мусілі праводзіць самацэнзуру і ад удзелу ў выбарчай кампаніі фактычна ўхіліліся (матэрыялы аб выбарах працягвала даваць толькі папулярная ў пратэстна актыўным Менску газэта „Добрый вечер”). Камэрцыйныя СМІ — таксама. Але гэта не спыніла ўлады, напрыклад, у закрыцьці палітычна малаангажаванага „8-га каналу”.

Усё вышэй адзначанае паказвае, што няма сэнсу падрабязна аналізаваць стратэгію дзеяньняў СМІ падчас выбараў і іх уплыў на кампанію, які зводзіўся да адсутнасьці ўплыву. Да таго ж зьместавы і колькасны аналіз публікацыяў быў падрабязна праведзены іншымі дасьледнікамі. (Гл.: Веlarus monitor. 1995. № 1.)

Незалежныя мэдыі ахаплялі ня больш як 20 % чытачоў[32], але ўзьдзейнічалі пераважна на групу насельніцтва, якая галасавала „нагамі”, расчараваўшыся ў магчымасьцях узьдзейнічаць на ўладу праз выбары. Астатнія імкнуліся не рызыкаваць, каб не ўскладніць адносінаў з уладай. Нават „Звязда”, у якой рэдактар зьменены ня быў і якая раней адважвалася друкаваць матэрыялы ад нацыянальна-дэмакратычных сілаў, з набліжэньнем выбараў усё больш зьвяртала ўвагу толькі на рэфэрэндум.

Фактычна былі створаныя ўмовы для фармаваньня інфармацыйнага вакуўму напярэдадні выбараў. Выбарнікі, якія карысталіся інфармацыяй СМІ, ішлі не на выбары, а на рэфэрэндум, таму значная частка зь іх на выбары не дайшла.

СМІ граюць ролю ня толькі перадавальніка, але і фільтра палітычнай інфармацыі, ажыцьцяўляюць яе інтэрпрэтацыю, задаюць шаблён яе ўспрыманьня. Дыстанцыяваньне СМІ ад абмеркаваньня праблемаў выбараў і іх засяроджаньне на рэфэрэндуме азначала, што інфармацыя аб кандыдатах, нават калі яна і трапляла ў кола ўвагі выбарнікаў, успрымалася ў кантэксьце праблемаў, вынесеных на рэфэрэндум, па-за кантэкстам рэальнай палітыкі. Менавіта так і ацэньваліся праграмы кандыдатаў.

Электаральныя паводзіны

Выбары 1995 г. запомніліся ў палітычнай гісторыі Беларусі найвялікшым узроўнем абсэнтэізму. Парлямэнцкі кворум быў дасягнуты толькі з другой спробы, увосень 1995 г., і было набрана толькі на 16 дэпутатаў звыш патрэбнага мінімуму.

Асаблівасьці палітычнага ўдзелу грамадзянаў сталі наступствам, з аднаго боку, эканамічных праблемаў і расчараваньня ў нацыянальных і дэмакратычных каштоўнасьцях, з другога — вынікам разгледжанай намі перадвыбарнай палітыкі ўладаў.

Дасьледнікі адзначалі нетыповую для большасьці краінаў тэндэнцыю. З набліжэньнем выбараў павялічваўся адсотак тых, хто вырашыў ня браць удзелу ў выбарах, і памяншаўся адсотак тых, хто вызначыўся, за якога кандыдата зьбіраецца галасаваць.

Так, Васіль Шайкоў, які на замову гарадзкой Рады праводзіў дасьледаваньне электаральных паводзінаў у Наваполацку зь лютага 1995 г., адзначаў, што з набліжэньнем выбараў да абсэнтэістаў далучаліся нават выбарнікі, якія вызначыліся, за каго галасаваць. У Наваполацку перад пачаткам выбараў у прааналізаваных акругах ня ведалі, за каго прагаласуюць, 56-64 % выбарнікаў[33]. Гэтаму спадарожнічала тэндэнцыя зьніжэньня рэйтынгу большасьці кандыдатаў з набліжэньнем выбараў.

Падобная сытуацыя была вызначана і дасьледаваньнем, праведзеным на замову Менскага гарвыканкаму, згодна зь якім у красавіку 1995 г. намер узяць удзел у выбарах выказалі толькі 52,8 %[34].

За тры тыдні да галасаваньня вынікі гэтых і іншых падобных дасьледаваньняў былі надрукаваныя ў шэрагу СМІ. Фактычна гэта замацавала і паглыбіла намер грамадзянаў не ісьці галасаваць.

У першую чаргу ахвярай кампаніі абсэнтэяваньня меліся стаць выбарнікі, падтрымка якіх мела ўмоўны характар, г. зн. залежала ад вынікаў дзейнасьці ўраду. Яны не жадалі галасаваць ні за неэфэктыўны ўрад, ні — у такіх інфармацыйных умовах — за апазыцыю. Пашырэньне расчараваньня ў палітыцы і палітыках вымусіла іх засяродзіцца на непалітычнай дзейнасьці — на самаўладкаваньні. (Падставы для гэтага таксама меліся. Так, напрыклад, у лютым прэзыдэнтам быў падпісаны ўказ № 64 „Аб забесьпячэньні грамадзянаў Рэспублікі Беларусі зямельнымі надзеламі”, згодна зь якім у тэрміновым парадку — пасьлядоўнасьць захадаў была расьпісаная да 10 мая — урад, абласныя і раённыя выканкамы абавязваліся правесьці шэраг захадаў для надзяленьня грамадзянаў, у тым ліку гарадзкіх жыхароў, зямельнымі ўчасткамі. Зразумелыя захады ў пэрыяд эканамічнага крызысу, але незразумелыя іх тэрміны.) А зрабіць гэта маглі пераважна людзі адпаведнага ўзросту і адукацыі. Паводле вынікаў дасьледаваньняў у Наваполацку, пераважную большасьць сярод тых, хто ня меў надзеі на выхад з крызысу пры дапамозе палітычных інстытутаў, складалі патэнцыйныя прыхільнікі дэмакратычных сілаў. Сярод моладзі такіх было 61 %, сярод людзей пасьля 55 гадоў — толькі 30 %.

Дасьледнікі адзначаюць у якасьці ўплывовых на вынік выбараў чыньнікаў заявы прэзыдэнта аб нежаданьні ўдзельнічаць у галасаваньні, тэлевізійны фільм „Нянавісьць” Ю. Азаронка, паказаны па БТ у апошні вечар перад галасаваньнем. На наш погляд, гэтыя інфармацыйныя захады самі празь сябе не маглі стаць значнай прычынай няяўкі, бо нэгатыўнае стаўленьне да палітыкі, да ВР і нацыянальна-дэмакратычнай апазыцыі было закладзена раней. Яны толькі замацавалі вызначэньне пазыцыяў: мабілізавалі тых, хто быў супраць апазыцыі, і дэмабілізавалі тых, хто сумняваўся ўва ўладзе.

Вынікам абмежаваньня доступу кандыдатаў да прэсы стала вяртаньне да статуснаабумоўленых мадэляў галасаваньня, што мелі месца на выбарах у ВР БССР. Асноўнай крыніцай інфармацыі пра выбары для большасьці выбарнікаў сталі перадвыбарныя ўлёткі. Ува ўмовах абмежаваньня сродкаў надрукаваць іх у дастатковай колькасьці можна было толькі выкарыстоўваючы службовае становішча. Згодна з апытаньнем НІСЭПД, прведзеным у чэрвені 1995 г., пераважная большасьць выбарнікаў (58 %) атрымала інфармацыю аб кандыдатах з улётак. З газэтаў інфармацыю атрымалі амаль удвая менш грамадзянаў — 31,5 %, праз радыё — 10,5 %, праз БТ — 8,7 %, з сустрэчаў з кандыдатамі — толькі 13 % выбарнікаў[35] (для параўнаньня: па іншых праблемах інфармацыю з газэтаў атрымлівалі 60,5 %, праз радыё — 57,7 %, праз тэлебачаньне — 49,1 %[36]. Невялікая колькасьць атрымальнікаў інфармацыі з сустрэчаў з кандыдатамі падкрэсьлівае статусную абумоўленасьць агітацыі. Выбарнікі, якія пазбавіліся за чатыры гады незалежнасьці ад ідэалягічных акуляраў, не маглі гэтага не заўважыць, што таксама матывавала абсэнтэізм.

Напярэдадні другога туру інфармацыйная цішыня ў асьвятленьні выбараў вымусіла шэраг партыяў выступіць з ініцыятывай на асабістыя сродкі стварыць плякаты, якія зьмяшчалі не інфармацыю пра кандыдатаў, а паведамлялі пра дзень выбараў.

Атрыманыя вынікі зьдзівілі саміх выбарнікаў. Так, у другім крузе парлямэнцкі кворум быў набраны. Але адбылася своеасаблівая палітызацыя грамадзтва. Пратэстны настрой без альтэрнатывы прывёў да нетыповага для Беларусі зруху ў масавай сьвядомасьці што да праблемаў. Пасьля выбараў 47 % апытаных адзначылі сярод падзеяў, якіх яны асьцерагаюцца ў бліжэйшай будучыні, набліжэньне грамадзянскай вайны. Больш за грамадзянскую вайну людзі баяліся толькі экалягічнай катастрофы — 53,4 %. Палітычныя праблемы наблізіліся сваёй значнасьцю да эканамічных: недаступнасьці прадуктаў харчаваньня і тавараў першай неабходнасьці баяліся таксама 47 %[37].

Ход выбарчай кампаніі

Першай інтэрпрэтацыяй вынікаў выбараў была тэза аб перавазе левых каштоўнасьцяў і стварэньні левага парлямэнту. Але вынікі выбараў больш сьведчылі пра несфармаванасьць стратэгіі правых. Палітычныя партыі і іх электарат адрозьніваліся ня толькі ідэалёгіяй, але і матывамі электаральных паводзінаў, якія адпавядалі тыпалёгіі сацыяльных дзеяньняў, прапанаванай Максам Вэбэрам. Прычынай перамогі левых стала розьніца ў матывах паводзінаў.

У кампаніі было дазволена ўдзельнічаць партыйным блёкам. Іх рэгістрацыя павінна была пачацца раней за рэгістрацыю палітычных партыяў, 10 сакавіка. На першы погляд, карлікавыя памеры партыяў павінны былі вымушаць іх аб’ядноўвацца. Але доўгая падрыхтоўка ня мела вынікам аб’яднаньне.

На пачатку 1995 г. было заяўлена аб складаньні трох патэнцыйных блёкаў: 1) левы, ядро якога складалі ПКБ, АП, сацыялісты; 2) нацыянальна-дэмакратычны — вакол БНФ і БСДГ; 3) дэмакратычны, „Грамадзянская згода” (ГЗ), — вакол ПНЗ, АДПБ, ГП. Розьніца ў палітычных біяграфіях блёкаў стала асновай ня толькі для розьніцы ў палітычных праграмах, але і ў стратэгіях здабыцьця ўлады.

ПКБ і АП прадстаўлялі тых, хто фактычна ўжо меў уладу, але непасрэдна не ўваходзіў у абойму прэзыдэнта. АП была шырока вядомая як партыя старшыняў калгасаў, прадстаўнікі яе натуральна мелі адміністрацыйны рэсурс у мэханістычным разуменьні гэтага слова („не прагаласуеш — ня дам сена”). ПКБ была створаная пасьля жнівеньскага путчу з маладой хвалі функцыянэраў КПСС. Суполкі ПКБ дзейнічалі амаль ува ўсёй краіне. Большасьць прадстаўнікоў гэтай партыі здолелі выкарыстаць свой статус, атрымаўшы пасады ў кіраўнічых установах. Пасьля стварэньня вэртыкалі свае пасады захавалі амаль усе з 25 камуністаў — кіраўнікоў мясцовых Радаў і выканкамаў.

Левы блёк пачаў рыхтавацца да выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу яшчэ 20 лютага, калі 50 дэпутатаў ВР (пераважна аграрнікі) пачалі перамовы з старшынямі выканкамаў аб узаемадзеяньні на выбарах. Галоўнай перавагай гэтага блёку былі адміністрацыйныя рэсурсы і дысцыплінаваны электарат, выхаваны ў савецкіх традыцыях „безумоўнай падтрымкі”. Перарослы электарат галасаваў пераважна „традыцыйна”, г. зн. у яго не было патрэбы ў дадатковай інфармацыі. Левы блёк ува ўмовах інфармацыйнай цішыні меў найбольш выйгрышныя пазыцыі.

БНФ і БСДГ узьніклі на хвалі пратэстнага незалежніцкага руху і складаліся пераважна з прадстаўнікоў інтэлігенцыі. Нават тыя сябры партыяў гэтага блёку, якія ў савецкі час займалі нейкія адказныя пазыцыі, падчас удзелу ў незалежніцкім руху набылі імідж, „несумяшчальны” з супрацоўніцтвам з пануючай уладай. Партыі гэтага блёку (асабліва БНФ) атрымаць уладу маглі толькі празь перамогу на выбарах. Адміністрацыйны рэсурс, асабліва пасьля стварэньня вэртыкалі, быў ім недаступны. Ілюзію магчымасьці перамогі стварала наяўнасьць сеткі суполак, якія паўсталі яшчэ ў 1993 г., і шырокая вядомасьць лідэраў.

Імідж блёку дазваляў разьлічваць пераважна на пратэстны электарат, аднак значная яго частка не падзяляла гіпэрнацыянальных каштоўнасьцяў, таму магла адысьці да партыяў, якія б прапаноўвалі дэмакратычныя каштоўнасьці без нацыянальнага кантэксту. Выбары 1990 г. паказалі недысцыплінаванасьць „правага” электарату. Матывы яго ўдзелу мелі пераважна каштоўнасна-рацыянальны характар. Пры расчараваньні выбарнікі маглі не прыйсьці на выбары. Менавіта супраць нацыянальна-незалежніцкіх матываў была накіраваная перадвыбарная камунікацыя ўлады.

Партыі „ГЗ” фармаваліся пераважна як кадравыя, з прадстаўнікоў кіраўнічай і бізнэс-эліты. Вынікам стала ідэалягічная аморфнасьць, пэрсанальная канфліктнасьць блёку. Фактычна, партыі гуртаваліся вакол палітыкаў, якія пасьпелі атрымаць і згубіць пасады ў новай краіне: АДПБ — вакол С. Шушкевіча, А. Дабравольскага, ПНЗ — Г. Карпенкі, В. Ганчара, ГП — В. Шлындзікава. Шэраг кандыдатаў гэтага блёку захавалі пасады ў рэгіёнах і ў кіраўніцтве прамысловых прадпрыемстваў. Удзел ува ўладзе ствараў мэтарацыянальных палітыкаў, арыентаваных як на прыцягненьне мэтарацыянальнага (праграмамі), так і афэктыўнага (іміджам сяброў) электарату.

Аналітык Юры Дракахруст ахарактарызаваў фармулёўкі праграмаў цэнтрысцкіх партыяў як „гнуткія”, „заспакойлівыя ў ідэалягічным пляне”. Гэтыя партыі арганізацыйна былі слаба прадстаўленыя ў рэгіёнах. Іх асноўным рэсурсам быў публічны імідж сяброў. На першы погляд, гэта ўтварала падставы для расколу як паміж партыямі, так і ўнутры іх. Так, напярэдадні выбараў адбыўся раскол АДПБ, вынікам якога стала стварэньне Грамадзянскай партыі В. Шлындзікава. У межах ПНЗ назіралася супрацьстаяньне Карпенка — Ганчар, якое падкрэсьлілася падчас вылучэньня кандыдадатаў[38]. Яно было выклікана кіраўнічым мінулым В. Ганчара, якое дазваляла выбіраць паміж больш функцыянэрскай Партыяй Усебеларускага адзінства і згоды (ПУАЗ) і ПНЗ. У выніку ПУАЗ узначаліў Дз. Булахаў. Гэтае супрацьстаяньне адлюстравалася падчас вылучэньня кандыдатаў ад партыяў, калі В. Ганчар у адказ на адмову вылучыць яго ў Маладэчне (акрузе Карпенкі) вырашыў ісьці на выбары ў Маладэчне не ад партыі, а праз збор подпісаў.

Але, як высьветлілася падчас выбараў, менавіта асабісты імідж кандыдата дазваляў прывабіць афэктыўны электарат і выйсьці за правілы, усталяваныя ўладай, якая абмежавала актыўнасьць СМІ. Шэраг партыяў цэнтрысцкага блёку нават вылучылі кандыдатаў толькі праз збор подпісаў (напрыклад ГП, якая не пасьпела зарэгістравацца).

Левыя партыі, безумоўна, маглі пайсьці на выбары самастойна і нават выкарыстаць падтрымку часткі вэртыкалі ўлады. Правым трэба было аб’ядноўвацца. Стварэньне адзінага блёку дэмакратычных сілаў павышала шанцы БНФ, які прэтэндаваў на прадстаўленьне пратэстнага электарату. Але для цэнтрыстаў далучэньне да нацыянальных каштоўнасьцяў значыла атрыманьне ідэалягічнага балясту. Зразумела, што на аб’яднальную прапанову БНФ Г. Карпенка адказаў адмовай. Для „ГЗ” дастаткова было „джэнтэльмэнскай згоды”, якая выключала б узаемную крытыку і такім чынам дазваляла прывабіць пратэстны электарат. Такая згода была дасягнутая 22 лютага.

Як і трэба было чакаць, 10 сакавіка ніводны з блёкаў не зарэгістраваўся.

Перадвыбарная барацьба была барацьбой не праграмаў, а стратэгіяў удзелу выбарнікаў. Найбольшы шанец перамагчы мелі партыі, чый электарат галасаваў дзеля звычкі, не кіраваўся мэтарацыянальнымі ацэнкамі.

У першым крузе прайшлі пераважна незалежныя кандыдаты (зьвязаныя з уладай) і кандыдаты ад левага блёку. Сакрушальная параза левых радыкалаў (з 88 кандыдатаў, вылучаных „Славянскім саборам Белая Русь”, не прайшоў ніводны) паказвала, што вырашальную ролю мелі ня левыя каштоўнасьці, а старая звычка галасаваць „за сваіх”. Асноўная маса кандыдатаў, абраных у першым туры, была абраная ў рэгіёнах.

Палітолягі адзначалі існаваньне дзьвюх стратэгіяў галасаваньня: у гарадзкіх і ў сельскіх акругах. Апошнія былі найбольш выніковымі, выбары ў вёсках і невялікіх гарадох адбыліся ў 100 з 150 акругаў. Выбарнікі кіраваліся звычкамі, закладзенымі ў савецкія часы. Спаборніцтва адбывалася паміж 5 тыпамі іміджаў кандыдатаў: 1) мясцовы кіраўнік; 2) менскі начальнік; 3) палітык; 4) партыец (камуніст ці фронтавец); 4) фонавы. У другі тур выходзілі кандыдаты „мясцовы кіраўнік” і „менскі начальнік”, дзе галасы разьмяркоўваліся на карысьць першых.

У сталічных акругах барацьба адбывалася паміж чатырма групамі іміджаў: 1) фронтавец; 2) камуніст; 3) новы твар; 4) фонавы. Найбольшую перавагу, паводле вынікаў дасьледаваньня, мелі кандыдаты з групы „знаёмы твар”, „якія вылучаліся з агульнай масы” асаблівасьцямі біяграфіі (напрыклад, шматдзетны бацька), выглядам ці прыналежнасьцю да жаночага полу. Асноўная колькасьць галасоў разьмяркоўвалася паміж кандыдатамі 1-3 групаў. Рэшту атрымлівалі шматлікія фонавыя. У другі тур, амаль з гарантыяй, выходзіў кандыдат з „знаёмым тварам”, дзе ён спаборнічаў з кімсьці з партыйных кандыдатаў. Пры адсутнасьці „знаёмага твару” галасы выбарнікаў пераходзілі на карысьць фонавых. З гэтага вынікае, што ў гарадох галасаваньне адбывалася паводле афэктыўных матываў. Перавага афэктыўных матываў удзелу пашырала магчымасьці кандыдатаў маніпуляваць выбарнікамі. Асабліва карысным такі стыль галасаваньня стаў для навастворанай партыі ПУАЗ, якая спалучала прадстаўніцтва функцыянэраў з іміджам цэнтрысцкай партыі.

У першым крузе парлямэнт ня быў сфармаваны. У другім крузе 10 сьнежня 1995 г. незацікаўленасьць уладаў ува ўдзеле выбарнікаў павялічылася. Але няўдача вымусіла партыі перайсьці да больш рацыянальнага стылю дзейнасьці, як у межах партыяў, так і паміж імі. Першай прыкметай стала паглыбленьне разьмежаваньня ў цэнтрысцкіх партыях. На пачатку верасьня ПНЗ была ўзначаленая кіраўніком службы кантролю прэзыдэнта Л. Сечкам, а частка сяброў партыі на чале з Г. Карпенкам сышла ў АДПБ, і 1 кастрычніка, у выніку аб’яднаньня АДПБ і ГП, стала часткай новай партыі — АГП. Нягледзячы на дэкляраванае імкненьне да аб’яднаньня (большасьць дэмакратычных партыяў падпісала хартыю „Дыялёг дзеля будучыні”), падзел ПНЗ — АДПБ пацьвярджае раскол дэмакратычнага цэнтру на тых, хто застаўся ўва ўладзе і з прэзыдэнтам, і тых, хто зьбіраўся здабываць уладу самастойна, у апазыцыі прэзыдэнту. Гэты падзел вымушаў бок прэзыдэнта выходзіць на ўзровень публічнай палітыкі і замацоўваць за сабой месца ў палітычнай прасторы, пераважна на яе левым фланзе (гэта пацьвярджаецца і стварэньнем блёку „Саюз дэмакратычных сілаў” з партыяў ПНЗ, АДПБ, ПУАЗ, ЛДП і адбытым ня без удзелу ўладаў расколу ў ПКБ), але на тэрмін другога кругу абмежаваць палітычную актыўнасьць выбарнікаў. У выніку ўстрыманьня ўлады ад арганізацыі выбараў, другі круг стаў інфармацыйна насычаны нават менш за першы.

У гэтых умовах апошняя спроба нацыянал-дэмакратычнага блёку рацыяналізаваць свае паводзіны (24 жніўня абвясьцілі пра кансультацыі паміж БСДГ і ПКБ, а на прэс-канфэрэнцыі ў штаб-кватэры БНФ З. Пазьняк нават заявіў пра магчымасьць дамовы з ПКБ у выпадку наяўнасьці акругаў зь безумоўна непраходнымі кандыдатамі) ужо не магла прынесьці перамогі. Разьмежаваньне цэнтру на „ўладных” і „апазыцыйных” было сыгналам для функцыянэраў мясцовай эліты, адказных за правядзеньне выбараў, прадэманстраваць ляяльнасьць прэзыдэнту, напрыклад, праз выкарыстаньне адміністрацыйнага рэсурсу.

Вынікі выбараў і рэфэрэндуму

Згодна з афіцыйнымі дадзенымі, у пытаньнях рэфэрэндуму галасы выбарнікаў разьмеркаваліся наступным чынам: 83,1 % прагаласавалі за наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай, 75 % — за зьмену дзяржаўных сымбаляў, 82,4 % — за інтэграцыю з Расеяй, 77,6 % — за атрыманьне прэзыдэнтам права роспуску парлямэнту. Высокія лікі кампэнсаваліся нізкай яўкай: у рэфэрэндуме ўзялі ўдзел толькі 64,9 % выбарнікаў.

У першым крузе было вылучана 2439 кандыдатаў, зь іх зарэгістравана 2348, у тым ліку 1126 ад партыяў. 70 % вылучаных мелі досьвед кіраўнічай працы, 80 % былі гарадзкія жыхары.

Найбольшую вагу сярод вылучаных склалі дзяржаўныя, прамысловыя функцыянэры ці падпарадкаваныя ім групоўкі. Можна адзначыць павелічэньне, у параўнаньні з выбарамі 1990 г., вагі навукоўцаў і настаўнікаў. Але, нягледзячы на іх высокую колькасьць сярод кандыдатаў, у складзе дэпутатаў іх амаль не было. Ува ўмовах інфармацыйнага вакуўму такі вынік быў наступствам статусна абумоўленай агітацыі. Перавага „блізкіх да народу” (тых, чыя службовая дзейнасьць дазваляе стварыць матэрыяльную ці інфармацыйную залежнасьць электарату) групаў кіраўнікоў прадпрыемстваў і старшыняў калгасаў паказвае, што для перамогі патрэбна было ня толькі дайсьці з інфармацыяй да электарату, але мець рэсурсы непасрэднага ўзьдзеяньня на выбарнікаў.

Дэпутаты, абраныя ў першым крузе, як і ў 1990 г., былі пераважна кіраўнікамі. Але ў 1995 г. рэгіянальныя кіраўнікі (15) саступілі кіраўнікам прадпрыемстваў і функцыянэрам зь менскай палітычнай эліты (15). Пераважная большасьць апошніх былі беспартыйныя, ніводны зь іх не балятаваўся ў сталічнай акрузе. Найбольшая колькасьць беспартыйных менскіх функцыянэраў прайшла ад акругаў Магілёўскай вобласьці (4 дэпутаты), у астатніх рэгіёнах праходзіла па 1 (Гарадзенская і Гомельская вобласьці) ці 2 (Менская і Віцебская).

Параўнальны аналіз выніковасьці дзейнасьці партыяў і беспартыйных дзеля вылучэньня кандыдатаў і іх праходу ў парлямэнт дазваляе зрабіць выснову, што найбольшую „праходную моц” мелі партыйныя кандыдаты ад ПКБ і АП. ПКБ у першым крузе атрымала адсотак дэпутатаў, удвая большы за адсотак вылучаных кандыдатаў, АП — у 4 разы. Адсотак беспартыйных сярод вылучаных у першым туры амаль той самы, што і сярод абраных. Такім чынам, вырашальнай у спаборніцтве паміж партыямі была наяўнасьць кандыдатаў-кіраўнікоў. Так, аналіз выніковасьці партыяў (паасобку) і беспартыйных кандыдатаў паказвае вельмі высокую карэляцыю паміж выніковасьцю выбараў для партыі і колькасьцю ў ёй старшыняў выканкамаў (R = 0,909; p = 0,003), функцыянэраў зь Менску (R = 0,806; p = 0,004), старшыняў калгасаў (R = 0,730; p = 0,016). Фактычна гэта пацьвярджае выніковасьць стратэгіі, абранай бокам прэзыдэнта.

У другім крузе партыйныя кандыдаты саступілі беспартыйным. Гэта можна растлумачыць тым, што выканаўчая ўлада пачала актыўна выкарыстоўваць адміністрацыйны рэсурс. Беспартыйныя кандыдаты, якія паменшылі актыўнасьць у вылучэньні (беспартыйнымі былі толькі 30 % ад агульнай колькасьці кандыдатаў), павысілі сваю выбарчую выніковасьць: незалежнымі былі 52 % дэпутатаў, абраных у другім крузе. З партыяў у другім крузе толькі камуністы здолелі правесьці ў парлямэнт больш за 16 дэпутатаў, у астатніх партыяў лік пасьпяховых кандыдатаў ішоў на адзінкі.

* * *

Выбары ў ВР і рэфэрэндум 1995 г. сталі доказам выніковасьці і скаардынаванасьці стратэгіі выканаўчай улады, якая здолела ператварыць незадаволенасьць грамадзянаў эканамічнымі праблемамі не ў супраціў кіраўнічай выканаўчай эліце, а ў палітычную апатыю з боку найбольш арыентаванай на перамены часткі грамадзянаў і ў актывізацыю пратэсту з боку супраціўнікаў пераменаў. У выніку першы этап першапачатковай палітычнай інстытуцыялізацыі быў завершаны легітымацыяй канцэнтрацыі ўлады.

Спасылкі

1. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 46.

2. Веlarus monitor. 1995. № 2. P. 55.

3. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 27.

4. Звязда. 1995. 17 траўня.

5. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 27.

6. Звязда. 1994. 24 лістапада.

7. Звязда. 1995. 28 студзеня.

8. Звязда. 1995. 29 сакавіка.

9. Звязда. 1995. 4 красавіка.

10. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 14.

11. Звязда. 1995. 28 лютага.

12. Советская Белоруссия. 1995. 10 марта.

13. Звязда. 1995. 31 сакавіка; Белорусская деловая газета. 1995. 30 марта і інш.

14. Белорусская деловая газета. 1995. 30 января.

15. Звязда. 1995. 22 лютага.

16. Звязда. 1995. 13 ліпеня.

17. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 30.

18. Звязда. 1995. 18 траўня.

19. Белорусская деловая газета. 1995. 23 января.

20. Звязда. 1995. 15 красавіка.

21. Белорусская деловая газета. 1995. 20 февраля.

22. Белорусская деловая газета. 1995. 2 февраля.

23. Белорусская деловая газета. 1995. 9 марта.

24. Звязда. 1995. 9 лютага.

25. Звязда. 1994. 12 сьнежня.

26. Белорусская деловая газета. 1995. 20 марта.

27. Белорусская деловая газета. 1995. 30 марта.

28. Белорусская деловая газета. 1995. 27 марта.

29. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 36.

30. Белорусская деловая газета. 1995. 20 марта.

31. Веlarus monitor. 1995. № 1. P. 46.

32. Тамсама. P. 37.

33. Веснік Полацкага дзяржаўнага універсітэта. 1995. № 5.

34. Звязда. 1995. 22 красавіка.

35. Белорусская деловая газета. 1995. 3 августа.

36. Белорусская деловая газета. 1995. 3 мая.

37. Белорусская деловая газета. 1995. 3 августа.

38. Белорусская деловая газета. 1995. 23 января.

Рэфэрэндум і давыбары 1996 г.

Неабходнасьць правядзеньня рэфэрэндуму 1995 г. дыктавалася пераважна ўнутрысыстэмнымі чыньнікамі. Пры абвяшчэньні і падрыхтоўцы рэфэрэндуму 1996 г. адбылося спалучэньне чыньнікаў унутры- і замежнапалітычных. Першыя вынікалі з асаблівасьцяў палітычнага працэсу 1994—1995 гг. Другія былі зьвязаныя з стаўленьнем да падзеяў у Беларусі полюсаў сусьветнага палітычнага ўплыву. Вонкавыя фактары аказалі ўзьдзеяньне ня толькі на ход падзеяў, але і на наступствы рэфэрэндуму для Беларусі. Аднак іх уплыў быў бы нязначным, калі б яны не супалі з асаблівасьцямі электаральных паводзінаў беларусаў. Таму ў артыкуле аналіз канстытуцыйнага крызысу і чыньнікаў, што ўплывалі на яго разьвіцьцё, ажыцьцяўляецца толькі ў сувязі зь іх уплывам на волевыяўленьне грамадзянаў.

Сацыяльна-палітычныя ўмовы правядзеньня рэфэрэндуму

На пачатак 1996 г. расклад палітычных сілаў у Беларусі складваўся наступным чынам. Была сфармаваная прэзыдэнцкая вэртыкаль улады. Ужо пры канцы 1995 г. прэзыдэнт меў упэўненасьць у наяўнасьці кантролю на месцах. 29 сьнежня 1995 г. ён выдаў распараджэньне № 259 „Аб выкананьні нормаў і ўказаў прэзыдэнта”, згодна зь якім „у мэтах забесьпячэньня палітычнай і эканамічнай стабільнасьці чыноўнікі Кабінэту Міністраў і іншых дзяржаўных установаў, да ўнясеньня зьменаў у адпаведныя заканадаўчыя акты, павінны забясьпечваць безумоўнае выкананьне нормаў і ўказаў прэзыдэнта”. Адказнасьць за выкананьне ўскладалася пэрсанальна на кіраўнікоў вэртыкалі. Першыя чуткі пра магчымы рэфэрэндум зьявіліся яшчэ ў лютым 1996 г.[1]

Згодна з законам, супрацьвагай уладзе прэзыдэнта павінны былі стаць абраная ў 1995 г. Вярхоўная Рада XIII скліканьня і Канстытуцыйны суд. Нацыянал-дэмакраты, парушальнікі спакою ў Вярхоўнай Радзе XII скліканьня, у парлямэнт не прайшлі. Большасьць з парлямэнтароў былі беспартыйныя, 136 з 198 былі дзяржаўнымі функцыянэрамі і гаспадарчымі кіраўнікамі. Прапрэзыдэнцкая фракцыя „Згода” складала амаль траціну парлямэнту (63 дэпутаты).

Аднак праход у парлямэнт другой хвалі „камунікацыйных палітыкаў”, цэнтрыстаў, якія перайшлі ў 1995 г. у апазыцыю ўладзе, ізноў стаў прычынай няўстойлівасьці ўладных адносінаў. Тэрмін „стабільнасьць” з 1996 г. стаў адным з найбольш папулярных у беларускім палітычным лексыконе, адлюстроўваючы прагу ўлады сфармаваць устойлівую сыстэму падпарадкаваньня. Цэнтрысты-апазыцыянэры ў парлямэнце сталі для Лукашэнкі нават больш небясьпечнымі за нацыянал-дэмакратаў. У адрозьненьне ад тых, першыя мелі досьвед палітычнай дзейнасьці, пабывалі ўва ўладзе і ў савецкі час, і ў час незалежнасьці. Яны ж былі першай генэрацыяй апазыцыйных прагматычных палітыкаў (шэраг зь іх у 1994 г. нават дапамагалі прыйсьці да ўлады А. Лукашэнку). Веды правілаў палітычных адносінаў дазволілі ім хутка прыйсьці да паразуменьня і з аграрнікамі, і з камуністамі, лёгка прыняць пастановы па кадравыхпытаньнях, канвэртаваць свой публічны статус у пасады ў парлямэнцкіх структурах[2]. Іх публічны імідж рабіў палітыку больш цікавай. У лютым 1996 г. С. Багданкевіч быў шостым папулярнасьцю сярод найбольш уплывовых палітыкаў. Сярод 8 палітыкаў, магчымых прэтэндэнтаў на пасаду прэзыдэнта, тры (С. Шушкевіч, Г. Карпенка, С. Багданкевіч) былі прадстаўнікамі дэмакратаў[3].

Першыя намаганьні прэзыдэнта пасьля пачатку працы парлямэнту (супрацьдзеяньне давыбарам і забарона трансьляцыі сэсіяў ВР па БТ) былі накіраваныя менавіта на тое, каб абмежаваць публічнасьць дзейнасьці парлямэнту.

Дзейнасьць для стабілізацыі цэнтралізаванай улады была магчымая толькі пры дапамозе парлямэнту. Правядзеньне прадстаўніка фракцыі ўлады „Згода” Юр’я Малумава, паплечніка А. Лукашэнкі яшчэ з выбараў 1994 г., на пасаду намесьніка сьпікера, які павінен быў займацца юрыдычнымі пытаньнямі, вырашыла гэтую праблему. На пачатку 1996 г. адбывалася „дрэсіроўка” парлямэнту праз дэманстрацыю магчымасьцяў прэзыдэнта кіраваць краінай, мінаючы ВР. У парушэньне Канстытуцыі, без уліку пазыцыі парлямэнту адбылося зацьвярджэньне віцэ-прэм’ера, міністра ўнутраных справаў, міністра абароны, старшыні Нацбанку, генэральнага пракурора, старшыні КДБ. Выступ жа па тэлебачаньні старшыні Канстытуцыйнага суду быў забаронены (Канстытуцыйны суд прапаноўваў унесьці зьмены ўва ўказы прэзыдэнта, прызнаныя неканстытуцыйнымі). Нягледзячы на гарачыя дэбаты, ВР была вымушаная заднім днём зацьвердзіць гэтыя прызначэньні, бо ў выпадку далейшага настойваньня прэзыдэнта (а ён ня меў прычынаў не настойваць) адхіленьне кандыдатураў азначала б канчатковую страту парлямэнтам кантролю над бюджэтнымі грашыма, сілавымі структурамі і да т. п.

Абраны народам, парлямэнт дзейнічаў у межах правілаў, падаючы ў якасьці галоўнага аргумэнту свой праўны статус. Але ён ня меў сілавых і арганізацыйных магчымасьцяў падмацаваньня сваіх правоў. Прэзыдэнт мог не асьцерагацца ні масавага супраціву на карысьць парлямэнту (праўныя аргумэнты слаба зразумелыя шараговаму грамадзяніну, і наўрад ці ён здольны пайсьці змагацца за „выкананьне закону”), ні супрацьдзеяньня выканаўчай улады[4].

Масавая актыўнасьць і грамадзкая думка перад рэфэрэндумам

Вынікі падзеяў 1995 г. разьвязвалі рукі ўладам. Аднак спосаб падрыхтоўкі рэфэрэндуму 1995 г. паставіў пэрспэктывы захаваньня ўлады прэзыдэнтам у залежнасьць ад эканамічнай выніковасьці яго палітыкі. Пасьля рэфэрэндуму 1995 г. у грамадзтве паўстала адчуваньне набліжэньня палітычнага супрацьстаяньня, асабліва ў Менску, дзе амаль палова выбарнікаў выразіла незадаволенасьць „нагамі”.

Першыя прафіляктычныя захады ўладаў былі ўжытыя яшчэ на пачатку году. 25 студзеня быў зьняты міністар прамысловасьці Ўладзімер Куранкоў (гэта адначасова аслабляла пазыцыі М. Чыгіра, які сярод папулярных палітыкаў быў другі рэйтынгам пасьля прэзыдэнта). Рыхтаваўся ўказ аб перарэгістрацыі камэрцыйных структураў. 30 сьнежня 1995 г. Мінгармаёмасьць вызначыла пералік з 516 прадпрыемстваў (у тым ліку „Гарызонт”, „Віцязь”, „Інтэграл”), якія падлягалі разьдзяржаўленьню, што пазбаўляла дзяржаву ад балясту ў выглядзе аб’ектаў сацыяльнай сфэры[5].

Такім чынам улада стварала магчымасьці перакласьці адказнасьць за эканамічную невыніковасьць на кіраўніцтва прадпрыемстваў. У 1995 г. вінаватымі былі абвешчаныя дэмакраты-незалежнікі. У 1996 г. імі павінны былі стаць карумпаваныя кіраўнікі прадпрыемстваў. Разуменьне карупцыі ў масавай сьвядомасьці дагэтуль адрозьніваецца ад яе міжнароднай трактоўкі. Карупцыя, з пункту гледжаньня простага беларуса, — гэта выкарыстаньне службовага становішча ня столькі дзяржаўным функцыянэрам, колькі кіраўніком і нават простым работнікам бюджэтнай сфэры — лекарам, выкладчыкам. Працяг маніпуляцыяў з валютным курсам (нягледзячы на пагрозу эканамічных наступстваў, прэзыдэнт цягнуў з дэвальвацыяй рубля) даў уладам дадатковы сродак нэўтралізацыі незадаволенасьці і задабрэньня электарату. Купля Нацыянальным банкам валюты на біржы павялічыла памер рублёвай грашовай масы на рахунках у 6 разоў[6].

Такая палітыка прынесла плён ужо ў лютым — пачатку сакавіка. Агульнарэспубліканскі страйк, заплянаваны на 28 лютага сходам прафсаюзнага актыву на фоне актывізацыі прафсаюзнага руху, быў перанесены на нявызначаны час. Перанос быў выкліканы тым, што пасьля абяцаньня ўраду выплаціць зарплату да 8 сакавіка шэраг прафсаюзаў прапанавалі перанесьці мітынг[7].

Дарма што згодна з вынікамі апытаньняў на канец лютага 30,9 % грамадзянаў лічылі, што эканамічнае становішча пагоршылася, і 57 % ацэньвалі яго як стабільна дрэннае — толькі 25,4 % былі гатовыя адстойваць свае эканамічныя інтарэсы ў масавых акцыях[8].

У. Ганчарык тлумачыў гэта „эфэктам чаканьня”. Гараджане мелі сваякоў у вёсцы, таму нявыплата зарплаты ня выклікала крытычнай сытуацыі.

Актывізацыя пазапарлямэнцкай дзейнасьці БНФ (10 лютага на сойме БНФ было заяўлена аб пераходзе да непарлямэнцкай формы дзейнасьці з мэтай адстаўкі прэзыдэнта) у 1996 г. адбывалася на фоне працяглага эканамічнага крызысу. Аднак дзякуючы „вясковаму тылу” гэты крызыс для значнай часткі грамадзянаў меў псыхалягічны (няма грошай), а не фізіялягічны (няма чаго есьці) характар. У выніку незадаволенасьць эканамічным становішчам выклікала палітычны пратэст, але ня стала стымулам дзейнічаць радыкальна.

Каталізатарам актывізаціі пратэсту стаў зварот уладаў да інтэграцыі з Расеяй. Ува ўнутранай палітыцы інтэграцыйная рыторыка выкарыстоўвалася дзеля павышэньня папулярнасьці прэзыдэнта. Паводле апытаньняў, пасьля сакавіцкіх інтэграцыйных захадаў колькасьць прыхільнікаў А. Лукашэнкі павялічылася на 10,6 % (у параўнаньні зь лютым)[9].

Аднак гэтыя захады актывізавалі і пратэстны электарат, нэўтралізаваны ў 1995 г. Мітынг з нагоды 78-й гадавіны БНР адбыўся 25 сакавіка 1996 г. Якраз да гэтага часу ўсе павінны былі зразумець, што выплата зарплаты (заплянаваная да 8 сакавіка) пры росьце цэнаў ня верне дабрабыту. У мітынгу ўзяло ўдзел больш за 30 000 чалавек, якія прайшлі да тэлецэнтру, патрабуючы магчымасьці выступіць на тэлебачаньні лідэру БНФ З. Пазьняку.

Год таму гэта, магчыма, мела б вынік. Але ў сакавіку 1996 г. было позна: парлямэнцкія выбары ўжо адбыліся. Уплыў на сытуацыю, атрыманы такім чынам, ня мог быць на дадзеным этапе інстытуцыялізаваны ні праз парлямэнт, ні праз рэгіянальныя эліты. Для Фронту радыкальны настрой удзельнікаў акцыі быў нечаканым (З. Пазьняк адзначыў, што „не чакаў такой рэакцыі”)[10].

Дзеяньні ўладаў у адносінах да дэманстрантаў падтрымалі 48 % апытаных, асудзілі 34,1 %. Дзеяньні дэманстрантаў падтрымалі 20,7 % і асудзілі 63,3 %. Акрамя як высокім рэйтынгам прэзыдэнта і „некрытычным” эканамічным становішчам, асаблівасьці рэакцыі грамадзтва можна тлумачыць наяўнасьцю інфармацыйнай манаполіі ўладаў на асьвятленьне падзеяў. Мітынгі працягваліся на працягу ўсёй „гарачай вясны” 1996 г. Найбольш уражальным быў Чарнобыльскі шлях 26 красавіка.

Падзеі і гвалтоўная рэакцыя ўладаў падзялілі грамадзтва на тых, хто „за” прэзыдэнта, „супраць”, і тых, хто ня вызначыўся. Апошніх было больш за ўсіх. Яны нэгатыўна ацэньвалі як дзейнасьць уладаў (40,2 % — нэгатыўна, 33,4 % — пазытыўна), так і дзейнасьць удзельнікаў мітынгаў (45,5 % — нэгатыўна, 27,2 % — пазытыўна)[11]. Пераважна нэгатыўная ацэнка дзеяньняў спалучалася з нэўтральным стаўленьнем да пазыцыяў бакоў. 53,9 % не падтрымлівалі ніводнага з бакоў: 27,5 % адзначылі „цяжка адказаць”, 19 % лічылі, што ня маюць рацыі ўсе, 7,4 % — усе маюць рацыю ў роўнай ступені[12].

У адносінах да лёзунгаў мітынгу 26 красавіка думкі падзяліліся на 3 амаль роўныя часткі (39,3 % — „супраць”, 31,5 % — „за”, 29,2 % адзначылі „цяжка адказаць”). З сакавіка па травень адбывалася павелічэньне як нэгатыўнага, так і пазытыўнага стаўленьня і да ўладаў, і да апазыцыі, але не праз павелічэньне крайніх пазыцыяў („пазытыўна” — „нэгатыўна”), а празь пераход да асьцярожных „хутчэй, пазытыўна”, „хутчэй, нэгатыўна”.

Менск, цэнтар супраціву, быў і „цэнтрам” нэгатывізму, дзе ў большай ступені, чым па краіне, адлюстравалася і нэгатыўнае стаўленьне да абодвух бакоў[13]. Адсотак незадаволеных дзеяньнямі дэманстрантаў у Менску быў большы, чым дзеяньнямі ўладаў. (Дамінантнай была пазыцыя „дзеяньне — не мая справа”. Гэта быў вынік, па-першае, захаваньня „вясковай” праслойкі ў бюджэтах і, па-другое, створанай у 1995 г. у масавай сьвядомасьці стэрэатыпнай сувязі „інтэграцыя — дабрабыт”. На самай справе лёгіка была крыху іншай: „дабрабыт — настальгія — СССР — інтэграцыя”. Аднак трэці пункт ланцуга — СССР — ужо не існаваў. Інтэграцыя не азначала дабрабыту.) Гэта значыла, што ў выпадку паглыбленьня супрацьстаяньня большасьць застанецца назіральнікамі, якія нэгатыўна ставяцца да ўсіх, што разьвязвала рукі ўладам на далейшае сілавое здушэньне апазыцыі.

Падзеі вясны 1996 г. сталі каталізатарам для вызначэньня пазыцыяў палітычных сілаў. Парлямэнт дыстанцыяваўся ад вуліцы. Пасьля сустрэчы дэпутатаў з прэзыдэнтам ВР прыняла пастанову „падзяліць з выканаўчай уладай адказнасьць за падзеі, якія адбыліся 26 красавіка”[14].

Прапанова А. Лябедзькі (17 траўня) уключыць у парадак дня пытаньне пра самароспуск парлямэнту і прызначэньне новых выбараў на сьнежань не была падтрыманая парлямэнтам („за” прагаласавалі толькі 27 дэпутатаў).

Масавы пратэст ня быў выкарыстаны парлямэнтам дзеля збалянсаваньня ўлады. Для пераважнай большасьці дэпутатаў гэты дысбалянс быў звычайнай зьявай.

З ідэалягічных, пэрсанальных і арганізацыйных прычынаў партыі дэмакратычнай апазыцыі таксама не пасьпелі ўвесну 1996 г. аб’яднаць пазыцыі і падтрымаць дзеяньні вуліцы. Так, яшчэ 3 чэрвеня БНФ і АГП абмяняліся выпадамі (В. Вячорка публічна пашкадаваў аб супрацоўніцтве з АГП падчас парлямэнцкіх выбараў 1995 г. АГП адмовілася супрацоўнічаць з БНФ. Гл.: Белорусская деловая газета. 1996. 3 июня). Позна адбылося і далучэньне да апазыцыйнага боку лідэра ўплывовай у парлямэнце аграрнай фракцыі С. Шарэцкага, які пасьля вяртаньня з паездкі ў ЗША 6 чэрвеня выступіў у абарону Канстытуцыі і за арганізацыю „круглага стала прадстаўнікоў парлямэнту, ураду і прэзыдэнта”, гэта значыць сілаў, якія могуць спыніць у „распаленым палітычным становішчы працяглы эканамічны крызыс”[15].

Запаволеная рэакцыя палітычных структураў на дзеяньні вуліцы прывяла да таго, што прапанова 20 ліпеня сямі партыяў, адрасаваная прэзыдэнту, арганізаваць круглы стол, прагучала толькі як адлюстраваньне непакою ў сувязі з магчымасьцю ўвядзеньня прамога прэзыдэнцкага кіраваньня. Круглы стол адбыўся 26 жніўня, але без прэзыдэнта. З боку ўладаў у ім прымалі ўдзел Сяргей Посахаў і Сяргей Лінг. (З улікам распачатай падрыхтоўкай масавай падтрымкі, склад прэзыдэнцкага боку на круглым стале сьведчыў пра нязначнасьць для яго любых вынікаў.)

Улады выкарысталі круглы стол для расколу левых сілаў. Шэраг гаркамаў ПКБ выступілі супраць дзеяньняў кіраўніцтва, патрабуючы скліканьня надзвычайнага зьезду. Вынікам стаў падзел ПКБ на дзьве партыі.

Масавы супраціў, заявы парлямэнцкіх лідэраў і іх інфармацыйныя наступствы актывізавалі і прэзыдэнцкі бок, бо падзеі складалі пагрозу далейшай легалізацыі атрыманых ім паўнамоцтваў і далейшага павелічэньня патэнцыялу апазыцыі. У чэрвені — ліпені быў узмоцнены кантроль за мэдыямі: „Народная газета” была падпарадкавана ўладам празь пераўтварэньне ў ЗАТ, было скасаванае рэгістрацыйнае пасьведчаньне „Белорусской деловой газеты”, праведзены ператрус у рэдакцыі газэты „Беларуская маладзёжная” (7 чэрвеня). Усё гэта можна было кваліфікаваць як пачатак арганізацыі рэфэрэндуму. У парлямэнт былі накіраваныя прапановы для ўдасканаленьня дзейнасьці Канстытуцыйнага суду. 20 чэрвеня на сустрэчы з прадстаўнікамі вэртыкалі А. Лукашэнка абвясьціў пра магчымасьць рэфэрэндуму адносна чатырох пытаньняў: 1) адносіны Беларусі і НАТА; 2) стаўленьне да прыватнай уласнасьці на зямлю; 3) зьмены ў Канстытуцыі; 4) новыя правілы выезду за мяжу.

Падрыхтоўка ўладаў да рэфэрэндуму

8 жніўня 4 пытаньні рэфэрэндуму былі прапанаваныя прэзыдэнтам парлямэнту, але ў іншай рэдакцыі: 1) перанос Дня Незалежнасьці на 3 ліпеня; 2) прыняцьце Канстытуцыі Беларусі зь зьменамі і дапаўненьнямі, прапанаванымі прэзыдэнтам; 3) свабодныя, без абмежаваньня, купля-продаж зямлі; 4) скасаваньне сьмяротнага пакараньня. Зьмена кола праблемаў значыла імкненьне атрымаць большую падтрымку з боку грамадзтва і, адпаведна, большы рэзананс. Правесьці рэфэрэндум было прапанавана 7 лістапада. На гэта былі тры прычыны: інфармацыйная („чырвоная” дата павінна была актывізаваць левы электарат), электаральная (каб супрацьдзейнічаць правядзеньню давыбараў у ВР, рэфэрэндум трэба было прызначыць раней за 24 лістапада. Гэта не дазваляла б выкарыстаць выдадзеныя ўрадам на рэфэрэндум грошы на канчатковае фармаваньне парлямэнту), эканамічная (у выпадку ўзьнікненьня праблемаў у адносінах з Расеяй запасаў паліва хапіла б, каб адтэрмінаваць энэргетычны крызыс).

Падрыхтоўка ўладаў да рэфэрэндуму ажыцьцяўлялася ў трох кірунках: 1) мабілізацыя актыўнай масавай падтрымкі; 2) стварэньне ўмоваў для пасіўнай падтрымкі (адсутнасьці супрацьдзеяньня); 3) арганізацыйная падрыхтоўка.

Для адлюстраваньня актыўнай масавай падтрымкі павінен быў адбыцца Ўсебеларускі народны сход. Паводле плянаў Адміністрацыі прэзыдэнта ў ім меліся ўзяць удзел 6000 чалавек, вылучаных калектывамі прамысловых прадпрыемстваў, калгасаў, саўгасаў, ВНУ, камэрцыйных фірмаў і іншых установаў. Адказнасьць за вылучэньне дэлегатаў ускладалася на адміністрацыі раёнаў. Перавага ў краіне дзяржаўнай формы ўласнасьці над прыватнай гарантавала патрэбную колькасьць удзельнікаў. Папярэдняй датай кангрэсу было прызначана 14 верасьня. Аднак на канец лета — пачатак верасьня прыпала актывізацыя дзейнасьці апазыцыі, таму акцыя прайшла 20 кастрычніка.

Інфармацыйная падрыхтоўка рэфэрэндуму была распачатая яшчэ да яго афіцыйнага абвяшчэньня. 22 чэрвеня па БТ быў паказаны фільм „Прышчэпка супраць нянавісьці”, які асацыятыўна адсылаў да падзеяў 1995 г. (да фільму „Нянавісьць”). У пачатку чэрвеня пад кіраўніцтвам Віктара Шэймана і Эдуарда Эйдзіна была пачатая распрацоўка Канцэпцыі вываду эканомікі Беларусі з крызысу. Кіраўнікам сілавых структураў было загадана распрацаваць указ „Аб стабілізаціі грамадзка-палітычнай сытуацыі ў краіне і перадухіленьні супрацьпрэзыдэнцкіх выступаў”[16].

Падрыхтоўка масавай сьвядомасьці да рэфэрэндуму палягала ў выкарыстаньні рэйтынгу А. Лукашэнкі ў якасьці „рычага”, з дапамогай якога незадаволенасьць грамадзтва эканамічнай сытуацыяй ператваралася ў сродак узмацненьня ўлады. Прычыны эканамічнага крызысу падаваліся ўладай як вынік невыкананьня пастановаў прэзыдэнта. Каб палепшыць эканамічнае становішча, трэба знайсьці і пакараць вінаватых у невыкананьні — кіраўніцтва прадпрыемстваў і выканкамаў.

У пачатку жніўня пад кіраўніцтвам В. Шэймана была створаная „Камісія па кантролі за выкананьнем прэзыдэнцкіх указаў і пастановаў”[17]. Органы кантролю на розных падставах праводзілі праверкі прамысловых і сельскагаспадарчых прадпрыемстваў. Вынікі парушэньняў шырока асьвятляліся ў афіцыйных СМІ. У выніку ўборка ўраджаю 1996 г., узятая на кантроль прэзыдэнтам, вылілася ў агітацыйную кампанію. Выкарыстаньне кантрольных установаў дазваляла спалучаць уплыў на масавую сьвядомасьць з паглыбленьнем залежнасьці парлямэнтароў, большасьць зь якіх былі з „кіраўнікоў” (у раёнах ці на прадпрыемствах, адкуль яны выйшлі, маглі быць распачатыя праверкі зь цяжкімі вынікамі).

Першая хваля паляваньня на карупцыянэраў прыпала на жнівень 1996 г., калі былі апублікаваныя вынікі праверак па праблемах вытворчасьці малака[18], вясковага гандлю, тэхнічнага абслугоўваньня сельскай гаспадаркі[19]. (Падобныя захады пачалі ўжывацца ўжо з пачатку жніўня. Гл.: Советская Белоруссия. 1996. 9 августа; 15 августа; 16 августа.) 2 верасьня пачалася другая сэсія ВР, на якой мусілі быць канчаткова зацьверджаныя дата і пытаньні, вынесеныя на рэфэрэндум.

Другая хваля паляваньня прыпала на канец верасьня — пачатак кастрычніка[20]. Гэта быў пік супрацьстаяньня прэзыдэнта і парлямэнту наконт прызначэньня даты рэфэрэндуму.

На другой сэсіі ВР 4 верасьня быў абраны старшыня ЦВК Віктар Ганчар (за яго прагаласавала 111 з 150 прысутных дэпутатаў, што сьведчыла пра адсутнасьць адзінства нават у прапрэзыдэнцкай фракцыі „Згода”). На тым самым пасяджэньні было забаронена выкарыстаньне выязных выбарчых урнаў, фінансаваньне рэфэрэндуму з пазабюджэтных сродкаў і была зацьверджана неадпаведная інтарэсам прэзыдэнта дата рэфэрэндуму — 24 лістапада 1996 г.[21]. Пытаньні, якія не адпавядалі інтарэсам боку прэзыдэнта, маглі быць зацьверджаныя толькі тайным галасаваньнем.

Сам факт гэтых рашэньняў сьведчыў пра аслабленьне пазыцыяў прэзыдэнта за час парлямэнцкіх канікулаў. На працягу жніўня адбываліся кансультацыі паміж прадстаўнікамі партыяў і расейскімі палітыкамі[22]. На фоне незадавальненьня Масквы дзеяньнямі А. Лукашэнкі (падтрымкі на прэзыдэнцкіх выбарах Г. Зюганава; захадаў для пашырэньня ўплыву ў расейскіх рэгіёнах) у цэнтральнай расейскай газэце „Известия”(15.08.1996) быў апублікаваны артыкул з камэнтарамі да дакумэнтаў наконт арганізацыі замежнапалітычнага забесьпячэньня рэфэрэндуму. На падставе іх аналізу рабіліся высновы аб імкненьні А. Лукашэнкі сфармаваць у замежжы погляд на сваю палітыку як „зрушаную ўправа”, а „левы парлямэнт” падаць „пагрозай дэмакратыі”, зь якой трэба змагацца, зьмяняючы Канстытуцыю на рэфэрэндуме.

12 верасьня пасьля кансультацыі з 85 парлямэнтарамі А. Лукашэнка тэрмінова зьехаў у Маскву. Сэнс паездкі быў у дэманстрацыі парлямэнцкай і „вэртыкальнай” эліце добрых адносінаў з Крамлём як факту захаваньня моцы. Аднак розьніца паміж колам сустрэчаў у Маскве, заяўленым прэс-службай А. Лукашэнкі і пададзеным у незалежных газэтах, паказвае, што адносіны з афіцыйнай Масквой былі дастаткова напружаныя. Першае ўключала Б. Ельцына, А. Завяруху, Я. Прымакова, В. Чарнамырдзіна, І. Радзівонава, А. Лебедзя. У незалежных газэтах жа адзначалася, што дакладна вядома толькі пра сустрэчы з апошнімі двума. З Б. Ельцыным і А. Завярухам сустрэчы былі немагчымыя[23]. 16 верасьня (праз 4 дні пасьля паездкі ў Маскву) адбылася сустрэча А. Лукашэнкі зь беларускімі партыйнымі лідэрамі савецкіх часоў: Аляксеем Камаём, Анатолем Малафеевым, Аляксандрам Аксёнавым і інш.[24] Акрамя партыйнага статусу, які мелі гэтыя асобы, большасьць зь іх былі ў мінулым яшчэ і „патронамі” для значнай часткі дзейнай палітычнай эліты. Празь іх будаваліся як сувязі ў „рэспубліцы”, так і сувязі з Масквой. Іх падтрымка была апошняй надзеяй заклікаць парлямэнтароў да парадку. Слабая выніковасьць гэтага захаду ілюструецца зробленай 16 верасьня заявай Урала Латыпава, у якой ён казаў пра малую імавернасьць сілавой разьвязкі падзеяў з прычыны высокага рэйтынгу прэзыдэнта[25]. Гучала гэта як нагадваньне, што рэйтынг А. Лукашэнкі ў спалучэньні з кантролем над сілавымі структурамі дазваляе правесьці зьмены ў Канстытуцыю нават і без супрацоўніцтва зь нязгоднымі. Але паездкі і А. Лукашэнкі, і парлямэнтароў у Маскву працягваліся ўсю восень.

З 17 верасьня робяцца захады, якія павінны былі дэманстраваць пошук кампрамісу паміж бакамі, — спроба правесьці праз парлямэнт варыянт пагадненьня, але настойваньне фракцыі „Згода” на фармулёўках, выгадных для прэзыдэнта, паралізавала перамовы. М. Мясьніковіч робіць заяву, зь якой вынікае магчымасьць правесьці рэфэрэндум і выбары 24 лістапада.

Аднак на рахунак ЦВК не пералічваюцца грошы. (Фактычна існавалі два рахункі збору сродкаў для правядзеньня рэфэрэндуму: у Белбізнэсбанку, падкантрольным ЦВК, і ў Беларусбанку, падкантрольным выканаўчай уладзе, менавіта на апошні афіцыйныя газэты заклікалі прадпрыемствы пераводзіць грошы для фінансаваньня рэфэрэндуму. Гл.: Советская Белоруссия. 1996. 13 сентября.) 20 верасьня М. Мясьніковіч сустрэўся з супрацоўнікамі КДБ з мэтай высьветліць іх стаўленьне да супрацьстаяньня[26]. На сумеснай нарадзе ўраду і „вэртыкалі” 4 кастрычніка прэзыдэнт прапанаваў тым функцыянэрам, хто „адчувае сябе няўпэўнена” на сваёй пасадзе, „прыняць прынцыповае рашэньне”, астатнім — узяць удзел у падрыхтоўцы рэфэрэндуму[27]. 5 кастрычніка ў афіцыйных газэтах зьявіліся паведамленьні пра стварэньне пад патранажам прэзыдыўмаў аблвыканкамаў участковых камісіяў для правядзеньня рэфэрэндуму, а таксама „штабоў для правядзеньня плебісцыту”[28]. Фактычна гэтыя штабы павінны былі дзейнічаць паралельна камісіям, сфармаваным ЦВК. Піянэрам гэтага руху была Магілёўская вобласьць. Вынік быў адлюстраваны ў справаздачы працоўнай групы ВР для правядзеньня рэфэрэндуму: „Мясцовыя ўлады, не выступаючы супраць выбараў адкрыта, робяць усё для зрыву выбарчай кампаніі”[29].

На фоне канстытуцыйнага крызысу цягам восені на месцах адбывалася падрыхтоўка да рэфэрэндуму пад патранажам мясцовай улады. Агітацыйная кампанія вялася праз сэгмэнтацыю электарату і заахвочваньне яго асобных сэгмэнтаў да ўдзелу ў рэфэрэндуме праз праўныя і арганізацыйныя захады.

Важнай патэнцыйна-пратэстнай групоўкай была студэнцкая моладзь. Адзначаючы актыўны ўдзел гэтай групы, мы ня згодныя з экспэртамі, якія адзначалі, што яна была асноўнай. Склад тых, хто спачуваў мітынгам (працэнт грамадзян, гатовых прыняць удзел у акцыях пратэсту, сярод грамадзян 24 і 54 гадоў прыкладна аднолькавы: 20—46 %), і асабістыя назіраньні ўдзельнікаў сьведчаць пра большую разнастайнасьць сацыяльна-дэмаграфічнага і прафэсійнага складу ўдзельнікаў.

Пад кіраўніцтвам Аляксандра Пазьняка быў створаны Дзяржкамітэт па справах моладзі. У красавіку ім была распрацаваная праграма „Моладзь Беларусі”, зь яго ініцыятывы праводзіўся шэраг круглых сталоў зь лідэрамі моладзевых арганізацыяў з мэтай структураваньня іх сыстэмы.

Да старэйшага пакаленьня больш рабіліся матэрыяльныя захады. У сытуацыі эканамічнага крызысу дзяржава не магла вярнуць адчуваньня дабрабыту савецкіх часоў, але магла прадэкляраваць імкненьне да яго, прапанаваўшы сыстэму сацыяльных ільгот, якая б вымусіла грамадзянаў канкураваць за іх атрыманьне. У выніку „сацыяльная дзяржава” стала ня толькі сродкам агітацыі, але і галоўным брэндам краіны, які захаваўся дагэтуль, добра спалучаючыся з брэндам „паляваньня на карупцыянэраў”. У выпадку невыніковасьці першага апраўдвалася неабходнасьць другога.

Першая спроба накіраваць палітыку ў гэтае рэчышча была зробленая яшчэ 20 чэрвеня 1996 г., калі парлямэнту было прапанавана зьмяніць Закон аб прадпрыемствах, надаўшы зарплаце статус першачарговага плацяжа. Прапанова была адхіленая. Паводле словаў Г. Карпенкі, яна пагражала супрацьстаяньнем бюджэтных установаў і прамысловых прадпрыемстваў.

На працягу жніўня — верасьня 1996 г. прэзыдэнтам была прынятая рэкордная колькасьць сацыяльна арыентаваных нарматыўных актаў. Першыя зь іх — распараджэньні № 251 „Аб матэрыяльнай дапамозе шматдзетным сем’ям” (да такіх адносіліся тыя, хто меў больш за 3 дзяцей), № 252 „Аб аказаньні адзінокім пэнсіянэрам і інвалідам, што жывуць у нястачы, аднаразовай грашовай дапамогі для набыцьця сельгаспрадукцыі і паліва”. Указам прэзыдэнта № 345 адбывалася ўпарадкаваньне цэнаўтварэньня, якое забараняла ўздымаць цэны без павышэньня зарплаты. Сярод тавараў, цэны на якія кантраляваліся Міністэрствам эканомікі, былі, напрыклад, сьпіртныя напоі. Указам № 340 „Аб узмацненьні сацыяльнай падтрымкі працоўных бюджэтнай сфэры” ўводзілася практыка штоквартальнага прэміяваньня ў памеры 5 мінімальных зарплатаў. Мізэрныя памеры зарплатаў не давалі магчымасьці годнага існаваньня, дазвол зьмены памераў прэміяў у залежнасьці ад вынікаў працы пашырыў залежнасьць падначаленых ад кіраўніцтва, якая й была выкарыстаная ў электаральным працэсе.

З жніўня 1996 г. была распачатая сыстэма льготнага крэдытаваньня, якую ўводзіў указ № 358 „Аб захадах для паляпшэньня жыльлёвых умоваў моладзі”. Наяўнасьць на рахунках грашовай масы дазваляла выконваць пэўную колькасьць узятых абавязкаў. А ўказам № 344 „Аб своечасовай выплаце зарплатаў, пэнсіяў, стыпэндыяў, дапамогі” адказнасьць за невыкананьне адзначаных у ім захадаў ускладалася на кіраўнікоў прадпрыемстваў[30].

Згодна з камэнтаром кіраўніцтва Фонду сацыяльнай абароны насельніцтва, адказнасьць за нявыплату сацыяльнай дапамогі таксама несьлі кіраўнікі[31]. Ужытыя захады былі шырока разрэклямаваныя ў афіцыйных СМІ — асноўнай крыніцы інфармацыі для большасьці грамадзянаў.

У выніку спалучэньня традыцыяў удзелу і захадаў уладаў, Усебеларускі народны сход прайшоў 19—20 кастрычніка без эксцэсаў, хаця сьцягваньне войскаў і захады перасьцярогі, ужытыя падчас акцыі, указвалі на чаканьньне прэзыдэнцкім бокам супраціву. 16 кастрычніка адбылася сустрэча А. Лукашэнкі з прэзыдэнтам Расеі Б. Ельцыным. У выніку, насуперак прагнозам, на „народным” сходзе А. Лукашэнка ня стаў прапаноўваць зацьвердзіць 7 лістапада (гэтая дата была прычынай канфлікту паміж прэзыдэнтам і парлямэнтам) як дату рэфэрэндуму (пагатоў што Канстытуцыйны суд папярэдзіў удзельнікаў зьезду пра адсутнасьць у іх права прызначаць рэфэрэндум). Рэфэрэндум павінен быў адбыцца ў дзень, прызначаны парлямэнтам, 24 лістапада, адносна 7 пытаньняў (4 прапанаваныя прэзыдэнтам, 3 — фракцыямі камуністаў і аграрнікаў). Прыезд 28 кастрычніка Рэма Вяхірава і тое, што скарачэньні паставак газу ў Беларусь адбыліся толькі ў сьнежні 1996 г., ужо пасьля рэфэрэндуму, указвае на дасягненьне падчас сустрэчы прэзыдэнтаў дамоўленасьці наконт газавых пытаньняў.

У дзень правядзеньня сходу адбыўся і Кангрэс дэмакратычных сілаў у абарону Канстытуцыі. Дзеяньні боку прэзыдэнта і боку апазыцыі прывялі да таго, што ўдзел грамадзянаў у рэфэрэндуме залежаў не ад пазыцыяў адносна яго пытаньняў, а быў дэманстрацыяй прыхільнасьці прэзыдэнту ці парлямэнту. Згодна з вынікамі апытаньняў, праведзеных у канцы верасьня — пачатку кастрычніка, удзельнічаць у рэфэрэндуме меліся 73,8 % апытаных, аднак толькі 47 % лічылі, што рэфэрэндум неабходны. Вызначаную пазыцыю мелі больш за 2/3 апытаных і толькі ў пытаньнях скасаваньня сьмяротнага пакараньня і фінансаваньня галінаў улады. Знаёмства зь зьменамі да Канстытуцыіі адзначылі 35,4 % (з прэзыдэнцкімі) і 19,9 % (з прапанаванымі фракцыямі камуністаў і аграрнікаў) апытаных, 20 % не маглі адказаць, вядомыя ім зьмены ці не. Гэта пры тым, што варыянт, прапанаваны фракцыямі камуністаў і аграрнікаў, быў надрукаваны толькі 11 лістапада, праз тры дні пасьля пачатку датэрміновага галасаваньня і праз два тыдні пасьля правядзеньня апытаньня. Як сьведчаць апытаньні, праведзеныя ў лістападзе 1996 г., значная колькасьць людзей ня вызначылася наконт асноўных пытаньняў рэфэрэндуму (56,8 % — адносна зьменаў, прапанаваных фракцыямі, 39 % — да прэзыдэнцкіх зьменаў). Фактычна вынікі сьведчаць пра тое, што спроба вярнуць грамадзтва да мадэлі рытуалізаванай падтрымкі, што мела месца ў 1990 г., удалася. Гэта адлюстравалася і ў выніках рэфэрэндуму.

Вынікі рэфэрэндуму

Наяўнасьць кантролю над выканаўчай уладай на месцах давала магчымасьць боку прэзыдэнта захапіць ініцыятыву арганізацыі волевыяўленьня на рэфэрэндуме. 31 кастрычніка было прынята рашэньне фінансаваньня рэфэрэндуму і выбараў зь дзяржбюджэту і добраахвотных ахвяраваньняў прадпрыемстваў. Але гэтыя сродкі былі пералічаны не ЦВК, а непасрэдна тэрытарыяльным фінансавым упраўленьням і не прадугледжваліся дзеля фінансаваньня выбараў. Правал спробы ВР арганізаваць 11 лістапада нараду кіраўнікоў выканкамаў розных узроўняў пацьвердзіў адсутнасьць у прадстаўнічай улады магчымасьці пракантраляваць гэтыя сродкі. 9 лістапада пачалося датэрміновае галасаваньне. 14 лістапада ўказам прэзыдэнта незаконна быў адхілены ад пасады старшыня ЦВК В. Ганчар. Выканаўцай абавязкаў старшыні была прызначаная Л. Ярмошына.

Нягледзячы на пачатак працэдуры імпічмэнту (збор подпісаў за імпічмэнт быў скончаны 18 лістапада), 24 лістапада рэфэрэндум адбыўся.

Паводле афіцыйных дадзеных удзел узялі 84,14 % выбарнікаў. За перанясеньне Дня Незалежнасьці на 3 ліпеня прагаласавалі 88,18 %, „супраць” — 10,46 %, за прыняцьце Канстытуцыі 1994 г. у рэдакцыі, прапанаванай А. Лукашэнкам, — 70,45 %, „супраць” — 9,39 %, за неабмежаваны продаж зямлі — 15,35 %, „супраць” — 82,88 %, за скасаваньне сьмяротнага пакараньня — 17,93 %, „супраць” — 80,44 %. За прыняцьце Канстытуцыі 1994 г. у рэдакцыі, прапанаванай фракцыямі камуністаў і аграрнікаў, прагаласавалі 7,93 %, „супраць” — 71,2 %, за выбраньне кіраўнікоў мясцовых органаў улады — 28,14 %, „супраць” — 69,92 %, за роўнае галоснае фінансаваньне галінаў улады зь дзяржбюджэту — 32,18 %, „супраць” — 65,85 %. Давыбары ў парлямэнт адбыліся ў 60 акругах з 61. Паводле іх вынікаў было абрана 4 дэпутаты з 253 вылучаных кандыдатаў.

Ува ўмовах дысбалянсу паміж уладамі цяжка ацэньваць адпаведнасьць гэтых вынікаў рэчаіснасьці. Аднак фактам ёсьць тое, што яшчэ 19 лістапада 110 з 198 парлямэнтароў, пакінуўшы пасяджэньне ВР, сабраліся на нарадзе ў Адміністрацыі прэзыдэнта. Масавы пратэст супраць вынікаў рэфэрэндуму ня быў гэтулькі моцным, каб пераканаць выканаўчую ўладу вярнуцца ў праўнае поле. 27 лістапада А. Лукашэнка падпісаў указ № 495 „Аб зацьверджаньні сьпісу дэпутатаў Вярхоўнай Рады Рэспублікі Беларусі, уключаных у склад палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі”, а таксама закон „Аб прыпыненьні паўнамоцтваў Вярхоўнай Рады Рэспублікі Беларусі XIII скліканьня”.

У ПП увайшло 110 дэпутатаў ВР XIII скліканьня. З 59 дэпутатаў, абраных у другім туры ў 1995 г., у ПП засталіся каля 50. Найбольш прадстаўленым у ПП рэгіёнам быў Менск. З 35 менскіх прадстаўнікоў 17 былі функцыянэрамі вышэйшых дзяржаўных установаў (Адміністрацыі прэзыдэнта, Службы кантролю) ці мелі публічную вядомасьць. Ад астатніх абласьцей засталося ад 10 (Гарадзенская) да 17 (Гомельская) дэпутатаў. Найбольш шматлікай прафэсійнай групоўкай былі кіраўнікі прадпрыемстваў.

У 1997 г. была сфармаваная верхняя палата НС РБ — рада рэспублікі. Склад функцыянэраў РР нагадвае вынікі выбараў ВР 1990 г. Найбольшая колькасьць дзяржаўных функцыянэраў сярод васьмі сэнатараў — з Магілёўскай вобласьці, усе функцыянэры прадстаўляюць выканкамы абласнога (3) і раённага (1) узроўню, астатнія вобласьці прадстаўляюць ад 2 (Менская) да 3 (Гомельская, Берасьцейская, Віцебская) дзяржаўных функцыянэраў. Сярод іх функцыянэры абласных выканкамаў і Радаў прадстаўленыя ў прапорцыі 2:1. Як і ў ПП, у РР колькасьць прамысловых кіраўнікоў большая за колькасьць аграрнікаў (11:5).

У дзень правядзеньня рэфэрэндуму адбыліся і давыбары дэпутатаў у ВР XIII скліканьня па 61 акрузе, дзе ў 1995 г. дэпутаты не былі абраныя. Арганізацыя волевыяўленьня не дазваляе казаць, што атрыманы вынік дае поўнае ўяўленьне пра палітычныя прэфэрэнцыі большасьці грамадзян. Вылучэньне кандыдатаў адбывалася ўва ўмовах супрацьдзеяньня цэнтральных і падпарадкаваных ім мясцовых уладаў, што значна абмежавала колькасьць тых, хто жадаў пазмагацца за мандат. Параўнаньне ўзроўню яўкі выбарнікаў у акругах, дзе праводзіўся толькі рэфэрэндум і дзе праводзіліся як давыбары, так і рэфэрэндум, таксама ставіць пад сумнеў ня толькі вынікі выбараў, але наогул наяўнасьць у грамадзян жаданьня ўдзелу ў палітыцы. Вынікі давыбараў не дазваляюць ацаніць адносную значнасьць палітычных партыяў для грамадзтва, але дазваляюць праранжыраваць іх адносную моц, якая б мела месца пры ўмове адсутнасьці нэгатыўных захадаў з боку ўладаў. У першым туры здолелі пераканаўча перамагчы толькі два кандыдаты: Уладзімер Тарасаў (АГП) і Генадзь Грушавы (да 1996 БНФ, з 1996 старшыня Беларускай хрысьціянска-дэмакратычнай партыі). Нават гэты факт пацьвярджае нявызначанасьць палітычных пазыцыяў беларускіх выбарнікаў. Так, Г. Грушавы, старшыня праўленьня фонду „Дзецям Чарнобылю”, прайшоў у мікрараёне Малінаўка, дзе пэўная частка выбарнікаў — перасяленцы з чарнобыльскіх раёнаў. Наяўнасьць у другім туры значнай колькасьці партыйных кандыдатаў (напрыклад, ад АГП у другі тур трапілі 20 кандыдатаў, або 70 % ад агульнай колькасьці вылучаных) таксама заканамерная пры тагачаснай практыцы вылучэньня кандыдатаў. Аднак другі тур давыбараў так і не адбыўся...

Вынікі рэфэрэндуму 1996 г. замацавалі створаную дэ-факта ў 1994—1995 гг. сыстэму падпарадкаваньня. Аднак, нягледзячы на масавы пратэст вясны 1996 г., гэтыя вынікі былі прадвызначаныя, таму што асновы рытуалізаваных электаральных паводзінаў беларускіх грамадзянаў пачалі складвацца з часу паўстаньня незалежнай дзяржавы.

Спысылкі

1. Белорусская деловая газета. 1996. 15 февраля.

2. Прагматызм фракцыі „Грамадзянскае дзеяньне”, напрыклад, добра ілюструецца на прыкладзе абраньня віцэ-сьпікера, калі кандыдатура С. Багданкевіча, што выклікала вялікае абурэньне з боку прэзыдэнта, была прыгожа замененая на Г. Карпенку, які ў тых умовах быў нават больш выгадны „ГД”, таму што палітычнай кар’ерай быў больш падобны да парлямэнцкай большасьці і больш зразумелы ёй.

3. Белорусская деловая газета. 1996. 19 февраля.

4. Электарат партыяў ня быў схільны абараняць інтарэсы сваіх прадстаўнікоў неканвэнцыйным шляхам. Наогул, гэта было цяжка зрабіць. Большасьць дэпутатаў былі абраныя ў рэгіёнах пераважна „вялікаўзроставым” электаратам. На пратэсты беларусаў мог падштурхнуць толькі рэзкі спад дабрабыту. А ў 1996 г. эканамічны крызыс затармазіўся. Невысокая яўка падчас выбараў паказала нізкую палітычную актыўнасьць грамадзянаў, а сувязі дэпутатаў (большасьць зь якіх у мінулым былі кіраўнікамі калгасаў і прамысловых прадпрыемстваў) зь мясцовымі ўладамі і ўстановамі выканаўчай улады былі хутчэй падпарадкавальныя, чым раўнапраўныя. Сродкаў уплыву ў парлямэнтароў не было. Прэзыдэнт меў кантроль над Нацыянальным банкам, сілавымі структурамі. І галоўнае — на яго баку быў мэнталітэт функцыянэраў выканаўчай улады, а яшчэ і страх. Нават тыя, хто ня быў выхаваны ў традыцыях падпарадкаваньня, наўрад ці жадалі рызыкаваць пасадамі дзеля такой зьменлівай рэчы, як вяршэнства права ці падзел уладаў. Павялічыць свой уплыў парлямэнт мог ці абапіраючыся на масы, ці зьмяніўшы стэрэатып функцыянэраў выканаўчай улады (прымусіўшы сумнявацца ўва ўстойлівасьці пазыцыяў прэзыдэнта і, як вынік, саміх функцыянэраў). Але для гэтых зьменаў былі патрэбныя намаганьні большай часткі дэпутатаў. Кіраўнічы склад парлямэнту, прапрэзыдэнцкае лобі (фракцыя „Згода”), якое імкнулася агучваць і прасоўваць прапановы прэзыдэнта на фоне не занадта моцнага супрацьдзеяньня астатніх дэпутатаў, замацоўвалі адчуваньне стабільнасьці прэзыдэнцкай улады. Спробы дэмакратаў прыцягнуць увагу да незаконнасьці дзеяньняў прэзыдэнта, напрыклад прапанова ў лютым 1996 г. стварыць камісію для праверкі дзейнасьці Кіраўніцтва спраў прэзыдэнта (на чале з В. Ганчаром), блякаваліся парлямэнтам на чале з фракцыяй „Згода”. (Белорусская деловая газета. 1996. 15 февраля.)

5. Белорусская деловая газета. 1996. 5 февраля.

6. Белорусская деловая газета. 1996. 12 февраля.

7. Белорусская деловая газета. 1996. 27 февраля.

8. Белорусская деловая газета. 1996. 28 марта.

9. Белорусская деловая газета. 1996. 28 марта.

10. Белорусская деловая газета. 1996. 28 марта.

11. Белорусская деловая газета. 1996. 20 мая.

12. Белорусская деловая газета. 1996. 20 апреля.

13. Белорусская деловая газета. 1996. 6 июня.

14. Белорусская деловая газета. 1996. 6 мая.

15. Белорусская деловая газета. 1996. 3 июня.

16. Белорусская деловая газета. 1996. 15 июля; 1997. 5 августа.

17. Белорусская деловая газета. 1996. 5 августа.

18. Советская Белоруссия. 1996. 24 августа.

19. Советская Белоруссия. 1996. 27 августа.

20. Советская Белоруссия. 1996. 25 сентября; Белорусская деловая газета. 1996. 10 октября.

21. Белорусская деловая газета. 1996. 9 сентября.

22. Белорусская деловая газета. 1996. 2 сентября.

23. Белорусская деловая газета. 1996. 9 сентября.

24. Советская Белоруссия. 1996. 17 сентября.

25. Белорусская деловая газета. 1996. 16 сентября.

26. Белорусская деловая газета. 1996. 26 сентября.

27. Советская Белоруссия. 1996. 5 октября.

28. Тамсама.

29. Белорусская деловая газета. 1996. 3 октября.

30. Гл. таксама ўказ № 360 ад 13 верасьня 1996 г. „Аб павелічэньні дзяржаўнай дапамогі сем’ям, якія выхоўваюць дзяцей”, указ № 384 „Аб павелічэньні даплатаў за навуковыя ступені і званьні” і інш. У жніўні 1996 г. пачалася (і прыкра скончылася) гісторыя наданьня БДУ статусу вядучай ВНУ краіны. Падпісаньне ўказу прэзыдэнта № 342 з нагоды 75-гадовага юбілею БДУ суправаджалася шматлікімі сустрэчамі з выкладчыкамі і студэнтамі ўнівэрсытэту.

31. Советская Белоруссия. 1996. 4 сентября.

Выбары ў палату прадстаўнікоў 2000 г.

Апошняя Вярхоўная Рада

Калі вяртаешся да падзеяў 1995-1996 гг., пачынаеш верыць у тое, што лік 13 на самай справе нешчасьлівы. Менавіта на гэтым ліку спынілася дзейнасьць беларускай Вярхоўнай Рады. Тыя падзеі амаль дзесяцігадовай даўніны сталі асновай для падзеяў сёньняшніх. Беларусь перад правядзеньнем выбараў дэпутатаў апошняй Вярхоўнай Рады амаль год пражыла пад кіраўніцтвам першага прэзыдэнта.

Кожнаму вядомая значнасьць кампаніі, калі фармуецца адзін з цэнтральных органаў улады. Плян кіраўніцтва выканаўчай улады не прадугледжваў абраньня моцнага прадстаўнічага органу, у якім дэпутатамі былі б прадстаўнікі розных палітычных сілаў, чые погляды не адпавядалі поглядам кіраўніка дзяржавы. Таму выканаўчая ўлада зрабіла ўсё, што змагла, каб сарваць тыя выбары. Гэта паказалі вынікі: на 260 дэпутацкіх месцаў у траўні 1995 г. было абрана толькі 120 дэпутатаў. Вынікі рэфэрэндуму, які праходзіў адначасова з выбарамі, паказваюць, што актыўнасьць выбарнікаў была ня вельмі дрэнная — амаль 65 %. І гэта пры тым, што пытаньні рэфэрэндуму не былі вырашальнымі для Беларусі і яе жыхароў. Несумненна, што пры адпаведнай інфармацыйнай падтрымцы неабходная колькасьць дэпутатаў была б выбраная. Зьяўленьне Вярхоўнай Рады можна лічыць хутчэй недарэчнасьцю, чым заканамернасьцю: яна была выбраная насуперак дзеяньням выканаўчай улады. Чаго вартая заява кіраўніка дзяржавы аб тым, што ён ня пойдзе на выбары, таму што яны (дэпутаты) усё роўна падмануць!

Адсутнасьць неабходнай колькасьці дэпутатаў для скліканьня першага пасяджэньня Вярхоўнай Рады выклікала неабходнасьць працягу паўнамоцтваў Вярхоўнай Рады 12-га скліканьня. Пакуль новы склад Вярхоўнай Рады ня быў сфармаваны, краіна не магла існаваць без прадстаўнічага органу ўлады. Такім жа чынам не пакідаюць сваіх крэслаў міністры пасьля роспуску кабінэту, пакуль ня будзе сфармаваны новы склад ураду. Тым ня менш, былі зробленыя захады для прызнаньня нелегітымнасьці дванаццатай Вярхоўнай Рады. Але Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусі 11 кастрычніка 1995 г. пастанавіў, што паўнамоцтвы парлямэнту захоўваюцца да абраньня правамоцнага складу новай Вярхоўнай Рады. Аднак дзейнасьць Вярхоўнай Рады 12-га скліканьня была настолькі паралізаваная, што яшчэ ў верасьні на пасяджэньне не сабралося і 100 дэпутатаў.

Тым ня менш, 10 сьнежня 1995 г. былі прызначаныя паўторныя выбары ў тых акругах, дзе дэпутаты не былі абраныя ў траўні. Зь вялікай цяжкасьцю ўдалося сфармаваць парлямэнт у правамоцным складзе — 198 дэпутатаў. 9 студзеня 1996 г. адбылася першая сэсія Вярхоўнай Рады 13-га скліканьня. Але працягласьць яе дзейнасьці была невялікай. Дарэчы, гэта быў апошні дзяржаўны орган, сфармаваны шляхам выбараў і прызнаны эўрапейскімі міжнароднымі арганізацыямі і дзяржавамі.

Рэфэрэндум 24 лістапада 1996 г., на якім была прынятая новая рэдакцыя Канстытуцыі Беларусі, скончыў дзейнасьць Вярхоўнай Рады. Згодна з новай рэдакцыяй Канстытуцыі прадстаўнічым органам стаў нацыянальны сход Рэспублікі Беларусі, які складаецца зь дзьвюх палатаў — палаты прадстаўнікоў і рады рэспублікі.

„Удасканаленьне” выбарчага заканадащства и яго наступствы

Новая рэдакцыя Канстытуцыі зрабіла прэзыдэнцкую ўладу ў параўнаньні з прадстаўнічай абсалютнай.

Першая палата прадстаўнікоў была сфармаваная дзіўным спосабам. На яе першае пасяджэньне сабраліся 103 дэпутаты ліквідаванага парлямэнту і абвясьцілі сябе першай палатай прадстаўнікоў, што пацьвердзіў і прэзыдэнт. Ня дзіўна, што новы парлямэнт не атрымаў міжнароднага прызнаньня. Калі нават лічыць правамоцнасьць вынікаў праведзенага рэфэрэндуму, відавочна, што новы прадстаўнічы орган павінен быў фармавацца шляхам усенародных выбараў, а не пасяджэньнем часткі парлямэнтароў, выбраных у зусім іншы парлямэнт.

Але наперадзе былі новыя выбары (новая рэдакцыя Канстытуцыі фармальна ня зьнішчыла самога інстытуту парлямэнтарызму разам з выбарчай сыстэмай). Іншая справа, якое заканадаўства будзе рэгуляваць правядзеньне выбараў і рэфэрэндумаў. Прыняцьце амаль новай Канстытуцыі выклікала зьмяненьні і выбарчага заканадаўства, абумоўленыя ня толькі яго прывядзеньнем да адпаведнасьці ёй. Па-першае, як паказаў час, зьмяненьне заканадаўства ішло па шляху кадыфікацыі, у выніку чаго ў студзені 2000 г. зьявіўся Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусі. Па-другое, аналіз Выбарчага кодэксу паказвае, што ўлада імкнулася стварыць такія заканадаўчыя ўмовы, каб не дапусьціць магчымасьці апазыцыйным арганізацыям і палітыкам уплываць на ход выбараў ці рэфэрэндуму, а значыць — на іх вынікі.

Да прыняцьця Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі выбары ў Рады розных узроўняў, у тым ліку і Вярхоўную, выбары прэзыдэнта, рэфэрэндумы адбываліся паводле адпаведных асобных законаў. Калі ўлічыць, што некаторыя кампаніі, напрыклад выбары і рэфэрэндум, праводзіліся адначасова, то маглі ўзьнікаць і, відаць, узьнікалі пытаньні з часам пачатку галасаваньня, з фармаваньнем камісіяў і іх паўнамоцтвамі і г. д. Так, для розных кампаніяў існуюць аднолькавыя нормы, якія лягічна абазначыць адзіным разьдзелам заканадаўства. Але пры адначасовым правядзеньні выбараў і рэфэрэндуму апошні становіцца асноўным мерапрыемствам для выбарніка. Выбары ж адыходзяць на другі плян. Напрыклад, у Расеі адначасовае правядзеньне розных выбарчых кампаніяў, а таксама сумяшчэньне выбарчых кампаніяў з рэфэрэндумам забаронена. У гэтым выпадку не існуе адзначаных праблемаў.

Да таго ж Выбарчы кодэкс ня толькі ня ўносіць яснасьці ў разуменьне закону, а, наадварот, ускладняе работу з заканадаўствам. Зразумела, прафэсійныя юрысты так ці іначай з часам здолеюць разабрацца ў гэтым блытаным дакумэнце. Простаму ж чалавеку, які ня мае адпаведнай адукацыі, няма сэнсу нават разгортваць яго старонкі. Мяркуецца, што кандыдат на месца дэпутата павінен быць чалавекам адукаваным ці мець магчымасьць прыцягнуць да працы спэцыяліста.Так, гэта праблема ўдзельніка выбарчай кампаніі. Але акрамя кандытатаў у дэпутаты або прэзыдэнты ёсьць яшчэ шматлікая катэгорыя ўдзельнікаў выбараў — сябры камісіяў розных узроўняў.

Такім чынам, перавага Кодэксу ўва ўніфікацыі выбарчага заканадаўства зьнішчаецца яго складанасьцю. Значна важней, аднак, наколькі новае заканадаўства стварыла спрыяльныя ўмовы для ўсіх удзельнікаў выбарчага працэсу. Выбарчы кодэкс, як і Канстытуцыя Рэспублікі Беларусі, пацьвердзіў мажарытарную выбарчую сыстэму, нібыта толькі такі спосаб выбараў дае магчымасьць выбарніку ўплываць на працу дэпутата. Аднак на практыцы атрымліваецца з дакладнасьцю наадварот. Толькі той выбарнік, які аддае голас партыі, аддае яго за той ці іншы шлях разьвіцьця сваёй дзяржавы. Інакш адбываецца вяртаньне да перабудовачнага часу, калі існавала аднапартыйная сыстэма. Толькі ў часы Савецкага Саюзу партыя існавала фізычна, а ў Беларусі яе ролю сёньня грае прэзыдэнцкая вэртыкаль. Мажарытарная выбарчая сыстэма ў Беларусі прыніжае ролю наяўных партыяў у грамадзкім жыцьці, уводзіць людзям у галовы думку, што партыйныя лідэры і актывісты — людзі своекарысьлівыя, якіх цікавіць толькі ўласны дабрабыт.

Вынікі выбараў не залежаць цалкам ад заканадаўства. Нават пры такім ці падобным заканадаўстве можна правесьці адносна дэмакратычныя выбары, як гэта і здарылася на мяжы 1980-х — 1990-х гг. Калі ж улада ставіць за мэту не дапусьціць іншадумцаў да кіраваньня дзяржавай, вось тут закон, які гэтая ж улада і стварыла, становіцца яе галоўным інструмэнтам, што дае ўпэўненасьць у перамозе, прычым дзеля яе няма патрэбы значна парушаць закон. Гэта паказала практыка правядзеньня ўсіх кампаніяў, якія прайшлі пасьля прыняцьця Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі.

Кампания 2000 г.

Найперш зьвернем увагу на некаторыя палажэньні Выбарчага кодэксу Рэспублікі Беларусі, якія даюць падставы думаць, што ўлада не зацікаўленая праводзіць выбары ў адпаведнасьці з эўрапейскімі стандартамі.

Любая выбарчая кампанія пачынаецца для яе ўдзельнікаў з магчымасьці ўвайсьці зацікаўленым асобам у склад выбарчых камісіяў. Гэтая магчымасьць прадугледжваецца Кодэксам. Наколькі значны ўплыў аказваюць гэтыя асобы на ход выбарчай кампаніі, паказваюць статыстычныя дадзеныя аб складзе камісіяў. Напрыклад, у часе правядзеньня выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу 2-га скліканьня ў склад акруговых выбарчых камісіяў з агульнага ліку 1430 чалавек увайшло 135 прадстаўнікоў палітычных партыяў, альбо 9,4 %. Калі ўлічыць, што асноўнымі ўдзельнікамі выбарчай кампаніі павінны быць якраз палітычныя партыі, то згаданы адсотак не выглядаў значным. Хутчэй можна сказаць, што партыі не аказалі ўплыву на вынікі кампаніі ў частцы дзейнасьці акруговых камісіяў. Яшчэ меншы адсотак сяброў партыяў увайшоў у склад участковых выбарчых камісіяў — 1 %, альбо 713 чалавек з агульнай колькасьці 70 859 сяброў камісіяў.

Трэба яшчэ ўлічыць, сябры якіх партыяў (іх на час той выбарчай кампаніі было зарэгістравана дзевятнаццаць) увайшлі ў склад участковых камісіяў (табл. 1). У сувязі з гэтым цікавай уяўляецца наступная інфармацыя. Толькі адна палітычная партыя, якую можна лічыць больш-менш апазыцыйнай да ўлады, мела сваіх прадстаўнікоў у складзе акруговых выбарчых камісіяў. Гэта ПКБ, ад якой у акруговых камісіях прысутнічала 59 сяброў, што складае 4,13 % ад агульнай колькасьці сяброў акруговых камісіяў. Ня варта гаварыць аб уплыве гэтай партыі на выбарчы працэс, калі яе сяброў не хапіла нават па адным на кожную выбарчую камісію.

Найбольшае прадстаўніцтва традыцыйна мелі працоўныя калектывы (работнікі дзяржаўных прадпрыемстваў, а таксама настаўнікі і мэдыкі, на якіх улада мае просты ўплыў). На 110 акруговых камісіяў было 140 прадстаўнікоў улады, уключаючы прадстаўнікоў і абласных Радаў, і выканкамаў.

Яшчэ горшае палажэньне было з прадстаўніцтвам партыяў ува ўчастковых камісіях (табл. 2). У 2000 г. па 6694 участках для галасаваньня ў склад участковых выбарчых камісіяў увайшло толькі 713 сяброў партыяў. Гэта значыць, што па адным партыйным сябры камісіі было толькі ў 10,7 % камісіяў. А ад агульнай колькасьці сяброў участковых камісіяў сябры партыяў склалі зусім трошкі больш за 1 %.

Амаль усе партыі і грамадзкія аб’яднаньні, якія мелі прадстаўніцтва ўва ўчастковых выбарчых камісіях, былі ляяльныя да ўлады. Амаль палова сяброў камісіяў была дэлегаваная працоўнымі калектывамі, што яшчэ больш ставіць пад сумнеў незалежнасьць камісіяў.

Пры аналізе фармаваньня выбарчых камісіяў, а таксама і іншых этапаў выбарчых кампаніяў, якія будуць разглядацца далей у гэтым артыкуле, паўстае пытаньне: а ці магло быць інакш? Магчыма, зацікаўленыя асобы не знайшлі спосабаў палітычнай барацьбы за месца ўва ўладзе? Адказаць на гэтыя пытаньні дапаможа аналіз заканадаўства аб выбарах.

Артыкулам 35 Выбарчага кодэксу прадугледжана, што вылучаць сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў могуць партыі, іншыя грамадзкія аб’яднаньні, працоўныя калектывы, а таксама грамадзяне шляхам падачы заявы. Як бачым, усе слаі грамадзтва могуць узяць удзел у выбарчай кампаніі, уключаючы і ўдзел у працы выбарчых камісіяў. Але зьвернем увагу на артыкул 34 Кодэксу. Аказваецца, акруговыя камісіі для выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў ствараюцца на пасяджэньнях прэзыдыюмаў абласных, Менскай гарадзкой рады дэпутатаў і абласных, Менскага гарадзкога выканаўчых камітэтаў, а ўчастковыя камісіі — наогул рашэньнямі раённых, гарадзкіх выканаўчых камітэтаў, а ў гарадох з раённым дзяленьнем — раённымі адміністрацыямі. Па сутнасьці, ніякага рэглямэнту правядзеньня гэтых пасяджэньняў няма. Таму ўдзельнікі такіх пасяджэньняў не абмежаваныя ў сваіх рашэньнях. Да таго ж у арганізатараў сумесных пасяджэньняў Радаў і выканкамаў няма абавязку запрашаць зацікаўленых асобаў, больш за тое, калі хто захоча трапіць на пасяджэньне, можа ня быць дапушчаны, таму што заканадаўства не прадугледжвае гэтага. Няма сэнсу гаварыць, якое рашэньне прымае выканкам сумесна з Радай, якая, па сутнасьці, ёсьць прадстаўнічы прыдатак выканаўчай улады.

Асаблівую ўвагу варта зьвярнуць на працэс фармаваньня ўчастковых выбарчых камісіяў. Ува ўмовах, калі ў дзяржаве існуе выканаўчая вэртыкаль, а ніжэйшыя выканаўчыя органы (раённыя, гарадзкія выканаўчыя камітэты, раённыя адміністрацыі ў гарадох) абсалютна падначаленыя вышэйшым выканаўчым органам, гэтыя органы прымаюць рашэньне, якое поўнасьцю адпавядае палітыцы дзейнай улады. А менавіта яны фармуюць сямідзесяцітысячны склад участковых камісіяў, які выконвае правядзеньне галасаваньня і падлік галасоў.

Дылема для апазыцыи: ад перамоващ да Байкоту-2000

Перад выбарамі ў палату прадстаўнікоў 2000 г. апазыцыя апынулася ў патавай сытуацыі. З аднаго боку, Лукашэнка сам пасьлядоўна выціскаў яе зь „першага” ў „трэці” сэктар. Зь іншага боку, і сама апазыцыя зрабіла стаўку на адыход ад удзелу ў фармальных палітычных працэсах, спансараваных уладамі. Існаваньне па-за межамі сыстэмнай палітыкі прывяло яе да стварэньня сваіх паралельных інстытутаў (Вярхоўная Рада 13-га скліканьня, „паралельны ўрад” у форме Нацыянальнага выканаўчага камітэту і „паралельная” цэнтральная выбарчая камісія на чале зь Віктарам Ганчаром), палітычных працэсаў („альтэрнатыўныя” прэзыдэнцкія выбары 1999 г.), мэдыяў, нават сваіх сьвятаў, мастацтва, музыкі і культуры.

Але няўдача паралельных прэзыдэнцкіх выбараў 1999 г. і немінучы надыход выбараў у лукашэнкаўскі парлямэнт ставілі перад апазыцыяй пытаньне: што далей? Далейшае існаваньне ў палітычным андэграўндзе было ўсё меней эфэктыўным. Спроба абраць паралельнага прэзыдэнта скончылася хіба што чарговым скандалам унутры апазыцыі. Стаўка на Вярхоўную Раду 13-га скліканьня як носьбіта легітымных прэтэнзіяў апазыцыі на ўладу (і сродак дэлегітымізацыі Лукашэнкі) не апраўдвала сябе. Напаўлегітымны падпольны парлямэнт ня меў рычагоў уплыву на палітычную сытуацыю ўнутры Беларусі, што паступова зьмяншала яго ўплыў і на міжнароднай арэне.

Здавалася б, выхад з сытуацыі прапанавалі міжнародныя актары (перш за ўсё АБСЭ і Злучаныя Штаты), якія актыўна лабіявалі пачатак перамоваў паміж уладай і апазыцыяй аб зьмене выбарчага заканадаўства і лібэралізацыі палітычнага клімату. Спроба арганізацыі перамоваў цягнулася часам 1999 — пачатку 2000 гг. На некаторых адрэзках здавалася, што працэс меў пэўную пэрспэктыву. Так, у верасьні 1999 г. улады і апазыцыя дамовіліся аб стварэньні дзьвюх рабочых групаў па падрыхтоўцы прапановаў да зьмены выбарчага заканадаўства і доступу апазыцыі да СМІ. Але хуткім часам высьветлілася, што на сапраўднае паляпшэньне палітычнага клімату разьлічваць не даводзіцца. Выбарчы кодэкс быў прыняты ў лютым 2000 г. без заўваг апазыцыі. Яна вылучыла ў адказ чатыры ўмовы свайго ўдзелу ў парлямэнцкіх выбарах (доступ да СМІ, прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях, спыненьне палітычных рэпрэсіяў і пашырэньне паўнамоцтваў парлямэнту) і апынулася ў замкнёным коле: каб дамагчыся вольных выбараў, ёй трэба было набрацца сілы, але набрацца сілы без удзелу ў сыстэмнай палітыцы не было як. Было таксама няясна, што мелася падштурхнуць Лукашэнку да прыняцьця ўмоваў апазыцыі.

Такая пазыцыя дэмсілаў была праінтэрпрэтаваная ўладамі і падкантрольнымі СМІ як доказ іх нягнуткасьці і экстрэмізму. Замест „радыкальнай” апазыцыі ўлады інсьпіравалі ўзьнікненьне „канструктыўнай” апазыцыі, што сабралася ў ліпені 2000 г. у прэзыдэнцкіх пакоях на „дыялёг грамадзка палітычных сілаў”. Дыялёг выліўся ў маналёг аднаго вядомага актора і не запомніўся нічым істотным, акрамя шальмаваньня яго палітычных апанэнтаў.

Пытаньне „што рабіць далей?” паўстала зноў. Ці ўдзельнічаць у выбарах, вынік якіх быў прадказальны, ці адмовіцца, забясьпечыўшы ўладзе „чыстую” перамогу? Так пытаньне стаяла далёка не для ўсіх. Большая частка апазыцыі, на чале з Каардынацыйнай радай дэмакратычных сілаў (парасонная арганізацыя, што ўтварылася ў 1999 г. для каардынацыі дзеяньняў апазыцыі), партыямі БНФ і АГП, абвясьціла байкот. Не падпарадкаваліся байкоту Партыя камуністаў беларуская Сяргея Калякіна, Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя („Народная грамада”) Міколы Статкевіча, моладзевая арганізацыя „Грамадзянскі форум”, якая тым самым пазбавілася статусу моладзевага крыла АГП, а таксама шэраг вядомых палітыкаў — Міхаіл Чыгір, Генадзь Грушавы, Гары Паганяйла і інш.

Як вынік, выбары 2000 г. падзяліліся на два розныя працэсы. Адзін, фармальны, — самі выбары, чый вынік паступова страціў сэнс (прынцыповай розьніцы паміж тым, ці будзе прадстаўляць Лукашэнку ў палаце былы старшыня калгасу ці вэртыкальнік, сапраўды не існавала). Другі — значна больш калярытны, але наўрад ці больш сэнсоўны, — няспынныя на працягу ўсёй кампаніі ўзаемныя атакі і абвінавачаньні з боку „байкатыстаў” і „псэўдадэмакратаў”. Першыя абвінавачвалі другіх у здрадзе ці, як мінімум, палітычнай нізкавокасьці, другія — у палітычнай баязьлівасьці і нежаданьні вылезьці з „рэзэрвацыі”. Рацыю часткова мелі і тыя і другія.

З аднаго боку, удзел „незалежных” дэмакратаў і прадстаўнікоў партыяў Статкевіча і Калякіна пацярпеў няўдачу ўжо на стадыі рэгістрацыі, на якой былі адсеяныя амаль усе патэнцыйна моцныя альтэрнатыўныя кандыдаты (Алег Воўчак, Генадзь Грушавы, Гары Паганяйла і г. д.). Усяго дакумэнты на рэгістрацыю падалі 769 вылучэнцаў. Адмову атрымалі 218. Зь іх 146 абскардзілі адмовы. ЦВК прызнаў рацыю толькі 23 кандыдатаў. Уладзе насамрэч былі не патрэбныя ані легітымныя выбары, ані кішэнныя дэмакраты. Самі партыйныя лідэры, аднак, былі зарэгістраваныя: для іх на выбарах быў загатаваны паказальны разгром.

Зь іншага боку, байкот як кампанія дэлегітымізацыі ўлады таксама пацярпеў няўдачу. Па-першае, легітымнасьць выбараў адзначаецца іх адпаведнасьцю дэмакратычным стандартам, а ня складам удзельнікаў (а значыць, паколькі рэжым прадэманстраваў выключную няздольнасьць да захаваньня нават нейкай уявы празрыстасьці і справядлівасьці выбарчага працэсу, удзел апазыцыі зусім не пагражаў наданьнем выбарам вонкавай легітымнасьці). Па-другое, байкот практычна дэмабілізаваў дэмакратычны электарат і пакінуў тых, што ня вызначыліся, без альтэрнатывы існай уладзе. Гэта відаць з табл. 3: сярод тых, хто не пайшоў на выбары ў палату, пераважалі праціўнікі Лукашэнкі, а сярод удзельнікаў выбараў — яго прыхільнікі. Байкот спрацаваў на карысьць дыктатара такім жа чынам, як і ў Сэрбіі. Сама колькасьць удзельнікаў выбараў, згодна зь незалежнымі апытаньнямі, значна перавысіла 50 %, так што лік 45 %, які быццам бы сьведчыў аб байкоце, быў выведзены з вынікаў галасаваньня ў Менску (пра гэта гавораць і вынікі незалежнага назіраньня ў іншых гарадох, якія адрозьніваюцца ад афіцыйных толькі на пару, а не на сямнаццаць адсоткаў). Хоць нават афіцыйныя зьвесткі (колькасьць выбарнікаў магла быць падкарочаная падчас галасаваньня) сьведчылі, што выбары не адбыліся ў 39 акругах, пра посьпех байкоту цяжка меркаваць. Гэта былі гарадзкія акругі, дзе пераважалі апанэнты Лукашэнкі.

Вынікі выбараў у палату прадстаўнікоў 2000 г.

Галоўны вынік быў вядомы задоўга да самой кампаніі. Афіцыйныя дадзеныя выклікалі цікавасьць хіба што аматараў статыстыкі. Выбары адбыліся (можна спрачацца колькі заўгодна, у якой колькасьці акругаў, — але відавочна, што байкот не спрацаваў). Улада атрымала перамогу „паводле азначэньня” (зь ёй мала хто і спрачаўся). Удзел ляяльных палітычных партыяў стварыў пэўную ілюзію палітычнага плюралізму (табл. 4). Абраньне двух колішніх апазыцыянэраў Вольгі Абрамавай і Ўладзімера Навасяда („псэўдадэмакратаў”, паводле азначэньня прыхільнікаў байкоту) дадало працэдуры нейкай вонкавай прыстойнасьці. Запрошаныя ўладамі міжнародныя назіральнікі абвясьцілі выбары „прыкладам дэмакратыі і высокай палітычнай культуры”. Міжнародныя арганізацыі не прызналі выбары свабоднымі і справядлівымі.

Аднак з пэрспэктывы часу (асабліва параўноўваючы з выбарамі 2004 г.) можна заўважыць і пэўныя адметнасьці вынікаў 2000 г. Па-першае, выбары прайшлі ў два зьмястоўныя туры (у першым быў абраны толькі 41 дэпутат з 110). Па-другое, у багатай колькасьці акругаў прысутнічала канкурэнцыя кандыдатаў ад улады. На гульні ў дэмакратыю з боку ляялістаў прэзыдэнцкая вэртыкаль глядзела збольшага лагодна (былі і выняткі: калі ў бабруйскай акрузе лукашэнкаўскі паплечнік Аляксандар Шпілеўскі, будучы старшыня Мытнага камітэту, катастрафічна прайграваў, яго канкурэнту прапанавалі сысьці з дыстанцыі ў абмен на месца ў радзе рэспублікі, куды ён быў празь некалькі тыдняў абраны). Гэта спрыяла „ўнутрырэжымнаму плюралізму”. Пэўныя кампаніі, як, напрыклад, сутыкненьне двух бізнэсмэнаў (Аляксея Ваганава і Юр’я Данькова) у Паўднёва-Заходняй акрузе Менску, калі і ня мелі ніякага палітычнага зьместу, былі проста забаўнымі. Нарэшце, паводле кампазыцыі палата № 2 выразна адрозьнівалася і ад прызначанай папярэдніцы, і ад абранай у іншым кантэксьце наступніцы. У парлямэнт прайшло дванаццаць прадпрымальнікаў. Самае галоўнае, у ім цягам часу сфармавалася апазыцыйная фракцыя — група „Рэспубліка”. Заўважым, усе яе прадстаўнікі, уключаючы самых дэмакратычна настроеных — бізнэсмэна Сяргея Скрабца, бізнэсмэна, колішняга спартоўца Ўладзімера Парфяновіча і генэрала Валер’я Фралова, — ішлі ў парлямэнт як прадстаўнікі ўлады. Такім чынам, нават мінімальная імітацыя дэмакратыі з боку ўлады, што абмежавалася ўнутрырэжымным плюралізмам, прывяла да ўзьнікненьня ў парлямэнце апазыцыі. У гэтым палата № 2 у нечым працягнула традыцыі Вярхоўных Радаў 12-га і 13-га скліканьня, а ня першай палаты.

Безумоўна, гэтая акалічнасьць не мяняла статусу палаты прадстаўнікоў як кішэннага парлямэнту. Фармальна да кастрычніка 2004 г. у Беларусі была сыстэмная апазыцыя, але яе ўплыў на прыняцьце рашэньняў быў такім жа нулявым, як і ў апазыцыі пазасыстэмнай. І ўсё ж — маючы на ўвазе гэтае нечаканае ўзьнікненьне парлямэнцкай апазыцыі — ці былі выбары 2000 г. сапраўды безнадзейнымі? Ці сапраўды яны не давалі апазыцыі ніякіх магчымасьцяў? Ці быў гэта толькі і выключна фарс? Відаць, усё было трошкі інакш. Магчыма, і выбары, і палата № 2 усё ж давалі нейкія, хутчэй агітацыйныя, прапагандысцкія магчымасьці для апазыцыі. Можа, прыняўшы на ўзбраеньне тактыку апазыцыі БНФ 1989 г. пры выбарах народных дэпутатаў СССР (калі прадстаўнікоў БНФ не зарэгістравалі, БНФ пайшоў на падтрымку больш прымальных нэўтральных кандыдатаў), апазыцыя і магла б пашырыць прысутнасьць патэнцыйна апазыцыйных кандыдатаў, якія ў 2004 г. маглі б утварыць колькасна і якасна іншую сілу. Але такія крокі патрабуюць іншага падыходу да апазыцыйнай дзейнасьці — нестандартнага мысьленьня, здольнасьці да асымэтрычных захадаў, наяўнасьці доўгатэрміновай стратэгіі альбо хаця б спробаў мець яе і шмат чаго іншага.

Высновы

Прайшло дзесяць гадоў з моманту выбараў першага прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі, першых выбараў незалежнай Беларусі. За дзесяцігадовы пэрыяд Беларусь перажыла тры з паловай выбарчыя кампаніі па выбарах дэпутатаў парлямэнту — галоўнага органу прадстаўнічай улады. Здавалася б, павінны ўжо складвацца нейкія традыцыі, павінны складвацца і разьвівацца ўмовы для разьвіцьця дэмакратычных інстытутаў, у тым ліку і інстытуту выбараў. Улічваючы больш раньнія пэрыяды сацыяльна-палітычнага разьвіцьця дзяржавы — галоснасьць, перабудову, выбары першага парлямэнту з пачатку перабудовы, набыцьцё незалежнасьці, — гэта значны тэрмін для таго, каб стварыліся ўмовы для разьвіцьця выбарчага працэсу ў бок дэмакратызацыі, у тым ліку ў справе разьвіцьця заканадаўчай базы.

На сёньняшні дзень мы маем выбарчае заканадаўства, якое было створана без уліку ўсіх дэмакратычных нормаў. Замест дэмакратызацыі адбываецца адваротны працэс: выбарчы працэс усё больш набывае формы даперабудовачнага пэрыяду. У выніку ад палітычнай барацьбы ўсё больш адсякаюцца тыя палітычныя арганізацыі, сутнасьць якіх, у прыватнасьці, і палягае ў тым, каб змагацца за месца ўва ўладзе, — партыі. Парлямэнт усё больш набывае непалітычны характар і ператвараецца ў прыдатак улады выканаўчай, што робіць прадстаўнічую ўладу непатрэбнай у палітычнай структуры дзяржавы. Рашэньні парлямэнту практычна стоадсоткава ўзгадняюцца з прэзыдэнцкай уладай і, у выпадку згоды апошняй, прымаюцца амаль аднагалосна. І рэч ня толькі ў складзе парлямэнту, але і ў яго паўнамоцтвах. Тым ня менш, як паказвае практыка і беларускага палітычнага жыцьця, і практыка іншых краінаў, нават той парлямэнт, які мае абмежаваныя функцыі і паўнамоцтвы, але які складаецца з апазыцыйных дэпутатаў, здольны значна ўплываць на рэформы ў краіне.

Мы паспрабавалі прааналізаваць, наколькі можна выкарыстаць заканадаўчыя рамкі для барацьбы за ўладу, супраць цэнтралізацыі ўлады адным дзяржаўным інстытутам, а то і ў адных руках. Як паказалі дзьве апошнія выбарчыя кампаніі, закон не дае дзейсных інструмэнтаў у гэтай барацьбе. Прычыны могуць быць ня толькі ў заканадаўстве, але і ў здольнасьці апазыцыі знаходзіць слабыя месцы ў пабудаванай выбарчай сыстэме і абыходзіць тыя пасткі, якія расстаўленыя на шляху да дэпутацкага месца. Але трэба прызнаць якасьць заканадаўства аб выбарах, якое амаль не пакідае „неляяльным да ўлады” палітыкам шанцаў прайсьці празь іх.

Калі такія шанцы могуць узьнікнуць у сучаснай Беларусі? Гэта асобная тэма. Вынікі апошніх выбараў паказваюць: такіх шанцаў няма. А пры цяперашняй цэнтралізацыі дзяржаўнай улады, пры вострым нежаданьні дзяліцца ўладай з апанэнтамі і магчымасьці не дзяліцца ўладай на такія нечаканасьці, як аслабленьне рэжыму адсеву нежаданых кандыдатаў, у бліжэйшы час спадзявацца не выпадае.

Палітычны кантэкст напярэдадні парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму

Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. як унутраная, так і вонкавая палітыка адміністрацыі Лукашэнкі была падпарадкаваная мэце стварэньня спрыяльных умоваў для правядзеньня рэфэрэндуму аб „трэцім тэрміне”.

Найбольшых посьпехаў бок Лукашэнкі дасягнуў на „ўнутрыпалітычным фронце”. Была ліквідавана магчымасьць выступленьня на баку апанэнтаў рэжыму лідэраў дырэктарскага корпусу, усталяваны кантроль над ФПБ і галіновымі прафсаюзнымі аб’яднаньнямі. Ува ўмовах эканамічнага росту адсутнічала пагроза антырэжымных выступленьняў рабочых. Была праведзена „зачыстка” трэцяга сэктару.

На фоне слабасьці палітычных пазыцыяў апанэнтаў рэжым дасягнуў надзвычайна высокай ступені мабілізацыі рэсурсаў дзяржаўнага апарату. З аднаго боку, для гэтага была выкарыстаная „пуга” (узначаленыя генпракурорам Шэйманам камісіі праверылі дзеяздольнасьць органаў МУС, выканаўчай вэртыкалі, Рада бясьпекі выступіла з інспэкцыяй дзейнасьці КДБ), з другога — „пернік” (была працягнутая палітыка прыярытэтнага фінансаваньня „выканаўчай вэртыкалі”, сілавых структураў, органаў судовай улады). У выніку намаганьняў улады ўзімку 2002/03 г. унутры краіны адсутнічалі фактары, якія б перашкаджалі Лукашэнку абвесьціць правядзеньне рэфэрэндуму 3 сакавіка 2003 г., „з мэтай эканоміі дзяржаўных сродкаў” сумясьціўшы рэфэрэндум з выбарамі ў мясцовыя Рады.

Але замежнапалітычная сытуацыя ў той час не спрыяла рэалізацыі плянаў Лукашэнкі. Адмова прадаць зьвязаным з Крамлём расейскім алігархам кантрольныя пакеты акцыяў найбольш рэнтабэльных беларускіх прадпрыемстваў мела вынікам „інтэграцыйныя” прапановы У. Пуціна і катэгарычныя заявы шэрагу расейскіх палітыкаў аб тым, што Масква не падтрымае „трэці тэрмін” Лукашэнкі.

Пры існаваньні пэрспэктывы аблогі заходнімі і ўсходнімі „ворагамі” было вельмі цяжка размаўляць аб стабільнасьці палітычнай кар’еры Лукашэнкі. Аднак захаваньне аб’ектыўных супярэчнасьцяў у адносінах Расеі з Захадам, складаны характар рэфармаваньня расейскага грамадзтва — усё гэта сьведчыла, што пагроза міжнароднай ізаляцыі мае кароткачасовы характар, у бліжэйшай пэрспэктыве Расея павінна даць „зялёнае сьвятло” руху да „трэцяга тэрміну”. Чакаючы свайго часу, Лукашэнка працягнуў палітыку, накіраваную на аслабленьне палітычных пазыцыяў сваіх апанэнтаў у Беларусі і канфрантацыю з Захадам, што падтрымлівае беларускіх дэмакратаў. Пры гэтым ён быў гатовы супрацьстаяць спробам Крамля ўзмацніць расейскі ўплыў у Беларусі і зрабіць натурыстага беларускага саюзьніка марыянэткай, паслухмянай волі Масквы.

Цьвёрдая рашучасьць

У пачатку сакавіка 2003 г. адбыліся падзеі, якія істотна павялічвалі значэньне існага ў Беларусі рэжыму як стратэгічнага саюзьніка Расеі. Замежныя мэдыі паведамілі аб тым, што ў ходзе амэрыкана-польскіх перамоваў абмяркоўваецца магчымасьць перадысьлякацыі на базы на тэрыторыі Польшчы значнай часткі амэрыканскіх войскаў, разьмешчаных на тэрыторыі Нямеччыны. Асаблівае значэньне мела інфармацыя аб плянах стварэньня базаў ваенна-паветраных сілаў ЗША недалёка ад беларуска-польскай мяжы — каля гарадоў Мінск-Мазавецкі і Бяла-Падляска (апошні — за 35 км ад беларускай мяжы). Рэальная магчымасьць разгортваньня базаў NATO на тэрыторыі новых чальцоў альянсу — у Польшчы і Вугоршчыне — выклікала выбух абурэньня расейскага кіраўніцтва.

Рэзананс павялічваўся тым, што вялікую турботу афіцыйнай Масквы выклікаў факт разгортваньня базаў NATO на поўдні СНД: у Грузіі, Узбэкістане, Кыргыстане, будаўніцтва базаў у Азэрбайджане. Кіраўніцтва Грузіі заяўляла аб уступленьні краіны ў NATO як стратэгічнай мэце. Разьвіцьцё вайсковага супрацоўніцтва ЗША і іншых краінаў альянсу з цэнтральнаазіяцкімі і закаўкаскімі краінамі СНД суправаджалася інтэнсіўным разьвіцьцём эканамічнага супрацоўніцтва, што ў выніку азначала пашырэньне сфэры ўплыву ЗША і іх партнэраў.

Гэтыя крокі NATO азначалі, што тыя працэсы, якія наглядаліся ў Цэнтральнай Азіі і Закаўказьзі, у недалёкай пэрспэктыве будуць адбывацца і каля заходніх межаў Расеі. Як красамоўная характарыстыка разьвіцьця цэнтрабежных працэсаў на абшарах СНД прагучала заява Зьбігнева Бжазінскага аб тым, што да 2017 г. Украіна і Беларусь могуць стаць чальцамі NATO.

Палітычную эліту і грамадзкую думку Расеі вельмі хвалявала ня толькі аслабленьне пазыцыяў у бліжэйшым замежжы, але і яўная няздольнасьць абараніць расейскія інтарэсы ў т. зв. далёкім замежжы. У пачатку сакавіка 2003 г. з дня на дзень чакаўся ўдар па рэжыме Хусэйна. Гэта азначала, што ў вельмі хуткай пэрспэктыве расейскія кампаніі згубяць магчымасьць зарабіць 10 млрд USD за ўдзел у будаўніцтве эканамічных аб’ектаў у Іраку і яшчэ 40 млрд USD — суму, у якую ацэньваліся абмяркоўваныя з Хусэйнам эканамічныя праекты.

У Лукашэнкі зьяўляліся моцныя вагары ўплыву на пазыцыю Крамля ў „беларускім пытаньні”. Ён мог быць упэўнены, што гульня на супярэчнасьцях паміж Расеяй і Захадам рана ці позна прынясе свае вынікі.

4 сакавіка афіцыйны Менск дэманстрацыйна прыняў дэлегацыю, узначаленую мэрам Багдаду Аднанам Хамэдам. У той жа час безвынікова скончыліся чарговыя перамовы па супольнай валюце. Менск і Масква зноў ня здолелі дамовіцца аб адзіным эмісійным цэнтры. (Беларуская дэлегацыя на перамовах катэгарычна настойвала на тым, каб у структуру эмісійнага цэнтру быў уключаны Нацыянальны банк РБ.) Тым самым расейскаму кіраўніцтву было дадзена зразумець: у абмен на аказаньне Расеі замежнапалітычнай падтрымкі беларускі саюзьнік разьлічвае на вельмі істотныя саступкі зь яе боку. Бясконцая гульня ў аб’яднаньне грашовых сыстэмаў дазваляла афіцыйнаму Менску, нягледзячы на напал жарсьцяў у адносінах з Расеяй, мець зручную падставу для таго, каб пры неабходнасьці пасадзіць расейскіх партнэраў за стол перамоваў з мэтай абмеркаваньня розных, у тым ліку і вырашальных, пытаньняў.

Адлігі ў адносінах з усходнім суседам трэба было пачакаць. Масква вуснамі пасла Расеі ў Беларусі нагадала Лукашэнку, што яна жадае атрымаць у абмен цяпер ужо на падтрымку „трэцяга тэрміну”. 8 сакавіка Аляксандар Блахін адзначыў, што беларускі ўрад цягне з прыватызацыяй прадпрыемстваў і завышае цану кантрольных пакетаў акцыяў.

22 сакавіка Міхаіл Хвастоў, які на даручэньне Лукашэнкі адыгрываў ролю актыўнага ўдзельніка халоднай вайны з Захадам, быў прызначаны паслом у ЗША. Гэтае кадравае рашэньне было заклікана прадэманстраваць Захаду, што нармалізацыя адносінаў з афіцыйным Менскам магчымая толькі пры ўмове аднабаковых крокаў насустрач Лукашэнку. Хвастова на пасадзе міністра замежных справаў замяніў Сяргей Мартынаў, былы пасол у Бэльгіі, сталы прадстаўнік Беларусі пры эўрапейскай супольнасьці і NATO.

На фоне складанай сытуацыі ў адносінах з Расеяй Лукашэнка атрымліваў добрыя зьвесткі з „унутрыпалітычнага фронту”. У шэрагах актыўных супраціўнікаў рэжыму ў сакавіку адбыўся чарговы раскол. У выніку разьвіцьця канфліктнай сытуацыі ў складзе БНФ ад партыі адкалолася група Паўла Севярынца „Малады фронт”. Як знак часу людзі ўспрымалі словы Васіля Быкава, адрасаваныя Першаму ўсебеларускаму сходу інтэлігенцыі (адбыўся ў Менску 16 красавіка): „Што рабіць? Мяняць кіраўніцтва. На якое? Ці не адбудзецца так, што на месца кепскага старога прыйдзе яшчэ больш кепскае новае?”

Для таго каб мець магчымасьць выкарыстаць слабасьць апанэнтаў, трэба было падтрымліваць высокую ступень гатоўнасьці „вэртыкалі” выконваць загады зьверху. Была працягнута барацьба з карупцыяй. АБЭЗ МУС атрымаў загад Лукашэнкі праверыць чысьціню шэрагаў „вэртыкалі”. У выніку праверкі ў красавіку былі ўзбуджаныя крымінальныя справы ў адносінах да старшыні Драгічынскага райвыканкаму Сяргея Мамацюка, намесьніка старшыні Крупскага райвыканкаму Ўладзімера Ганчара і шэрагу чыноўнікаў Смалявіцкага райвыканкаму. Новы віток антыкарупцыйнай кампаніі стаў каталізатарам закуліснай барацьбы за ўплыў, магчымасьць прасоўваць „сваіх людзей” паміж найбліжэйшымі паплечнікамі Лукашэнкі. Генпракурор Віктар Шэйман разгарнуў наступ на пазыцыі галоўнага канкурэнта па сілавым кантролі над бюракратыяй і дырэктарскім корпусам — свайго былога вылучэнца старшыні КДК Анатоля Тозіка. 10 красавіка на нарадзе ў Лукашэнкі Шэйман адзначыў „адсутнасьць належнага кантролю за выкананьнем заканадаўства” з боку старшыні КДК. Генпракурор абвінаваціў ДФР КДК у адсутнасьці сур’ёзных вынікаў дзейнасьці.

Мэта была дасягнутая. Лукашэнка патрабаваў узмацненьня пракурорскага нагляду над КДК. Згодна зь яго загадам, у структуры пракуратуры было створанае ўпраўленьне па надглядзе за захаваньнем законнасьці ў падразьдзяленьнях КДК. Што было ня менш істотна, Шэйман замацаваў за сваім ведамствам выключнае права расьсьледаваць крымінальныя справы, зьвязаныя з службовымі злачынствамі. Такім чынам Шэйман замацаваў статус найбольш уплывовай фігуры ў атачэньні Лукашэнкі.

Прысутнасьць Шэймана сярод першых пэрсон беларускай палітыкі сьведчыла аб адсутнасьці зьменаў у палітычным курсе. У пачатку траўня 2003 г. МЗС Беларусі ў сувязі з разглядам у Кангрэсе ЗША „Акту ў падтрымку дэмакратыі ў Беларусі” абвінаваціў Злучаныя Штаты ў намеры „аказаць ціск на Беларусь за яе незалежную ўнутраную і вонкавую палітыку”. Патрабаваньне расьсьледаваньня справаў зьніклых апанэнтаў рэжыму, у сувязі з чым прагучала прозьвішча бліжэйшага хаўрусьніка Лукашэнкі, было названае афіцыйным Менскам „маніпуляваньнем праваахоўнай тэматыкай”.

Працягваючы халодную вайну з Захадам, бок Лукашэнкі зрабіў рашучы крок, дэманструючы нежаданьне ісьці на саступкі ў адносінах з Расеяй. Напярэдадні прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г., падчас абмеркаваньня ўмоваў прызнаньня расейскім бокам „элегантнай перамогі прэзыдэнта Беларусі”, афіцыйная Масква вуснамі прэм’ер-міністра Міхаіла Касьянава выказвала вялікую зацікаўленасьць у набыцьці расейскімі нафтавымі кампаніямі кантрольных пакетаў акцыяў беларускіх нафтаперапрацоўчых прадпрыемстваў: адзін з найбуйнейшых экспартэраў „чорнага золата” ў сьвеце, Расея адчувала востры недахоп магутнасьцяў перапрацоўкі нафты. У траўні 2003 г. стала вядома, што расейскія нафтавыя кампаніі адмовіліся ад удзелу ў конкурсе па продажы акцыяў ААТ „Нафтан”, „Палімір”, „ГроднаАзот”, „Гроднахімвалакно”. Нафтавым „баронам” было прапанавана набыць каля 43 % акцыяў гэтых прадпрыемстваў. Пры гэтым міністар эканомікі Беларусі Андрэй Кабякоў адзначыў, што кантрольныя пакеты акцыяў застануцца ўва ўласнасьці беларускай дзяржавы.

Сутыкненьне інтарэсаў у пытаньні прыватызацыі беларускіх нафтаперапрацоўчых прадпрыемстваў стала першай прыкметай сканчэньня пэрыяду нармалізацыі беларуска-расейскіх адносінаў (у пэрыяд з чэрвеня і да першай паловы лістапада 2002 г. бакі „высьвятлялі адносіны” ў сувязі з прапановамі Пуціна аб уваходжаньні Беларусі ў склад Расейскай Фэдэрацыі).

Актуалізацыя за мяжой праблемы зьнікненьня палітычных апанэнтаў Лукашэнкі мела наступствы для вызначэньня характару палітычнага дыскурсу ў Беларусі. 7 траўня на прэс-канфэрэнцыі дэпутацкай групы „Рэспубліка” Валеры Фралоў заявіў аб стварэньні грамадзкай камісіі для расьсьледаваньня зьнікненьняў (у яе склад увайшлі Валеры Фралоў, Зінаіда Ганчар, праваабаронцы Алег Воўчак, Гары Паганяйла, былы палкоўнік спэцназу Ўладзімер Барадач, былы маёр міліцыі Ўладзімер Арэсаў). Падчас прэс-канфэрэнцыі адбылася прэзэнтацыя ўсебеларускага грамадзкага руху „За годнае жыцьцё”. Мэта руху (паводле В. Фралова) — „праз свабодныя і дэмакратычныя выбары зьмяніць палітычны і эканамічны курс краіны для забесьпячэньня годнага жыцьця грамадзянаў Беларусі”.

Пытаньне, сфармуляванае Васілём Быкавым, не было пачутае апазыцыяй. На шчыт апанэнтамі Лукашэнкі падымалася ўжо ня новая для электарату тэма зьнікненьняў. Апазыцыя зноў уваходзіла ў каляіну крытыкі Лукашэнкі без прапанаваньня альтэрнатывы існаму рэжыму. Без адказу на пытаньне „каго” і „што” выбіраць заклік да барацьбы за свабодныя і дэмакратычныя выбары быў асуджаны застацца непачутым.

Узьнікненьне новых апазыцыйных арганізацыяў ня так турбавала ўладу, як дзейнасьць ужо даўно наяўных. „Зачыстка” трэцяга сэктару была адным з кірункаў руху да „трэцяга тэрміну”. У траўні 2003 г. улады пачалі працэс ліквідацыі ГА „Грамадзянскія ініцыятывы”, якое мела афіцыйна зарэгістраваныя філіялы ў 14 з 21 раёнаў Гомельскай вобласьці.

Удар быў нанесены і па незалежнай прэсе. Пры канцы траўня 2003 г. „Белорусская деловая газета” атрымала тры папярэджаньні ад Міністэрства інфармацыі, а яе выхад быў прыпынены на тры месяцы. Зачыстка інфармацыйнага поля была расцэненая апанэнтамі рэжыму як прыкмета заплянаванага рэфэрэндуму.

Сутыкненьне вакол „Белтрансгазу”

Карныя акцыі ў адносінах да грамадзкіх арганізацыяў, незалежнай прэсы былі адзначаныя кіраўніцай спэцыяльнай рабочай групы ПА АБСЭ па Беларусі Утай Цапф, якая пры канцы траўня 2003 г. наведала Беларусь. „Жорсткая і гарачая дыскусія” (паводле словаў У. Цапф) афіцыйнага Менску з ПА АБСЭ ў прыватнасьці і з Захадам увогуле заставалася важнай умовай пасьпяховай гульні з Расеяй.

Лукашэнка меў чым шантажаваць Маскву. Пры канцы траўня Польшчу з афіцыйным візытам наведалі прэзыдэнт ЗША Джордж Буш і брытанскі прэм’ер Тоні Блэр. Працягваліся перамовы аб разьмяшчэньні базаў NATO на польскай тэрыторыі. У падтрымку гэтай ідэі на старонках часопісу „Wprost” выступілі вядомыя польскія палітыкі, сярод якіх экс-прэзыдэнт Лех Валэнса і былы прэм’ер Ян Кшыштаф Бялецкі (на старонках часопісу было адзначана, што разьмяшчэньне базаў дазволіць Польшчы стварыць 20 тыс. працоўных месцаў, прыцягнуць больш за 20 млрд USD інвэстыцыяў, атрымліваць штогод прыбытак з кожнай базы ў 150 млн USD).

Гэтую інфармацыйную хвалю ўлады выкарысталі для арганізацыі чарговай дэманстрацыі значэньня Беларусі як саюзьніка Расеі. 3 чэрвеня А. Лукашэнка наведаў 115-ю зэнітную ракетную брыгаду ВПС і СПА РБ і зрабіў шэраг гучных заяваў аб вонкавай палітыцы Беларусі. Заплянаваную перадысьлякацыю амэрыканскіх войскаў у Польшчу ён назваў „пагрозай нацыянальнай бясьпецы Беларусі” і „неразумным крокам”: „Яны моцна падстаўляюцца, разьмяшчаючы свае войскі ў зоне нашай дасягальнасьці. Гэтыя базы будуць узятыя ня толькі пад кантроль, але і пад прыцэл”. Важнае значэньне для разуменьня бачаньня сытуацыі Лукашэнкам мае яго выказваньне аб тым, што Расея ніколі ня ўступіць у нейкія геапалітычныя саюзы з ЗША і краінамі Заходняй Эўропы. „Для Масквы, як і раней, прыярытэтам нумар адзін ёсьць абарона зоны сваіх жыцьцёвых інтарэсаў, якая пашыраецца на ўсю постсавецкую прастору. Можна гуляць у эканоміцы, палітыцы, дыпляматыі. Што датычыцца бясьпекі, тут гуляць нельга. Расея разумее гэта”[1].

Добра ведаючы свае казыры, афіцыйны Менск дэманстраваў Крамлю моц сваіх пазыцыяў. Вельмі непрыемнай зьвесткай для расейскага боку стала прыняцьце Радай міністраў праграмы рэканструкцыі найбольш прывабнага для расейскага бізнэсу нафтаперапрацоўчага прадпрыемства — ААТ „Нафтан”. Было вырашана цягам 2004—2008 гг. мадэрнізаваць „Нафтан” пераважна за кошт уласных сродкаў. Пры гэтым падкрэсьлівалася, што кантрольны пакет „Нафтану” не падлягае продажу.

У той жа час афіцыйнай Маскве далі зразумець, што, калі яна ня будзе належным чынам ставіцца да беларускага саюзьніка, інвэстыцыі ў беларускую эканоміку прыйдуць з Захаду. Аўстрыйская фінансавая група „Reiffeisen” да 50 % акцыяў „Прыёрбанку”, што ў яе ўжо былі, дакупіла яшчэ 8,5 %.

Згодна з укладзеным 12 красавіка 2002 г. беларуска-расейскім пагадненьнем аб супрацоўніцтве ў газатранспартнай сфэры, афіцыйны Менск узяў на сябе абавязкі да 1 ліпеня 2003 г. стварыць на базе ААТ „Белтрансгаз” сумеснае прадпрыемства з „Газпромам”. Беларускі бок да апошняга часу цягнуў з прызначэньнем тэрміну перамоваў, на якіх павінен быў вырашыцца лёс гэтага стратэгічна важнага аб’екта для беларускай эканомікі. У Польшчы на адбытым 6 чэрвеня 2003 г. рэфэрэндуме было прынятае рашэньне аб уступленьні краіны ў ЭЗ. Але значна большае значэньне для пазыцыі беларускага боку мела іншая інфармацыя. 7 чэрвеня замежныя мэдыі паведамілі аб тым, што Польшча пацьвердзіла гатоўнасьць разьмясьціць на сваёй тэрыторыі кантынгенты войскаў ЗША і іншых краінаў NATO, а пры неабходнасьці — і элемэнты амэрыканскай сыстэмы СРА. Разгортваньне войскаў NATO на тэрыторыі новых чальцоў альянсу (Польшчы, Румыніі, Баўгарыі, краінаў Балтыі) прадугледжана распрацаваным пад кіраўніцтвам міністра абароны ЗША Дональда Рамсфэлда дакумэнтам „Усебаковы агляд становішча і пэрспэктываў разьвіцьця УС ЗША”. Наведаўшы Маскву, спэцыяльны дарадца генэральнага сакратара NATO ў пытаньнях Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы Крыс Данэлі даў зразумець, што Захад ня будзе браць пад увагу заклапочанасьць Крамля аб перадысьлякацыі войскаў альянсу.

11 чэрвеня 2003 г. беларуская дэлегацыя, узначаленая першым віцэ-прэм’ерам Сяргеем Сідорскім, правяла перамовы з кіраўніцтвам „Газпрому” ў Маскве. Расейскі бок прапанаваў стварыць сумеснае прадпрыемства на наступных умовах: 1) набыцьцё „Газпромам” кантрольнага пакету акцыяў ААТ „Белтрансгаз” за суму балянсавай вартасьці гэтага прадпрыемства (800 млн USD); 2) пастаўка Беларусі штогод 10,2 млрд м[3] газу за цану 5-га цанавога поясу Расеі.

У адказ беларуская дэлегацыя агучыла непрымальныя для Расеі ўмовы: 1) кантрольны пакет акцыяў застаецца ўва ўласнасьці беларускай дзяржавы; 2) „Газпром” поўнасьцю забясьпечвае патрэбы Беларусі ў стратэгічным для яе эканомікі паліве (у 2003 г. — 16,5 млрд м3, у 2004 г. — 19 млрд м3... у 2020 г. — 24 млрд м3) за цану 5-га цанавога поясу Расеі; 3) рынкавая цана „Белтрансгазу” складае 3,5 млрд USD; 4) „Газпром” у бліжэйшыя два гады інвэстуе ў разьвіцьцё газатранспартнай сыстэмы Беларусі 200 млн USD; 5) інвэстар фінансуе будаўніцтва Прыбускага і Васілевіцкага падземных газасховішчаў.

Працягваючы гульню ў аб’яднаньне грашовых сыстэмаў, афіцыйны Менск пачаў іншую — ужо на „газавым полі”. Беларускі бок ня мог ня ведаць, што найбольш „прымальная” для інвэстара з сфармуляваных умоваў (адносна ацэнкі пакету акцыяў „Белтрансгазу”) — абсалютна непад’ёмная для „Газпрому”. На той момант вонкавы доўг апошняга складаў больш за 14 млрд USD.

Падзеі на самым важным для Лукашэнкі — „замежнапалітычным” фронце ў першай палове чэрвеня адбываліся пры адпаведным яго плянам разьвіцьці падзеяў у самой Беларусі.

4 чэрвеня 2003 г. на грунце ГА „Хартыя’97” узьнік новы дэмакратычны рух „Свабодная Беларусь”. Падрыхтоўка апазыцыі да выбараў ізноў палягала ня столькі ў працы з электаратам, інфармацыйнай актыўнасьці, колькі ў стварэньні прэтэндэнтаў на лідэрства ў выглядзе разнастайных рухаў.

Улада плянамерна рыхтавалася да выбараў. 5 чэрвеня ПП НС прыняла папраўкі да заканадаўства аб правядзеньні масавых мерапрыемстваў (законы „Аб палітычных партыях” і „Аб грамадзкіх аб’яднаньнях” былі прыведзеныя ў адпаведнасьць з прэзыдэнцкім дэкрэтам ад 7 траўня 2001 г. „Аб некаторых захадах для ўдасканаленьня парадку правядзеньня сходаў, мітынгаў, вулічных шэсьцяў, дэманстрацыяў і пікетаваньняў у РБ”; закон аб сходах, мітынгах, вулічных шэсьцях, дэманстрацыях і пікетаваньні быў прыведзены ў адпаведнасьць з прэзыдэнцкім дэкрэтам ад 9 верасьня 1999 г. „Аб некаторых захадах для папярэджаньня надзвычайных здарэньняў пры правядзеньні масавых мерапрыемстваў”). Была значна ўзмоцненая жорсткасьць патрабаваньняў да правядзеньня масавых мерапрыемстваў і ўзмоцненая адказнасьць арганізатараў за захаваньне парадку. Папраўкі прадугледжвалі ліквідацыю без судовага папярэджаньня палітычных партыяў і грамадзкіх арганізацыяў „у выпадку незабесьпячэньня належнага парадку арганізацыі масавай акцыі і прычыненьня шкоды на суму 10 тысяч базавых велічыняў альбо істотнага парушэньня праваў і законных інтарэсаў грамадзянаў і грамадзтва”.

6 чэрвеня 2003 г. у Акадэміі кіраваньня пры прэзыдэнту РБ на даручэньне Лукашэнкі была створаная катэдра ідэалёгіі і палітычных навук. Яе мэтай была абвешчана падрыхтоўка спэцыялістаў у галіне ідэалягічнай працы. Лукашэнка даўно задумваўся аб тым, што задача „прамыўкі мазгоў”, фармаваньне „правільнага мысьленьня” грамадзянаў патрабуе рэгулярнай дзейнасьці адпаведных агітатараў. Актуалізацыя пытаньня аб „трэцім тэрміне” падштурхнула паскорыць іх падрыхтоўку.

Выканаўшы прэвэнтыўны ўдар супраць імаверных апанэнтаў у складзе эканамічнай эліты, улады праявілі і міласэрнасьць. 12 чэрвеня суд Цэнтральнага раёну Менску вызваліў зь зьняволеньня былога гендырэктара ЗАТ „Атлянт” 64-гадовага Леаніда Калугіна. Але знаходжаньне за турэмнымі кратамі былога гендырэктара МТЗ М. Лявонава па-ранейшаму надавала „справе дырэктараў” палітычнае адценьне.

18 чэрвеня Лукашэнка выступіў з чарговай заявай аб намеры запытаць „дазвол народу” на свой удзел у прэзыдэнцкіх выбарах 2006 г. Упэўнены ў тым, што „народ падтрымае”, ён працягваў зандаваць пазыцыю Расеі — ці „сасьпела” яна да кроку насустрач у гэтым пытаньні. Аднак Маскве быў патрэбны час, каб пераканацца ў поўнай немагчымасьці дабіцца ад афіцыйнага Менску саступак Крамлю і расейскаму буйному бізнэсу. 20 чэрвеня „Газпром” паўтарыў свае прапановы аб стварэньні СП. Кіраўніцтва кампаніі заявіла аб магчымасьці куплі кантрольнага пакету акцыяў ня больш за 1 млрд USD. 200 млн з гэтай сумы прыпадала на даўгі Беларусі за расейскі газ.

Прапановы „Газпрому” выклікалі абурэньне Лукашэнкі: „Ні за якія даўгі. Ні за які намінальны кошт акцыі „Белтрансгазу” прадавацца ня будуць. І ніякія кланы, ніякія жулікі нашы прадпрыемствы за бесцань ня возьмуць”[2].

24 чэрвеня беларускі ўрад паўтарыў свае прапановы аб стварэньні СП з „Газпромам”. Пры гэтым рынкавы кошт „Белтрансгазу” быў ацэнены ўжо ў 4,5—[5] млрд USD (адпаведна „Газпрому” для набыцьця мінарытарнага — менш за 50 % — пакету акцыяў ААТ „Белтрансгаз” трэба было заплаціць ня менш як 2,25—2,5 млрд USD).

Сутыкненьне Менску і Масквы пры канцы чэрвеня закранула і ідэалягічную сфэру. 25 чэрвеня 2003 г., у дзень пахаваньня Васіля Быкава, Рада міністраў выдала пастанову № 850, якая ў мэтах „аптымізацыі навучальнага працэсу” прадугледжвала цягам двух месяцаў ліквідацыю Нацыянальнага гуманітарнага ліцэю імя Я. Коласа. Ціск на беларускасьць адбываўся на фоне гаворак пра зьмест навучальнага курсу „Ідэалёгія беларускай дзяржавы”, які з новага навучальнага году павінен быў выкладацца ў ВНУ краіны. 27 чэрвеня, падчас сустрэчы з студэнтамі Калінінградзкага ўнівэрсытэту, У. Пуцін заявіў: „Адзіная дзяржаўная ідэалёгія — гэта прыкмета таталітарнай дзяржавы. У Расеі няма і ня будзе адзінай дзяржаўнай ідэалёгіі. У любой краіне, якая прэтэндуе на эфэктыўнае разьвіцьцё, павінна адбывацца барацьба меркаваньняў”3.

Прэзыдэнт Расеі ня мог ня ведаць аб „вынаходцы” Лукашэнкі. Рэакцыя ўлады на неразуменьне з боку Масквы зьявілася 28 чэрвеня, калі МУС пастанавіла выдаліць зь Беларусіжурналістаў расейскага тэлеканалу НТВ Паўла Селіна і Юр’я Арэхава.

30 чэрвеня беларускі бок заняў яшчэ больш жорсткую пазыцыю ў пытаньні прыватызацыі „Белтрансгазу”. Згодна з пастановай ураду № 882 былі сфармуляваныя новыя ўмовы стварэньня СП з „Газпромам”: 1) Беларусь захоўвае кантрольны пакет акцыяў; 2) „Газпром” забясьпечвае патрэбы Беларусі ў газе ў значна большым (у параўнаньні з раней прапанаванымі беларускім бокам аб’ёмамі) памеры (у 2003 г. — 18,5 млрд м3, у 2004 г. — 21,5 млрд м3, у 2005 г. — 25 млрд м3... у 2010 г. — 33 млрд м3) за цану 5-га цанавога поясу Расеі; 3) 100 % акцыяў „Белтрансгазу” ацэненыя ў 4,5—5 млрд USD; 4) „Газпром” павялічвае аб’ём пампаваньня газу праз тэрыторыю Беларусі да 100 млрд м3 (у 2003 г. праз тэрыторыю Беларусі было прапампавана 30,9 млрд м3); 5) „Газпром” уносіць у статутны фонд СП у якасьці неграшовага ўнёску беларускі ўчастак газаправоду „Ямал—Эўропа”; 6) СП забясьпечвае ўнясеньне 1,726 млрд USD у рэканструкцыю газатранспартнай сыстэмы Беларусі.

У новай рэдакцыі патрабаваньні Менску былі непрымальнымі для Масквы ня толькі з эканамічных, але і з палітычных прычынаў. Іх рэалізацыя мела б вынікам згортваньне расейска-ўкраінскага супрацоўніцтва ў газатранспартнай сфэры. Расея губляла б адзін з найбольш важных інструмэнтаў уплыву на Ўкраіну. Гэта азначала б стварэньне ўмоваў для палітычнай арыентацыі Ўкраіны (а значыць, і Малдовы) на Захад і абумовіла б сытуацыю, пры якой усе намаганьні Расеі былі б сканцэнтраваныя на разьвіцьцё супрацоўніцтва з адным саюзьнікам ува Ўсходняй Эўропе — Беларусьсю.

10 ліпеня Лукашэнка адправіў у адстаўку прэм’ер-міністра Генадзя Навіцкага, віцэ-прэм’ера Аляксандра Папкова (адказваў за сельскую гаспадарку), міністра сельскай гаспадаркі Міхаіла Русага, старшыню канцэрну „Белдзяржхарчпрам” Анатоля Кузьму. Іх замянілі адпаведна Сяргей Сідорскі (першы віцэ-прэм’ер), Раман Унучка (памочнік прэзыдэнта, галоўны інспэктар у Менскай вобласьці), Зянон Ломаць (памочнік прэзыдэнта, галоўны інспэктар у Гомельскай вобласьці), Уладзімер Далжанкоў (старшыня Горацкага райвыканкаму, Магілёўская вобласьць).

У выніку ратацыі ў складзе вышэйшых эшалёнаў улады яшчэ больш узмацнілася прадстаўніцтва ўраджэнцаў усходніх рэгіёнаў Беларусі, даўніх знаёмых Лукашэнкі (Р. Унучка, З. Ломаць, У. Далжанкоў былі знаёмыя Лукашэнку яшчэ з сумеснай працы ў Вярхоўнай Радзе XII скліканьня). Фармальнай зачэпкай для адставак стала невыкананьне Г. Навіцкім і чальцамі яго кабінэту распараджэньня аб поўным пагашэньні запазычанасьці перад сялянамі. Але ў Лукашэнкі былі і іншыя прычыны замяніць памяркоўнага Г. Навіцкага. Ураду ўсё часьцей прыходзілася вырашаць задачы, зьвязаныя з „высьвятленьнем адносінаў” з Расеяй. Апошнім часам адказныя перамовы з расейскім бокам даручаліся С. Сідорскаму. Гэтая асоба значна больш адпавядала неабходнасьці дэманстрацыі афіцыйнай Маскве жорсткасьці пазыцыі Менску. Для таго каб даціснуць Крэмль у пытаньні „трэцяга тэрміну”, было патрэбна, каб Беларусь у адносінах з Расеяй прадстаўляла асоба зь іміджам жорсткага палітыка. Паводле словаў намесьніка гендырэктара „Цэнтру палітычных тэхналёгіяў” РФ Дзьмітрыя Арлова, Навіцкі паплаціўся за тое, што рэальна разумеў расейскія інтарэсы ў Беларусі і імкнуўся іх задаволіць. Анатоль Лябедзька ўбачыў у адстаўцы Навіцкага элемэнт агульнай стратэгіі Лукашэнкі напярэдадні рэфэрэндуму для працягу сваіх паўнамоцтваў.

Думка, што рэфэрэндум можа быць абвешчаны ўвосень 2003 г., падштурхнула лідэраў БНФ, АГП, БСДГ, БПП, ПКБ да падпісаньня 15 ліпеня пагадненьня аб „агульнай стратэгіі супрацьдзеяньня правядзеньню рэфэрэндуму для працягу прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў Лукашэнкі”. Было заяўлена аб узгадненьні агітацыйнай кампаніі супраць прапановаў улады. Разам з тым лідэры партыяў выказалі думку, што Лукашэнка, магчыма, не прызначыць рэфэрэндуму, улічваючы свой беспрэцэдэнтна малы рэйтынг (12,8 %, паводле словаў А. Лябедзькі) і ня маючы яўнай падтрымкі з боку Расеі. „Пяцёрка” пацьвердзіла намер удзельнічаць у парлямэнцкіх выбарах 2004 г.

19 ліпеня Лукашэнка заявіў, што, „калі захоча народ”, ён гатовы застацца прэзыдэнтам. Быў зроблены чарговы зандаж пазыцыі Расеі — заява была зроблена падчас інтэрвію тэлеканалу НТВ. Інтрыга з вызначэньнем тэрміну правядзеньня рэфэрэндуму працягвалася. Паводле словаў Лукашэнкі, „у бліжэйшы час палітычных баталіяў” не прадбачылася[4].

22 ліпеня лідэры БНФ, АГП, БСДГ, БПП, ПКБ уклалі пагадненьне аб аб’яднаньні намаганьняў супраць „трэцяга тэрміну” з дэпутацкай групай „Рэспубліка”. Пагадненьне прадугледжвала тры кірункі захадаў: 1) дэмакратызацыя выбарчага заканадаўства; 2) узаемадзеяньне ў пытаньнях выбараў у парлямэнт; 3) супрацьдзеяньне імкненьню ўладаў зьмяніць рэдакцыю арт. 81 Канстытуцыі.

Пагадненьне стала каталізатарам расколу ў апазыцыі. Каардынатар „Хартыі’97” Андрэй Саньнікаў выступіў супраць стварэньня кааліцыі апазыцыйных партыяў з групай „Рэспубліка”. На яго думку, пагадненьне фактычна прызнала незаконна абраную „палатку”. Вельмі крытычна былі ім ацэненыя і пэрспэктывы кааліцыі зь пяці партыяў: „Партыі дакладна паўтараюць сцэнар „шырокай кааліцыі” 2001 г., у якой дзейнічалі прынцыпы „хто ў плот, а хто ў агарод” (”кто в лес, кто по дрова”). Аб’яднаньне ёсьць шырма, за якой праглядаецца мэта рашэньня ўнутрыпартыйных задачаў асобна ўзятых партыяў. Цяжка ўявіць, каб падчас выбараў актывісты БНФ агітавалі за камуністаў і наадварот”5.

Такім чынам, ужо ў ліпені 2003 г. стала ясна, што апазыцыя ня зможа выступіць адзіным фронтам на парлямэнцкіх выбарах, а таксама супраць „трэцяга тэрміну”. Апазыцыя была расколатая як на ўзроўні міжкааліцыйным, так і на ўзроўні міжпартыйным. І першым імпульсам для расколу стала інфармацыя аб заплянаваным рэфэрэндуме.

Пэрыядычныя сыгналы аб рэфэрэндуме трансьляваліся і з мэтай высьвятленьня магчымых апанэнтаў гэтай ідэі з боку прадстаўнікоў улады. 25 ліпеня старшыня Рады рэспублікі Аляксандар Вайтовіч у інтэрвію журналістам НТВ выказаўся аб тым, што ня бачыць неабходнасьці ў „трэцім тэрміне”. Ён асудзіў ліквідацыю Нацыянальнага ліцэю, заявіў аб неабходнасьці лібэралізацыі выбарчага заканадаўства. У той жа дзень Лукашэнка падпісаў указ аб скліканьні пазачарговай сэсіі верхняй палаты парлямэнту. 28 ліпеня на месца А. Вайтовіча быў абраны экс-прэм’ер Г. Навіцкі. Фармальнай падставай для адстаўкі А. Вайтовіча было дасягненьне ім 65-гадовага ўзросту. Але свой юбілей ён адзначыў яшчэ 5 студзеня 2003 г.

Пералік прынадаў, якія Лукашэнка імкнуўся выкарыстаць для працягу бясконцай гульні з Масквой, не абмяжоўваўся супольнай валютай і „Белтрансгазам”. Пры канцы ліпеня, падчас сумесных вайсковых вучэньняў падразьдзяленьняў УС РБ і РФ каля Воршы, камандуючы ВПС і СПА РБ генэрал-маёр Алег Пафераў адзначыў: „Адсутнічае нарматыўная база, якая дазваляла б на тэрыторыі Беларусі ўжываць адзіныя ўзброеныя сілы. Пакуль не падрыхтаваная база для ўкладаньня такога пагадненьня”[6].

У ліпені на фоне значнага паніжэньня актыўнасьці ў адносінах з Расеяй Лукашэнка атрымаў сыгналы аб нязьменнасьці пазыцыі Захаду ў ацэнках падзеяў у Беларусі. 19 ліпеня прэзыдэнт ЗША Дж. Буш назваў Беларусь у ліку краінаў, дзе адкрыта парушаюцца правы чалавека (у ліку дзяржаваў з рэпрэсіўнымі рэжымамі, акрамя Беларусі, былі названыя Іран, Паўночная Карэя, Куба, Бірма і Зімбабвэ). Палата прадстаўнікоў Кангрэсу ЗША прыняла акт аб міжнародных адносінах на 2004 і 2005 гг. Дакумэнт прадугледжваў увядзеньне санкцыяў супраць беларускага ўраду і выдзяленьне сродкаў на падтрымку беларускай дэмакратыі.

Нэгатыўныя навіны з Захаду атрымліваў ня толькі бок Лукашэнкі. Як зьяву разьвіцьця аўтарытарных тэндэнцыяў у Расеі Захад ацаніў разгортваньне справы „ЮКОСа” і ўзбуджэньне крымінальнай справы ў адносінах да найбагатшага расейскага бізнэсоўца Міхаіла Хадаркоўскага. Падобныя ацэнкі падзеяў у Расеі спрыялі ўзмацненьню пазыцыяў афіцыйнага Менску ў адносінах з Крамлём: расейскі бок, нават калі б хацеў, ня мог выкарыстаць як інструмэнт ціску на існую ў Беларусі ўладу абвінавачаньні ў адхіленьні ад дэмакратычных стандартаў.

У жніўні Лукашэнка паклаў на стол перамоваў з Расеяй яшчэ адзін козыр. З заявы намесьніка міністра эканомікі Алега Мельнікава вынікала, што Беларусь можа нацыяналізаваць нафтапрадуктаправоды, якія знаходзяцца на беларускай тэрыторыі. (У ліпені 2002 г. Найвышэйшы гаспадарчы суд Беларусі скасаваў рэгістрацыю расейскага прадпрыемства „Транснафтапрадукт”. Нафтапрадуктаправоды, якія знаходзяцца на тэрыторыі Беларусі, перасталі быць расейскай уласнасьцю. Іх статус стаў спрэчным.)

20 жніўня Лукашэнка зрабіў прызначэньні з мэтай узмацніць кантроль над інфармацыйнай прасторай. Міністрам інфармацыі быў прызначаны Ўладзімер Русакевіч. Вэтэран змаганьня зь незалежнай прэсай Міхаіл Падгайны атрымаў прызначэньне на іншы „фронт” — заняў пасаду гендырэктара РА „Белсаюздрук”.

Пры канцы жніўня ўлада нанесла чарговы ўдар па трэцім сэктары. 21 жніўня Гарадзенскі абласны суд пастанавіў ліквідаваць абласное ГА „Ратуша”. Пачаўся судовы разгляд пазову Менскага абласнога ўпраўленьня юстыцыі аб ліквідацыі ГА „Прававая дапамога насельніцтву”. Міністэрства юстыцыі вынесла папярэджаньне ГА „Беларускі Хельсынскі камітэт”.

Гульня на „трубе” і ў „рубель”

29 і 30 жніўня супрацоўнікі КДБ затрымалі начальніка замежнаэканамічнага ўпраўленьня Кіраўніцтва спраў прэзыдэнта (КСП) Юр’я Матусевіча і 5 іншых кіраўнікоў структураў КСП. У іх ліку былі гендырэктар Галоўнага прамыслова-гандлёвага ўнітарнага прадпрыемства „Белая Русь” КСП Віктар Асіпенка і яго намесьнік Аляксандар Мурашка. Усе затрыманыя абвінавачваліся ў атрыманьні буйных хабараў і злоўжываньні службовымі паўнамоцтвамі. У атачэньні Лукашэнкі пачаўся новы падзел сфэраў кантролю над фінансавымі патокамі. Супраць кіраўніцы КСП Галіны Жураўковай адзіным блёкам выступілі сілавікі: В. Шэйман, А. Тозік, Л. Ерын. Яе арышт стаў справай часу і адбыўся 10 лютага 2004 г. За кратамі апынуліся і яе муж і старэйшы сын. Сьледзтва паводле яе справы было даручанае пракуратуры. 13 лютага 2004 г. таксама па падазрэньні ў злоўжываньні службовымі паўнамоцтвамі і хабарніцтве быў затрыманы гендырэктар НДТРК Ягор Рыбакоў.

Паводле вынікаў праверкі КСП, праведзенай КДК, распрацоўку КСП пачалі пракуратура і КДБ. Помста сілавікоў Г. Жураўковай за прычыненьне шкоды інтарэсам апяканых імі камэрцыйных фірмаў і прамысловых прадпрыемстваў мела палітычныя наступствы. 1. Кіраўніца КСП і яе асяродзьдзе выбывалі з кулюарнай барацьбы за „выхад” на Лукашэнку. Памятаючы пагром КСП, любы яе кіраўнік адцяпер будзе дзейнічаць з максымальным улікам інтарэсаў сілавікоў. 2. У выніку „распрацоўкі” КСП нядобразычліўца В. Шэймана, кіраўнік АП Урал Латыпаў губляў моцнага саюзьніка. 3. Выкарыстоўваючы ў якасьці саюзьнікаў А. Тозіка і Л. Ерына, В. Шэйман замацоўваў сваё становішча найбольш уплывовай фігуры ў асяродзьдзі Лукашэнкі.

Узбуджэньне крымінальных справаў што да шэрагу кіраўнікоў КСП шырока асьвятлялася СМІ. Лукашэнка меў свой інтарэс у інфармацыйным раскручваньні гэтай справы. 1. Ён пацьвярджаў свой імідж „змагара з карупцыяй”, „маланкі намэклятуры”. Ён мог быць упэўнены, што нават калі б рэфэрэндум быў прызначаны і пазьней за год пасьля распрацоўкі КСП, вялікая колькасьць выбарнікаў будзе памятаць гэтую гучную справу: дагэтуль у грамадзкай думцы было пашырана меркаваньне, што барацьба з карупцыяй ніколі не закране гаспадарку „змагара” і „маланкі”. Разьвеяць гэты міт было вельмі карысна. 2. „Бі сваіх, каб чужыя баяліся”... Лукашэнка мог быць упэўнены, што запалоханая эканамічная эліта правільна зразумее „справу КСП”, атрымае дадатковую матывацыю для ляяльных паводзінаў. 3. Ён мог быць цалкам упэўнены ў адданасьці тых, хто выконваў ролю яго „карнага мяча”. Кіраўніцтва КСП мела нямала нядобразычліўцаў унутры краіны, але пры неабходнасьці ўсё ж такі магло дамовіцца зь імі. Да кіраўнікоў КСП не было вялікіх прэтэнзіяў з боку замежных палітычных актараў. У выпадку калі абвяшчэньне рэфэрэндуму мела б усё ж такі стварэньне экстрэмальнай сытуацыі, існавала імавернасьць, што кіраўніцтва КСП „ударыць у сьпіну”, паспрабуе „сысьці з гульні” з добрай часткай дзяржаўнай маёмасьці.

29 жніўня расейскі бок ізноў паставіў перад Менскам пытаньне аб’яднаньня грашовых сыстэмаў. Міністар фінансаў Расеі Аляксей Кудрын заявіў, што Расея гатовая да падпісаньня пагадненьня аб увядзеньні супольнай валюты. Тэрмін падпісаньня залежаў цяпер толькі ад Беларусі. 1 верасьня Лукашэнка назваў увядзеньне супольнай валюты „часткай агульных праблемаў” і абвінаваціў Расею ў тым, што яна не выконвае палажэньняў саюзнай дамовы. Патрабуючы гарантыяў таго, што Беларусь не застанецца „бяз грошай, зарплатаў і пэнсіяў”, Лукашэнка паўтарыў сфармуляваныя раней непрымальныя для Расеі прапановы аб стварэньні адзінага эмісійнага цэнтру. Крамлю было прапанавана спачатку выканаць пагадненьні аб выраўнаваньні цэнаў і ўмоваў для прадпрыемстваў, поўнасьцю адкрыць свой рынак для беларускіх тавараў[7].

Такім чынам, афіцыйны Менск заняў больш жорсткую пазыцыю і ў пытаньні супольнай валюты. Разыходжаньня пазыцыяў аб эмісійным цэнтры хапала, каб зрабіць беспэрспэктыўнымі ўсе перамовы на гэтую тэму, перасунуць іх з плашчыні рэальнай палітыкі ў сфэру палітычнай гульні. Шэраг новых умоваў, сфармуляваных Лукашэнкам, вызначаў і адзіныя цэны на паліва (у тым ліку на нафту і нафтапрадукты).

Як новыя радкі ў фантастычным рамане аб супольнай валюце прагучала новая ініцыятыва Лукашэнкі 8 верасьня. Расеі было прапанавана пачаць працэс аб’яднаньня грашовых сыстэмаў з прыняцьця канстытуцыйнага акту саюзнай дзяржавы. Беларускі варыянт гэтага дакумэнту паводле шэрагу палажэньняў быў абсалютна непрымальным для Расеі.

9 верасьня „Газпром” паведаміў беларускаму ўраду аб адкліканьні сваіх прапановаў аб стварэньні СП зь „Белтрансгазам” і намеры спыніць пастаўкі газу за ўнутрырасейскія цэны. Сам факт, што такі крок „Газпрому” быў зроблены не пры канцы чэрвеня, на што кампанія мела права згодна з умовамі пагадненьня ад 12 красавіка 2002 г., а пасьля значнага часу, калі газ працягваў паступаць у Беларусь за цану 5-га цанавога поясу Расеі, красамоўна сьведчыў аб посьпеху жорсткай размовы з Масквой. Атрымліваючы газ за цану 5-га цанавога поясу Расеі, Беларусь за год эканоміла 210 млн USD. Як апошняя прапанова абмяняць „трубу” на танны газ прагучала заява расейскага прэм’ера М. Касьянава пра тое, што ў бліжэйшы час будзе дэнансаваная пакетная дамова пра супрацоўніцтва ў газатранспартнай сфэры. У адказ на прапанову прыняць канстытуцыйны акт М. Касьянаў паўтарыў прынцыповую пазыцыю прэзыдэнта Расеі аб інтэграцыі дзьвюх краінаў: альбо Беларусь уваходзіць у склад Расеі і адбываецца стварэньне „паўнавартаснай дзяржавы”, альбо інтэграцыя паводле мадэлі ЭЗ.

Як адказ на чарговы ўльтыматум з боку Расеі зьявілася інфармацыя пра канфіскацыю беларускімі мытнікамі буйных расейскіх грузаў на беларуска-польскай мяжы[8].

15 верасьня, пасьля доўгага перапынку, які сьведчыў аб даволі халодным клімаце ў беларуска-расейскіх адносінах, Лукашэнка сустрэўся з Пуціным у Сочы. Абодва яны не сустракаліся амаль 8 месяцаў. Прыём быў халодны. Пуцін дэманстрацыйна не сустрэў „стратэгічнага саюзьніка” ў аэрапорце, хоць 14 верасьня ўрачыста сустракаў Дж. Буша старэйшага. Было заяўлена, што Беларусь і Расея пераходзяць на рынкавыя адносіны ў газавай сфэры.

Займаючы жорсткую пазыцыю ў тым, што датычылася „інтэграцыі” з Расеяй, Лукашэнка дэманстраваў разуменьне інтарэсаў Расеі ў яе палітыцы на постсавецкай прасторы. 17 верасьня ў Ялце Беларусь, Казахстан, Расея, Украіна падпісалі дамову аб стварэньні „Адзінай эканамічнай прасторы”, якая зьмяшчала пустыя дэклярацыі пра стварэньне супольнай мытнай тэрыторыі і супольныя прынцыпы работы эканомік, але мела і пэўнае практычнае значэньне: бакі ўзялі на сябе абавязкі ўзгадняць дзеяньні, накіраваныя на ўступленьне ў СГА.

Паставіўшы пакуль кропку ў гульні з Расеяй у пытаньні прыватызацыі „Белтрансгазу”, афіцыйны Менск стварыў „тэатар абсурду” з „грашовай” тэматыкі. 6 кастрычніка быў сфармуляваны пералік умоваў стварэньня супольнай валюты: 1) адзіны эмісійны цэнтар уключае Цэнтральны банк РФ, Нацыянальны банк РБ і створаную бакамі Міжбанкаўскую валютную раду; 2) Расея ратыфікуе пагадненьне ад 12 красавіка 2002 г., якое прадугледжвае стварэньне роўных умоваў у цанавой сфэры; 3) газ у Беларусь пастаўляецца выключна „Газпромам” за цану 5-га цанавога поясу Расеі; 4) мытны кантроль у адносінах да тавараў з трэціх краінаў на беларуска-расейскай мяжы скасоўваецца (калі б Расея пагадзілася на гэта, то ў выніку дзейнасьці структураў кшталту кампаніі „Торгэкспо”, „Фонду Махмуда Эсамбаева” яна зноў губляла б мільярды USD); 5) Расея кампэнсуе Беларусі страты ад уводзінаў расейскага рубля (2,1 млрд USD).

Пры канцы кастрычніка ў Расеі адбыліся падзеі, якія адцягнулі ўвагу Крамля ад Беларусі. Быў затрыманы кіраўнік кампаніі „ЮКОС” М. Хадаркоўскі. ЗША вуснамі свайго пасла ў Расеі Аляксандра Вэршбоў заявілі аб „выбарачным ужываньні расейскага заканадаўства”. Справа М. Хадаркоўскага была названая замежнымі мэдыямі палітычнай.

Заявы з боку дзяржаўнага дэпартамэнту ЗША і АБСЭ выклікала і ліквідацыя (згодна з рашэньнем Вярхоўнага суду Беларусі) праваабарончага цэнтру „Вясна”. Кіраўнік амэрыканскай місіі пры АБСЭ Стэфан Мінікес адзначыў, што ўрад Беларусі па-ранейшаму не выконвае ўмоваў АБСЭ, вылучаных тры гады таму: спыненьне рэпрэсіяў і запалохваньня, свабода слова, празрысты выбарчы працэс, пашырэньне паўнамоцтваў парлямэнту.

У канфлікце з краінамі Захаду стала ўсё часьцей гучаць і тэма буйных канфіскацыяў тавараў на беларуска-польскай мяжы. Пасол Нямеччыны ў Беларусі Гельмут Фрык на спэцыяльна скліканай канфэрэнцыі заявіў, што калі беларуская мытня ня спыніць экспрапрыяцыю нямецкага абсталяваньня і транспартных сродкаў, то нямецкі бізнэс можа ўвогуле сысьці зь Беларусі.

Бок Лукашэнкі дэманстраваў рашучасьць працягваць „халодную вайну” з Захадам. 12 лістапада пачаўся судовы працэс у адносінах да актывістаў АГП Алеся Карніенкі і Васіля Палякова, якія былі абвінавачаныя ў парушэньні арт. 167 Адміністрацыйнага кодэксу (парушэньне парадку правядзеньня масавых мерапрыемстваў; паводле вынікаў праведзенага А. Карніенкам і В. Паляковым апытаньня, 1947 жыхароў Гомелю выказаліся „супраць” трэцяга тэрміну Лукашэнкі і 208 — „за”). 23 лістапада з грубымі парушэньнямі выбарчага заканадаўства былі праведзеныя давыбары ў Раду г. Белаазерску. Адміністрацыйны рэсурс быў выкарыстаны для „рэваншу” за паразу падчас першага туру выбараў у гарадзкую Раду. (Падчас першага туру выбараў у сакавіку 2003 г. дэмакраты, узначаленыя кіраўніком Берасьцейскай абласной арганізацыі БНФ Юрасём Губарэвічам, атрымалі 8 (з 13) месцаў у Радзе.)

28 лістапада ўлады зрабілі крок да спыненьня расьсьледаваньня справаў зьніклых. Суд Фрунзэнскага раёну г. Менску прызнаў Дзьмітрыя Завадзкага памерлым.

10 сьнежня лідэр БСДП (НГ) Мікалай Статкевіч абвясьціў пра стварэньне Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”, мэта якой — інтэграцыя Беларусі ў ЭЗ. Словы М. Статкевіча сьведчылі пра раскол апазыцыі. Як і іншы чалец кааліцыі А. Саньнікаў, М. Статкевіч адзначыў: „Разнамасная кааліцыя камуністаў, лібэралаў і нацыяналістаў наўрад ці зможа прапанаваць эфэктыўную і папулярную праграму. Можна аб’яднаць нават ідэалягічна розныя партыі, але складана аб’яднаць іх электарат. Блякаваньне з камуністамі не дазволіць акумуляваць галасы праэўрапейска настроеных выбарнікаў”[9].

Дарма што раскол апазыцыі на шэраг неэфэктыўных кааліцыяў ня мог не задаволіць уладу, адсутнасьць вынікаў працы ў гэтым кірунку стала падставай для жорсткай крытыкі Лукашэнкі на адрас КДБ 16 сьнежня. „Спэцслужба ня бачыць і ня ведае каналаў паступленьня ў краіну фінансавых патокаў для радыкальнай апазыцыі. Складаецца ўяўленьне, што КДБ збоку наглядае так званы імпарт дэмакратыі”[10].

Абурэньне Лукашэнкі выклікалі і факты ўцечкі інфармацыі з КДБ. Л. Ерын быў абвінавачаны ў тым, што аслабіў міжведамасны кантроль па абароне дзяржаўных сакрэтаў.

З моманту абраньня першага намесьніка кіраўніка АП Леаніда Козіка старшынём ФПБ намаганьні ўлады былі накіраваныя на прасоўваньне „сваіх людзей” на пасады кіраўнікоў апошніх непадпарадкаваных галіновых прафсаюзаў. 27 сьнежня 2003 г. пад ціскам улады сход прафсаюзу працоўных аўтамабільнага і сельскагаспадарчага машынабудаваньня зьняў з пасады старшыні лідэра БПП Аляксандра Бухвостава. (Старшыня ФПБ, добра разумеючы, што пры тайным галасаваньні чарговая спроба зьняць А. Бухвостава зноў праваліцца, настаяў на адкрытым галасаваньні.) У складзе ФПБ застаўся толькі адзін галіновы прафсаюз, непадкантрольны ўладзе, — працоўных радыёэлектроннай прамысловасьці на чале з Генадзем Фядынічам.

7 студзеня 2004 г. Л. Козік выступіў з ініцыятывай правядзеньня рэфэрэндуму, на які будзе вынесенае пытаньне аб вяртаньні прафсаюзам права заканадаўчай ініцыятывы.

Парушэньне правоў прафсаюзаў у Беларусі стала прадметам разгляду ў Эўрапейскай камісіі. Як было заяўлена з боку ЭК, Беларусь можа быць пазбаўленая прэфэрэнцыяў у гандлі з ЭЗ, у выніку чаго будзе штогод губляць 100 млн эўра. (У 2003 г. аб’ём беларускага экспарту ў ЭЗ склаў 587 млн эўра.)

Аднак, працягваючы жорсткую размову з Захадам, прэзыдэнцкі бок атрымаў інфармацыю, якая сьведчыла аб скасаваньні адзінай перашкоды рэфэрэндуму — дадатных для яго зьменах у пазыцыі Расеі. 4 студзеня прэзыдэнтам Грузіі быў абраны Міхаіл Саакашвілі. Такі ж перакананы прыхільнік уступленьня краіны ў NATO, як і яго папярэднік, М. Саакашвілі выступаў за прыняцьце рашучых захадаў супраць дэзінтэграцыі Грузіі. „Грузінскае пытаньне” заўсёды востра стаяла ў амэрыканска-расейскіх адносінах. Падтрымка з боку Расеі абхаскіх, паўднёваасецінскіх і аджарскіх сэпаратыстаў павінна была выклікаць наступны віток напружанасьці ў адносінах Расеі з Захадам. Акцыі Лукашэнкі як саюзьніка Расеі падвышаліся.

8 студзеня сакратар ЦВК Мікалай Лазавік заявіў аб тым, што сумяшчэньне рэфэрэндуму з парлямэнцкімі выбарамі дазволіць удвая скараціць выдаткі на яго правядзеньне. У той жа дзень былы гендырэктар МТЗ М. Лявонаў быў прыгавораны судом да 8 гадоў пазбаўленьня волі з канфіскацыяй маёмасьці.

11 студзеня П. Севярынец абвесьціў аб стварэньні кааліцыі „Маладая Беларусь”. Падзеі ў Беларусі разьвіваліся самым спрыяльным для Лукашэнкі чынам.

„Газавы тэрарызм”

24 студзеня 2004 г. пастаўкі расейскага газу ў Беларусь былі поўнасьцю спыненыя. Паводле паведамленьняў „Газпрому”, Беларусь 16 студзеня выбрала аб’ёмы газу, закупленыя ў кампаніяў „Ітэра” і „Транснафта” (адпаведна ў гэтых кампаніяў было закуплена 0,8 і 0,5 млрд м3), а пасьля гэтага вяла несанкцыянаванае адпампаваньне паліва, якое прызначалася для заходніх пакупнікоў, — каля 300 млн м3. Расея зноў паспрабавала прымусіць Лукашэнку аддаць „трубу”. Міністар энэргетыкі РФ Ігар Юсуфаў заклікаў беларускі ўрад разгледзець прапановы „Газпрому” аб стварэньні СП зь „Белтрансгазам”.

„Газпром” прапанаваў беларускаму ўраду падпісаць кантракт на пастаўку газу цаной 50 USD за 1 тыс. м3 — як для Ўкраіны. Але, прывязаўшы „газавае” пытаньне да „грашовага”, Менск адхіліў прапанову „Газпрому”. 30 студзеня ўрад уклаў дагавор з кампаніямі „Ітэра” і „Транснафта” аб пастаўках газу цаною 46,68 USD за 1 тыс. м3.

Закупленага газу стала менш як на месяц. Да траўня ўключна беларускі ўрад пры канцы кожнага месяца ўкладаў кантракты на пастаўку месячнага аб’ёму газу кампаніямі „Ітэра”, „Транснафта” і „Сібур” цаной 46,68 USD за 1 тыс. м3. Назапашаныя ў газасховішчах аб’ёмы, а таксама запасы мазуту дазвалялі Беларусі „пратрымацца” яшчэ месяц, пасьля якога — поўнае спыненьне эканомікі і холад у хатах. Лукашэнка ня меў ілюзіяў, што „Газпром”, не атрымаўшы „трубу”, будзе пастаўляць газ за расейскія ўнутраныя цэны. І тым ня менш Менск ставіў перад Масквой загадзя непрымальныя для яе ўмовы, адмаўляўся ад укладаньня доўгатэрміновага кантракту на пастаўку газу. Напярэдадні рэфэрэндуму бок Лукашэнкі сьвядома ствараў вострую канфліктную сытуацыю ў адносінах з Расеяй. Гэтым вырашаліся наступныя задачы.

1. Ува ўмовах выбуху зацікаўленасьці беларускага грамадзтва да „газавай” праблемы канфлікт выкарыстоўваўся для дыскрэдытацыі кіраўніцтва Расеі. Быў нанесены моцны інфармацыйны ўдар па станоўчым іміджы У. Пуціна, якога дагэтуль немалая частка беларускіх выбарнікаў успрымала як больш эфэктыўнага лідэра за Лукашэнку. Інфармацыйная кампанія была накіраваная на ўспрыманьне Пуціна як прадстаўніка інтарэсаў алігархічнага капіталу, які цісьне на Беларусь з мэтай куплі расейскімі „жулікамі” беларускіх прадпрыемстваў — з усімі нэгатыўнымі для звычайнага беларуса наступствамі.

2. Беларускай аўдыторыі была прапанаваная пераканаўчая аргумэнтацыя жорсткай пазыцыі афіцыйнага Менску ў адносінах з Расеяй: тая была абвінавачаная ў здрадзе беларускаму саюзьніку (было заяўлена, што, дзякуючы выкананьню Беларусьсю ролі „заходняга шчыта” Расеі, тая эканоміць больш за 21 млрд USD — суму, якую давялося б выдаткаваць на стварэньне вайсковай і абароннай інфраструктуры на беларуска-расейскай мяжы. Пры гэтым падкрэсьлівалася, што з геаграфічных прычынаў Расея безь „беларускага шчыта” ня можа мець эфэктыўнай сыстэмы СПА) і злоўжываньні альтруізмам афіцыйнага Менску. 26 студзеня ў інтэрвію БТ Лукашэнка заявіў, у прыватнасьці, што праз тэрыторыю Беларусі штогод за самыя льготныя тарыфы перавозіцца больш за 200 млн т грузаў: „Поўзаюць, езьдзяць, лётаюць... І ўсё бясплатна!”

Так былі падрыхтаваныя спрыяльныя ўмовы для таго, каб вытрымаць ціск з боку Расеі: любыя абвінавачаньні Крамля на адрас Лукашэнкі ня выклікалі рэзанансу сярод значнай большасьці беларусаў. Пераканаўшыся ў немагчымасьці прымусіць Лукашэнку пайсьці на саступкі, Масква павінна была яшчэ раз пераканацца ў тым, што яе палітыка адносна Беларусі абмежаваная дзьвюма альтэрнатывамі: Лукашэнка альбо яго праціўнікі, што выступаюць за ўступленьне краіны ў ЭЗ і NATO…

Доўгая, поўная ўзаемных абвінавачаньняў барацьба за „трубу” і „рубель” паміж Менскам і Масквой, якую беларускі бок падаграваў пэрыядычнымі буйнымі канфіскацыямі расейскіх тавараў на беларуска-польскай мяжы (за студзень — сакавік 2004 г. ДМК Беларусі канфіскаваў на беларуска-польскай мяжы расейскіх грузаў на суму 23,2 млн USD; пры захаваньні такой дынамікі за год было б канфіскавана расейскіх грузаў на 90 млн USD), была выкарыстаная Лукашэнкам для інфармацыйнай вайны супраць Крамля. Пры канцы траўня 2004 г. памочнік прэзыдэнта РФ Сяргей Прыходзька адзначыў: „Толькі 30 % публікацыяў у прапрэзыдэнцкай газэце „Советская Белоруссия” мае нэўтральны характар. 70 % — антырасейская прапаганда”[11].

4 чэрвеня 2004 г., калі ўжо было вядома аб тым, што ў кастрычніку адбудуцца парлямэнцкія выбары і вельмі часта зьяўлялася інфармацыя аб магчымым сумяшчэньні зь імі рэфэрэндуму, Пуцін і Лукашэнка сустрэліся ў Сочы. „Газавая вайна” была скончаная на ўмовах захаваньня статус-кво. „Газпром”, заяўляючы напярэдадні сустрэчы аб тым, што ўмовай укладаньня зь беларускім урадам кантракту на пастаўку газу будзе цана 53,5 USD за 1 тыс. м3, пагадзіўся пастаўляць газ цаною 46,68 USD. Пры гэтым Расея зрабіла значны крок насустрач Лукашэнку. Беларусі быў выдзелены на самых ільготных умовах крэдыт на набыцьцё газу — 200 млн USD, хаця яшчэ ў сакавіку 2004 г. міністар фінансаў Расеі А. Кудрын катэгарычна заяўляў, што ня можа быць гаворкі аб крэдыце для Беларусі ўвогуле. У сваю чаргу, Лукашэнка пагадзіўся захаваць старую цану за пампаваньне газу праз тэрыторыю Беларусі — 0,75 USD за транзыт 1 тыс. м3 на 100 км.

Акрамя таго, было вырашана адкласьці абмеркаваньне аб’яднаньня грашовых сыстэмаў да 2006 г. Тое, што на бліжэйшы час у беларуска-расейскіх адносінах не прадбачылася вострых дыскусіяў, пацьвярджалася тым, што У. Пуцін прыняў запрашэньне наведаць Беларусь 3 ліпеня, у лукашэнкаўскі дзень незалежнасьці Беларусі.

Шлях да „трэцяга тэрміну” быў адчынены.

Пасьля сочынскай сустрэчы „пеўчыя птушкі Крамля” (кшталту лідэра партыі „Радзіма” Дзьмітрыя Рагозіна), якія зусім нядаўна катэгарычна заяўлялі аб тым, што Расея не прызнае вынікаў рэфэрэндуму, ізноў разам сталі „сьпяваць” аб пэрспэктывах інтэграцыі і значэньні стратэгічнага саюзьніка.

* * *

Набліжэньне барацьбы паміж Расеяй і Захадам за Ўкраіну надавала Лукашэнку ўпэўненасьці ў тым, што Расея пасіўна (а большага ад яе і не патрабавалася) падтрымае яго ініцыятыву, заявіць аб тым, што рэфэрэндум — унутраная справа Беларусі. Ува ўмовах сілкаванага прытокам расейскіх нафтадаляраў росту УВП (10,6 %) ён мог быць упэўнены ў чарговай „элегантнай перамозе”: на кожную незадаволеную галаву на вуліцах Менску мелася больш за дзясятак дручкоў. Існуе толькі адна прычына таго, што Лукашэнка да апошняга часу цягнуў з прызначэньнем рэфэрэндуму, захоўваў інтрыгу: такім чынам абмяжоўваліся магчымасьці апазыцыі аказаць супрацьдзеяньне правядзеньню рэфэрэндуму. Пры ўсёй відавочнай яму слабасьці апазыцыі ён, магчыма, пераацэньваў функцыянальнае становішча актыўных апанэнтаў.

Спасылкі

1. Белорусский рынок. 2003. 9—15 июня.

2. Белорусский рынок. 2003. 30 июня — 6 июля.

3. Тамсама.

4. Белорусский рынок. 2003. 21—27 июля.

5. Белорусский рынок. 2003. 4—10 августа.

6. Белорусский рынок. 2003. 4—10 августа.

7. Белорусская деловая газета. 2003. 3 сентября.

8. Белорусская деловая газета. 2003. 17 сентября.

9 Белорусская деловая газета. 2003. 12 декабря.

10. Белорусская деловая газета. 2003. 19 декабря.

11. Белорусская деловая газета. 2004. 25 мая.

Культурны фон беларускай палітыкі

Мэта гэтага артыкулу — разгледзець асобныя праблемы культурнага фону беларускай палітыкі. Перш за ўсё будуць прааналізаваныя вынікі ідэалягічнага „павароту” беларускіх уладаў пасьля 2001 г. Сутнасьць „павароту” ў адыходзе ад „рэвалюцыйнай” панславісцкай/русісцкай ідэалёгіі з элемэнтамі савецкай рэстаўрацыі да „ідэалёгіі беларускай дзяржавы”, якая адлюстроўвае пераход з „імпэрскага” да „тутэйшага”. Панрусісцкая[1] палітычная мова дамінавала з самага пачатку прыходу А. Лукашэнкі да ўлады, а адпаведная ідэалёгія зьведала сапраўдны ўздым у 2-й палове 1990-х гг., фактычна атрымаўшы афіцыйны статус. Новая ідэалёгія фармавалася на жорсткай апазыцыі да ідэалёгіі беларускага адраджэньня, што мела ўздым у 1988-1995 гг., і шмат у чым — у апазыцыі да ідэі незалежнасьці. Але на пачатку ХХІ ст. панрусізм выявіў відавочную палітычную бездапаможнасьць і неадэкватнасьць як патрэбам беларускага грамадзтва, так і рэальным палітычным працэсам у Беларусі. 2000-2002 гг. увогуле сталі завяршэньнем эпохі транзыту і адпаведна выклікалі значныя зьмены ў палітычнай мове, а таксама праблематыцы палітычных дыскусіяў. У палітычнай мове практычна перасталі выкарыстоўвацца старая тэрміналёгія „пераходнага пэрыяду”, фразэалёгія „камунізму” і „антыкамунізму”. Акрамя таго, адбылося станаўленьне дзяржаўных і нацыянальных ідэнтычнасьцяў у новых постсавецкіх дзяржавах, што зьменшыла дыскусію пра нацыянальна-дзяржаўнае самавызначэньне. Паварот ад панрусізму да „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” — відавочная праява гэтага агульнага рэгіянальнага працэсу.

Надалей мы разгледзім практычныя захады афіцыйных уладаў для стварэньня „ідэалёгіі беларускай дзяржавы”, мадэль ідэнтычнасьці, якую прапануе ўзгаданы ідэалягічны комплекс, а таксама асноўныя тэндэнцыі культурнай і палітычнай ідэнтыфікацыі, характэрныя для беларускага грамадзтва.

Праект „ідэалёгія беларускай дзяржавы”

На пачатку коратка пазначым праблему крыніцаў „ідэалёгіі беларускай дзяржавы”. Пераважная большасьць дасьледнікаў, аналітыкаў і публіцыстаў яе зьяўленьне зьвязваюць з адраджэньнем савецкай палітычнай традыцыі, дзе існавала кананізаваная дзяржаўная ідэалёгія, ролю якой выконваў марксізм-ленінізм. Значныя складнікі савецкай ідэалёгіі (напрыклад русацэнтрызм, ідэя „адзінага народу”) альбо ўвогуле не ўваходзілі ў склад кадыфікаванай ідэалёгіі, альбо прысутнічалі толькі ў якасьці фону. Зь „дзяржаўнай ідэалёгіяй” мы маем тую ж сытуацыю: далёка ня ўсе значныя для ўлады канцэпты (асабліва „палітычна некарэктныя”) уключаныя ў яе корпус.

Збольшага ўплыў савецкай традыцыі відавочны, асабліва пры рэалізацыі гэтага праекту на нізавым узроўні. Але ўплыў мае месца ня ў зьмесьце ідэалёгіі — тут простых перайманьняў нямнога, найбольш паказальны прыклад — героіка Вялікай айчыннай вайны. Мае месца пераважна структурнае перайманьне ідэі дзяржаўнай ідэалёгіі як „цэмэнтуючай і арганізуючай сілы” грамадзтва і ўяўленьне пра ідэалёгію як неабходны элемэнт завершанай дзяржавы. Непасрэдным пазычаньнем ёсьць і перайманьне самога тэрміну „ідэалёгія”, які б не выкарыстоўваўся без уплыву савецкай традыцыі, асабліва ўлічваючы нэгатыўныя, часам нават палітычна некарэктныя канатацыі, якія ўзьнікаюць у сувязі зь ім. (У іншай сытуацыі замест „ідэалёгіі” ўжываўся б больш палітычна карэктны канцэпт „нацыянальная ідэя” ці „дзяржаўная ідэя”, а яе рэалізацыя адбывалася б больш ускосным чынам — праз СМІ, гісторыю, літаратуру.) Што тычыцца зьместу, то савецкую ідэалягічную дактрыну лічыць крыніцаю „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” нельга, а тлумачыць беларускую ідэалёгію ўплывам расейскага мэсіянізму, як і мэсіянізмам увогуле, недарэчна. Нязначныя мэтафары „беларускай місіі” толькі эпізадычна і вельмі абмежавана прысутнічалі ў прамовах афіцыйных асобаў, напрыклад, А. Лукашэнкі на ідэалягічным сэмінары ў сакавіку 2003 г.: „Беларусь павінна прыцягваць сілы патрыятычнай накіраванасьці з усёй нашай айчыны, постсавецкай прасторы. Менавіта тут людзі павінны атрымаць трыбуну, вольную ад нэалібэральнага тэрору і цкаваньня”. Але такі мэсіянізм практычна не прысутнічае ў больш рафінаваных тэкстах і малаверагодна, каб задумваўся як нешта большае, чым мэтафара. Прынамсі, ні палітычная, ні ідэалягічная практыка пра гэта ня сьведчыць.

Завяршаючы агляд магчымых крыніцаў дзяржаўнай ідэалёгіі, трэба адзначыць, што яна ня мае інтэлектуальных сувязяў з традыцыяй беларускага нацыянальнага адраджэньня ХІХ-ХХ стст. Больш за тое, прынамсі фармальна, новая ідэалёгія знаходзіцца ў апазыцыі да нацыянальнай спадчыны. Уплыў заходне-русізму ў форме яго сучасных вэрсіяў, адноўленых вузкімі коламі расейскаарыентаванай інтэлігенцыі ў 1990-х гг., і розных канцэптаў расейскіх нацыяналістаў, якія былі перанятыя ў пэрыяд панаваньня панрусізму, больш адчувальны. Але такія ўплывы абмежаваныя інтэрпрэтацыяй гісторыі і рознымі антызаходнімі канцэпцыямі (а звычайна — толькі мэтафарамі), якіх, ізноў жа, адносна нямнога. Цэнтральнае месца ў новай спробе скласьці ідэалягічную дактрыну занялі ўсё ж праблемы „дзяржаўнага” і „беларускага”: „беларуская мадэль разьвіцьця”, „беларуская палітычная сыстэма”, „беларускі шлях”, „беларускі досьвед дзяржаўнага будаўніцтва” і г. д. Заходнярускія канцэпты выглядаюць у такім кантэксьце хутчэй як рудымэнт, які застаўся ад старых ідэалягічных схемаў.

На нашую думку, усе спробы знайсьці доўгую генэалёгію „дзяржаўнай ідэалёгіі” ня маюць падставаў. „Ідэалёгія беларускай дзяржавы” ёсьць пераважна новы фэномэн, які вельмі ўмоўна і ў абмежаванай ступені можна зьвязваць з апісанымі вышэй інтэлектуальнымі крыніцамі. Больш за тое, аснова новай ідэалягічнай дактрыны — канцэпт „беларускай дзяржавы” — практычна не спалучаецца ні з адной зь іх. „Ідэалёгія беларускай дзяржавы” мае характар апэратыўнага зводу канцэпцыяў, які складваецца як апісаньне існага рэжыму для патрэбаў „тут” і „цяпер”, і па сутнасьці сваёй гэта вельмі фрагмэнтаваны і да гэтага часу не кадыфікаваны корпус.

Сама „дзяржаўная ідэалёгія” звычайна пазначае сваю кароткую генэалёгію. Пачатак уласна беларускай дзяржаўнасьці зь яе пазыцыяў месьціцца не ў расейскай мэтраполіі (заходне-русізм), не ў БССР (саветызм) ці ВКЛ/БНР (традыцыя адраджэньня), але ў значна больш позьнім пэрыядзе — у 1991 г., а больш дакладна — у 1994 г., калі пачаў складвацца сучасны рэжым.

Фармальна разгортваньне „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” як палітычнага праекту пачалося вясною 2003 г. з пасяджэньня дзейнага сэмінару кіраўнічых работнікаў рэспубліканскіх і мясцовых дзяржаўных органаў „Аб стане ідэалягічнай работы і захадах для яе ўдасканаленьня”[2]. Сэмінар адбыўся 27 сакавіка і суправаджаўся шырокай кампаніяй у дзяржаўных СМІ. Сама „ідэалёгія беларускай дзяржавы” была сфармуляваная як спалучэньне чатырох элемэнтаў: Канстытуцыя Рэспублікі Беларусі (праўная аснова ідэалёгіі дзяржавы), беларуская эканамічная мадэль (эканамічная аснова ідэалёгіі дзяржавы), беларуская палітычная мадэль (палітычная аснова ідэалёгіі дзяржавы) і беларуская ідэалягічная дактрына / нацыянальная ідэя (сьветапоглядная аснова ідэалёгіі дзяржавы).

На сэмінары не было адзінства аб пытаньні фармату ідэалягічнай працы і яе зьмесьце. У прыватнасьці, шэраг службоўцаў (сярод іх галоўны рэдактар газэты „Беларусь сегодня / Советская Белоруссия” Павал Якубовіч) слушна выступалі супраць выкарыстаньня слова „ідэалёгія”, „ідэалягічная праца” і прапаноўвалі гаварыць пра „інфармацыю” ды „інфармацыйную работу”. А акадэмік Яўген Бабосаў выказаў меркаваньне, што ў якасьці асновы ідэалёгіі можна пакласьці „беларускасьць”. Тым ня менш, гэтыя прапановы не былі падтрыманыя, а сам сэмінар распачаў праект „ідэалёгія беларускай дзяржавы” ў тым выглядзе, які мы маем цяпер. (Паказальнай таксама была дыскусія пра назву: „ідэалёгія беларускай дзяржаўнасьці” ці „ідэалёгія беларускай дзяржавы”. Першая, натуральна, прадугледжвала б зусім іншую стылістыку разгортваньня ідэалягічных канцэптаў.)

Акрамя „навуковай” распрацоўкі ідэалягічных асноваў дзяржаўнай улады, гэты праект уключаў і іншыя арганізацыйныя захады. Зьмены датычыліся перш за ўсё выканаўчых органаў. Была ўтвораная „ідэалягічная вэртыкаль”: у прыватнасьці, у структуру мясцовых выканаўчых органаў была ўведзеная пасада намесьніка старшыні па ідэалёгіі. Паступова „ідэалягічная вэртыкаль” пачала выконваць і іншыя функцыі, дзе-нідзе фармуючы „вэртыкаль палітычную”. На яе, у прыватнасьці, была ўскладзеная значная частка працы для забесьпячэньня выбарчай кампаніі 2004 г. У 2003 г. была прызнаная незадавальняльнай праца Інстытуту сацыяльна-палітычных дасьледаваньняў пры Адміністрацыі прэзыдэнта і праведзеная яго рэарганізацыя, акрамя таго, пастаўленае пытаньне пра павышэньне якасьці аналітычнай працы структурных падразьдзяленьняў Адміністрацыі прэзыдэнта ўвогуле.

Зьмены закранулі і сыстэму адукацыі. Быў распрацаваны навучальны курс для ВНУ „Асновы ідэалёгіі беларускай дзяржавы”. Ён быў уведзены ў навучальныя праграмы і пачаў выкладацца з 2003/04 навучальнага году. Для ідэалягічнай працы з насельніцтвам былі створаныя інфармацыйна-прапагандысцкія групы і праведзеныя некалькі спробаў рэанімацыі грамадзкага аб’яднаньня таварыства „Веды”. Усе гэтыя спробы можна лічыць няўдалымі. Інфармацыйна-прапагандысцкія групы вельмі хутка паказалі сваю неэфэктыўнасьць, а навучальны курс для ВНУ склаўся ў значнай ступені як фармальны і несыстэмны. Шэраг захадаў тычыўся і арганізацыі інфармацыйнай прасторы: быў пашырэны ўплыў беларускіх тэлеканалаў, зьменены кампанэнты навінаў і павялічаны час гучаньня беларускай музыкі на FM-станцыях і г. д.

Ідэалягічныя зьмены сталі відавочнымі і пры арганізацыі выбарчай кампаніі 2004 г. Праблематыка замежнапалітычных стасункаў з Расеяй альбо Захадам была зьведзеная да мінімуму (асабліва ў параўнаньні з выбарамі 2001 г.). У палітычнай мове перастала ўжывацца апэляцыя да Расеі як сродку легітымацыі беларускай улады. Паказальна, што сымбалем кампаніі па рэфэрэндуме і выбарах у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу стаў цалкам „патрыятычны” лёзунг „За Беларусь”.

Вэрсія ідэнтычнасьці, прапанаваная „ідэалёгія беларускай дзяржавы”

Звычайна пры аналізе ідэнтычнасьці ў яе структуры вылучаюць кагнітыўную і афэктыўную частку. Кагнітыўная частка ўтрымлівае зьмест ідэнтычнасьці — вэрсіі гісторыі, канцэпцыі паходжаньня, крытэры ідэнтыфікацыі, моўную і культурную кампазыцыі, прыкметы ды маркеры групавой і індывідуальнай тоеснасьці і г. д. Афэктыўная частка ідэнтычнасьці зьвязаная з пачуцьцём гонару, перажываньня, жаданьня належаць ці не належаць да той супольнасьці, зь якой пэўны чалавек сябе ідэнтыфікуе.

Для апісаньня кагнітыўнага кампанэнту ідэнтычнасьці зручна выкарыстоўваць цыркулярную мадэль, якая заключаецца ў вылучэньні „цэнтру” — асновы для самасьвядомасьці — і дастаткова шырокай „пэрыфэрыі”, якая атачае гэты цэнтар. Цэнтрам прапанаванай у „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” ідэнтычнасьці, відавочна, ёсьць канцэпт „беларуская дзяржава”. У сваю чаргу, гістарычная традыцыя і культурная ідэнтыфікацыя маюць у кантэксьце дзяржаўнай ідэалёгіі пэрыфэрыйнае значэньне. Гэта значыць, што адначасова яна можа ўтрымліваць некалькі вэрсіяў гісторыі і культурнай ідэнтыфікацыі, не парушаючы ўласнай цэласнасьці. Акрамя гэтага, зьмены, якія адбываюцца ў інтэрпрэтацыі гісторыі і культуры, мала ўплываюць на разуменьне „беларускай дзяржавы”, у той час як нязначныя зьмены ў разуменьні апошняй выклікаюць актыўнае перапісваньне гісторыі і культуры.

„Беларуская дзяржава” ў межах праекту новай ідэнтычнасьці мае пераважна прасторавае ўвасабленьне, часавая рэпрэзэнтацыя (гісторыя, генэалёгія) акрэсьленая дастаткова слаба. Дзяржава ў кантэксьце ідэалёгіі — гэта перш за ўсё тэрыторыя, а таксама ўлада, якая дамінуе на гэтай тэрыторыі. Сутнасьць улады як атрыбуту „беларускай дзяржавы” — сыстэма дзяржаўных органаў, створаная ў другой палове 1990-х гг. У адрозьненьне ад беларускай нацыянальнай традыцыі, як і традыцыі большасьці краінаў Усходняй і Цэнтральнай Эўропы, у межах ідэнтычнасьці, якая прапануецца беларускімі ўладамі, дзяржаўнасьць ня зьвязваецца з доўгай гістарычнай і культурнай традыцыяй, а значыць, ідэя ўлады мае неакрэсьленае часавае вымярэньне.

Натуральна, падручнікі ідэалёгіі звычайна імкнуцца да фармуляваньня „глыбокай” генэалёгіі — Кіеўская Русь, БССР і г. д., але трывалай згоды на гэты конт не існуе. Частка аўтараў з інэрцыі падкрэсьліваюць „агульнаславянскую” сутнасьць палітычнай традыцыі Беларусі, іншыя асноўны ўхіл робяць на досьвед БССР ці нават спрабуюць упісаць у яе ВКЛ. Апісаньне генэалёгіівельмі нестабільнае, таму, прынамсі на сёньня, гістарычная самасьвядомасьць займае пэрыфэрыйнае месца ў ідэнтычнасьці (у прынцыпе, уся гісторыя разглядаецца як да-дзяржаўнае разьвіцьцё, гісторыя тэрыторыі). Такім чынам, „беларуская дзяржава” ў кантэксьце новай ідэнтычнасьці — гэта тэрыторыя, мытні, сыстэма заканадаўства, інстытут грамадзянства і іншыя атрыбуты, пэрсаніфікаваныя ў сыстэме дзяржаўных органаў, створаных пасьля 1994-1996 гг., гэта значыць створаных сучасным рэжымам. Усе спалучэньні яе з тымі ці іншымі гістарычнымі традыцыямі, міжнародным кантэкстам, культурнай спадчынай і г. д. маюць другаснае значэньне і пакуль не кадыфікаваныя. (Кадыфікаваная ідэалёгія патрабуе ня толькі апісаньня дзяржавы, але і „ідэі дзяржавы”. Гэтага элемэнту пакуль няма, калі ня ўлічваць некалькіх мэтафарычных выказваньняў.)

Больш за тое, службовыя асобы і афіцыйныя СМІ дастаткова часта падкрэсьліваюць кароткую генэалёгію беларускай дзяржавы, яе малады характар[3]. Тэндэнцыя пачаць адлік гісторыі з 1994 г. вельмі паказальная. Што тычыцца пэрыяду 1991-1994 гг., то ён адназначна выступае ўвасабленьнем хаосу, нестабільнасьці і дэструктыўнасьці.

Як ужо было адзначана, выбар гістарычнай традыцыі для новай ідэалёгіі зьяўляецца праблематычным. З аднаго боку, рэцэпцыя „нацыянальнай” гістарычнай спадкаемнасьці (Полацкае княства — Вялікае Княства Літоўскае — нацыянальна-вызваленчы рух ХІХ-ХХст. — Беларуская Народная Рэспубліка — Рэспубліка Беларусь) з палітычных прычынаў немагчымая. Па-першае, яна доўгі час рэпрэсавалася ўладаю, асабліва на пачатку панславісцкага пэрыяду. Па-другое, такое разуменьне гісторыі асабіста не прымаецца часткаю кіраўнічай эліты і самім прэзыдэнтам.

Культываваньне панславісцкіх і, тым больш, панрусісцкіх вэрсіяў гісторыі, якія, як мы адзначалі на пачатку, былі асноваю ідэалягічнага аздабленьня рэжыму ў другой палове 1990-х гг., ёсьць дастаткова неэфэктыўным. Правал праекту расейска-беларускай інтэграцыі выявіў яго дрэнную прыстасаванасьць да патрэбаў незалежнай дзяржавы, хоць панрусісцкае разуменьне гісторыі і не адкінутае цалкам. Савецкая гістарычная традыцыя таксама ня можа быць цалкам прынятая. Па-першае, Беларусь цяжка лічыць спадкаемніцай СССР, па-другое, уздым настальгічных пачуцьцяў па былой вялікай дзяржаве даўно мінуў. Так ці інакш, дзяржаўная ідэалёгія не прапануе больш-менш акрэсьленай гістарычнай спадчыны.

Культурная ідэнтыфікацыя

Нягледзячы на значную трансфармацыю палітычнага бачаньня Беларусі і фактычны пераход улады з „імпэрскіх” на „дзяржаўныя” пазыцыі, гэты пераход практычна не закрануў сфэры культурнай ідэнтыфікацыі, якая па-ранейшаму не грунтуецца на беларускай культурнай спадчыне. Манапольны статус расейскай мовы і, у значнай ступені, расейскай культуры не мяняецца. Легітымацыя расейскай мовы мае розныя формы, ад падкрэсьліваньня блізкасьці і агульнасьці яе зь беларускай да канструяваньня адпаведнай генэалёгіі: у ВКЛ дзяржаўнаю была руская мова, на гэтай мове Ф. Скарына выдаў сваю Біблію, празь яе мы атрымалі адукацыю і г. д. Часам уводзіцца тэзыс пра тое, што Беларусь як былая частка савецкай і расейскай імпэрыі мае права на яе культурную спадчыну, перш за ўсё моўную.

Варта адзначыць пэўнае зьмяненьне статусу расейскай мовы. Калі раней, у панславісцкі пэрыяд, расейская мова выступала як доказ адзінства і тоеснасьці беларускага і расейскага народаў і выступала як нешта супольнае і ўнівэрсальнае, то ў мове сучаснай ідэалёгіі сытуацыя выглядае троху інакш. Аргумэнтацыя зводзіцца да доказу таго, што расейская мова — „гэта ня толькі мова расейцаў, але і наша мова”, „расейская мова не належыць расейцам”, „у яе фармаваньні ўдзельнічалі і беларусы” і да т. п. Адбываецца так званая кантэкстуалізацыя, „лякалізацыя” расейскай мовы. Калі раней яна выступала як аргумэнт для „ўзьяднаньня”, то цяпер пачынае інтэрпрэтавацца як фактар, які ўжо ня ёсьць падставаю для інтэграцыі.

Яшчэ больш відавочна гэта прасочваецца ў іншых культурных сфэрах. Улада і яе ідэалёгія практычна не выказваюць узьнёслых эмоцыяў у адносінах да расейскай культуры, асабліва сучаснай. Піетэт захоўваецца, звычайна, да клясычнай расейскай літаратуры ды культуры савецкага пэрыяду. Адпаведна, у большасьці працаў з ідэалёгіі актуалізацыя расейскай культурнай традыцыі альбо адсутнічае, альбо знаходзіцца на пэрыфэрыі. У той самы час узмацняюцца розныя формы культурнага пратэкцыянізму і падтрымкі беларускай культуры, як у яе традыцыйных, так і сучасных формах. Найбольш красамоўны прыклад — увядзеньне ў 2004 г. абавязковай квоты ў 50 % для беларускай музыкі ў этэры, пазьней квота была павялічаная да 75 %.

Такім чынам, расейскамоўная аснова культурнай ідэнтыфікацыі ў праекце новай ідэнтычнасьці захоўваецца, але зьмястоўнае напаўненьне гэтай формы ўсё больш надаецца культурным прадуктам мясцовага паходжаньня. У той жа самы час культурная традыцыя ў ідэалягічным корпусе не зусім прапісаная і звычайна адсылае да наступнай спадкаемнасьці: 1) адраджэньне другой паловы ХІХ — пачатку ХХ ст. Гэты пэрыяд быў цалкам упісаны ў савецкую гісторыю беларускай культуры і нацыі. Тут прызнаецца легітымнасьць клясыкаў літаратуры (Я. Купала, Я. Колас), нават „Нашай Нівы” і палітыкі беларусізацыі ў 1920-х гг.; натуральна, БНР, як і нацыянал-дэмакраты, з гэтага корпусу выпадаюць; 2) эпоха беларускай савецкай культуры; 3) сучаснасьць.

Беларуская мова і культура ў ідэалягічным корпусе фігуруюць звычайна ў форме нацыянальнага сымбалю. Фармальнае і публічнае прыязнае стаўленьне да яго ёсьць нормаю — „родная культура”, „матчына мова”, — але сацыяльная ізаляцыя і пэрыфэрыйнае існаваньне беларускай мовы лічыцца адным з дасягненьняў беларускай мадэлі „рэальнага” дзьвюхмоўя. Практычная палітыка ўлады ў моўнай і культурнай сфэры пабудаваная на прынцыпе захаваньня сацыяльнай ізаляцыі функцыянаваньня беларускай мовы і культуры — гэта значыць на захаваньні той культурнай кампазыцыі Беларусі, якая склалася ў БССР і была парушаная хваляй нацыянальнага ўздыму пачатку 1990-х.

Афіцыйна ўлада ніколі не адмаўляла ў каштоўнасьці і значнасьці беларускай мове. Гэта падкрэсьлівалася на ўзроўні як афіцыйных заяваў і публічных выступаў, так і шэрагу нарматыўных актаў. Тым ня менш, у адпаведнасьці з савецкай традыцыяй, легітымна беларуская мова мела падтрымку толькі ў вузкай сацыяльнай сфэры, куды ўваходзяць літаратура, мастацтва, часткова — гуманітарныя навукі (гісторыя Беларусі, філялёгія і г. д.), часткова — сфэра адукацыі. У іншых сфэрах улады схільны падтрымліваць дамінантны статус расейскай мовы, перш за ўсё прызнаньнем яе права на манаполію ў сыстэме гарадзкой адукацыі, ВНУ, бізнэсу і г. д. Праграмаў, што стымулявалі б выкарыстаньне нацыянальнай мовы, якія былі прынятыя практычна ўва ўсіх краінах рэгіёну, у тым ліку і ў Расеі ў адносінах да мовы расейскай, у Беларусі не існуе.

Што тычыцца публічнай сфэры, то ўлада не стымулюе прадстаўніцтва ў ёй беларускай мовы. Расейская мова даўно стала адзінай моваю ўлады. У апошнія гады нават Першы нацыянальны тэлеканал быў практычна цалкам пераведзены на расейскую мову, чаго не было нават у часы БССР (перавод быў патлумачаны, перш за ўсё, маркетынгавымі прычынамі), тое ж тычыцца і астатніх сродкаў масавай інфармацыі. Як паказвае аналіз прамоваў прэзыдэнта і шэрагу афіцыйных асобаў, выкарыстаньне беларускіх словаў і словазлучэньняў на 90 % зьвязана з цытаваньнем апазыцыі ці перадачай кантэксту апазыцыйнасьці. Жывая беларуская мова і культура ў значнай ступені працягваюць асацыявацца з апазыцыяй і апазыцыйнасьцю, а гэта значыць — неляяльнасьцю і крыніцаю дэстабілізацыі. Але гэта тычыцца практычнага ўспрыняцьця беларускай культуры, у корпусе „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” яна трактуецца цалкам паліткарэктна.

Сутнасьць афэктыўнай часткі ідэнтычнасьці, прапанаваная ў „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” як палітычным праекце, дастаткова відавочная. Эмацыйныя перажываньні грамадзяніна Беларусі павінны быць накіраваныя, перш за ўсё, на павагу да сучасных дзяржаўных інстытутаў і, адпаведна, на адчуваньне каштоўнасьці сучаснай эканамічнай і сацыяльнай сыстэмы, палітычнага рэжыму. У ідэале гэта значыць ператварэньне сучаснага палітычнага рэжыму ў аснову для грамадзянскай і нацыянальнай ідэнтыфікацыі насельніцтва краіны. З гэтай прычыны асноўнай праблематыкай тэкстаў па „ідэалёгіі беларускай дзяржавы” ёсьць апісаньне і канцэптуалізацыя існай эканамічнай і палітычнай мадэлі, у той час як эмацыйнаму стаўленьню да розных інтэрпрэтацыяў беларускай (ці нейкай іншай, напрыклад расейскай) культурнай і гістарычнай спадчыны адводзіцца другасная роля.

Асноўныя тэндэнцыі культурнай і палітычнай ідэнтыфікацыі ў беларускім грамадзтве

З розных прычынаў значная колькасьць сучасных дасьледнікаў вызначаюць Беларусь як няскончаны праект нацыятварэньня, што робіцца ў адпаведнасьці з схемамі сучаснай тэорыі нацыяналізму Э. Сьміта, Э. Гелнэра, Б. Андэрсана. У значнай ступені яны маюць рацыю. Беларусы як нацыя не прайшлі ўсе стадыі нацыянальнага самасьцьвярджэньня і не валодаюць моцнай нацыянальна-культурнай ідэнтычнасьцю. Беларускія культура і мова большую частку гісторыі рэпрэсаваліся і былі пазбаўленыя, за выключэньнем кароткага пэрыяду 1990-1994 гг., уладнай легітымацыі.

Відавочна, большасьць насельніцтва Беларусі атаясамлівае сябе зь беларускай нацыяй — 81,2 % (паводле агульнанацыянальнага перапісу 1999 г.). Але для большасьці Беларусь ідэнтыфікуецца не з культурнай ці гістарычнай традыцыяй, але з тэрыторыяй, месцам пражываньня. У той жа час, абсалютная большасьць насельніцтва за 15 гадоў існаваньня дзяржавы прыняла ідэю яе незалежнасьці, што адпаведным чынам адлюстравалася ў ідэнтычнасьці. Таму пераход ад панславізму да „нацыяналізму” для ўладаў быў у значнай ступені вымушаны, прадыктаваны аб’ектыўнымі працэсамі разьвіцьця беларускага грамадзтва і эвалюцыі яго сьвядомасьці. Існаваньне незалежнай беларускай дзяржавы спрычынілася да складаньня новай самасьвядомасьці, якая прыняла беларускую дзяржаўнасьць, але захавала індыфэрэнтнае стаўленьне да нацыянальнай культурнай традыцыі.

Натуральнае разьвіцьцё грамадзкай сьвядомасьці стала адной з прычынаў няўдачы панрусісцкага (фактычна — заходнерасейскага) праекту нацыянальнай ідэнтычнасьці, які меў афіцыйны статус у 1995-2000 гг. Нягледзячы на значныя ідэалягічныя, інфармацыйныя і арганізацыйныя захады ў другой палове 1990-х гг., розныя варыянты расейскай ды агульнарускай ідэнтычнасьці практычна ня мелі ўплыву на грамадзкую сьвядомасьць, за выключэньнем вузкіх колаў расейскаарыентаванай інтэлігенцыі[4]. Электаральная падтрымка ідэі беларуска-расейскай інтэграцыі ў 1990-х гг. мела пераважна практычную сутнасьць, якая была моцна зьвязаная з надзеямі на эканамічныя прэфэрэнцыі і прыхільным стаўленьнем да савецкай спадчыны.

Радыкальны пералом ідэалягічнай арыентацыі рэжыму і яго практычна поўны адыход ад панрусісцкай і панславісцкай рыторыкі ня выклікаў ніякай прыкметнай рэакцыі насельніцтва, а новы „нацыяналізм” быў успрыняты ляяльна, хоць і з пэўнай іроніяй у гарадзкім асяродзьдзі. Ідэалягічны „паварот” уладаў пасьля 2001 г. быў ня толькі — а магчыма, ня столькі — адкідваньнем ужо зусім не актуальных з палітычнага пункту гледжаньня панславісцкіх і „рэстаўрацыйных” ідэяў, але прывядзеньнем ідэалягічнай сыстэмы ў адпаведнасьць зь існай культурнай сытуацыяй. Гэтыя працэсы можна лічыць „аб’ектыўнымі” як для насельніцтва, якое пасьля пэўнага пэрыяду нявызначанасьці прыняло ідэі дзяржаўнай незалежнасьці, так і для ўлады, для якой ідэалягічны „пералом” быў выкліканы меркаваньнямі палітычнай мэтазгоднасьці. Нават сама расейская праблематыка практычна зьнікла з палітычнай сцэны, саступіўшы месца праблематыцы „ўнутранай”.

У адпаведнасьці зь перапісам 1999 г. 85,6 % беларусаў назвалі сваёй роднай мовай беларускую, 41,3 % зь іх карыстаюцца беларускай моваю ў побытавых зносінах — гэта 33,6 % ад агульнага насельніцтва. (Дакладнасьць дадзеных перапісу часта крытыкавалася, у прыватнасьці, з сацыялягічных пазыцыяў. Але, па-першае, дакладнасьць сацыялягічных апытаньняў непараўнальна меншая, чым нацыянальнага перапісу. Па-другое, такая крытыка вельмі часта ператвараецца ў лінгвістычную спрэчку пра тое, ці аднесьці тую ці іншую гаворку да дрэннай беларускай ці сапсаванай расейскай. Так ці інакш, тое, што значная колькасьць людзей адказала на пытаньне анкеты такім чынам, сьведчыць на карысьць іх культурнай ідэнтычнасьці.) Але большасьць беларусаў карыстаецца расейскай моваю, выбар якой, аднак, зьвязаны не з адданасьцю расейскай культурнай традыцыі, але практычнай мэтазгоднасьцю, якая суправаджаецца фэномэнам нацыянальнай і культурнай індыфэрэнтнасьці. Большасьць беларусаў мае практычнае, а не ідэалягічнае стаўленьне да нацыянальных моваў, як і да ўсяго, што зьвязанае з „сыстэмаю нацыянальных каштоўнасьцяў”.

Гэта тлумачыць тое, чаму фармаваньне новай ідэнтычнасьці ня выклікала прынцыповых зьменаў у адносінах да беларускай культуры і мовы. Іх становішча застаецца ізаляваным з сацыяльнага і палітычнага пункту гледжаньня, палітыка ўладаў у гэтай сфэры накіраваная на захаваньне і замацаваньне status quo.

Тым ня менш, беларуская мова застаецца важным этнічным (нацыянальным) сымбалем для беларусаў. Дарма што дастаткова вялікая частка насельніцтва не гаворыць на беларускай мове, яна прызнаецца роднаю, прызнаецца важным сродкам нацыянальнай і культурнай ідэнтыфікацыі. Акрамя гэтага, беларуская мова захоўвае сваё важнае месца ў сукупнасьці фэномэнаў, якія вызначаюць у грамадзкай сьвядомасьці фэномэн „беларускасьці” і „нацыянальнай культуры”. Хоць у значнай ступені гэты вобраз набывае ня столькі нацыянальны, колькі этнаграфічны характар.

Нягледзячы на ўстойлівыя неспрыяльныя ўмовы для разьвіцьця і пашырэньня беларускай мовы, яна паказвае адносна стабільныя тэмпы ўзнаўленьня колькасьці сваіх носьбітаў. Яна таксама адносна ўстойліва ўзнаўляе сябе ў інтэлектуальнай сфэры, перш за ўсё ў гуманітарных навуках.

Такім чынам, за апошнія гады ў Беларусі завяршылася фармаваньне новай грамадзкай самасьвядомасьці. Большасьць насельніцтва прыняла ідэю дзяржаўнай незалежнасьці, а праблемы яе сьцьвярджэньня адышлі ў палітычных дыскусіях на другі плян. Прыняцьце незалежнасьці, аднак, ня выклікала пашырэньня сацыяльных практыкаў беларускай мовы і культуры.

За апошнія гады адбыўся значны паварот у ідэалёгіі ўлады. Розныя вэрсіі панрусізму і панславізму, якія фактычна мелі афіцыйны статус у другой палове 1990-х гг., з прычынаў натуральнай эвалюцыі беларускай дзяржавы і меркаваньняў палітычнай мэтазгоднасьці былі замененыя на новы ідэалягічны корпус — „ідэалёгію беларускай дзяржавы”. Галоўнай уласьцівасьцю новай ідэалёгіі стала актуалізацыя ідэі беларускай дзяржаўнасьці, а таксама спробы апісаньня і канцэптуалізацыя спэцыфічных рысаў эканамічнай мадэлі і сучаснага палітычнага рэжыму, у тым ліку і для фармаваньня ляяльнай да ўлады самасьвядомасьці большасьці насельніцтва краіны.

Спасылкі

1. Тэрміны „панславізм” і „панрусізм” (ідэя палітычнага і культурнага адзінства ўсіх „рускіх” народаў: беларусаў, расейцаў і ўкраінцаў) для Беларусі зьяўляюцца, па сутнасьці, тоеснымі. Таму ў гэтым артыкуле мы будзем ужываць іх як раўназначныя. Частка дасьледнікаў выкарыстоўвае для азначэньня сучасных вэрсіяў „славянскай ідэі” тэрмін „нэаславізм”, але мы будзем прытрымлівацца больш традыцыйных азначэньняў.

2. Першыя вэрсіі будучай ідэалёгіі зьявіліся раней, яшчэ ў 2002 г., гл.: Белорусская модель развития: механизмы реализации / Под ред. Е. Матусевича. — Мн., 2003.

3. Пар. стылістыку сэрыялу „Найноўшая гісторыя” і кнігі: Лукашенко А. Г. Исторический выбор Беларуси : Лекции, прочитанные в высших учебных заведениях г. Минска. — Мн., 2003.

4. Паказальны і адначасова радыкальны прыклад: Криштапович Л. Е. Белоруссия и Русская цивилизация. Русь и Беларусь. — Мн., 1999.

Стратэгія і тактыка ўладаў у 2003—2004 гг.

Хто і якім чынам рабіў гэта [1]

Часавыя межы падрыхтоўкі ўладаў да правядзеньня выбараў былі вызначаныя датай 14 ліпеня 2004 г., калі быў падпісаны ўказ прэзыдэнта аб прызначэньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня. Гэтая дата была фармальнай рысай падзелу паміж падрыхтоўкай да выбараў і выбарчай кампаніяй. Прызначэньне прэзыдэнтам даты рэфэрэндуму паўтара месяца пазьней (7 верасьня) храналягічна падзяліла палітычную кампанію на дзьве стадыі: да 7 верасьня, калі рэфэрэндуму чакалі і ўлады, і апазыцыя, але пры гэтым апазыцыя рыхтавалася да выбараў, а ўлады ня вельмі хавалі сваёй падрыхтоўкі да рэфэрэндуму; і пасьля 7 верасьня, калі абвяшчэньне рэфэрэндуму прынцыпова зьмяніла ход кампаніі, павысіўшы ўзровень палітычных ставак, але ня надта павялічыўшы палітычнага напалу ў грамадзтве, як таго чакалі лідэры апазыцыі. Для дэмакратычных сілаў абвяшчэньне рэфэрэндуму якасна зьмяніла ход перадвыбарнай кампаніі, улады ж найхутчэй загадзя сплянавалі сумяшчэньне выбарча-рэфэрэндумнай кампаніі, пра што сьведчылі неаднаразовыя ўцечкі інфармацыі. Таму мы будзем разглядаць падрыхтоўку ўладаў да парлямэнцкіх выбараў напярэдадні іх абвяшчэньня ў сувязі з падрыхтоўкай да рэфэрэндуму (у гэтым выпадку падрыхтоўчы пэрыяд працягваецца да 7 верасьня). Зьмястоўным ядром палітычных працэсаў 2004 г. было падаўжэньне палітычнага жыцьця дзейнага прэзыдэнта, а парлямэнцкія выбары ня толькі адышлі ў цень гэтай галоўнай палітычнай кампаніі, але сталіся адным зь яе дапаможных элемэнтаў.

Што да іншага часавага абмежаваньня — пачатку падрыхтоўкі да рэфэрэндуму, — то тут вызначальны час — адразу пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г., калі прэзыдэнт і ягоная Адміністрацыя пабачылі на даляглядзе канец сваёй улады. Памкненьне да неабмежаванай улады прыйшло ў супярэчнасьць з артыкулам 81 Канстытуцыі і выклікала дзеяньні ўладнай сыстэмы для яе пераадоленьня. Яе цэнтрам ёсьць асабіста прэзыдэнт і ягонае непасрэднае атачэньне, пэрыфэрыю ўтварае ягоная Адміністрацыя, якая ў шырокім (неюрыдычным) сэнсе ўключае ў сябе акрамя самога дзяржаўнага органу — Адміністрацыі прэзыдэнта — усю гэтак званую вэртыкаль выканаўчай улады разам зь дзяржаўнай часткай эканомікі на чале з дырэктаратам дзяржаўных прадпрыемстваў, судовую сыстэму, пераважную большасьць парлямэнту і структураў мясцовага кіраваньня, а таксама ўнівэрсытэты і Нацыянальную акадэмію навук, прафсаюзы, дзяржаўныя і ляяльныя да дзяржавы грамадзкія аб’яднаньні, неапазыцыйныя палітычныя партыі. У цэнтры гэтай сыстэмы прымаюцца ўсе больш-менш значныя палітычныя рашэньні, менавіта адсюль зыходзяць імпульсы да далейшага захопу палітычных пляцдармаў і панаваньня ў палітычнай прасторы. Нягледзячы на высокую ступень яго гамагеннасьці, у ім самім існуюць розныя плыні, праекты, бачаньні будучыні існага рэжыму. Таксама і на ўладнай пэрыфэрыі (у рэгіёнах альбо ў адносна аўтаномных галіновых холдынгах і сілавых „княствах”) узровень „абмежаванага плюралізму” (а дакладней, дазволены максымум неляяльнасьці — палітычнай „ерасі” альбо карупцыі — гаспадарчай „ерасі”) кіраванага Адміністрацыяй цэнтру дае магчымасьць палітычным актарам рэалізоўваць уласную палітычную і эканамічную стратэгію ў той ступені, у якой яна не супярэчыць альбо не перашкаджае існаму генэральнаму пляну Адміністрацыі. Узгадненьне запытаў розных частак кіраўнічай эліты, задавальненьне альбо здушэньне палітычных і эканамічных лабісцкіх імпульсаў з розных кліентэльскіх груповак, балянсаваньне інтарэсаў рэгіянальных і гаспадарча-галіновых элітаў сталася важным кірункам падрыхтоўкі ўладнага цэнтру да выбараў і рэфэрэндуму. Хоць доступ да інфармацыі ў гэтым пытаньні абмежаваны і вымушае кіравацца толькі інтуіцыйнымі здогадамі і аналізам ускосных зьвестак, можна меркаваць, што згаданыя працэсы былі больш інтэнсіўныя, чым захады ўладаў у кірунку процістаяньня палітычнай апазыцыі альбо замежнапалітычнай актыўнасьці.

Такім чынам, суб’ект „улада” ня зводзіцца да „дзяржавы” ў разуменьні сучасных тэорыяў палітычнага таталітарызму, а выглядае нечым падобным да аўтарытарнай і пэрсаніфікаванай бюракратычнай і гіерархічнай сыстэмы, якая існавала ў Эўропе часоў росквіту абсалютысцкіх манархіяў. У гэтым разуменьні фармальна выбарчы характар не зьмяняе прынцыповага падабенства сыстэмы ўлады Лукашэнкі да ўлады абсалютысцкай Францыі ХVII ст. альбо Прусіі часоў Фрыдрыха ІІ, з папраўкай на памеры краіны і наяўнасьць сучаснай тэхналягічнай базы[2]. Несупадзеньні ў юрыдычнай тэрміналёгіі ў гэтым выпадку не павінны засьціць сутнасьці існай у Беларусі сыстэмы панаваньня, заснаванай на падпарадкаванасьці публічнай сфэры волі вярхоўнага сувэрэна і ўладзе прызначаных ім асобаў. Пры гэтым усе ўзгадненьні паўнамоцтваў і падзел рэсурсу ўлады ўнутры кіраўнічай гіерархіі ладзяцца нефармальна. Ня будучы часткай публічнай палітыкі, яны не афішуюцца. Пэрсанальная легітымнасьць лідэра пашыраецца на ўсе органы ягонай улады ў публічнай сфэры, якія выступаюць як адзіны суб’ект, зацікаўлены ў максымальным падаўжэньні існага ладу. У адрозьненьне ад таталітарнай сыстэмы, улады пакуль не ажыцьцяўляюць поўнага кантролю за ўсёй публічнай прасторай — дастаткова выкараненьня „апазыцыйнасьці” і дэманстрацыі магчымасьці кантролю.

Дзеяньні ўладаў, наўпрост скіраваныя на забесьпячэньне „патрэбнага” ходу і выніку выбараў і рэфэрэндуму, збольшага зводзіліся да: а) забесьпячэньня пераканаўчай большасьці на рэфэрэндуме, дастатковай ня толькі для ўнясеньня ў Канстытуцыю зьменаў, але і для пацьверджаньня пэрсаніфікаванай легітымнасьці рэжыму ўнутры краіны; б) забесьпячэньня перамогі (de facto і dе jure) сьпісу кандыдатаў у дэпутаты парлямэнту, якія б задавальнялі ўладны цэнтар. Яны мелі як просты характар (напрыклад, фармаваньне і падтрымка адміністрацыйнага сьпісу кандыдатаў, ціск на палітычных апанэнтаў), так і ўскосны (прапаганда дасягненьняў існага ў краіне рэжыму і падтрымка „пазытыўнага настрою” ў грамадзтве). Апошні ўзровень актыўнасьці неабходна адрозьніваць ад звычайнай рэпрэсіўнай актыўнасьці ўладаў, якая можа мець руцінны альбо надзвычайны характар, нескіраваны непасрэдна на выбарчы працэс. Напрыклад, палітычны перасьлед іншадумства, культ асобы прэзыдэнта ў Беларусі маюць пэрманэнтны характар: іх наяўнасьць ня зьвязаная з правядзеньнем палітычных кампаніяў, адно толькі што ў пэрыяды такіх кампаніяў формы гэтых дзеяньняў зьмяняюцца характарам і інтэнсіўнасьцю ды набываюць больш рацыянальны характар. Умацаваньне палітычнага самаўладзьдзя ў Беларусі, наўпрост ня зьвязанае з правядзеньнем рэфэрэндуму 2004 г., становіць шырэйшую праблему і выходзіць за межы дадзенага аналізу.

Дзяржаўную палітыку падрыхтоўкі да выбараў у Беларусі нельга параўноўваць з звычайнай перадвыбарнай палітыкай кіраўнічай партыі ў нейкай іншай краіне, але пакуль нельга атаясамліваць і з псэўдавыбарамі ў Савецкім Саюзе. Выяўленьне грамадзянскай волі і імпульсаў падтрымкі ад народу да ўладаў (асабліва асабіста дыктатара) падчас рэфэрэндумаў застаюцца важнай крыніцай легітымацыі і важным сродкам кансалідацыі грамадзтва і ўладаў. Усе ўсьведамляюць прадвызначанасьць юрыдычнага выніку, і ў гэтым сэнсе афіцыйныя лічбы даюць мала матэрыялу для аналізу, але палітычныя вынікі па-ранейшаму ўяўляюць інтарэс.

Значны сэгмэнт уладнага апарату не зазнаў значнага ўплыву перадвыбарнай гонкі, руцінна ўмацоўваючы дыктатуру альбо вырашаючы будзённыя задачы дзяржаўнага кіраваньня. Але чым бліжэй да выбараў, тым большая частка дзяржаўнай палітыкі пераходзіла ў рэжым перадвыбарнай істэрыі, а пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму (гэта значыць ужо пасярэдзіне кампаніі выбараў у парлямэнт) ужо амаль уся дзяржаўная палітыка рабілася зыходзячы зь неабходнасьці забясьпечыць патрэбныя лікі на рэфэрэндуме: калі ў канцы чэрвеня 2004 г. пытаньне падачы гарачай вады ў асобны дом альбо рамонту даху ці дарогі мела толькі камунальны характар і знаходзілася на мікраўзроўні палітыкі, а перавод супрацоўніка на кантрактную форму працы ці адмова ў задавальненьні канкрэтнай індывідуальнай скаргі лічыліся прыватнымі пытаньнямі, то ў канцы верасьня таго ж году ўсе яны маглі займець выразнае палітычнае гучаньне. Недзе на пачатку кастрычніка на ўсе скаргі, накіраваныя грамадзянамі ў дзяржаўныя органы, мусіў быць дадзены адказ, па магчымасьці дадатны ці такі, які б пакідаў у скаргадаўца ўражаньне, што дзяржава і ейны кіраўнік пра яго клапоцяцца.

Тое, што вялікая частка дзеяньняў уладаў да пачатку перадвыбарнай кампаніі ня мела непасрэднага дачыненьня ані да выбараў, ані да рэфэрэндуму, не парадокс. Легітымнасьць беларускага рэжыму толькі ў малой ступені вызначаецца вынікамі выбараў. Рэфэрэндум як падзея меў большую значнасьць, аднак і перамога на ім не была галоўнай мэтаю лукашыстаў. Галоўная мэта — застацца пры амаль неабмежаванай уладзе і закансэрваваць гэтае становішча на як мага працяглы тэрмін. У гэтым сэнсе правядзеньне рэфэрэндуму было мэтадам, а правядзеньне выбараў — інсцэнаваньнем, неабходным для дасягненьня мэты.

Рэжым мог ужыць і іншы сродак падаўжэньня ўласнага існаваньня — з удзелам Лукашэнкі альбо нават і безь яго. Альтэрнатыўныя варыянты стратэгіяў Адміністрацыі абмяркоўваліся, напрыклад, журналістам Міхаілам Падаляком у выпусках газэты „Время” вясной — летам 2004 г. (некаторыя лічылі гэтыя публікацыі пасланьнямі расейскіх спэцслужбаў на адрас беларускай намэнклятуры). Гаворка ішла пра гандаль з замежнымі цэнтрамі ўплыву, змовы, перадачу ўлады пераемніку з захаваньнем гарантыяў Лукашэнку, падаўжэньне існаваньня рэжыму праз рэфэрэндум і перамогу на парлямэнцкіх выбарах альбо празь неплебісцытарныя маніпуляцыі з Канстытуцыяй, канфрантацыю з Захадам альбо нават „паход на Захад”. Няма сумневаў, што і аналітыкі Адміністрацыі ў 2002-2004 гг. разглядалі прыкладна тыя самыя варыянты.

Пасьля аналізу магчымых шляхоў падаўжэньня паўнамоцтваў Лукашэнкі імі была выпрацавана праграма дзеяньняў, скіраваная на дасягненьне гэтай „галоўнай” мэты праз правядзеньне палітычнай гульні „рэфэрэндум”, сумешчанай з парлямэнцкімі выбарамі. Праграма прадугледжвала стварэньне нарматыўна-праўнай і арганізацыйнай базы для непасрэднай працы дзяржорганаў падчас правядзеньня выбараў, дзеяньні ў прапагандысцкім і інфармацыйным кірунку, шэраг падрыхтоўчых апэрацыяў на замежнапалітычным полі, у сацыяльнай сфэры, мінімізацыю ўзьдзеяньня на кампанію палітычнай апазыцыі, структураў грамадзянскай супольнасьці і непадкантрольных крыніцаў інфармацыі, а таксама вонкавых актараў, кансалідацыю розных груповак унутры Адміністрацыі. Гэтыя кірункі дзеяньняў працавалі на дасягненьне патрэбнага тактычнага выніку — перамогі ў кампаніі. Пабочным кірункам дзеяньняў было забесьпячэньне спрыяльнага эканамічнага фону для правядзеньня пазначаных захадаў — ён быў дасягнуты шмат у чым дзякуючы сусьветнай каньюнктуры цэнаў на нафту і попытам на беларускія тавары на асноўных рынках збыту, аднак нават і бяз гэтага ён быў бы дасягнуты. Эканамічныя захады лукашыстаў мы ня будзем разглядаць спэцыяльна, разумеючы іх другасны характар. Гаспадарчае вымярэньне ня ёсьць вырашальны фактар ува ўмацаваньні беларускай аўтарытарнай мадэлі.

Увесь зьмест гэтых выбарча-рэфэрэндумных захадаў ня быў загадзя кадыфікаваны ў адным тэксьце — хутчэй, тут дзейнічалі законы творчага працэсу, калі аўтар сам да заканчэньня твору ня ведае, як павядуць сябе галоўныя пэрсанажы ў разьвязцы. І сама фігура аўтара — Адміністрацыя — уведзеная намі як фікцыя для таго, каб апэраваць тымі катэгорыямі, якія сапраўды выкарыстоўваліся ў грамадзкай сьвядомасьці для пазначэньня суб’ектаў палітычнага працэсу. У гэтым сэнсе „Адміністрацыя” як катэгорыя ёсьць антонім таго, што ў палітычным дыскурсе разумеецца як „апазыцыя”.

Нормы і структуры забесьпячэньня вынікаў выбараў

Маторам машыны для дасягненьня неабходнага для ўладаў выніку выбараў і рэфэрэндуму былі нормы і інстытуцыі, якія забясьпечылі праўныя, нарматыўныя і кадрава-арганізацыйныя падставы для перамогі. Мэтады пры гэтым былі скарыстаныя традыцыйныя: умацаваньне дысцыпліны шляхам выданьня 11 сакавіка 2004 г. дырэктывы № 1 „Аб захадах для ўмацаваньня грамадзкай бясьпекі і дысцыпліны”. Яна была прысьвечаная прадухіленьню нядбаласьці ў працы прадпрыемстваў усіх формаў уласнасьці і ўстанаўленьню павышанай адказнасьці за парушэньне нормаў заканадаўства ў галіне грамадзкай бясьпекі і парадку. Яе адметнасьцю было тое, што само яе выданьне не стасавалася зь існай у Беларусі гіерархіяй нарматыўна-праўных актаў і не прадугледжвалася заканадаўствам. У ёй прэзыдэнт прадэманстраваў сваё разуменьне прынцыпу падзелу ўладаў, даўшы распараджэньні органам мясцовага самакіраваньня, парлямэнту і іншым дзяржаўным інстытуцыям. На практыцы выкананьне дырэктывы ператварылася ў чарговую кампанію супраць п’янства і за дысцыпліну на вытворчасьці. Гэта выглядала як лягічны працяг рэпрэсіяў супраць намэнклятуры, што разгортваліся ў 2001-2003 гг.: запалохваньне, пагрозы перад тэлекамэрамі, сюсюканьні прэзыдэнта з вэртыкальнікамі без тэлекамэр, паказальныя працэсы над Марынічам, Жураўковай, Рыбаковым. У разгар і напярэдадні кампаніі перасьлед дырэктарату быў запаволены (прысуд былому кіраўніку МТЗ Міхаілу Лявонаву быў вынесены ў лютым 2004 г. „па сьлядох” мінулых кампаній). З другой паловы 2003 г. асноўная ўвага Адміністрацыі была скіраваная не на дырэктарскі корпус, які быў ужо заплямлены да таго, а на чынавенства і асабліва на сілавыя структуры, у тым ліку на КДБ. Пры гэтым Лукашэнка працягваў традыцыйны „кадравы пасьянс”, не даючы аформіцца „намэнклятурнай апазыцыі”.

Важным элемэнтам машыны перамогі быў Выбарчы кодэкс 2000 г., які давёў эфэктыўнасьць падчас кампаніяў 2000 і 2001 гг. і таму ня быў зьменены ў 2004 г. Ён ня столькі рэгуляваў выбарчы працэс, колькі ствараў магчымасьці для яго парушэньня, вызначаючы працяглы час для датэрміновага галасаваньня і не рэгулюючы праўнага статусу назіральнікаў. Яшчэ больш істотная яго хіба палягала ў неўрэгуляванасьці працэдуры фармаваньня выбарчых камісіяў. З аднаго боку, існуе норма, што выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў, акрамя Цэнтральнай, фармуюцца з прадстаўнікоў палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў і грамадзянаў. Аднак яна не гарантуе ўдзелу ў выбарчых камісіях палітычнай альтэрнатывы. У рэчаіснасьці выбарчыя камісіі фармуюцца практычна безь яе ўдзелу: цалкам у адпаведнасьці зь літарай Выбарчага кодэксу дэмакраты не ўключаюцца ў склад камісіяў, а камісіі ўтвараюць амаль выключна прадстаўнікі Адміністрацыі (вылучэнцы органаў выканаўчай улады, дзяржаўных прадпрыемстваў, навучальных установаў і г. д.). Пакуль выбары рэальна праводзяцца ня выбарчымі камісіямі, а органамі выканаўчай улады, яны ня будуць сумленнымі.

Найбольш фальсыфікацыяў адбываецца дзякуючы норме Выбарчага кодэксу пра пяцідзённае датэрміновае галасаваньне. Ад пачатку кіраваньня Лукашэнкі колькасьць выбарнікаў, што галасуюць датэрмінова, пастаянна павялічвалася і паводле афіцыйных дадзеных, і паводле сьведчаньняў назіральнікаў. Цяпер пад адміністрацыйным ціскам у ім бяруць удзел да 30 % выбарнікаў. Замяніць бюлетэні ў непразрыстых скрынях для датэрміновага галасаваньня — справа тэхнікі. Зручна фальсыфікаваць бюлетэні і падчас падліку галасоў. Неістотна, якія бюлетэні сапраўды былі кінутыя выбарнікамі ў скрыні, старшыня і сакратар участковай камісіі, пры пасіўнасьці астатніх сяброў камісіі, могуць пазначыць у выніковым пратаколе любыя загадзя заплянаваныя лічбы. Адсутнасьць назіраньня за апрацоўкай пратаколаў з участковых камісіяў у акруговых камісіях дазваляе дадаткова карэктаваць лічбы і на гэтай стадыі: пратаколы папросту перапісваюцца нанава.

Такі стан рэчаў прымусіў апазыцыйныя сілы патрабаваць лібэралізацыі выбарчага заканадаўства. Шырокі розгалас мела ініцыятыва парлямэнцкай групы „Рэспубліка” ў палаце прадстаўнікоў 2-га скліканьня ўвесьці ў Выбарчы кодэкс шэраг дэмакратычных нормаў. Аднак пасьля працяглай працэдуры ўзгадненьняў у парлямэнцкіх камісіях большасьць зь іх нават не была ўключаная ў канчатковы законапраект. Каб дамагчыся хаця б малых зьменаў, група пагадзілася пакінуць у сваёй прапанове толькі нормы аб праве назіральнікаў весьці назіраньне за падлікам галасоў з зручнага для іх месца ды аб удзеле ў працы выбарчых камісіяў прадстаўнікоў палітычных партыяў з статусам сяброў камісіяў і правам дарадчага голасу. Але нават у такім выглядзе вынясеньне законапраекту на разгляд сэсіі замаруджвалася. Каб дамагчыся яго разгляду парлямэнтам да чарговых парлямэнцкіх выбараў, дэпутатам „Рэспублікі” давялося пайсьці на галадоўку. Пад яе ціскам гэтыя пытаньні ўсё ж былі разгледжаныя 22 чэрвеня 2004 г. і адхіленыя („за” — 8, „супраць” — 71). Галадоўка сталася своеасаблівым сыгналам пра бессэнсоўнасьць спадзяваньняў на зьмену ўлады выбарчым шляхам.

Лібэральна настроены дэпутат палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня Ўладзімер Навасяд у часе галадоўкі „рэспубліканцаў” прапанаваў зьвярнуцца да Цэнтральнай выбарчай камісіі з дэпутацкім запытам аб тлумачэньні парадку і прынцыпаў фармаваньня выбарчых камісіяў, а таксама кантролю за захаванасьцю выбарчых скрыняў шляхам прастаўленьня на іх уласнаручнага подпісу назіральнікаў. Дэпутат цікавіўся, ці могуць назіральнікі і журналісты выкарыстоўваць тэхнічныя сродкі пры назіраньні, асьвятленьні галасаваньня і падліку галасоў, а таксама які парадак рэалізацыі права назіральніка на азнаямленьне з выніковымі пратаколамі галасаваньня і атрыманьня іх копіяў. Палата прадстаўнікоў падтрымала гэтую ініцыятыву, аднак аніякага зьмястоўнага адказу ад ведамства Ярмошынай не дачакала. Выбарчае заканадаўства задавальняла Адміністрацыю, паколькі дазваляла праводзіць выбары з загадзя падрыхтаваным вынікам, ажно да вызначэньня адсотку жанчын і былых парлямэнтароў.

Трэба канстатаваць: прынцыповыя зьмены беларускага выбарчага заканадаўства, якія б дазволілі апазыцыі легальна прыйсьці да ўлады, магчымыя толькі пад ціскам, які ў сёньняшняй сытуацыі можа быць аказаны толькі звонку. У гэтым кантэксьце можна згадаць комплекс патрабаваньняў ад БДІПЧ АБСЭ, датычных дэмакратызацыі выбарчага працэсу ў краіне. Адсутнасьць зьменаў у Выбарчым кодэксе аўтаматычна азначала невыкананьне ўладамі аднаго з чатырох патрабаваньняў БДІПЧ АБСЭ. Аднак нават у гэтых умовах улады таргаваліся з Захадам, скарыстаўшы для гэтага пляцоўку сэсіі Парлямэнцкай асамблеі АБСЭ ў Эдынбургу. У ліпені 2004 г. там была падпісаная сумесная дэклярацыя рабочай групы ПА АБСЭ па Беларусі і афіцыйнай беларускай парлямэнцкай дэлегацыі (статус палаты прадстаўнікоў у гэтай структуры быў адноўлены ў 2003 г.). Ня даўшы аніякіх гарантыяў правядзеньня свабодных і дэмакратычных выбараў, Адміністрацыя, тым ня менш, праз дэпутата палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня, лідэра БРСМ Міхаіла Арду прадэманстравала намер весьці перадвыбарную барацьбу сумленна. Сам сп. Арда падпісаў дэклярацыйны дакумэнт і тым самым дамогся адкладаньня жорсткіх рэзалюцыяў у беларускай праблеме, ня ўзяўшы пры гэтым на сябе аніякіх канкрэтных забавязаньняў. Натуральна, што надалей выбарчы працэс у Беларусі аніякім чынам не перакрыжоўваўся з прынцыпамі дадзенай дэклярацыі — Адміністрацыя яе папросту не заўважыла.

Адзінай косткай, якая была кінутая дэмакратам, стала ўключэньне прадстаўнікоў палітычных партыяў з правам дарадчага голасу ў склад Цэнтральнай камісіі па выбарах. (Яно падавалася дзяржаўнымі СМІ як крок насустрач адкрытым і празрыстым выбарам, чаго рэальна можна было дасягнуць толькі масавым уключэньнем апазыцыі ў склад акруговых, участковых і тэрытарыяльных выбарчых камісіяў.) Фактычна яны ня мелі аніякіх правоў, акрамя права выступаць на пасяджэньні камісіі і выказваць сваю пазыцыю. Але і ў гэтай якасьці Міхась Пліска ад АГП, Алесь Бяляцкі ад Партыі БНФ, Алена Скрыган ад ПКБ, Уладзімер Нісьцюк ад БСДП „Народная грамада” здолелі дапамагчы шэрагу дэмакратычных кандыдатаў абараніць свае правы на папярэдніх этапах выбарчай кампаніі.

На самай справе правядзеньне выбараў і вызначэньне пераможцаў адбывалася па-за сьценамі выбарчых камісіяў, чый загадзя вядомы склад (за выняткам чыста касмэтычнага ўключэньня апазыцыянэраў) павінен быць зарукай кантраляванага і спакойнага вядзеньня выбарчага працэсу. Выкрыцьцё парушэньняў закону ў ходзе выбараў цягнула за сабой толькі маральную адказнасьць удзельнікаў выбарчых камісіяў. Таму ролю гэтых органаў ня трэба перабольшваць. Палітычную адказнасьць за правядзеньне выбараў і іх вынікі несьлі структуры выканаўчай улады, і менавіта на іх было ўскладзена іх забесьпячэньне.

З досьведу выбараў 2001 г. вядома, што вялікую ролю ў гэтай працы адыгрывае КДБ, аднак асноўная місія адводзіцца вэртыкалі выканаўчай улады. Яшчэ ў 2003 г. у рэгіёнах з удзелам кіраўнікоў выканкамаў, мясцовых Радаў дэпутатаў, мясцовых сілавых структураў ствараліся г. зв. рады абароны, хутчэй за ўсё, з прыцэлам на правядзеньне будучага рэфэрэндуму. Ужо ўлетку 2004 г. гэтыя структуры былі легалізаваныя ў выглядзе групаў для арганізацыі выбараў, створаных у выканкамах на базе арганізацыйных аддзелаў і кадраў з згаданых радаў абароны. Яны каардынавалі правядзеньне рэфэрэндуму (выбары не былі асноўным пунктам увагі): зьбіралі і аналізавалі інфармацыю, прымалі ключавыя рашэньні, ажыцьцяўлялі іх узгадненьне з Адміністрацыяй. Пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму менавіта яны вызначылі склад тэрытарыяльных камісіяў. Ужо ў часе выбарчай кампаніі назіральнікі сутыкнуліся зь дзіўнай сытуацыяй: участковыя і акруговыя выбарчыя камісіі (безь якіх нельга правесьці галасаваньне) дэманстрацыйна падпарадкоўваліся не вышэйшым выбарчым камісіям, а выключна адпаведнаму мясцоваму выканкаму ў выглядзе згаданай групы.

Найбольш яскрава гэтая залежнасьць праявілася ў горадзе Бяроза Берасьцейскай вобласьці. Мясцовая выбарчая камісія адмовіла ў рэгістрацыі кандыдату ад Партыі БНФ Юрасю Губарэвічу. Цэнтральная камісія скасавала гэтае рашэньне і пастанавіла зарэгістраваць сп. Губарэвіча ў якасьці кандыдата. Нечакана акруговая выбарчая камісія адмовілася выконваць гэтую пастанову, а яе старшыня выказаў намер... зьвярнуцца ў Вярхоўны суд з пазовам аб скасаваньні гэтага рашэньня! І толькі пасьля нефармальных перамоваў Цэнтральнай камісіі з органамі выканаўчай улады пастанова была выкананая. Як адзначыў намесьнік старшыні АГП Сяргей Альфер, сама Цэнтральная камісія была адмежаваная ад працэсу выбараў і сталася мэханізмам легалізацыі яго вынікаў[3].

Органы выканаўчай улады ажыцьцяўлялі на месцах арганізацыю і правядзеньне выбараў з прыцягненьнем міліцыі, МНС, пракуратуры, КДБ і службы бясьпекі прэзыдэнта, праўрадавых грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў, кіраўніцтва дзяржаўных прамысловых і сельскагаспадарчых прадпрыемстваў, органаў сацыяльнай абароны і іншых элемэнтаў Адміністрацыі. У нас няма зьвестак пра характар дзейнасьці і рэальны падзел працы ў гэтых структурах, таму ацэньваць іх функцыянаваньне мы можам толькі з ускосных дадзеных, атрыманых з мэдыяў і ад назіральнікаў напярэдадні і пасьля выбарчай кампаніі. Напрыклад, прызначэньне Алега Праляскоўскага на пасаду намесьніка кіраўніка Адміністрацыі прэзыдэнта напярэдадні ідэалягічнай нарады, якая адбылася 27 сакавіка 2003 г., можна разглядаць як старт кампаніі кадравага забесьпячэньня патрэбнага выніку выбараў і рэфэрэндуму.

Стварэньне рэальнай падтрымкі прэзыдэнцкім ініцыятывам было другасным, ня зьвязаным непасрэдна з выбарамі пытаньнем для мясцовых уладаў, але яно такі турбавала іх. Згодна зь неправеранай інфармацыяй, пасьля выбараў пад кантролем пракуратуры і КДБ адбываўся падлік рэальна пададзеных галасоў, а яго вынікі мелі значэньне для лёсу мясцовых вэртыкальнікаў.

Нэўтралізацыя грамадзянскай супольнасьці

Актыўнасьць уладаў у гэтым кірунку мае стадыяльны характар. У пэрыяд падрыхтоўкі да палітычных кампаніяў улады падрываюць інстытуцыйную базу грамадзянскай супольнасьці і фармуюць праўныя ўмовы для перасьледу іншадумства. Напрыклад, у 1999 г., напярэдадні выбараў у палату прадстаўнікоў 2-га скліканьня, улады „зачысьцілі” трэці сэктар шляхам перарэгістрацыі грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў. На гэтай стадыі выкарыстоўваюцца судовыя і юрыдычныя працэдуры перасьледу, прымаюцца новыя дыскрымінацыйныя законы, абмяжоўваюцца магчымасьці для палітычнай і грамадзянскай дзейнасьці, непажаданай для ўладаў, ажыцьцяўляецца рознабаковая падтрымка раскольніцкай дзейнасьці ў асяродзьдзі палітычных партыяў і рухаў, каб перашкодзіць іх нармальнаму функцыянаваньню і пабудове партыйных кааліцыяў. На другой стадыі, якая прыпадае на пэрыяд палітычнай кампаніі, большую вагу мае нефармальны перасьлед: у структурах грамадзянскай супольнасьці праводзяцца ператрусы, канфіскуецца аргтэхніка і абсталяваньне, наклады ўлётак і газэт, арыштоўваюцца грамадзкія актывісты. У гэты пэрыяд уладам даводзіцца рэагаваць на падзеі апэратыўна, таму яны часта дзейнічаюць бяз праўнага абгрунтаваньня. Нарэшце, па заканчэньні палітычнай кампаніі ўлады помсьцяцца апазыцыі: звальняюць з працы яе актывістаў, ліквідуюць яе структуры і г. д., г. зн. выпраўляюць тое, што не было зроблена раней дзеля недагляду альбо залішняй лібэральнасьці. Пакрысе рэпрэсіўная актыўнасьць уладаў усё больш пакрываецца праўнай абалонкай і ўрэшце падыходзіць да пачатку цыклу — падрыхтоўкі да чарговай палітычнай кампаніі.

Зачыстка няўрадавага сэктару „пад рэфэрэндум” пачалася ў першай палове 2003 г., амаль адразу пасьля выбараў у мясцовыя Рады. Калі пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. улады адпомсьцілі апазыцыйным структурам, заангажаваным у выбарчы працэс, шляхам іх ліквідацыі (такі лёс напаткаў грамадзкія аб’яднаньні „Задзіночаньне беларускіх студэнтаў”, „Моладзевы інфармацыйны цэнтар”, берасьцейскі „Цэнтар падтрымкі рэгіянальных ініцыятываў „Вежа”) або замены іх кіраўніцтва з далейшым пераводам ува ўлоньне Адміністрацыі (ФПБ), то 2002 г. быў у гэтым сэнсе больш-менш спакойным. Хіба што ўлада рыхтавалася да выбараў у мясцовыя Рады (сакавік 2003 г.), правакуючы дэзінтэграцыю ў стане апазыцыйных палітычных партыяў і плянамерна выкараняючы іншадумства (згадаем прыняцьце новага закону пра веравызнаньне і падпісаньне ў 2003 г. канкардату аб асаблівых дачыненьнях паміжАдміністрацыяй і Беларускай праваслаўнай царквой Маскоўскага патрыярхату).

Умоўнай датай пачатку новай кампаніі можна назваць правядзеньне сэмінару з пытаньняў ідэалёгіі ў сакавіку 2003 г. Падчас яго прэзыдэнтам была пастаўленая задача „ўпарадкаваць” колькасьць грамадзкіх аб’яднаньняў і дадзеныя іншыя даручэньні.

Якія аб’екты ў грамадзянскай супольнасьці прыцягнулі рэпрэсіўную ўвагу ўладаў? Самі празь сябе асяродкі іншадумства ў выглядзе дэмакратычных няўрадавых аб’яднаньняў не нясуць для Адміністрацыі асаблівай небясьпекі, у іх нават ёсьць карысьць, бо іх наяўнасьць дазваляе кантраляваць іншадумцаў, абмяжоўваць іх актыўнасьць і фармаваць „плюралістычны” імідж рэжыму. Гэтыя структуры грамадзянскай супольнасьці разглядаюцца як дапушчальны элемэнт датуль, пакуль яны рэальна не ўплываюць на настроі ў грамадзтве. Аднак падчас падрыхтоўкі да выбараў і рэфэрэндуму сама магчымасьць інстытуцыялізацыі народнай незадаволенасьці рэжымам недапушчальная, таму „дэмакратычнае гета” абмяжоўваюць, а некаторыя яго сэгмэнты выціскаюць за межы праўнага поля.

Асноўны ўдар быў нанесены па моладзевых і праваабарончых аб’яднаньнях, рэгіянальных рэсурсных цэнтрах, а таксама іншых арганізацыях, якія актыўна праяўлялі сябе падчас апазыцыйных выбарчых кампаніяў (прыцягвалі грамадзян да палітычнай дзейнасьці, ажыцьцяўлялі агітацыю і контрагітацыю, назіралі за выбарамі). Дзякуючы іх ліквідацыі ўлады таксама імкнуліся перакрыць вонкавыя каналы паступленьня фінансавых сродкаў для апазыцыі.

Калі пра атрыманьне апазыцыяй сур’ёзнай фінансавай падтрымкі ад беларускага бізнэсу цяжка гаварыць пачынаючы недзе з 1999 г., то актыўней перакрываць замежныя крыніцы фінансаваньня дэмсілаў улады пачалі з сакавіка 2001 г., пасьля падпісаньня прэзыдэнтам славутага дэкрэту № 8 пра ўдасканаленьне парадку атрыманьня і выкарыстаньня замежнай бязвыплатнай дапамогі. Большасьць дэмакратычных структураў „трэцяга сэктару” не падпарадкаваліся яму, за што ў 2001-2004 гг. былі пакараныя канфіскацыяй абсталяваньня і іншай маёмасьці, а таксама прыцягненьнем сваіх актывістаў да адміністрацыйнай адказнасьці за парушэньне нормаў гэтага дэкрэту.

Факты нелегальнага атрыманьня грантаў па-ранейшаму мелі месца, і 28 лістапада 2003 г. быў прыняты дэкрэт прэзыдэнта № 24 „Аб атрыманьні і выкарыстаньні замежнай бязвыплатнай дапамогі”. За нелегальнае фінансаваньне грамадзкіх аб’яднаньняў і палітычных партыяў уводзілася іх ліквідацыя, а для западозраных у гэтым замежнікаў — дэпартацыя. Сьпіс замежнікаў, якім быў забаронены ўезд у Беларусь, пастаянна папаўняўся, а іх дэпартацыі з 2003 г. сталі будзённасьцю. Былі пазбаўленыя акрэдытацыі прадстаўніцтвы амэрыканскіх агенцыяў „IREX/ProMedia”, „Internews network”. У 2004 г. не была працягнутая акрэдытацыя прадстаўніцтва амэрыканскай агенцыі „Каўнтэрпарт” і фонду „Эўразія”. На пачатку 2004 г. супраць Беларускага Хельсынскага камітэту, Беларускага саюзу моладзевых і дзіцячых грамадзкіх аб’яднаньняў „Рада”, ГА „Воля да разьвіцьця” (Слонім), што атрымлівалі гранты па праграме ТАСІС, былі выстаўленыя абвінавачаньні ўва ўхіленьні ад сплаты падаткаў. Гаспадарчыя суды прызналі абвінавачваньні незаконнымі, прычым мяркуецца, што гэтаму паспрыяў ультыматум ТАСІС з пагрозай спыніць фінансаваньне пераабсталяваньня беларуска-польскай мяжы на суму 16 млн эўра і шэраг іншых праектаў.

У красавіку 2003 г., на наступны месяц пасьля памянёнага ідэалягічнага сэмінару, органамі Міністэрства юстыцыі былі пададзеныя пазовы пра ліквідацыю Гарадзенскага абласнога грамадзкага аб’яднаньня „Ратуша”, Агенцыі рэгіянальнага разьвіцьця „Варута”, Гомельскага абласнога грамадзкага аб’яднаньня „Грамадзянскія ініцыятывы”, Грамадзкага аб’яднаньня „Моладзевы хрысьціянска-сацыяльны саюз”. З красавіка 2003 г. да канца году было ліквідавана 51 грамадзкае аб’яднаньне. Яшчэ 78 грамадзкіх аб’яднаньняў „на прапанову” органаў юстыцыі самаліквідаваліся. (За 8 месяцаў 2004 г. самаліквідавалася больш за 20 няўрадавых арганізацыяў.) Таксама ў 2003 г. падчас беспрэцэдэнтных праверак з боку органаў рэгістрацыі, пад якія патрапілі пару соцень НДА, было вынесена 810 папярэджаньняў. (Для параўнаньня: у 2002 г. такіх папярэджаньняў было толькі 121.) НДА сталі ліквідоўваць нават за адно парушэньне і без папярэджаньняў. Таксама паказальна, што ніводная зь ліквідаваных арганізацыяў („Праўная дапамога насельніцтву”, „Праваабарончы цэнтар „Вясна”, „Жаночы адказ”, „Фонд імя братоў Луцкевічаў” у 2003 г., „Беларускае аб’яднаньне маладых палітыкаў”, „Цэнтар канстытуцыяналізму і параўнальна-праўных дасьледаваньняў, „Незалежнае таварыства праўных дасьледаваньняў” у 2004 г.) ня здолела адстаяць сваё права на існаваньне ў судзе.

Таксама былі ліквідаваныя і некаторыя арганізацыі-фантомы, якія актыўна ня дзейнічалі, але маглі быць скарыстаныя апазыцыяй у якасьці „запасных аэрадромаў” (напрыклад, „Асацыяцыя маладых прадпрымальнікаў” і г. д.). Юрыдычныя падставы для падачы ў суд пазоваў на ліквідацыю ня гралі тут аніякага істотнага значэньня: і Міністэрства юстыцыі, якое падавала пазоў, і суд, які яго разглядаў не на карысьць няўрадавай арганізацыі, і пракуратура, якая патурала гэтаму, былі тут ня больш чым выканаўцамі палітычных рашэньняў, прынятых у больш высокіх органах Адміністрацыі. (Кампанія ліквідацыі грамадзкіх аб’яднаньняў была распачатая з вуснага даручэньня прэзыдэнта — усе дзеяньні па надзвычайных праверках і ліквідацыі грамадзкіх аб’яднаньняў рабіліся ў выкананьне гэтага даручэньня[4].)

Адначасова з правядзеньнем кампаніі ліквідацыі пачынаючы з 2003 г. Міністэрства юстыцыі стала патрабаваць ад грамадзкіх аб’яднаньняў штогадовыя справаздачы пра іх дзейнасьць, праведзеныя мерапрыемствы, колькасьць сяброў і ўскладніла рэгістрацыю новых грамадзкіх аб’яднаньняў. Яе зацьвярджае Камісія па рэгістрацыі (перарэгістрацыі) грамадзкіх аб’яднаньняў, на чале якой цяпер стаіць ідэоляг Алег Праляскоўскі. Колькасьць новых зарэгістраваных НДА падае: у 2003 г. было зарэгістравана толькі 10 арганізацыяў нацыянальнага ўзроўню і 61 мясцовага, прычым пераважная большасьць зь іх мае спартовы кірунак дзейнасьці.

Улады таксама процідзеюць аб’яднаньню НДА ў саюзы і асацыяцыі: іх колькасьць паменшылася за гэты пэрыяд з 26 да 16. Калі браць колькасьць зарэгістраваных НДА на душу насельніцтва, то іх у Беларусі на парадак меней, чым у іншых постсавецкіх краінах, ня кажучы ўжо пра эўрапейскія дзяржавы.

Працэс нэўтралізацыі дэмакратычных НДА суправаджаецца стварэньнем праўладнага „трэцяга сэктару”. З аднаго боку, для выкананьня дзяржаўных задач шляхам аб’яднаньня грамадзянаў узьнікаюць гэтак званыя дзяржаўныя грамадзкія аб’яднаньні. Указам прэзыдэнта № 335 ад 30 чэрвеня 2003 г. „Аб рэспубліканскіх дзяржаўна-грамадзкіх аб’яднаньнях” легалізуецца існаваньне парадаксальных „дзяржаўных недзяржаўных арганізацыяў”, якія становяцца часткай Адміністрацыі. Дзяржаўнымі і паводле функцыяў, і паводле фінансаваньня застаюцца грамадзкія аб’яднаньні, што захаваліся з савецкіх часоў ці былі наноў створаныя (накшталт Беларускага рэспубліканскага саюзу моладзі, які абвесьціў сябе пераемнікам ленінскага камсамолу). З другога боку, замест незалежных дзейных або ліквідаваных грамадзкіх аб’яднаньняў ствараюцца іх псэўданедзяржаўныя эрзацы. Так, у 2002-2003 гг. пад апекай выканаўчай улады ўва ўсёй Беларусі для барацьбы з прадпрымальніцкім рухам пратэсту былі створаныя псэўданезалежныя грамадзкія аб’яднаньні прадпрымальнікаў. І, нарэшце, улады ажыцьцяўляюць „нацыяналізацыю” грамадзкіх аб’яднаньняў (выпадак ФПБ). Напярэдадні выбараў з такіх НДА былі ўтвораны Рэспубліканская рада кіраўнікоў палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў(з структурамі ў рэгіёнах) і парасонавае аб’яднаньне для моладзевых арганізацыяў, што прызналі сваім сюзэрэнам БРСМ. На выбарах яны выкарыстоўваліся для прапаганды шырокай грамадзкай падтрымкі прэзыдэнта на рэфэрэндуме і кандыдатаў у дэпутаты ад Адміністрацыі.

Пры гэтым пачынаючы з 1999 г. у Беларусі працягвае дзейнічаць забарона на дзейнасьць незарэгістраваных грамадзкіх і рэлігійных арганізацыяў, уведзеная дэкрэтам прэзыдэнта № 2 ад 26 студзеня 1999 г. За дзейнасьць ад імя незарэгістраванай арганізацыі ўстаноўлена адміністрацыйная адказнасьць у выглядзе арышту альбо штрафу. Прыцягваюць да адказнасьці паводле гэтага артыкулу найбольш падчас палітычных кампаніяў: калі ў 2001 г. так каралі актывістаў „Маладога фронту” і „Зубра”, то ў 2002 г. гэтая мера не выкарыстоўвалася. Падчас выбарчай кампаніі 2004 г. да адказнасьці паводле гэтага артыкулу было прыцягнута больш за 20 актывістаў „Зубра”, „Маладога фронту”, „Хартыі’97”, Народнай кааліцыі „5+”.

Чым бліжэйшы быў час абвяшчэньня рэфэрэндуму, тым большы перасьлед адчувалі на сабе ня толькі арганізацыйныя структуры грамадзянскай супольнасьці, але і яе шараговыя актывісты. Адміністрацыйныя арышты, запалохваньне і шантаж па месцы працы альбо вучобы, выклікі на допыты і „размовы” ў пракуратуры і КДБ і, як самы жорсткі сродак, крымінальны перасьлед станавіліся нормай. Арыштам Міхаіла Марыніча быў дадзены сыгнал для намэнклятурнай апазыцыі: „гэтак будзе з кожным”. Напярэдадні абвяшчэньня рэфэрэндуму лідэраў прадпрымальніцкага руху Валер’я Леванеўскага і Аляксандра Васільева зьняволілі на два гады за абразу прэзыдэнта. Так рэжым адпомсьціў прадпрымальніцкаму руху за той аўтарытэт і арганізацыйную моц, якую ён займеў у апошнія гады.

У 2003 г. у закон пра масавыя мерапрыемствы былі ўведзеныя дадатковыя абмежаваньні, якія дазволілі легалізаваць практыку неабгрунтаваных адмоваў у правядзеньні мітынгаў і пікетаў. У новай рэдакцыі закон патрабуе папярэдняй аплаты паслуг… ахоўнікаў парадку, прыборкі тэрыторыі і працы „хуткай дапамогі” падчас мерапрыемстваў. Таксама адметна тое, што яго дзеяньне пашыраецца і на сходы грамадзянаў у памяшканьнях: калі памяшканьне не прызначанае для такога роду сходаў, то на сход таксама трэба прасіць дазвол за 15 дзён і аплачваць вышэйпазначаныя паслугі. Заяўляльнікам акцыі зь меркаванай колькасьцю ўдзельнікаў больш за 1000 чалавек можа быць толькі арганізацыя, але за парушэньне парадку прадугледжваецца ліквідацыя гэтай арганізацыі. Такім чынам, напярэдадні кампаніі 2004 г. былі створаныя ўмовы, калі любая акцыя пратэсту магла быць прызнаная незаконнай.

Пасьля падпарадкаваньня ў 2001-2002 гг. ФПБ улады не спынілі наступу на незалежныя прафсаюзы (у 2004 г. іх колькасьць паменшылася з 73 да 52) і рэпрэсіяў у дачыненьні да прафсаюзных актывістаў. Ціск Міжнароднай арганізацыі працы, масавыя выступленьні працоўных і страйкі ў 2002 і 2003 гг., адчувальны, хоць і пасіўны супраціў насельніцтва прымусоваму перавядзеньню на кантрактную форму найму — усё гэта прымушала Адміністрацыю не вынішчаць да астачы незалежны прафсаюзны рух, а праводзіць прапагандысцкія захады накшталт гучнага падвышэньня заробкаў.

У 2004 г. у дачыненьні да партыяў была абраная тактыка ліквідацыі іх мясцовых аддзяленьняў у судовым парадку. У якасьці паказальнай ахвяры была абраная Беларуская партыя працы, якая была ліквідаваная. Усе астатнія палітычныя партыі, што ўвайшлі ў Народную кааліцыю „5+”, атрымалі папярэджаньне за яе незаконнае ўтварэньне. Тым самым аб’яднаная апазыцыя была пазбаўленая магчымасьці легальна выступаць у якасьці калектыўнага суб’екта, лідэры апазыцыі былі вымушаныя заявіць, што яны дзейнічаюць у складзе Народнай кааліцыі „5+” як фізычныя асобы ў фармаце грамадзянскай ініцыятывы. Надалей гаворка ішла ўжо не пра кааліцыю палітычных партыяў, а пра іх падтрымку палітычнай праграмы „Пяць крокаў да лепшага жыцьця”. У параўнаньні з Народнай кааліцыяй „5+” эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь” і іншыя ініцыятывы зазналі менш рэпрэсіяў і нэгатыўнага асьвятленьня дзяржаўнымі СМІ. На наш погляд, гэта сьведчыць пра рэальную ацэнку Адміністрацыяй сваіх патэнцыйных апанэнтаў.

Ці дасягнутыя мэты гэтага маштабнага і рознаскіраванага перасьледу? Ці здабылі ўлады перамогу над грамадзянскай супольнасьцю? Часткова, зразумела, так, — пра гэта сьведчаць ход і вынікі выбараў і рэфэрэндуму. Цяпер структуры грамадзянскай супольнасьці амаль спрэс занятыя пытаньнямі свайго выжываньня і дасягненьня кароткатэрміновых плянаў: спробы стратэгічнага плянаваньня нежыцьцяздольныя дзеля ціску ўладаў.

Маніпуляцыі ў інфармацыйнай прасторы і пагроза рэфэрэндуму

Напярэдадні абвяшчэньня рэфэрэндуму грамадзкая думка была збольшага на карысьць апазыцыі (табл. 1[5]). Таму перад уладнымі паліттэхнолягамі стаяла складаная задача: па-першае, павысіць рэйтынг Лукашэнкі, па-другое, перашкодзіць апазыцыі скарыстацца нечакана высокай грамадзкай падтрымкай у пытаньні падаўжэньня тэрміну праўленьня Лукашэнкі, па-трэцяе, забясьпечыць максымальны ўзровень падтрымкі непапулярнай ідэі пра права Лукашэнкі балятавацца на пасаду прэзыдэнта бясконцую колькасьць разоў.

Уладам неабходна было забясьпечыць легітымнасьць загадзя вядомага выніку, таму пытаньні перамогі ў інфармацыйна-псыхалягічнай і ідэалягічнай сфэрах сталіся прыярытэтнымі для іх напярэдадні кампаніі.

Ужо пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. з эканамічных прычынаў або ў выніку забароны закрыліся газэты „Пагоня”, „Рабочы”, „Наша свабода”, „День”, „Беларуская маладзёжная”, „Навінкі”, „Свободные новости” і шэраг іншых. У 2003 г. пасьля прыпыненьня выданьня, забароны распаўсюду ў раздроб празь дзяржаўную сетку і праз падпіску (якая з 1 траўня 2004 г. знаходзіцца ў манаполіі дзяржавы) фактычна была выціснутая з мэдыйнага рынку ўплывовая „Белорусская деловая газета”. Асаблівую рэпрэсіўную ўвагу ўлады скіроўвалі на рэгіянальныя мясцовыя выданьні, паколькі менавіта лякальная незалежная прэса карысталася найбольшым даверам чытачоў. За 2-3 тыдні да саміх выбараў і рэфэрэндуму быў прыпынены выхад больш за 10 уплывовых рэгіянальных газэтаў. За некалькі месяцаў да выбарчай кампаніі фактычна быў абвешчаны мараторый на рэгістрацыю новых выданьняў. У выніку ў краіне ўсё большую вагу набіраў нелегальны або напаўлегальны друк, а таксама друкаваньне СМІ за мяжой.

Нягледзячы на наяўнасьць на 1 кастрычніка 2003 г. у Беларусі 1492 пэрыядычных выданьняў (у тым ліку 886 газэт), паводле ацэнак БАЖ толькі 250 з рэгулярных выданьняў можна назваць „інфармацыйнымі мэдыямі”, зь іх ліку толькі 82 прыватныя. У выніку юрыдычнага і эканамічнага ўціску на момант абвяшчэньня выбараў (паводле афіцыйных дадзеных на 1 ліпеня 2004 г.) колькасьць зарэгістраваных пэрыядычных выданьняў зьменшылася да 1324 (у тым ліку 813 газэт, 463 часопісы, 48 бюлетэняў, пэрыядычных каталёгаў і альманахаў).

Дзяржаўныя СМІ напярэдадні выбараў фактычна ператварыліся ў органы масавай прапаганды, распачаўшы сапраўдную інфармацыйна-псыхалягічную вайну супраць „гэтак званай апазыцыі” — паводле азначэньня М. Арды, „палітычна варожых нашаму грамадзтву колаў”. На ўсіх тэлеканалах быў паказаны ананімны (яго стваральнікі схаваліся пад псэўданімамі) фільм „Дарога ў нікуды”, прысьвечаны ганьбаваньню апазыцыі з ужываньнем несапраўдных і абразьлівых зьвестак. Дэманстраваліся іншыя падобныя тэлесэрыялы. У выніку за пэрыяд 02.10.2004 — 09.10.2004 толькі ў праграме „Нашы навіны” каналу ОНТ час пазытыўнай рэпрэзэнтацыі Лукашэнкі займаў 56,50 % праграмы ў параўнаньні з астатнімі палітыкамі (у пэрыяд 06.09.2004 — 16.09.2004 гэты паказьнік складаў 51,25 %). Тэме рэфэрэндуму было прысьвечана 6 хв. 20 сек. (3 % ад агульнага часу), між тым як „выбарам” — 4 хв. 10 сек. (2 % ад агульнага часу, у некалькі разоў меней, чым надвор’ю). Магілёўскае абласное тэлебачаньне (праграма „Навіны Магілёва”) аддала прэзыдэнту 46 % агульнага часу, пры гэтым проста ігнаруючы апазыцыю. Дзяржаўныя электронныя і друкаваныя СМІ працягвалі выяўляць палітычную апазыцыю ў непэрсаналізаванай, адмоўнай альбо скрайне адмоўнай форме.

Спэцыяльны выпуск газэты „Советская Белоруссия”, распаўсюджаны па ўсёй краіне з разьлікам адзін асобнік на кожнага выбарніка, падтрымліваў пазытыўную кампанію па рэфэрэндуме, а нэгатыў пра апазыцыю быў зьмешчаны так, каб не прыцягваць да яе залішняй увагі. Увогуле, напярэдадні рэфэрэндуму дамінавала „пазытыўная тэхналёгія”, яскравым узорам якой было сацыялягічнае апытаньне ў нумары „Советской Белоруссии” за 9 верасьня 2004 г., калі рэспандэнтам было прапанавана адказаць на пытаньне „Што зроблена прэзыдэнтам для народу Беларусі за 10 гадоў?” з варыянтамі адказу: 1. Вельмі шмат карыснага; 2. Шмат карыснага; 3. Даволі шмат добрага.

Дзяржаўная прапаганда павелічэньнем часу і плошчы, прысьвечаным асабіста Лукашэнку, пераносіла акцэнт з выбараў на рэфэрэндум. Калі падчас выбарчай кампаніі 2001 г. Лукашэнку падавалі як у рознабаковага, шматграннага чалавека, здольнага выконваць розныя статусныя ролі (спартовец, начальнік, „просты мужык”, прыхільнік беларускай культуры і г. д.), то ў 2004 г. ён пазыцыянаваўся аднатыпна: правадыр-галоўнакамандуючы, які бароніць Беларусь ад ворагаў, але пытаецца дазволу ў беларускага народу на гаспадараньне над ім (характэрны лёзунг кампаніі: „За Беларусь!” — такім чынам, Беларусь — гэта Лукашэнка, і наадварот). Апазыцыя разглядалася па-за пытаньнем рэфэрэндуму і выбараў і зьвязвалася з постацьцю правадыра: гэта ворагі, якія перашкаджаюць Лукашэнку ўва ўсіх ягоных пазытыўных пачынаньнях.

Асобным пунктам у прапагандзе было выяўленьне „вонкавага кола ворагаў” у выглядзе замежных урадаў, супрацоўнікаў пасольстваў і шпіёнаў, міжнародных арганізацыяў. Вялікую ролю тут грала антыамэрыканская рыторыка. Нападкі на заходні сьвет прыводзілі да зусім анэкдатычных выпадкаў: першы нацыянальны тэлеканал з замілаваньнем распавядаў пра мужных барацьбітоў за свабоду ірацкага народу, якія ў гэты час па іншым канале адсякалі галовы бяззбройным закладнікам. У дзяржаўных СМІ існавала забарона на падаваньне альтэрнатыўных пунктаў гледжаньня на рэфэрэндум. Такім чынам яны навязвалі карціну ўсеагульнай падтрымкі рэфэрэндуму грамадзкай думкай.

Выцісьненьне расейскіх мэдыяў зь беларускай мэдыйнай прасторы пад лёзунгам інфармацыйнай бясьпекі дзяржавы стала важным кірункам дзяржаўнай інфармацыйнай палітыкі з часу прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. Да 2004 г. сфэра публіцыстычных мэдыяў за выняткам інтэрнэт-СМІ стала аўтаномнай ад расейскай інфармацыйнай прасторы. Паводле словаў расейскага амбасадара Аляксандра Блахіна, за два гады пасьля выбараў 2001 г. сетка вяшчаньня расейскіх тэлеканалаў скарацілася на 70 %, прычым менавіта за кошт выдаленьня публіцыстычных і дыскусійных праграмаў. Цягам двух гадоў былі запушчаныя некалькі нацыянальных тэлевізійных праектаў: СТБ, АНТ, „Лад”, якія былі пакліканыя заступіць зьніклыя расейскія каналы. Па сутнасьці, на вялізнай тэрыторыі краіны расейскага тэлевяшчаньня не засталося зусім, калі не лічыць забаўляльных перадачаў расейскай вытворчасьці. Тое самае адбывалася і ў радыйнай справе: 4 студзеня 2003 г. было абвешчана стратэгічнае рашэньне пра разьвіцьцё рэгіянальных сетак вяшчаньня за кошт скарачэньня часу вяшчаньня расейскіх каналаў. Дэпартацыя альбо ціск на замежных журналістаў за крытычныя рэпартажы пра дзеяньні беларускіх уладаў сталіся адным з традыцыйных мэтадаў палітыкі Адміністрацыі: напрыклад, несупадзеньне рэпартажу НТВ з афіцыйнымі зьвесткамі ў ацэнцы колькасьці ўдзельнікаў апазыцыйнай акцыі 21 ліпеня 2004 г. было ўспрынята міністрам унутраных справаў Навумавым як асабістая абраза. Напярэдадні выбараў улады выслалі з краіны Міхаіла Падаляка — журналіста газэты „Время”, які зьяўляецца грамадзянінам Украіны.

Дзяржаўная палітыка імкнецца да цэнзураваньня нават непубліцыстычнай інфармацыі, пра што сьведчаць, напрыклад, увядзеньне на FM-станцыях квоты ў 50 %, потым нават 75 % беларускай музыкі і спробы прадукаваньня на дзяржаўных тэлеканалах пасьпяховых забаўляльных прадуктаў (частка зь іх пазьней была з посьпехам скарыстаная для разьдзьмуваньня рэйтынгу прэзыдэнта). Для большага кантролю за публічнай думкай Адміністрацыя ў 2002-2004 гг. пасьлядоўна абмяжоўвала студэнцкія і выкладніцкія абмены. Практыку абавязковага разьмеркаваньня студэнтаў пасьля заканчэньня ВНУ таксама можна разглядаць з гэтай пэрспэктывы. Гэтай мэце служыла распрацоўка і пашырэньне гэтак званай „дзяржаўнай ідэалёгіі”. У яе межах адбывалася стварэньне „ідэалягічнай вэртыкалі” ў органах выканаўчай улады, пашырэньне практыкі палітінфармацыяў на прадпрыемствах усіх формаў уласнасьці, распрацоўка падручнікаў і дапаможнікаў па курсе „Асновы ідэалёгіі беларускай дзяржавы”, увядзеньне яго ў якасьці абавязковага ўва ўсіх ВНУ.

Гэтая актыўнасьць успрымалася як свайго роду „перадрэфэрэндумная” кампанія Адміністрацыі. Выглядае, што мэты пашырэньня лукашэнкаўскай ідэалёгіі сягаюць далёка за межы палітычнай кампаніі 2004 г. і скіраваныя на стварэньне і захаваньне ўмоваў, калі якая-любя палітычная альтэрнатыва існаму рэжыму ў прынцыпе ня зможа разьлічваць на падтрымку грамадзтва.

Грамадзкая падтрымка ініцыятывы прэзыдэнта была забясьпечаная за кошт павышэньня ягонага рэйтынгу пры дапамозе кантраляваных СМІ, выкараненьня магчымасьцяў для атрыманьня альтэрнатыўнай інфармацыі, крытыкі апазыцыі, рэпрэсіяў супраць незалежных СМІ і контрпрапагандысцкай кампаніі дзяржаўных СМІ. Нэгатыўнаму рэйтынгу Лукашэнкі не дазволілі ператварыцца ў пазытыўны рэйтынг апазыцыі, а галасаваньне за першапачаткова непапулярнае пытаньне на рэфэрэндуме прыраўнавалі да галасаваньня на карысьць „стабільнасьці” і супраць „хаосу” (адно з азначэньняў апазыцыі ў дзяржаўных СМІ напярэдадні рэфэрэндуму — „сейбіты хаосу”).

Асобным пунктам у падрыхтоўцы да рэфэрэндуму была інтрыгоўная сытуацыя зь яго абвяшчэньнем. Прэзыдэнт нібы какетлівая дзяўчына рабіў неадназначныя заявы на гэты конт (падчас памянёнага ідэалягічнага сэмінару ў 2003 г., і падчас выступаў перад студэнтамі, і падчас прэсавых канфэрэнцыяў, і ў пасланьні парлямэнту 14 красавіка 2004 г., і ў іншых публічных выступах), ухіляўся ад адказу на наўпрост зададзеныя пытаньні, гаварыў намёкамі. Адначасова зь неадназначнымі заявамі былі сыгналы пра будучы рэфэрэндум накшталт неафіцыйнага фармаваньня тэрытарыяльных камісіяў, непатрэбных падчас парлямэнцкіх выбараў, правядзеньня актыўнай агітацыйнай кампаніі, ня зьвязанай з выбарамі, уцечкі інфармацыі зь беларускіх амбасадаў за мяжой, што там „рыхтуюцца скрыні пад рэфэрэндум”. Адміністрацыя рабіла зандаж грамадзкай думкі праз заявы прэзыдэнта і санкцыянаваныя выкіды інфармацыі — і яго вынікі яе задаволілі. Грамадзтва праз чуткі і двухсэнсоўную інфармацыю прызвычаілася да таго, што рэфэрэндум будзе праведзены падчас парлямэнцкіх выбараў. Апазыцыя разьлічвала, што менавіта абвяшчэньне рэфэрэндуму аб непапулярным пытаньні зможа даць ёй моцную зброю супраць кандыдатаў ад уладаў, каб ператварыць 110 парлямэнцкіх кампаніяў у 110 міні-прэзыдэнцкіх выбараў супраць Лукашэнкі.

Апазыцыі не далі зьдзейсьніць гэты сцэнар. Стаў больш жорсткім і кантроль за вылучэньнем праўладных кандыдатаў: калі раней кандыдатуры вызначаліся лякальнымі структурамі Адміністрацыі і былі ў пэўным сэнсе прадстаўнічымі фігурамі, зацьверджанымі ў цэнтры на прапановы зь месцаў, то цяпер кандыдатуры вызначаліся непасрэдна ў Менску зь мінімальным і збольшага кансультацыйным удзелам рэгіянальных груповак. Складаньне адзінага „сьпісу ўлады” з цэнтру мела выключыць пранікненьне ў парлямэнт дэпутацкай апазыцыі кшталту групы „Рэспубліка”. У гэты сьпіс трапілі людзі зь мясцовай эліты: улады імкнуліся дасягнуць ня толькі пазначанага прэзыдэнтам прадстаўніцтва асобных сацыяльных і палавых групаў, але і ў сваім разуменьні зрабіць парлямэнт бясьпечным і прадстаўнічым для ўсёй Адміністрацыі. Задача фармаваньня паслухмянага парлямэнту без апазыцыі была першаснай, другой было задавальненьне заяўленых Лукашэнкам нормаў прадстаўніцтва, і толькі ў трэцюю чаргу ўлады дбалі пра лабісцкія інтарэсы. Пры гэтым квоты для галіновых і тэрытарыяльных лобі вызначаліся таксама ў цэнтры. У гэтых умовах выбары ў раду рэспублікі сталіся для мясцовых элітаў магчымасьцю дамагчыся патрэбнага ўзроўню прадстаўніцтва сваіх інтарэсаў, то бок рада рэспублікі выканала сваю канстытуцыйную ролю забесьпячэньня тэрытарыяльнага прадстаўніцтва ў парлямэнце.

Бліжэй да саміх выбараў Адміністрацыя паспрабавала задаволіць прынцып карпаратыўнага прадстаўніцтва. У выніку 67 дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня падалі заявы пра рэгістрацыю ўласных ініцыятыўных групаў, а былі зарэгістраваныя ў якасьці кандыдатаў толькі 55, у парлямэнт 3-га скліканьня прайшло яшчэ менш. Прэзыдэнт даў указаньне, колькі павінна быць у парлямэнце дэпутатаў з старога складу, — і гэтае ўказаньне было выкананае. Дырэктыва прэзыдэнта адносна прадстаўніцтва ў парлямэнце жанчын і моладзі была выкананая падчас вызначэньня сьпісу ўладных кандыдатаў. Бізнэсоўцы былі пастаўленыя перад фактам, што цяпер лабіяваць свае інтарэсы ім давядзецца па-за парлямэнтам.

На замежнапалітычным полі Адміністрацыя паставіла перад дыпляматамі задачу дабіцца прызнаньня рэфэрэндуму і выбараў (лёгіка бюракратычнай сыстэмы прадугледжвае пастаноўку і невырашальных задачаў). У рэальнасьці, аднак, беларускія дыпляматы актыўнічалі ў асноўным у кірунку супрацоўніцтва з такімі ж, як і Беларусь, краінамі-ізгоямі кшталту Іраку (да яго акупацыі), Лівіі, Кубы, Судану і Ірану, а дзяржаўны сувэрэнітэт Беларусі, пад якім разумелася неўмяшальніцтва (перш за ўсё недапушчэньне гуманітарнай інтэрвэнцыі і праваабарончай дзейнасьці звонку) замежных суб’ектаў ува ўнутраныя справы Беларусі, ператварыўся ў ідэалягему ўладаў. Адміністрацыя мела патрэбу ізалявацца ад пагрозаў непадкантрольнага вонкавага асяродзьдзя. Будучы арыентаванай на аўтаркію і ізаляцыю (імкненьне да максымальнай ізаляцыі выклікаецца бездапаможнасьцю ў сфэры замежнай палітыкі), таму што ёй чужое мастацтва кампрамісу, асноўнай замежнапалітычнай мэтай Адміністрацыя зрабіла абарону ўнутранай самаўладнай палітыкі і непрыняцьце сучаснага сусьветнага парадку. Зрабіць канфрантацыю з заходнім сьветам нарожным элемэнтам сваёй замежнапалітычнай дактрыны беларускі рэжым адкрыта пакуль ня можа (гэта раўназначна канфрантацыі з магутнай антытэрарыстычнай кааліцыяй), таму афішуецца яго шматвэктарнасьць, якая насамрэч ажыцьцяўляецца паводле прынцыпу „сябруем з тымі, хто ня ўмешваецца ў нашыя ўнутраныя справы”. Дзеяньні міжнародных арганізацыяў і замежных дзяржаваў дзеля ізаляцыі Беларусі, якія на словах варожа ўспрымаюцца Адміністрацыяй, насамрэч граюць на яе карысьць.

Новая палітычная ініцыятыва Лукашэнкі не магла быць прызнаная на Захадзе. Злучаныя Штаты, традыцыйна крытычна настроеныя супраць узмацненьня дыктатуры ў Беларусі, распачалі ў 2002 г. працэс прыняцьця Акту аб дэмакратыі ў Беларусі. Эўрапейскія інстытуцыі на аснове спавешчаньня дэпутата Парлямэнцкай асамблеі Рады Эўропы Хрыстаса Пургурыдэса „Зьніклыя асобы ў Беларусі” і зьвязаных зь яго вынікамі рашэньняў западозрылі асобаў зь непасрэднага атачэньня Лукашэнкі ўва ўчыненьні цяжкіх злачынстваў. І амэрыканская, і эўрапейская дыпляматыя актывізавала крытыку беларускага рэжыму за парушэньне ім правоў чалавека. У 2003 і 2004 гг. камісіяй па правах чалавека ААН былі прынятыя адмысловыя рэзалюцыі па Беларусі і прызначаны спэцыяльны дакладчык ААН у беларускім пытаньні. Дзеяньні беларускіх уладаў у адказ не насілі сыстэмнага характару і зводзіліся да абвінавачаньняў у выкарыстаньні палітыкі падвойных стандартаў дзеля „незалежнасьці” беларускай дзяржавы.

Замежнапалітычны фактар быў мінімальны пры вызначэньні складу парлямэнту і не ўплываў на падрыхтоўку парлямэнцкіх выбараў. Тое самае датычыць рэфэрэндуму: прыняўшы рашэньне падоўжыць паўнамоцтвы Лукашэнкі, вызначыўшы спосаб яго ажыцьцяўленьня, Адміністрацыя болей не зважала ані на славутую „руку Масквы”, ані на ціск з Захаду. Прыняцьце напярэдадні рэфэрэндуму амэрыканскім Кангрэсам Акту аб дэмакратыі ў Беларусі дало прапагандзе толькі дадатковую падставу для антыамэрыканскай і антызаходняй гістэрыі.

(Замежнапалітычная дактрына Лукашэнкі выявілася ў выступе 22 ліпеня 2004 г. перад супрацоўнікамі МЗС „Замежная палітыка Рэспублікі Беларусі ў новым сьвеце”. Відавочна, што менавіта ўяўленьні, фобіі і фрустрацыі прэзыдэнта вызначаюць замежную палітыку Беларусі. Дзеля гэтага прафэсійная беларуская дыпляматыя знаходзіцца ў глыбокім і працяглым крызысе. Выступ быў насычаны фармулёўкамі „мы не в западне”, „стенания об „изолированности” нашей страны — это комплекс неполноценности малодушных”, „основа внешней политики — суверенитет, энергетическая и сырьевая независимость”, „наш главный партнёр — Россия, страна, меняющаяся на глазах”, „Мы в Евросоюз не просимся, Европу мы сами создаем у себя”...)

Такім чынам, адкладаньне абвяшчэньня рэфэрэндуму на самы апошні тэрмін дазволіла Адміністрацыі мінімізаваць пагрозы з боку апазыцыі і вольнага сьвету. У выніку яна атрымала на рэфэрэндуме вынік, які, нягледзячы на абвінавачаньні ў фальсыфікацыях, быў успрыняты значнай часткай грамадзтва як легітымны.

* * *

Падрыхтоўка да правядзеньня рэфэрэндуму і выбараў ня мела прынцыпова нечаканых альбо парадаксальных рысаў. Гэтая кампанія была тыповай, базавалася на мэтадах, якія былі апрабаваныя падчас мінулых кампаніяў: экстэнсіўным нарошчваньні палітычнага ўціску ды павелічэньні маштабаў дзяржаўнага кантролю за палітычным жыцьцём і грамадзянскай супольнасьцю. Адзінае пытаньне, якое ўносіла элемэнт нечаканасьці ў гульню, — калі ж прэзыдэнт адважыцца адкрыта абвесьціць курс на ўласную палітычную бесьсьмяротнасьць? — было вырашанае 7 верасьня 2004 г. З гэтай даты палітычная кампанія страціла элемэнт непрадказальнасьці і падзеі зноў пабеглі па ўжо накатанай каляіне „элегантнай перамогі”.

У ходзе падрыхтоўкі да выбараў Адміністрацыя дасягнула практычна ўсіх пастаўленых мэтаў. Апазыцыя і заходняя дыпляматыя здолелі супрацьпаставіць ёй стварэньне шырокай партыйнай кааліцыі і ўзмацненьне ціску, што на вынікі кампаніі паўплывала слаба. Выбарчая і плебісцытарная кампаніі не былі працэсам узаемадзеяньня трох суб’ектаў (улада, апазыцыя, народ) у электаральным полі, адбылася гульня, падчас якой адзін суб’ект — Адміністрацыя — выкарыстоўваў беларускі народ як матэрыял для павышэньня сваёй легітымацыі. У выніку кампанія за кампаніяй улада павялічвае ступень сваёй адчужанасьці ад беларускага народу — гэта адчуваецца ў дадзеных сацыялягічных апытаньняў, але не ўплывае на характар электаральных працэсаў.

Адміністрацыя дасягнула тактычнай мэты, чаго нельга сказаць пра дасягненьне яе стратэгічнай звышмэты. Яна аказалася замкнёнай сама на сабе, яе дзеяньні ў межах краіны засталіся залежнымі толькі ад самой сябе, а не ад меркаваньняў і памкненьняў беларускага народу: выбарча-прапагандысцкая машына не дэманструе тэндэнцыяў да памылак. Такая мадэль можа працаваць і падчас наступных палітычных кампаніяў — няма сумневу, што ўлады скарыстаюць прыкладна тыя ж схемы і напярэдадні выбараў прэзыдэнта ў 2006 г.: мэханізм арганізацыі выбараў наладжаны, сродкаў хапае, людзі ёсьць, палітычныя партыі і грамадзянская супольнасьць амаль не ўплываюць на пераразьмеркаваньне ўладаў, народ сядзіць пад інфармацыйна-прапагандысцкім коптурам. І ўсе пагрозы адладжанаму мэханізму „патрэбнага выніку” выбараў застаюцца, хоць і ляжаць па-за межамі электаральных працэсаў, па-за межамі сыстэмы, пазначанай у гэтым артыкуле.

Варта не забывацца на аксіёму геапалітыкі: геаграфія — гэта лёс. І палітычная геаграфія — гэта таксама лёс. Іншае пытаньне, колькі часу спатрэбіцца, каб лёс зрабіў сваю справу і колькі гэта будзе каштаваць беларускаму грамадзтву.

Спасылкі

1. Мы будзем разглядаць тую частку актыўнасьці кіраўнічай эліты Беларусі, якая мела месца да пэрыяду афіцыйнага абвяшчэньня выбараў і рэфэрэндуму і працавала на дасягненьне пажаданага для гэтага суб’екта выніку выбарча-рэфэрэндумнай кампаніі. Тым самым мы задаём часавыя і зьмястоўныя межы для дасьледаваньня.

2. Можна выкарыстаць марксысцкі падыход і падаць усталяваньне рэжыму абсалютызму ў Беларусі як лягічны вынік разьвіцьця станавага (намэнклятурнага) панаваньня. У гэтым сэнсе цяперашняя прэзыдэнцкая Адміністрацыя ёсьць трыюмф палітычнай эвалюцыі стану намэнклятуры і ператварэньня яе ў кіраўнічую клясу „мэнэджэраў”, якія фармальна не валодаюць нацыянальнай эканомікай, але паўнапраўна распараджаюцца ёю без абмежаваньня з боку іншых актараў унутры краіны.

3. Инфофокус: Ежемесячный электронный бюллетень центра документации НИСЭПИ. 2004. Октябрь.

4. Гл.: Пастанова № 31 калегіі Міністэрства юстыцыі ад 29 кастрычніка 2003 г. // Юстиция Беларуси. 2003. № 5.

5. Паводле вынікаў сацыялягічных апытаньняў, зладжаных The Gallup Organization / Baltic Surveys і НІСЭПД у 2002-2004 гг.

Палітычнае разьвіцьцё апазыцыі ў 2003—2004 гг.

Падчас выбараў у мясцовыя Рады дэмакратычныя сілы не стваралі шчыльнай палітычнай кааліцыі. Сытуацыя выбараў 2003 г. выявіла адносна нізкую канкурэнцыю паміж дэмакратычнымі кандыдатамі ў асобных выбарчых акругах, што ў значнай ступені было зьвязана зь нізкай палітычнай актыўнасьцю. Большасьць асобаў, здольных весьці актыўную выбарчую кампанію, не канкуравалі, а супярэчнасьці і нязначныя канфлікты вырашаліся лякальнымі перамовамі. Самастойны ўдзел кожнай партыі меў сваю лёгіку, бо дазваляў выявіць палітычны патэнцыял, які захавалі палітычныя суб’екты пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. Практычна ўсе палітычныя суб’екты сутыкнуліся з праблемаю матываваньня сваіх актывістаў і патэнцыйных кандыдатаў на ўдзел у мясцовых выбарах. Гэта было зьвязана з малою вераю ў магчымасьць сумленных выбараў, боязьзю звальненьня і іншых формаў ціску з боку выканаўчай улады, нязначнай колькасьцю рэсурсаў і пэўнай стагнацыяй пасьля кампаніі 2001 г. (натуральны адток палітычных актывістаў, дыстанцыяваньне ад палітыкі структураў НДА і г. д.). Акрамя таго, правядзеньне агульнанацыянальнай агітацыйнай кампаніі з арганізацыйных прычынаў было немагчымае. З гэтых і шэрагу іншых пазыцыяў фармаваньне шырокай палітычнай кааліцыі мела мала сэнсу. Большасьць партыяў перадалі ініцыятыву стварэньня перадвыбарных блёкаў на рэгіянальны ўзровень, у некалькіх рэгіёнах такія кааліцыі былі створаныя.

Вынікі кампаніі былі супярэчлівыя. З аднаго боку, апазыцыйныя групы правялі вельмі мала кандыдатаў у мясцовыя Рады. З другога, кампанія мела дадатны псыхалягічны эфэкт, бо на лякальным узроўні была адчута магчымасьць палітычнай перамогі. Выбарчая кампанія выявіла наяўнасьць пэўнага арганізацыйнага патэнцыялу палітычных партыяў і стала важным досьведам у разуменьні мэханізмаў магчымага мадэляваньня вынікаў галасаваньня[1].

Вынікі выбараў яшчэ раз пацьвердзілі існую недзе з 1999—2000 гг. структуру апазыцыйнага палітычнага поля Беларусі, цэнтар якой складаюць чатыры адносна буйныя партыі: БНФ, АГП, БСДП (НГ) і ПКБ, якія валодаюць прыкладна аднолькавым палітычным патэнцыялам.

Вынікі выбараў 2003 г. сталі асноваю для ініцыяваньня працэсу палітычных перамоваў і адкрылі новыя магчымасьці для стварэньня кааліцыяў і ўдзелу ў парлямэнцкіх выбарах 2004 г. Было адчуваньне, што сур’ёзнай канкурэнцыі паміж партыямі на парлямэнцкіх выбарах не пазьбегнуць. Акрамя таго, аб’яднаньне было неабходнай перадумоваю для акумуляваньня рэсурсаў, неабходных для кампаніі. Для большасьці палітычных партыяў ніякіх асаблівых перашкодаў у стварэньні кааліцыі не існавала. Палітычныя амбіцыі згубілі сваю вастрыню ўва ўмовах сямёх гадоў пазасыстэмнай дзейнасьці, а ідэалягічнае супрацьстаяньне страціла сваю актуальнасьць і энэргетыку. Асобным фактарам аб’яднаньня выступала міжнародная супольнасьць, якая дэкляравала аб’яднаньне ўсіх дэмакратычных сілаў як важную перадумову для аказаньня вонкавай падтрымкі.

Як паказаў досьвед палітычнага разьвіцьця апазыцыі 2003—2004 гг., утварэньне кааліцыяў адбывалася не на ідэалягічнай аснове, але на прынцыпах „арганізацыйнай спалучальнасьці”. Галоўнымі сталі фактары ўзаемнага даверу, магчымасьці выконваць пагадненьні і іншыя абавязкі. Ня меншае значэньне мела дасягненьне адносна жорсткай структураванасьці кааліцыі і адпаведнасьць удзелу ў кіраваньні розных суб’ектаў іх рэальнаму палітычнаму патэнцыялу.

Трэба зазначыць, што ў пытаньні магчымага рэфэрэндуму і зьменаў у Канстытуцыю, якія б дазволілі А. Лукашэнку балятавацца на трэці тэрмін, кансэнсус у колах апазыцыі быў дасягнуты яшчэ раней. Натуральна, што адсутнасьць дакладнай інфармацыі пра намеры ўладаў у адносінах да рэфэрэндуму рабіла немагчымым плянаваньне супольных дзеяньняў (першыя выказваньні кіраўніка беларускай дзяржавы пра магчымасьць „трэцяга тэрміну” адносяцца да 2002 г. Практычна ўвесь 2003 г. хадзілі настойлівыя чуткі пра непазьбежнасьць рэфэрэндуму і яго хуткае правядзеньне, у якасьці магчымага часу называліся лета — восень 2003 г., пазьней даты пераносіліся. Нягледзячы на высокі кансэнсус апазыцыйных сілаў што да рэфэрэндуму, ува ўмовах няпэўнасьці плянаваньне і каардынацыя дзеяньняў былі сумнеўныя).

Народная кааліцыя „5+”

Адразу пасьля выбараў у мясцовыя Рады паміж палітычнымі партыямі пачаліся кансультацыі пра магчымасьць стварэньня шырокай апазыцыйнай кааліцыі. Папярэднія перамовы выявілі магчымае кола чальцоў: БНФ, АГП, БСДГ, ПКБ, БПП. Шэраг кансультацыяў з БСДП (НГ) у першай палове 2003 г. ня меў выніку. Трэба адзначыць, што калі раней, у 1997—2001 гг., вялікую ролю ў кансалідацыі апазыцыі адыгрывала КНГ АБСЭ ў Менску, то пасьля 2001 г. галоўную функцыю ў гэтай сфэры стаў выконваць офіс „IRI” ў Вільні. Аб’яднаньне палітычнага патэнцыялу трох адносна буйных партыяў: БНФ, АГП, ПКБ, а таксама БСДГ, БПП і шэрагу іншых палітычных і каляпалітычных арганізацыяў у адзін палітычны блёк выглядала як стварэньне манапаліста на апазыцыйным палітычным полі Беларусі, хоць гэтая манаполія і не была поўнаю без БСДП (НГ). Магчымая кааліцыя сапраўды мела б вельмі шырокі характар і аб’яўдноўвала вельмі розныя палітычныя сілы, ад камуністаў да кансэрватараў і нацыянал-дэмакратаў. Такое аб’яднаньне адразу паставіла пытаньне пра ідэалягічную сумяшчальнасьць удзельнікаў кааліцыі і магчымасьць іх шчырае супольнае працы. Асобнай праблемаю была нэгатыўная рэакцыя функцыянэраў сярэдняга і ніжняга зьвяна ў БНФ і ПКБ. Але практыка паказала, што непрыманьне мела абмежаваны характар. Нават калі прыняць пад увагу „антыкамуністычную” пазыцыю „Маладога фронту” і „Зубра” на перамовах з „5+” (восень 2003 г.), то яна мела выключна рытарычны характар, за якім хавалася ўласная палітычная стратэгія на перамовах.

Практычнае стварэньне кааліцыі пачалося з кансультацыяў і папярэдніх дамоўленасьцяў у красавіку — траўні 2003 г., публічная прэзэнтацыя пачалася з шэрагу інфармацыйных акцыяў. У траўні 2003 г. палітычныя партыі (суб’екты кааліцыі) прапанавалі супольны праект зьменаў у выбарчае заканадаўства Беларусі. (У межах акцыі быў падрыхтаваны адпаведны зварот палітычных партыяў супольна з шэрагам грамадзкіх арганізацыяў у Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусі. Суд, праўда, не прыняў зварот да разгляду.) Праект прадугледжваў зьмену працэдуры фармаваньня выбарчых камісіяў (уключэньне ў іх сяброў апазыцыйных палітычных партыяў), статусу наглядальнікаў (наданьне ім дадатковых правоў, у прыватнасьці — права на атрыманьне інфармацыі) і скасаваньне датэрміновага галасаваньня. Зьмены павінны былі зрабіць працэдуру волевыяўленьня празрыстай і прадухіліць магчымыя фальсыфікацыі. У чэрвені 2003 г. на ініцыятыву чатырох партыяў (БНФ, БСДГ, АГП, ПКБ) утварылася Асамблея дэпутатаў мясцовых Радаў — каардынацыйны орган для дэмакратычных дэпутатаў, якія атрымалі мандаты на выбарах 2003 г. Функцыянальная карыснасьць ад Асамблеі адразу была пад пытаньнем, але асноўнаю яе мэтаю быў працяг інфармацыйнай кампаніі кааліцыі праз дэманстрацыі сваіх дасягненьняў, арганізацыйнага патэнцыялу і палітычнага капіталу.

З чэрвеня 2003 г. сустрэчы кіраўнікоў пяці партыяў (БНФ, АГП, ПКБ, БСДГ, БПП) сталі пастаяннымі, фактычна сфармаваўся супольны цэнтар прыняцьця палітычных рашэньняў. У гэтым жа месяцы была дасягнутая дамоўленасьць пра стварэньне супольнага сьпісу кандыдатаў на парлямэнцкія выбары 2004 г. Гэта значыць, кааліцыя, якая атрымала назву „5+” (пяць палітычных партыяў, якія склалі аснову кааліцыі, плюс грамадзкія аб’яднаньні, вядомыя асобы, прафэсійныя саюзы і г. д., якія далучыліся пазьней. „Плюс” сымбалізаваў незакрытасьць працэсу пашырэньня і магчымых перамоваў. Прычым у якасьці абазначэньня было рэкамэндавана ўжываць „пяць” лацінскімі лічбамі — „V+”, як на лягатыпе, што павінна было перагукацца з лац. victoria — перамога), набыла фармальныя рысы. Намаганьні пашырыць кааліцыю працягваліся, і ў ліпені было падпісана пагадненьне з дэпутацкай групаю „Рэспубліка” пра каардынацыю сумесных дзеяньняў, аднак трывалага супрацоўніцтва ня выйшла. У пачатку 2004 г. далучылася яшчэ адна партыя, Экалягічная. Канчатковая назва кааліцыі — Народная кааліцыя „5+”. Улетку і восеньню 2003 г. яна правяла перамовы наконт далучэньня з моладзевымі арганізацыямі, прафэсійнымі саюзамі, незалежнымі СМІ, НДА, што часткова пашырыла яе арганізацыйную і палітычную аснову.

Найбольш важным палітычным пытаньнем для кааліцыі было стварэньне адзінага ўзгодненага сьпісу кандыдатаў у дэпутаты. Праца над сьпісам ішла ў межах прынятай формулы 110 + 110, гэта значыць па два кандыдаты ад кааліцыі на кожную акругу. Адзін — умоўна „левай” арыентацыі, другі — умоўна „правай”. Прапанаваная схема павінна была забясьпечыць ахоп максымальнай колькасьці электарату, а таксама засьцерагчы ад магчымай нерэгістрацыі аднаго з дэмакратычных кандыдатаў. Акрамя сьпісу, разглядаліся розныя мэханізмы адбору найбольш пэрспэктыўных кандыдатаў (з жніўня 2003 г.), зьняцьця кандыдатураў дэмакратычных „канкурэнтаў” непасрэдна перад днём галасаваньня ці падчас агітацыі і г. д. На першых этапах фармаваньня сьпісу канкурэнцыя паміж партыямі і патэнцыйнымі кандыдатамі, асабліва ў Менску і іншых буйных гарадох, была вельмі высокаю, таму знайсьці кампраміс было не заўсёды проста. У 2003 г. канкурэнцыя за некаторыя акругі мела месца ня толькі паміж партыямі, але і ўнутры саміх партыяў, што прыводзіла да асабістых канфліктаў. Было адчуваньне, што гэта „важна” і „ганарова”.

У адзіны сьпіс уключаліся ня толькі прадстаўнікі палітычных партыяў, але і непартыйныя кандыдаты, якія сымпатызавалі „5+”, проста вядомыя асобы. Усё гэта павінна было забясьпечыцьвысокую канкурэнтаздольнасьць кааліцыі. Першы варыянт сьпісу кандыдатаў быў вельмі шырокі, што адлюстроўвала пачатковы аптымізм, але з часам актыўнасьць патэнцыйных кандыдатаў з розных прычынаў спала. Афіцыйная прэзэнтацыя кандыдатаў кааліцыі „5+” адбылася ў студзені 2004 г. Сьпіс утрымліваў каля 150 кандыдатаў і быў дастаткова фармальным і незавершаным, значная колькасьць асобаў не была заяўленая, што тлумачылася іх нежаданьнем раней часу прыцягваць увагу ўладаў (асабліва гэта тычылася сяброў ПКБ).

Трэба адзначыць, што ў кадыфікаванай і нязьменнай форме адзіны сьпіс ніколі не існаваў, некаторыя асобы траплялі туды статусна, але ніколі сур’ёзна не зьбіраліся балятавацца, іншыя адмаўляліся ад удзелу пасьля ціску з боку ўладаў, уразуменьня арганізацыйных складанасьцяў. Сьпіс пастаянна карэктаваўся, адначасова ў партыях ішоў працэс пошуку новых кандыдатаў. Людзі пагаджаліся, адмаўляліся, потым ізноў пагаджаліся, мянялі выбарчыя акругі, і гэты працэс не перапыняўся да самой выбарчай кампаніі.

Палітычная сытуацыя канца 2003 — пачатку 2004 гг. сур’ёзна зьмяніла псыхалягічнае стаўленьне да выбараў. Недзе ўвесну 2004 г. стала зразумела, што маштабнай выбарчай кампаніі, хутчэй за ўсё, ня выйдзе. Летам гэта было відавочна для большасьці ангажаваных у палітыку, нягледзячы на агучаныя нізкія рэйтынгі А. Лукашэнкі і вялікія магчымасьці для электаральнай працы. Акрамя гэтага, стала ясна, што справядлівых выбараў ня будзе і ўлада ня дасьць перамагчы, а пры неабходнасьці будзе дзейнічаць жорстка. Да таго ж, не было акумулявана дастатковай колькасьці арганізацыйных і матэрыяльных рэсурсаў для шырокай агітацыйнай кампаніі, а ўзровень вонкавай падтрымкі быў значна ніжэйшы, чым чакалася. На пачатку для большасьці патэнцыйных кандыдатаў удзел у выбарах падаваўся гонарам і прыкметаю палітычнай значнасьці і адкрываў, як здавалася, вялікія пэрспэктывы. Бліжэй да выбараў зьявілася адчуваньне, што „нічога ня будзе”, дэманстрацыя сілы з боку ўлады і дастаткова няпэўная падтрымка з боку міжнароднай супольнасьці ўзмацнялі такія настроі. Вылучэньне ў кандыдаты паступова стала непрыемным абавязкам, які быў зьвязаны зь ціскам з боку дзяржаўных органаў і адсутнасьцю рэальных пэрспэктываў. Атрыманьне мандата ўсё больш выглядала нерэальным, а актыўная дзейнасьць — бессэнсоўнай. Такія настроі былі характэрныя для ўсіх кааліцыяў і „незалежных” кандыдатаў, хоць і нельга сказаць, што яны былі татальныя.

Кампанія „110+1”

Зь сярэдзіны 2003 г. у межах кааліцыі „5+” абмяркоўвалася неабходнасьць правядзеньня так званай кампаніі „110+1” (ці „111-ы”). Гэта значыць, што акрамя акруговых кампаніяў павінна была зьдзяйсьняцца і агульнанацыянальная кампанія кааліцыі, якая б вялася пад супольным брэндам, лёзунгамі і інфармацыйнай актыўнасьцю. Кампанія „100+1” павінна была ўключаць у сябе мабілізацыю, мэтавую працу з сацыяльнымі групамі (моладзь, жанчыны, сталыя людзі і г. д.) і работу ў „слабых” акругах. Але ў выніку, акрамя нязначнай колькасьці брэндавых і інфармацыйных захадаў, шырокая агульнанацыянальная кампанія не праводзілася. Сярод галоўных прычынаў звычайна называліся абмежаванасьць арганізацыйных і матэрыяльных рэсурсаў, а таксама супрацьдзеяньне з боку ўлады, у прыватнасьці ціск з боку Міністэрства юстыцыі на суб’ектаў кааліцыі і СМІ за распаўсюд інфармацыі ад імя „незарэгістраванай ува ўстаноўленым парадку кааліцыі „5+”, а пазьней — і ліквідацыя БПП Вярхоўным судом.

Іншыя палітычныя блёкі

У апазыцыйным палітычным полі заставалася кола суб’ектаў, якія з розных прычынаў не былі ўцягнуты ў працэс пабудовы кааліцыі „5+” ды імкнуліся да арганізацыі самастойных палітычных праектаў.

Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя „Народная грамада”. БСДП (НГ), якую ўзначальваў М. Статкевіч, пасьля канстытуцыйнага крызысу 1996 г. і роспуску Вярхоўнай Рады ХІІІ скліканьня стала часткаю дэмакратычнай апазыцыі, якая мела ў той час крыху іншую канфігурацыю. Яна ўключала БНФ, АГП, БСДП (НГ), БСДГ і іншыя арганізацыі, якія былі аб’яднаныя ў Каардынацыйную раду дэмакратычных сілаў, і выключала некаторыя іншыя арганізацыі, якія цяпер адносяцца да дэмакратычных, у прыватнасьці ПКБ. Канфрантацыя паміж БСДП (НГ) і большасьцю апазыцыі пачалася ў 2000 г. „Народная грамада” не падтрымала ідэю байкоту парлямэнцкіх выбараў, якую актыўна прасоўвала большая частка апазыцыйных партыяў, разглядаючы яго як вельмі важную кампанію. Пазыцыя М. Статкевіча ўспрымалася як разбуральная. БСДП (НГ) ізалявалася ад большасьці апазыцыйнага поля і пачала дыстанцыявацца ад шчыльнага ўзаемадзеяньня зь іншымі апазыцыйнымі партыямі. Пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. БСДП (НГ) адкрыта выступіла з абвінавачаньнямі ў адрас лідэраў шэрагу партыяў, а таксама „Хартыі’97” у нямэтавым выкарыстаньні грошай і карупцыі, што паспрыяла павышэньню ўзроўню палітычнага недаверу. Калі пасьля выбараў 2003 г. пачаліся кансультацыі пра стварэньне шырокай кааліцыі, БСДП (НГ) намагалася захаваць сваю аўтаномную і крытычную пазыцыю, таму больш шчыльная інтэграцыя партыі ў „5 +” была практычна немагчымаю. БСДП (НГ) шукала альтэрнатыўных палітычных праектаў.

Трэба сказаць, што з палітычнага пункту гледжаньня БСДП (НГ) выйграла. Пры далучэньні да кааліцыі „5 +” БСДП (НГ) не заняла б там дамінантных пазыцыяў. Яе арганізацыйны патэнцыял прыкладна раўназначны БНФ, АГП, ПКБ (паасобку), але ня большы. У Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”, якая была створана як альтэрнатыва „5+”, БСДП (НГ) стала адзінай структурай, якая мае палітычную вагу. Дзякуючы добрай інфармацыйнай кампаніі, Эўрапейская кааліцыя атрымала статус другой кааліцыі, ці ня роўнай „5+”, дзе палітычнае значэньне БСДП (НГ) мела вырашальнае значэньне.

„Хартыя’97”. Палітычны капітал — гэта ня толькі арганізацыйны патэнцыял (структуры, людзі і г. д.), але і інфармацыйныя, тэхналягічныя ды, часам, проста крэатыўныя магчымасьці. Менавіта гэта вызначае месца невялікай групы „Хартыя’97” у палітычнай структуры беларускай апазыцыі. „Хартыя’97” стваралася ў 1997 г. як свайго роду каардынацыйны цэнтар апазыцыі для арганізацыі дзейнасьці пасьля канстытуцыйнага крызысу 1996 г. Дзейнасьць была ня толькі ў каардынацыі, але і ў прасоўваньні розных палітычных праектаў, акцыяў і г. д. Аднак імкненьне дамінаваць у партыйным полі ў 2000—2001 гг. паступова прывяло да несупадзеньня інтарэсаў партыйнага мэнэджмэнту і кіраўніцтва „Хартыі’97”, асабліва недзе пасьля кампаніі байкоту. „Хартыя’97” ніколі не была разгалінаванаю структураю, але дзякуючы добрым стасункам з замежжам, кантактам з апазыцыйнымі функцыянэрамі, здольнасьці весьці інфармацыйныя кампаніі і фармаваць палітычныя брэнды стала часткаю палітычнага поля. Да 1999—2000 гг. „Хартыя’97” спрабавала актыўна ўплываць на разьвіцьцё палітычных партыяў, а пазьней перайшла да самастойных палітычных праектаў. У 2001 г. падчас прэзыдэнцкай кампаніі „Хартыя’97” стварыла і прасоўвала, часам дастаткова пасьпяхова, моладзевую арганізацыю „Зубр”, кантроль над якой захоўваецца і дагэтуль.

„Зубр” у палітычных кансультацыях 2003—2004 гг. фармальна захоўваў нэўтралітэт, пазыцыянуючы сябе як рух, які не зьбіраецца непасрэдна ўдзельнічаць у выбарах — вылучаць кандыдатаў ці весьці агітацыю за пэўную палітычную сілу. Сваю ролю „Зубр” абазначыў пераважна ў мабілізацыйнай і „нэгатыўнай” кампаніі. Практычна, падчас выбараў 2004 г. „Зубр” быў у сыстэме распаўсюджваньня палітычнай інфармацыі.

Непасрэднага ўдзелу ў мясцовых выбарах „Хартыя’97” не брала, але ўжо ўвесну 2003 г. пачала падрыхтоўку да выбараў 2004 г. Удзел у кааліцыі палітычных партыяў, якія пазьней склалі „5+”, быў праблематычны, калі ўвогуле магчымы, прынамсі на ўзроўні прыняцьця найбольш важных палітычных рашэньняў, таму „Хартыя’97” пачала працаваць над уласнымі палітычнымі праектамі. Першым такім праектам стала кааліцыя „Свабодная Беларусь”, якая была створаная ў траўні 2003 г.

„Свабодная Беларусь” фармальна была першай абвешчанай выбарчай кааліцыяй. Яна складалася зь сьпісу вядомых асобаў і „рэгіянальных лідэраў” розных кірункаў. Асобы зь сьпісу павінны былі ў пэрспэктыве стаць кандыдатамі ў дэпутаты, мэнэджэрамі, супрацоўнікамі штабоў і г. д. Блёк ня быў прывязаны да палітычных структураў і ня меў аформленай структуры. „Свабодная Беларусь” ставіла за мэту фармаваньне сьпісу з 110 кандыдатаў у дэпутаты. Акрамя гэтага, блёк ставіў задачу арганізацыі акцыяў грамадзянскага непадпарадкаваньня ў выпадку фальсыфікацыяў выбараў. Мэты блёку, прынамсі дэклярацыйна, выходзілі за межы выбарчай кампаніі 2004 г. і ўключалі распрацоўку стратэгіі разьвіцьця Беларусі ў пасьлявыбарны пэрыяд.

„Рэспубліка”. Парлямэнцкая група „Рэспубліка”, якая аб’ядноўвала ў розныя часы ад 3 да 10 дэпутатаў палаты прадстаўнікоў, не была масавай і ня мела арганізацыйных структураў. Тым ня менш, яна валодала выключным сымбалічным капіталам і мела адносна шырокую папулярнасьць. Група рэпрэзэнтавала свайго роду „сыстэмную” апазыцыю, якая нечакана зьявілася ў, здавалася б, цалкам ляяльным для прэзыдэнта парлямэнце. Фактычным лідэрам парлямэнцкай групы „Рэспубліка” быў Валеры Фралоў, адстаўны вайсковец, выбраны дэпутатам у Гарадзенскай вобласьці. Шэраг палітычных групаў і аналітыкаў нават называлі Фралова сярод патэнцыйных кандыдатаў у прэзыдэнты ад апазыцыі ў 2006 г. Пэўную актыўнасьць у дзейнасьці „Рэспублікі” праяўлялі таксама Ўладзімер Парфяновіч і Сяргей Скрабец. Як было адзначана, дэпутацкая група мела папулярнасьць і ўнікальную для апазыцыйнага поля легітымнасьць, таму розныя палітычныя групы імкнуліся да супрацоўніцтва зь ёй. Амбіцыі „Рэспублікі” і, перш за ўсё, яе лідэра, былі вялікія. Сярод іншага, яны ўключалі імкненьне заняць „цэнтральную” пазыцыю ў апазыцыйным полі, а таксама быць свайго роду каардынатарам працэсу аб’яднаньня дэмакратычных сілаў: у пачатку 2004 г. В. Фралоў неаднаразова прапаноўваў свае паслугі пасярэдніка для перамоваў дзеля аб’яднаньня. „Рэспубліка” ўклала пагадненьне з „5+”, але зьдзяйсьняла сталыя кантакты з „Эўрапейскай кааліцыяй „Свабодная Беларусь”, зь якой склаліся трывалыя стасункі, і нарэшце В. Фралоў стаў сябром БСДП (НГ).

Найбольш гучнай акцыяй „Рэспублікі” ў 2004 г. стала галадоўка ў чэрвені трох найбольш актыўных сяброў групы: В. Фралова, С. Скрабца, У. Парфяновіча, да якой далучыўся шэраг актывістаў АГП і БНФ. Мэтай галадоўкі былі зьмены ў Выбарчым кодэксе, якія павінны былі павысіць празрыстасьць і дэмакратычнасьць парлямэнцкіх выбараў, вызваленьне зьняволенага Міхаіла Марыніча і недапушчэньне пераабраньня Лукашэнкі на трэці тэрмін. Галадоўка трывала 18 дзён, але была праігнаравана афіцыйнымі структурамі, у тым ліку і парлямэнтам. Акцыя суправаджалася шырокай інфармацыйнай кампаніяй у краіне (толькі ў незалежнай прэсе) і за яе межамі, а таксама акцыямі падтрымкі і мела шырокі грамадзкі рэзананс.

„Маладая Беларусь”. У першай палове 2003 г. адбыўся канчатковы разрыў паміж партыяй БНФ і яе моладзевай арганізацыяй „Малады фронт”. Канфлікт быў зьвязаны, перш за ўсё, з пагаршэньнем стасункаў лідэра „Маладога фронту” П. Севярынца з кіраўніцтвам партыі. Восеньню 2003 г. адбыліся кансультацыі „Маладога фронту” і іншых моладзевых палітычных арганізацыяў („Зубр”, „Маладыя дэмакраты” (АГП), ЛКСМБ) з „5+” пра магчымасьць супрацоўніцтва ў арганізацыі і мабілізацыі кампаніі перад выбарамі 2004 г. Але перамовы былі безвыніковымі, і „МФ” стварыў уласны блёк маладых кандыдатаў „Маладая Беларусь”. (Фактычна размова ніколі ня йшла пра кааліцыю ў поўным разуменьні гэтага слова, але толькі пра складаньне сьпісу кандыдатаў, якія мелі тыя альбо іншыя дачыненьні да „Маладога фронту”.) Першапачаткова дэкляравалася, што ў склад „Маладой Беларусі” ўключана 80 чалавек, пазьней лічба была паменшана да 30, да фармаваньня ініцыятыўных групаў прыступілі толькі 17, непасрэдна ў выбарах удзельнічалі яшчэ меней, прычым некаторыя сябры „Маладой Беларусі” адначасова ўваходзілі і ў больш значныя кааліцыі: „5+” і „Эўрапейскую кааліцыю”. Патэнцыялу адной арганізацыі „МФ” было недастаткова для фармаваньня самастойнай і тым больш значнай палітычнай сілы.

Эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь”. Палітычныя суб’екты, якія намагаліся рабіць самастойныя палітычныя праекты, ня мелі той колькасьці структураў і рэсурсаў, каб быць самадастатковымі. Гэта прымушала да пошуку розных формаў аб’яднаньня для павышэньня ўласнай значнасьці. Гэтага патрабавала ня толькі стварэньне шырокай кааліцыі „5+”, але і замежнапалітычная каньюнктура.

Кансультацыі для стварэньня новай кааліцыі пачаліся ў сярэдзіне лета 2003 г. Увосень яны праходзілі ў фармаце „рабочай групы”. Фармальна колькасьць суб’ектаў перамоваў была дастаткова шырокая, але фактычна перамовы ішлі паміж БСДП (НГ) і „Хартыяй’97”. У выніку 1 лістапада 2003 г. было аб’яўлена пра стварэньне Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”.

Кааліцыя відавочна мела палітычныя мэты, але яе прэзэнтацыя была стылізавана ў значна шырэйшым фармаце, як, дарэчы, большасьць ініцыятываў „Хартыі’97” (дастаткова згадаць, што на першых этапах сваёй прэзэнтацыі ў пачатку 2001 г. „Зубр”, кіраваны „Хартыяй’97”, падаваў сябе як „экалягічны рух”). Кааліцыя дэкляравала сярод сваіх мэтаў ня толькі фармаваньне дэмакратычнай дзяржавы і ўдзел у выбарах. У якасьці місіі аб’яднаньня называліся сацыяльныя і культурныя трансфармацыі, у прыватнасьці пашырэньне ідэяў эўрапейскай інтэграцыі, а эўрапейская ідэя была выбраная ў якасьці „плятформы” новага ўтварэньня. (Першай і галоўнай прычынаю ўзьнікненьня гэтага ўтварэньня трэба лічыць канфліктныя стасункі з БНФ, хоць у якасьці прычыны называлася прысутнасьць у кааліцыі „5+” камуністаў і „адсутнасьць стратэгіі”.) У практычнай дзейнасьці непалітычныя і каляпалітычныя мэты кааліцыі ў хуткім часе адышлі на другі плян. Збольшага інфармацыйная кампанія „Эўрапейскай кааліцыі” была больш эфэктыўнай, чым „5+”.

У склад новай кааліцыі ўвайшлі БСДП (НГ), Беларуская партыя жанчын „Надзея”, „Хартыя’97” (дакладней, блёк „Свабодная Беларусь”), а таксама шэраг грамадзкіх арганізацыяў і прадпрымальніцкіх структураў (усяго каля 20). Стварэньне новай кааліцыі было падтрыманае рухам „Зубр” і „Маладым фронтам”. Нягледзячы на спробы пашырыць кааліцыю ці ўвогуле правесьці поўнае аб’яднаньне ўсіх дэмакратычных сілаў, фармат Эўрапейскай кааліцыі не зьмяніўся да выбараў 2004 г. Непасрэдна перад выбарамі, 20 жніўня, паміж Эўрапейскай кааліцыяй „Свабодная Беларусь”, „Рэспублікай” (В. Фралоў на гэты час ужо быў сябром БСДП (НГ)) і „Маладой Беларусьсю” было ўкладзена пагадненьне пра супрацоўніцтва. Поўная інтэграцыя „Маладой Беларусі” ў Эўрапейскую кааліцыю адбылася ўжо пасьля выбараў і рэфэрэндуму.

Увесну 2004 г. Эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь” была аслабленая ў выніку арышту Валера Леванеўскага і Міхаіла Марыніча (праўда, ёсьць зьвесткі, што апошні схіляўся да ўдзелу ў „5+”). В. Леванеўскі, сябра каардынацыйнага камітэту Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”, старшыня Агульнанацыянальнага страйкаму прадпрымальнікаў, непасрэдна ўдзельнічаў у арганізацыі страйку прадпрымальнікаў і мітынгу 1 траўня 2004 г. у Горадні. У сярэдзіне траўня супраць В. Леванеўскага была ўзбуджана крымінальная справа паводле ч. 2 арт. 368 КК Беларусі „Зьнявага прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі” („зьнявага”, у адпаведнасьці з пазыцыяй праваахоўных органаў, утрымлівалася ўва ўлётцы, якую В. Леванеўскі распаўсюджваў перад мітынгам 1 траўня; разам з В. Леванеўскім паводле гэтага артыкулу быў асуджаны намесьнік старшыні Агульнанацыянальнага страйкавага камітэту прадпрымальнікаў Аляксандар Васільеў). Яго ўтрымлівалі ў СІЗА, а пазьней асудзілі на два гады пазбаўленьня волі. У красавіку 2004 г. быў зьмешчаны ў сьледчы ізалятар блізкі да Эўрапейскай кааліцыі грамадзкі і палітычны дзяяч М. Марыніч. Ён быў абвінавачаны паводле ч. 2 арт. 295 („Незаконныя дзеяньні ў адносінах да агнястрэльнай зброі, боепрыпасаў і выбуховых рэчываў”) і ч. 4 арт. 210 („Крадзеж праз злоўжываньне службовым становішчам”). У лістападзе 2004 г. справа была накіраваная ў суд для разгляду, а ў студзені 2005 г. Марыніча асудзілі на 5 гадоў пазбаўленьня волі (пасьля тэрмін быў зьменшаны да 3,6 году).

Праблема поўнага аб’яднаньня

Магчымасьць і нават неабходнасьць стварэньня адзінай дэмакратычнай кааліцыі апазыцыйных сілаў абмяркоўвалася цягам 2003—2004 гг. Працэс суправаджаўся ня толькі кансультацыямі, але і ўзаемнымі абвінавачаньнямі розных палітычных сілаў у нежаданьні аб’ядноўвацца ды дэструктыўнай палітычнай пазыцыі. Пра аб’яднаньне многа казалі ня толькі беларускія, але эўрапейскія і амэрыканскія палітыкі (у прыватнасьці, на гэтым настойваў „IRI”; пра магчымыя схемы аб’яднаньня — „5+1”, пяць партыяў кааліцыі „5+” і БСДП (НГ), — казала Ута Цапф і г. д.), але звычайна без дастатковага разуменьня сытуацыі. Шэраг палітычных групаў намагаліся заняць пазыцыю пасярэднікаў і каардынатараў аб’яднаньня („Рэспубліка”), але такія захады посьпеху ня мелі. Часткова прычыны складанасьцяў пры аб’яднаньні былі пазначаны пры разглядзе працэсу фармаваньня дзьвюх асноўных перадвыбарных кааліцыяў, але варта зазначыць наступнае. Умовы для поўнага аб’яднаньня апазыцыі ў 2003 — пачатку 2004 гг. ня склаліся, супраць гэтага было многа арганізацыйных і псыхалягічных фактараў, і мэханічнае аб’яднаньне, безь неабходнага ўзроўню ўзаемнага даверу, было б безвыніковым і бессэнсоўным. Для зьняцьця многіх праблемаў было неабходна рэальнае супрацьстаяньне з уладаю і фармаваньне новай палітычнай сытуацыі, што магло адбыцца толькі ў працэсе выбараў. У той жа час дасягнуты кансэнсус паміж палітычнымі сіламі апазыцыі наконт такіх праблемаў, як прадухіленьне крытыкі і ўзаемнай нэгатыўнай агітацыі, сумеснае назіраньне і магчымае супрацоўніцтва ў другім туры, ня выклікаў пярэчаньняў у апазыцыйным полі.

Такім чынам, у выніку палітычных перамоваў 2003—2004 гг. склаліся дзьве розныя палітычным патэнцыялам кааліцыі дэмакратычных сілаў: Народная кааліцыя „5+” і Эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь”, а таксама дзьве адносна аўтаномныя невялікія групы: „Маладая Беларусь” і „Рэспубліка”. Існаваньне некалькіх блёкаў не прывяло да канфрантацыі. Прагнозы пра тое, што барацьба зь існай уладаю скончыцца супрацьстаяньнем партыяў, не апраўдаліся. Пераважная большасьць палітычных суб’ектаў разумела адзінства палітычных інтарэсаў (прынамсі тактычных), супрацоўніцтва ў большасьці выпадкаў было канструктыўнае, а адчуваньне фатальнасьці і нэгатыўныя эмоцыі былі скіраваныя на непранікальны маналіт дзяржаўнага апарату.

Варта адзначыць, што практычна ўсе палітычныя групы выявілі сваё жаданьне і імкненьне да актыўнага ўдзелу ў выбарах, выключэньне склала Кансэрватыўна-хрысьціянская партыя БНФ, якая стварылася ў выніку расколу БНФ у 1999 г. На зьезьдзе КХП БНФ у сьнежні 2003 г. партыя пацьвердзіла сваю вернасьць вядомаму палітычнаму дзеячу 1990-х гг. З. Пазьняку, які знаходзіцца ў эміграцыі (абавязкі старшыні ў яго адсутнасьць выконвае Юры Беленькі). Як і ў адносінах да мясцовых выбараў 2003 г., КХП БНФ прыняла рашэньне байкатаваць выбары і магчымы рэфэрэндум, а таксама зьвярнулася з адпаведнай заяваю да шырокай грамадзкасьці.

Эвалюцыя партыйнай сыстэмы

У 2003—2004 гг. партыйная сыстэма Беларусі не зазнала прынцыповых палітычных зьменаў. Як і раней, большасьць дзеяздольных і ўсе буйныя і дэмакратычныя партыі знаходзіліся ў апазыцыі. У сваёй аснове апазыцыя носіць несыстэмны характар і практычна ня ўключаная ў дзяржаўныя органы. Большасьць партыяў захавала сваю цэласнасьць, ідэалягічныя схільнасьці, а таксама пераймальнасьць мэнэджмэнту. Найбольш значныя зьмяненьні закранулі сацыял-дэмакратычнае поле, а таксама партыю БНФ, дзе фактычна адбылася зьмена генэрацыяў у кіраўніцтве.

БСДГ. Як вядома, пасьля расколу ў БСДП (НГ) апазыцыйная фракцыя Аляксея Караля, частка партыі „Надзея” і БСДГ (С. Шушкевіч) у 2002 г. зрабілі спробу стварыць новую партыю. Але ў верасьні 2002 г. Міністэрства юстыцыі адмовіла ў рэгістрацыі Аб’яднанай сацыял-дэмакратычнай партыі. У сувязі з гэтым адбылася інкарпарацыя розных сацыял-дэмакратычных групаў у БСДГ, што некалькі зьмяніла яе нутраную структуру. На працягу 2003 г. мела месца абмеркаваньне будучыні партыі і яе ідэалягічнага пазыцыянаваньня, частка сталых сяброў БСДГ настойвала на „правым” і „адраджэнскім” вызначэньні, у той час як кіраўніцтва і новыя групы былі схільныя да прасоўваньня клясычных сацыял-дэмакратычных ідэяў. Зьезд БСДГ некалькі разоў пераносіўся і ў рэшце рэшт адбыўся ў студзені 2004 г., завяршыўшы інтэграцыю новых партыйных структураў у БСДГ, дэкляраваная колькасьць якіх склала 600 чалавек. Старшынём быў пераабраны С. Шушкевіч, намесьнікамі старшыні сталі вядомыя палітыкі А. Кароль, М. Грыб.

БСДП(НГ). На фоне зьменаў у БСДГ назіралася адхіленьне палітычнага балянсу ў самай буйной сацыял-дэмакратычнай партыі — БСДП (НГ). У 2004 г. да БСДП (НГ) фактычна далучылася парлямэнцкая група „Рэспубліка”, а яе лідэр В. Фралоў стаў сябром партыі. Шчыльныя кантакты паміж В. Фраловым і шэрагам партыйных структураў склаліся яшчэ ў 2003 г. Перш за ўсё гэта тычылася берасьцейскай абласной арганізацыі, якая стала галоўнай рухальнай сілай унутрыпартыйнай апазыцыі ў БСДП (НГ) у 2004 г. Старшыня партыі М. Статкевіч само зьяўленьне „апазыцыі” зьвязваў з інтрыгаю сяброў парлямэнцкай групы „Рэспубліка”. На VIII зьезьдзе партыі, які адбыўся 25 чэрвеня 2004 г., імкненьне да зьмены мэнэджмэнту партыі прыняло адкрытую форму. М. Статкевіч захаваў пасаду старшыні, атрымаўшы толькі 95 галасоў супраць 81 у яго галоўнага канкурэнта Анатоля Ляўковіча (г. Берасьце), які стаў намесьнікам старшыні партыі. У выніку галасаваньня адбылося пэўнае абнаўленьне кіраўнічага складу партыі. Зьмены, з аднаго боку, узмацнілі апазыцыю, але і дазволілі захаваць М. Статкевічу кантроль над партыяй: палітычная барацьба не прывяла да сур’ёзнага расколу і канфрантацыі. Некаторае кадравае абнаўленьне адбывалася і пазьней (у прыватнасьці, пры абраньні сяброў выканаўчага бюро на пасяджэньні Цэнтральнага камітэту ў жніўні 2004 г.).

У сувязі з новай кансалідацыяй палітычных сілаў, у межах левых партыяў працягваюцца дыскусіі пра магчымасьць стварэньня адзінай сацыял-дэмакратычнай партыі, ідэя якой падтрымліваецца рознымі групамі сацыял-дэмакратаў, але зьяўляецца цяжкай для рэалізацыі.

БНФ. Значныя зьмены адбыліся ў кіраўніцтве партыі БНФ. На VII зьезьдзе партыі, які адбыўся ў сьнежні 2003 г., старшынства як вынік кансэнсусу большасьці ўнутрыпартыйных групаў захаваў В. Вячорка. Намесьнікамі старшыні сталі В. Івашкевіч, Ю. Хадыка, а таксама прадстаўнікі „маладой генэрацыі” функцыянэраў А. Міхалевіч і А. Янукевіч. Вынікі зьезду зьмянілі расклад у партыі, а таксама фактычныя ўплывы на прыняцьце рашэньняў, што дазваляе казаць пра зьмену генэрацыі ў найстарэйшай палітычный арганізацыі Беларусі.

Парадаксальным чынам гэта адбылося паралельна з радыкальным разрывам партыі БНФ з моладзевай арганізацыяй „Малады фронт”. Крызыс стасункаў прывёў да поўнага разрыву і, у рэшце рэшт, выключэньня лідэра „Маладога фронту” П. Севярынца з партыі БНФ. Гэтая акалічнасьць стала галоўнаю прычынаю таго, чаму „Малады фронт” ня змог наладзіць супрацоўніцтва з кааліцыяй „5+” і заснаваў невялікі блёк „Маладая Беларусь”, які моцна імкнуўся да Эўрапейскай кааліцыі.

АГП. Значных палітычных зьменаў у АГП у 2003—2004 гг. не назіралася, збольшага партыя дэманструе ўстойлівасьць сваёй гіерархіі з 2000 г. VII зьезд у траўні 2004 г. фактычна ня ўнёс ніякіх зьменаў ува ўнутрыпартыйны расклад, як і ня выявіў больш-менш трывалых апазыцыйных ці „абнаўленчых” групаў. Захавалі свае пасады тры з чатырох намесьнікаў старшыні: С. Альфер, Я. Раманчук, А. Дабравольскі (нягледзячы на праблему з падтрымкаю зьездам, у прыватнасьці, С. Альфера). Чацьвёртай намесьніцай старшыні стала Л. Гразнова, але гэта быў больш сымбалічны жэст, чым палітычнае прызначэньне. Адзінай шумнай падзеяй у асяродзьдзі АГП стала акцыя былога палітвязьня Андрэя Клімава. А. Клімаў прыпыніў сяброўства ў партыі і абвясьціў пачатак уласнай прэзыдэнцкай кампаніі, што суправаджалася актыўнай крытыкаю кіраўніцтва АГП. Клімаў выступіў на зьезьдзе ў траўні 2004 г., яго пазыцыя была прынятая да ўвагі, але не падтрыманая ўдзельнікамі зьезду.

Пэўныя зьмены тычыліся моладзевай арганізацыі АГП. Як вядома, у лістападзе 2002 г. адбылося аб’яднаньне „Моладзі АГП” і Моладзевага хрысьціянска-сацыяльнага саюзу ў новую арганізацыю — МХСС „Маладыя дэмакраты”, якая стала афіцыйнай моладзевай арганізацыяй партыі. У чэрвені 2003 г. МХСС „МД” быў ліквідаваны пастановай Вярхоўнага суду і надалей вымушаны працягваць дзейнасьць як незарэгістраваная арганізацыя.

ПКБ. ПКБ, як і АГП, захавала арганізацыйную стабільнасьць і пераемнасьць уласных палітычных органаў. На чарговым VII (XXXVIII) зьезьдзе ПКБ, які адбыўся 25 траўня 2003 г., кіраўнічыя органы партыі засталіся практычна бязь зьменаў. Старшынём быў абраны С. Калякін (які кіруе партыяй з 1994 г.). Трэба адзначыць і стабільнасьць складу сакратароў ЦК ПКБ. Два зь пяці займаюць свае пасады з 1993 г. (Іван Акінчыц, Анатоль Лашкевіч) і два — з 1997 г. (Алена Скрыган, Аляксандар Пахлопка). Тым ня менш, ПКБ выявіла значныя зьмены ў ідэалёгіі і стратэгіі палітычных дзеяньняў. З 2003 г. (асабліва пасьля зьезду ў траўні 2003 г. і прыняцьця новай праграмы) назіраецца тэндэнцыя да мадэрнізацыі партыі і яе ідэйных пазыцыяў. У праграмных дакумэнтах, а таксама публічных заявах больш увагі акцэнтуецца на неабходнасьці дэмакратычнага разьвіцьця краіны, каштоўнасьцях свабоды і г. д., у той час як традыцыйная савецкая рыторыка адыходзіць на другі плян, хоць і не зьнікае поўнасьцю. Відавочным зьяўляецца ўплыў эўрапейскага левага дыскурсу на палітычную мову ПКБ. Больш за тое, пасьля мясцовых выбараў 2003 г. партыя ўзяла курс на актыўнае палітычнае супрацоўніцтва з шырокім спэктрам дэмакратычных сілаў Беларусі, што зрабіла магчымым стварэньне шырокай палітычнай кааліцыі „5+”.

Палітычная эвалюцыя апазыцыі 2003—2004 гг. была моцна зьвязаная з падрыхтоўкай да выбарчай кампаніі 2004 г. У выніку шматлікіх кансультацыяў і ўзгадненьняў былі створаны дзьве палітычныя кааліцыі: Народная кааліцыя „5+” (заснаваная 5 палітычнымі партыямі) і Эўрапейская кааліцыя „Свабодная Беларусь” (заснаваная БСДП (НГ) і „Хартыяй’97”), якія сталі цэнтрамі прыцягненьня для астатніх дэмакратычных сілаў. Менавіта гэтыя дзьве кааліцыі сталі асноўнымі ўдзельнікамі палітычнай кампаніі 2004 г. і шмат у чым вызначалі яе разьвіцьцё.

Спасылкі

1. Маніпуляваньне вынікамі падчас выбараў 2003 г. для палітычных партыяў было відавочным, тым ня менш, быў досьвед і адносна „сумленных” выбараў. У першай палове 2003 г. практычна ўсе меркавалі, што маніпуляцыі будуць часткаю кампаніі 2004 г., але здавалася, што ім можна будзе супрацьдзейнічаць і яны ня будуць мець татальнага характару, асабліва ўлічваючы магчымы кантроль з боку міжнароднай супольнасьці. Так ці інакш, праблема мадэляваньня вынікаў выбарчымі камісіямі яшчэ не ўяўлялася такой непераадольнай.

Палітычная кампанія ўладаў 2004 г.

Выбары ў палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня былі абвешчаныя ўказам прэзыдэнта ад 14 ліпеня і прызначаныя на 17 кастрычніка 2004 г. (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 14 ліпеня 2004 г. „Аб прызначэньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”). З выданьнем 7 верасьня яшчэ аднаго ўказу палітычная кампанія пачала мець падвойны характар. Указ абвесьціў правядзеньне адначасова з выбарамі рэспубліканскага рэфэрэндуму (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 7 верасьня 2004 г. № 431 „Аб прызначэньні рэспубліканскага рэфэрэндуму”).

Абедзьве кампаніі былі моцна зьвязаныя. Само празь сябе іх сумяшчэньне пэўны час лічылася ўладаю непажаданым, бо давала магчымасьць зьвесьці ўсе парлямэнцкія выбары да чорна-белага „за”-„супраць”, але позьняе абвяшчэньне рэфэрэндуму дазволіла мінімізаваць усе нэгатыўныя наступствы ад такога сумяшчэньня.

Адразу пасьля абвяшчэньня было пастаўленае пытаньне пра адпаведнасьць рэфэрэндуму законам Рэспублікі Беларусі. Па-першае, п. 2 ч. 3 арт. 112 Выбарчага кодэксу не дазваляе „выносіць на рэфэрэндум пытаньні, зьвязаныя з абраньнем і вызваленьнем прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі”. Зь іншага боку, у адпаведнасьці з Канстытуцыяй (ч. 3 арт. 140) зьмены ў разьдзел 4, які ў тым ліку вызначае і асновы працэдуры абраньня прэзыдэнта, могуць быць унесеныя толькі праз рэфэрэндум. Па-другое, на рэфэрэндум фактычна выносіліся два пытаньні ў форме аднаго, што супярэчыць ч. 2 арт. 118 Выбарчага кодэксу. Але гэтыя акалічнасьці ня выклікалі рэакцыі афіцыйных органаў.

17 жніўня былі абвешчаныя таксама выбары ў верхнюю палату парлямэнту — раду рэспублікі (гл. указ прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі ад 17 жніўня 2004 г. „Аб прызначэньні выбараў у Раду рэспублікі нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”). Нават фармальная выбарчая кампанія тут не праводзілася. Як вядома, сяброў рады рэспублікі абіраюць дэпутаты мясцовых Радаў базавага ўзроўню. Вынікі мясцовых выбараў 2003 г. былі адназначна спрыяльнымі для ўлады, і выбары ў Раду рэспублікі, якія праводзіліся пасьля 17 кастрычніка, мелі фармальны і безальтэрнатыўны характар.

Сучасны стан разьвіцьця дзяржаўнай сыстэмы Беларусі дазваляе ня толькі забясьпечваць ляяльнасьць выбарчых органаў, але і дакладна плянаваць іх пэрсанальны склад, прадстаўніцтва розных сацыяльных групаў, а таксама кантраляваць працэс волевыяўленьня. Палітычная кампанія ўладнай эліты падзяляецца на дзьве часткі, якія вызначылі вынікі парлямэнцкай кампаніі 2004 г.: 1) стварэньне сыстэмы органаў, што ажыцьцяўляюць падрыхтоўку і правядзеньне выбараў; 2) уласна выбарчая і інфармацыйная кампанія.

Першая частка кампаніі — адміністрацыйнае забесьпячэньне выбарчага працэсу — уключала стварэньне, дысцыплінаваньне і кантроль над выбарчымі камісіямі. Па сутнасьці, гэта надавала шырокія магчымасьці для мадэляваньня вынікаў галасаваньня: вызначэньне лічбаў удзелу ў выбарах, колькасьці галасоў, аддадзеных за кандыдатаў і г. д. Другая частка складалася з сэлекцыі кандыдатаў, забесьпячэньня іх фінансавай і адміністрацыйнай падтрымкаю, захадаў супраць апанэнтаў і апазыцыі. Яе інтэграваным складнікам была інфармацыйная кампанія, мэта якой — павышэньне электаральнай папулярнасьці ўладных групаў і легітымнасьці рэжыму ўвогуле.

Трэба зазначыць, што палітычная кампанія 2004 г. значна адрозьнівалася ад выбараў 2000 г. Адміністрацыйны кантроль над выбарчымі камісіямі выйшаў на першае месца, а агітацыйна-інфармацыйныя кампаніі выконвалі дадатковую функцыю. Акрамя гэтага, у параўнаньні з 2000 г. адбылося значнае зьніжэньне магчымасьці для адкрытай канкурэнцыі за пасады сярод ляяльных кандыдатаў. Таксама значна ўзрасла цэнтралізацыя (у сэлекцыі кандыдатаў, напрыклад) і кантроль за працэсам з боку выканаўчых структураў.

Сыстэма адміністраваньня выбарчага працэсу

Спробы аднаўленьня дзяржаўнай сыстэмы кантролю над правядзеньнем выбараў у сучаснай Беларусі пачыналіся з другой паловы 1995 г. — часу афармленьня выканаўчай „вэртыкалі”. Тым ня менш, кампаніі 1996 г. (выбары і рэфэрэндум) яшчэ ня мелі цеснага адміністрацыйнага кантролю за выбарчым працэсам. Наступныя выбарчыя кампаніі (1999-2000 гг.) байкатаваліся апазыцыяй, таму не патрабавалі арганізацыі цэнтралізаванай і дысцыплінаванай выбарчай сыстэмы. Сучасная арганізацыя выбарчага працэсу з высокім узроўнем адміністрацыйнага кантролю і цэнтралізацыі склалася перад выбарамі прэзыдэнта 2001 г. (першай па-сапраўднаму буйной палітычнай кампаніяй з 1996 г.). Мясцовыя выбары 2003 г. пацьвердзілі і ўдасканалілі існаваньне гэтай сыстэмы.

Існая мадэль арганізацыі выбарчага працэсу ў Беларусі збольшага самадастатковая. Выніковыя лічбы камісіі не заўсёды залежаць ад фактычнага волевыяўленьня электарату і дазваляюць практычна неабмежавана мадэляваць канчатковыя вынікі. Існаваньне такой сыстэмы можа мінімізаваць наступствы падзеньня легітымнасьці, бо ўтрыманьне ўлады ў існай сыстэме больш не патрабуе шырокай і энэргічнай электаральнай падтрымкі, якую, збольшага, можна ігнараваць. Трэба адзначыць, што мадэляваньне вынікаў галасаваньня стала звыклай практыкай, генэтычна зьвязанаю з палітычнай культураю часоў БССР. Для сяброў выбарчых камісіяў такія дзеяньні рэдка зьвязваюцца зь „няправільнасьцю” ці „крымінальнасьцю”. Большасьць асобаў, якія ўдзельнічаюць у мадэляваньні вынікаў, не адчуваюць адказнасьці за свае дзеяньні і лічаць іх збольшага „нармальнымі”.

Выбарчая вэртыкаль

Кантроль за вынікамі галасаваньня ў значнай ступені залежыць ад выбарчых камісіяў, таму ляяльнасьць „выбарчай вэртыкалі” заставалася важным элемэнтам палітычных кампаніяў 2004 г. Як і ўсе папярэднія гады, выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў фармаваліся непасрэдна выканаўчаю ўладаю, пераважна з сваіх прадстаўнікоў з забесьпячэньнем абсалютнай ляяльнасьці. (Акрамя кантролю за вынікамі галасаваньня, выбарчыя камісіі — акруговыя і цэнтральная — уплываюць на колькасны склад і актыўнасьць удзельнікаў выбарчага працэсу: рэгіструюць і скасоўваюць рэгістрацыю кандыдатаў, разглядаюць іх скаргі, выносяць папярэджаньні і г. д.)

Палітычная ляяльнасьць Цэнтральнай камісіі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў (Цэнтральная камісія; у беларускіх СМІ і нават афіцыйных заявах шырока ўжываецца іншая абрэвіятура для абазначэньня Цэнтральнай камісіі па выбарах — ЦВК, якая, тым ня менш, не базуецца на афіцыйнай назьве камісіі) не выклікала сумневу. Яе сучасны склад быў сфармаваны 31 студзеня 2002 г. зь людзей, большасьць зь якіх зьвязаныя з органамі выканаўчай улады і неаднаразова выказвалі сваю палітычную падтрымку афіцыйнаму палітычнаму курсу і пэрсанальна прэзыдэнту. Асабліва гэта тычыцца старшыні Цэнтральнай камісіі Л. Ярмошынай. У адпаведнасьці з дэкрэтам прэзыдэнта ад 3 верасьня ў склад Цэнтральнай камісіі з правам дарадчага голасу былі ўключаныя прадстаўнікі палітычных партыяў, якія вылучалі кандыдатаў у палату прадстаўнікоў (у тым ліку апазыцыйных). Гэта дазволіла прадстаўнікам палітычных партыяў непасрэдна ўдзельнічаць у працы Цэнтральнай камісіі і, прынамсі, атрымоўваць больш поўную і дакладную інфармацыю пра яе дзейнасьць, што, аднак, не магло істотна паўплываць на прыняцьце камісіяй палітычна значных рашэньняў.

У адпаведнасьці з заканадаўствам для правядзеньня выбараў у парлямэнт было створана 110 акруговых камісіяў, у склад якіх увайшло 1430 чалавек (паводле дадзеных Цэнтральнае камісіі, 20 % склалі прадстаўнікі грамадзкіх аб’яднаньняў, зь іх „апазыцыйных” меней за 0,3 %, прадстаўнікі палітычных партыяў — 7,1 %). Апазыцыйныя партыі вылучылі ў склад акруговых выбарчых камісіяў больш за 300 чалавек, сталі сябрамі камісіяў толькі 28 (ПКБ — 19, АГП — 5, БНФ — 2, БСДП (НГ) — 2), што склала 1,96 % ад агульнай колькасьці. Такім чынам, больш за 2/3 (74,5 %) акруговых камісіяў ня мелі прадстаўніцтва ад апазыцыі ўвогуле.

Для правядзеньня рэфэрэндуму былі створаныя тэрытарыяльныя камісіі; дарэчы, у парушэньне заканадаўства, яны былі створаныя і пачалі сваю працу да афіцыйнага абвяшчэньня рэфэрэндуму. Прадстаўніцтва ад апазыцыйных групаў у тэрытарыяльных камісіях склала менш за 1 %.

Для сучаснай Беларусі, аднак, найбольш важным ёсьць фармаваньне ўчастковых камісіяў, дзе адбываецца непасрэдны падлік галасоў і найбольш важныя мадэляваньні вынікаў. Паводле інфармацыі ЦВК, было створана 6659 участкаў для галасаваньня і адпаведна такая ж колькасьць участковых камісіяў. У іх склад увайшло больш за 72 тыс. чалавек. Прадстаўніцтва ў выбарчых камісіях апазыцыйных групаў і дэмакратычных арганізацыяў было яшчэ меншым і склала меней за 0,2 %.

Такім чынам, выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў былі сфармаваныя выканаўчаю ўладаю і іх склад быў ляяльным. Прычым ня менш за 2/3 камісіяў, якія ўдзельнічалі ў арганізацыі працэсу волевыяўленьня ў 2004 г., мелі той жа склад, што і камісіі, сфармаваныя для мясцовых выбараў 2003 г. Значная колькасьць участковых камісіяў складалася з прадстаўнікоў аднаго працоўнага калектыву, і паміж сябрамі камісіяў меліся адносіны службовай залежнасьці. Гэта, натуральна, робіць працу значна больш дысцыплінаванай і ўзгодненай, але менш празрыстай і адэкватнай для ажыцьцяўленьня дэмакратычных працэдураў.

Практычны ўдзел у палітычнай кампаніі і ўплыў на вынікі галасаваньня выбарчых камісіяў быў дастаткова вялікі. Паказьнікі ўдзелу ў выбарах павялічваліся таксама за кошт датэрміновага галасаваньня, галасаваньня на месцы жыхарства, скарачэньня сьпісаў выбарнікаў. Акрамя таго, непразрыстымі былі апэрацыі зь бюлетэнямі, а таксама падлік галасоў. Усё гэта дазваляе пашырыць рамкі для мадэляваньня вынікаў.

Палітычная кампанія ўладаў

Палітычная кампанія ўладаў мела цэнтралізаваны характар. Традыцыйна адзіны брэнд ці публічны „сьпіс” кандыдатаў ад улады не актуалізаваўся, толькі агітацыйная кампанія па рэфэрэндуме мела адкрыты агульнанацыянальны характар.

Кіраваньне палітычнай кампаніяй

Агульнае палітычнае кіраваньне кампаніяй 2004 г. ажыцьцяўлялася Адміністрацыяй прэзыдэнта, якая вызначала кола будучых дэпутатаў, кіравала інфармацыйнай кампаніяй, фармулявала асноўныя патрабаваньні і рэкамэндацыі да іншых дзяржаўных структураў. Функцыя непасрэднай арганізацыі выбарчай кампаніі была ўскладзеная на інфармацыйныя і ідэалягічныя аддзелы Адміністрацыі прэзыдэнта, якія, фактычна, склалі агульнарэспубліканскі штаб па рэфэрэндуме і выбарах. Аналітычнае і мэтадычнае забесьпячэньне кампаніі 2004 г. выконваў Інстытут сацыяльна-палітычных дасьледаваньняў пры Адміністрацыі прэзыдэнта. Кіраваньне кампаніяй на рэгіянальным узроўні ажыцьцяўлялі ідэалягічныя і інфармацыйныя аддзелы адпаведных выканаўчых камітэтаў („палітычная/ідэалягічная вэртыкаль”), а таксама штабы кандыдатаў. У адных выпадках штабы дзейнічалі практычна цалкам аўтаномна ад выканаўчай вэртыкалі, у іншых практычна зьліваліся зь ёй. Да палітычнай кампаніі далучалі і іншыя органы ўлады, асабліва калі іх функцыянэры самі балятаваліся на выбарах. Асобнае месца займала кіраваньне дзяржаўнымі СМІ — ад нацыянальных тэлеканалаў да раённых газэтаў („інфармацыйная вэртыкаль”) — і каардынацыя іх дзейнасьці. Агульнае кіраваньне ў гэтай сфэры забясьпечвалася непасрэдна Адміністрацыяй прэзыдэнта.

Сэлекцыя дэпутатаў

Сэлекцыя будучых дэпутатаў улічвала, па-першае, нарматыўныя задачы па складзе новага парлямэнту (колькасьць дэпутатаў ПП другога скліканьня, жанчын, моладзі і г. д.), па-другое, пэрсанальныя характарыстыкі парлямэнтароў (палітычная ляяльнасьць, прадстаўленьне лабісцкіх групаў, прафэсійныя якасьці). Высокая ступень плянаваньня пры вызначэньні пэрсанальнага складу парлямэнту абмежавала ўдзел бізнэс-эліты ў прадстаўнічых органах, а таксама абумовіла прысутнасьць у парлямэнце (да 20 %) палітычнага „балясту” ў выглядзе дырэктараў школаў, мэдыкаў і г. д.

Асноўную групу кандыдатаў ад улады склалі дэпутаты палаты прадстаўнікоў другога скліканьня (больш за 40 %), якія павінны былі сфармаваць палітычную і прафэсійную аснову новага парлямэнту. Каля 20 % прадстаўлялі рэгіянальную эканамічную эліту, каля 14 % — рэгіянальную вэртыкаль і каля 20 % складалі функцыянэры з сфэры адукацыі і аховы здароўя. Наагул, падзел на групы тут дастаткова ўмоўны. Супрацоўнік сфэры культуры ці адукацыі можа адначасова быць рэгіянальным вэртыкальнікам, а супрацоўнік вэртыкалі — часткаю мясцовае бізнэс-эліты. Тым ня менш, гэты падзел дазваляе выявіць асноўныя тэндэнцыі і лёгіку прадстаўніцтва ў парлямэнце.

Правілы палітычнай канкурэнцыі

У парлямэнцкіх выбарах 2004 г. узялі ўдзел практычна ўсе апазыцыйныя палітычныя групы, таму ўлада ў цэлым і яе кандыдаты ў прыватнасьці павінны былі пэўным чынам канкураваць з апазыцыяй, тым больш што перамога нават нязначнай колькасьці дэмакратычных кандыдатаў разглядалася як рэальная пагроза стабільнасьці. Натуральна, кандыдаты, якія трапілі ў „сьпіс” улады, і астатнія прэтэндэнты на дэпутацкія мандаты не знаходзіліся ў роўных умовах, але самі празь сябе перавагі на карысьць праўладных кандыдатаў яшчэ не маглі гарантаваць перамогі.

Зьніжэньне канкурэнцыі дасягалася, перш за ўсё, зьмяншэньнем колькасьці рэальных і патэнцыйных удзельнікаў палітычнай кампаніі. (Канкрэтныя выпадкі парушэньня выбарчага заканадаўства і факты адміністрацыйнага ціску разглядацца ня будуць. Для атрыманьня гэтай інфармацыі варта зьвярнуцца да спэцыялізаваных выданьняў.) Працэдуры зьніжэньня канкурэнцыі тычыліся ня толькі апазыцыйных кандыдатаў, але і „нэўтральных”, большасьць зь якіх здымалі свае кандыдатуры ці адмаўляліся ад удзелу ў выбарах пасьля кансультацыяў ці рэкамэндацыяў з боку выканаўчай улады. Тое ж мела месца і ў выпадку з прадстаўнікамі эканамічнай эліты, якія маглі стаць канкурэнтамі зацьверджаным прадстаўнікам улады.

Дачыненьні з апазыцыяй

Зьніжэньне канкурэнцыі з боку апазыцыйных і „незалежных” кандыдатаў дасягалася рознага кшталту пагрозамі ў звальненьні, праблемамі з праваахоўнымі органамі, адміністрацыйным ціскам і нават пагрозамі фізычнай расправы. Такі ж ціск зьдзяйсьняўся на валянтэраў, сяброў ініцыятыўных групаў, мэнэнджэраў і г. д. Інтэнсіўнасьць працы залежала ад энэргічнасьці кандыдата, жаданьняў мясцовай улады і вызначалася прынцыпам палітычнай мэтазгоднасьці. Розныя формы ўзьдзеяньня на апазыцыйных кандыдатаў былі агульнай практыкай.

Адміністрацыйны рэсурс

Для Беларусі характэрная поўная залежнасьць вынікаў галасаваньня ад стаўленьня цэнтральнай і рэгіянальнай улады, таму адміністрацыйны рэсурс выступае ня столькі як „спрыяньне” перамоге, колькі як вырашальная прычына і неабходная ўмова перамогі.

Для кандыдатаў ад улады адміністрацыйны рэсурс азначаў магчымасьць шырокага выкарыстаньня для ўласнай палітычнай рэклямы мясцовых і цэнтральных дзяржаўных СМІ (перад агітацыяй і падчас яе), выкарыстаньня службовага становішча для збору подпісаў, фармаваньня каманды валянтэраў, вылучэньня ад працоўных калектываў, выкарыстаньня службовых памяшканьняў, транспарту і г. д. Пазытыўнае стаўленьне выканаўчай улады да кандыдатаў дазваляла беcьперашкодна весьці кампанію, арэндаваць памяшканьні, друкаваць рэклямную прадукцыю, сустракацца з выбарнікамі іпрацоўнымі калектывамі і нават атрымоўваць дапамогу ў афармленьні неабходных дакумэнтаў для рэгістрацыі ад акруговых выбарчых камісіяў.

Кандыдаты ад улады маглі вольна парушаць выбарчае заканадаўства, у прыватнасьці: распаўсюджваць друкаваную прадукцыю без выходных зьвестак, перавышаць адведзеныя заканадаўствам памеры выбарчага фонду, весьці агітацыю да рэгістрацыі ці ў дзень выбараў. Акруговыя камісіі на гэтыя і іншыя парушэньні звычайна не рэагавалі.

Вялікая колькасьць кандыдатаў ад улады, нават маючы ўсе спрыяльныя магчымасьці, не вяла актыўнай выбарчай кампаніі, разьлічваючы выключна на свой прывілеяваны палітычны статус. Калі акцэнтаваць увагу на кампаніі па рэфэрэндуме, то выкарыстаньне адміністрацыйнага рэсурсу для агітацыі „за” зьмены ў Канстытуцыі было ўсеагульным і максымальна шчыльным.

Інфармацыйная палітыка

За апошнія два гады ў Беларусі адбылося зьніжэньне інфармацыйнага дамінаваньня расейскіх тэлекампаніяў. Сыстэма электронных СМІ дапаўняецца агульнанацыянальнымі і рэгіянальнымі выданьнямі, якія належаць дзяржаве і дамінуюць на інфармацыйным рынку, прынамсі ў накладах. (Самая буйная дзяржаўная газэта „Советская Белоруссия / Беларусь сегодня” мае наклад, які перавышае сукупны наклад усіх недзяржаўных выданьняў.) Падчас кампаніі 2004 г. дзяржаўныя СМІ актыўна асьвятлялі палітычныя падзеі, але рэпрэзэнтацыя поля была асымэтрычнай: прэзыдэнту аддавалася ад 80 % да 90 % увагі — выключна ў пазытыўным сэнсе (прыкладна такія лічбы даюць вынікі доўгатэрміновага назіраньня за выбарамі ў палату прадстаўнікоў АБСЭ.) Большая частка палітычных матэрыялаў падавалася ў форме навінаў, астатняе — у аналітычных праграмах, спэцыяльных агітацыйных роліках, прапагандысцкіх фільмах і г. д. Зьмест палітычных паведамленьняў зводзіўся да актуалізацыі дасягненьняў існага палітычнага і эканамічнага ладу, неабходнасьці падтрымліваць яго праз выбары. Пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму акцэнт агітацыі зьмясьціўся на асобу А. Лукашэнкі як гаранта стабільнасьці і ўстойлівага разьвіцьця Беларусі. Традыцыйна інфармацыйная кампанія прэзэнтавала апазыцыю выключна нэгатыўна і абразьліва, а выступленьні кандыдатаў, гарантаваныя заканадаўствам, праходзілі цэнзуру. Адкрытыя выказваньні супраць рэфэрэндуму і падаўжэньня паўнамоцтваў прэзыдэнта часта не дапускаліся ў этэр.

Паралельна з кампаніяй дзяржаўных СМІ была значна звужана інфармацыйная прастора апазыцыі. Непасрэдна падчас выбарчай кампаніі быў спынены выхад больш як 10 нацыянальных і рэгіянальных недзяржаўных выданьняў („Время”, „Местная газета” і г. д.). Шэраг захадаў для абмежаваньня інфармацыйнага поля стаў адной з прычынаў няўдалай прамоцыі адзінага брэнду для дэмакратычнай кааліцыі „5+”.

Ключавая роля ў агітацыі пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму адводзілася кампаніі „За Беларусь” (гэта значыла галасаваньне „за” на рэфэрэндуме), якая праводзілася ў электронных і друкаваных СМІ штабамі ляяльных кандыдатаў, выканаўчымі органамі і нават выбарчымі камісіямі. У межах гэтай кампаніі адбывалася бясплатнае распаўсюджваньне спэцыяльных выпускаў дзяржаўных газэтаў, плякатаў і ўлётак. У прыватнасьці, перад самымі выбарамі распаўсюджваліся ўлёткі з выявамі кандыдатаў і подпісамі кшталту „Референдум — голосуйте за Беларусь”, звычайна без выходных зьвестак. Напярэдадні рэфэрэндуму быў распаўсюджаны спэцыяльны выпуск газэты „Советская Белоруссия” накладам 800 тыс. асобнікаў, пры гэтым апазыцыя заявіла, што рэальны наклад быў большы за 2 млн. Сымболіка кампаніі павінна была актуалізаваць дабрабыт, клопат і павагу да розных сацыяльных групаў (вэтэраны, моладзь, сяляне), стабільнасьць і пэрспэктыву, якія гарантаваныя дзяржавай і 10-гадовай палітыкай прэзыдэнта.

Афіцыйную інфармацыйную кампанію, асабліва тую частку, якая тычылася рэфэрэндуму, можна назваць эфэктыўнай. Нават калі зьвярнуцца да сацыялягічных дадзеных „Gallup’у”, за верасень — пачатак кастрычніка 2004 г. узровень падтрымкі пытаньня рэфэрэндуму павысіўся ня менш чым на 15 %, хаця рост быў выкліканы, натуральна, ня толькі інфармацыйнай кампаніяй.

Палітычная кампанія ўладаў 2004 г. мела цэнтралізаваны характар, асабліва што тычыцца агітацыі за рэфэрэндум. У якасьці мэты выбараў у парлямэнт была пастаўленая задача абсалютнага дамінаваньня ўладных групаў і захаваньне несыстэмнага характару апазыцыі. Для гэтага выскарыстоўваліся наяўныя сродкі і магчымасьці дзяржаўнага апарату, дзяржаўныя СМІ, а таксама праца выбарчых камісіяў. У пэўнай ступені гэтая кампанія была эфэктыўнай, бо дазволіла сфармаваць цалкам ляяльны парлямэнт. Зь іншага боку, нягледзячы на выкарыстаньне дзяржаўнага рэсурсу, шчыльную агітацыйную кампанію і значныя фінансавыя выдаткі, безумоўная і актыўная падтрымка электарату не была забясьпечаная.

Апазыцыя ў палітычнай кампаніі 2004 г.

Палітычная сытуацыя пачатку лета 2004 г. была неспрыяльная для апазыцыі. Дыспрапорцыя ў фінансавых і арганізацыйных магчымасьцях паміж апазыцыйнымі групамі і ўладаю на карысьць апошняй была відавочнаю. Таму рэальныя мэты палітычнай кампаніі апазыцыі, з улікам рашучасьці ўлады захоўваць уласную палітычную манаполію, былі даволі сьціплымі. Большасьць палітычных партыяў максымальным посьпехам лічыла атрыманьне некалькіх палітычных мандатаў і фармаваньне невялікай фракцыі ці групы ў новым парлямэнце. Лічылася, што мандат можна атрымаць праз масавы ўдзел апазыцыйных кандыдатаў у выбарах і пераканаўчую перамогу ў канкрэтнай акрузе. Пытаньне неабходнасьці „абароны” вынікаў галасаваньня неаднаразова ўздымалася (у прыватнасьці, „Хартыяй ’97”), але ніколі сур’ёзна не абмяркоўвалася. Ставіліся і дадатковыя мэты — „псыхалягічная перамога над рэжымам”, адбудова рэгіянальных структураў, прыцягненьне ўвагі, інфармаваньне насельніцтва і г. д.

У апазыцыйным стане мелі месца дыскусіі пра стратэгію ўдзелу ў кампаніі 2004 г. У прыватнасьці, былі прапановы здымаць усіх дэмакратычных кандыдатаў пры нерэгістрацыі знакавых асобаў альбо пры масавых парушэньнях выбарчага заканадаўства. Але большасьць палітычных суб’ектаў аддалі перавагу стратэгіі „ісьці да канца”. У тых выбарчых акругах, дзе былі зьнятыя ўсе дэмакратычныя кандыдаты, палітычныя партыі рэкамэндавалі выбарнікам галасаваць супраць усіх. Праўда, спэцыяльных кампаніяў „супраць усіх” не было і такія заклікі ня мелі вялікага ўплыву на электарат.

Існуе шмат доказаў таго, што дэмакратычныя кааліцыі да пэўнай ступені спадзяваліся на лякальныя перамогі. Магчымасьць перамогі асобных кандыдатаў падмацоўвалася досьведам мясцовых выбараў, а таксама ўстойлівымі чуткамі пра рашэньне ўладаў дапусьціць некалькіх апазыцыйных кандыдатаў у парлямэнт для яго легітымізацыі і аслабленьня вонкавапалітычнага ціску. Сваю ролю адыгрывала і адчуваньне замежнага кантролю за выбарамі, спадзяваньні на які, у рэшце рэшт, ня спраўдзіліся.

Структура палітычнай кампаніі

Палітычная кампанія апазыцыі ў 2004 г. была менш разгалінаваная, чым у 2001 г., і адначасова больш шчыльная, чым на мясцовых выбарах 2003 г. Збольшага кампанія складалася з спробаў арганізаваць агульнанацыянальную кампанію з супольным брэндам і лёзунгамі, а таксама з сукупнасьці лякальных кампаніяў кандыдатаў у канкрэтнай акрузе. У 2004 г. не было мабілізацыйнай кампаніі, кшталту „Выбірай” у 2001 г. Зрэшты, яўка на выбарах і рэфэрэндуме ўсё роўна была вельмі высокая. Адсутнічала і колькі-небудзь структураваная нэгатыўная кампанія, кшталту „Час выбіраць” 2001 г. Пэўныя функцыі нэгатыўнай кампаніі выконвалі акцыі супраць рэфэрэндуму, але яны ня мелі сыстэмнага характару. Дзейнасьць „несыстэмных” групаў (кшталту „Зубра”) зьвялася да нязначнай вулічнай актыўнасьці і падрыхтоўкі нешматлікіх акцыяў пратэсту ў першы дзень пасьля выбараў — 18 кастрычніка. (Вулічныя акцыі працягваліся практычна ўвесь тыдзень пасьля выбараў. 18 кастрычніка дэманстранты не сустрэлі супрацьдзеяньня праваахоўных органаў, затое 19 кастрычніка мелі месца сур’ёзныя сутыкненьні.) Перад выбарамі апазыцыйныя сілы правялі толькі адну дастаткова масавую акцыю — 21 ліпеня, у дзень дзясятай гадавіны ўступленьня А. Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта. Акцыя сабрала некалькі тысяч удзельнікаў і скончылася масавымі затрыманьнямі.

Спробы арганізацыі агульнанацыянальнай перадвыбарнай кампаніі — з супольнымі брэндам, лёзунгамі ды стратэгіяй — таксама былі ня вельмі ўдалыя. Такую кампанію спрабавала праводзіць толькі „5+” і ў значна меншай ступені — „Эўрапейская кааліцыя”. Няўдача агульнанацыянальнай кампаніі збольшага была абумоўленая ціскам з боку ўлады, асабліва на палітычныя партыі і СМІ. Спробы рабіць прамоцыю незарэгістраванай „пяцёркі” праз прасоўваньне супольнага брэнду і сумесныя акцыі выклікалі нэгатыўную рэакцыю Міністэрства юстыцыі: палітычным партыям — суб’ектам кааліцыі „5+” за дзейнасць ад яе імя было вынесена папярэджаньне. У той жа час, выкарыстаньне брэнду патэнцыйна пагражала нерэгістрацыяй кандыдатаў ці пазбаўленьнем іх рэгістрацыі. Але ў значна большай ступені агульнанацыянальная кампанія не была актыўнай з прычыны недахопу чалавечых і арганізацыйных рэсурсаў, якія былі адцягнуты працаю ў канкрэтных выбарчых акругах. Натуральна, што дапаможныя кампаніі (мабілізацыйная, нэгатыўная і г. д.) павінны праводзіцца ня столькі партыямі, колькі каляпартыйнымі структурамі і НДА, але каньюнктура для іх маштабнага прыцягненьня да выбарчай актыўнасьці была неспрыяльная.

Асноўнымі элемэнтамі агульнанацыянальнай кампаніі было інфармаваньне пра дзейнасьць кааліцыяў у СМІ, інфармаваньне пра рэпрэсіўныя акцыі ўладаў, прэсавыя і навукова-практычныя канфэрэнцыі, праца з замежжам. „5+” надавала вялікае значэньне сумесным рэгіянальным паездкам лідэраў партыяў, „Эўрапейская кааліцыя” — акцыям, скіраваным на „распаўсюджваньне эўрапейскай ідэі”. Фактычна агульнанацыянальная кампанія пачалася ўвесну 2003 г. Якраз у гэты час адбыліся першыя інфармацыйныя акцыі блёку „Свабодная Беларусь” і будучай „пяцёркі”. Зь лета 2003 г. палітычныя прэзэнтацыі, акцыі, наўпрост альбо ўскосна зьвязаныя з выбарамі, сталі рэгулярнымі. Непасрэдна перад выбарамі інфармацыйная кампанія стала інтэнсіўнай і ўвабрала ў сябе элемэнты адкрытай агітацыі, прасоўваньня брэнду (у тым ліку і ўва ўлётках кандыдатаў), інфармаваньне пра сьпісы кандыдатаў, „галадоўку” і вулічныя акцыі, але так і ня стала дастаткова шчыльнаю.

Палітычная кампанія дэмакратычнай апазыцыі ўключала ў сябе шэраг этапаў. Фармаваньне сьпісу кандыдатаў у дэпутаты перадвыбарнымі кааліцыямі пачалося на пачатку лета 2003 г. і не спынялася аж да рэгістрацыі кандыдатаў. Стварэньне сьпісу суправаджалася перамовамі розных палітычных групаў, спачатку ў межах кааліцый, пазьней паміж кааліцыямі. Недзе зь лета 2004 г. пачалася больш-менш сыстэмная перадвыбарная агітацыя, а ад жніўня стартаваў нарматыўна прапісаны выбарчы працэс: збор подпісаў, рэгістрацыя кандыдатаў, перадвыбарная кампанія ў выбарчых акругах.

Ня толькі агульнанацыянальная, але ў значнай ступені і „акруговая” кампаніі пачаліся да афіцыйнага абвяшчэньня выбарчай кампаніі. Дзейныя дэпутаты распаўсюджвалі справаздачы пра сваю працу на карысьць выбарнікаў, апазыцыйныя кандыдаты праводзілі рознага кшталту сацыялягічныя апытаньні і вывучалі мясцовыя праблемы для атрыманьня вядомасьці і складваньня электаральнай мапы акругі. (Невялікая частка апазыцыйных кандыдатаў рыхтавалі сваё вылучэньне яшчэ падчас мясцовых выбараў.) Адначасова фармаваліся штабы і падбіраліся каманды валянтэраў. Падрыхтоўчая кампанія была нераўнамернаю, яе правядзеньне залежала ад асобы кандыдата, а вельмі актыўных было ня так і шмат. Агульная колькасьць прадстаўнікоў апазыцыі, якія пачалі датэрміновую працу ў сваіх акругах, не была значнай.

Фармальна выбары ў парлямэнт былі абвешчаны ўказам прэзыдэнта Беларусі ад 14 ліпеня 2004 г. На падставе ўказу Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў распрацавала і зацьвердзіла плян выбарчай кампаніі па выбарах у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу 3-га скліканьня. Першыя тры этапы былі арганізацыйныя: навучаньне, вызначэньне акругаў, фармаваньне акруговых і ўчастковых камісіяў, — таму толькі ўскосна закраналі палітычную кампанію апазыцыі. Палітычныя партыі спрабавалі ўдзельнічаць у фармаваньні выбарчых камісяў, але ня вельмі пасьпяхова. Уласна выбарчая кампанія пачалася з 8 жніўня, з этапу рэгістрацыі ініцыятыўных групаў для вылучэньня ў кандыдаты.

У адпаведнасьці з графікам, вылучэньне кандыдатаў цягнулася да 6 верасьня. Адпаведна рэгістрацыя кандыдатаў адбывалася 7—16 верасьня. Пасьля рэгістрацыі пачалася агітацыйная кампанія, якая доўжылася да 16 кастрычніка.

Рэгістрацыя ініцыятыўных групаў

Ініцыятыўныя групы для вылучэньня кандыдатаў у адпаведнасьці зь беларускім закандаўствам ствараюцца для збору подпісаў і падачы іх у акруговую выбарчую камісію. Разам з вылучэньнем ад партыі і працоўнага калектыву, гэта адзін з сродкаў удзелу ў выбарах. Але палітычнае значэньне працэдуры больш высокае. Збор подпісаў звычайна выкарыстоўваецца кандыдатамі як дадатковая агітацыя, нават калі існуе магчымасьць партыйнага вылучэньня.

Рэгістрацыя групаў была завершаная 17 жніўня. Паводле інфармацыі Цэнтральнай выбарчай камісіі, было пададзена 635 заяваў на рэгістрацыю ініцыятыўнай групы, зь іх 71 групе было адмоўлена. Такім чынам, паказьнік нерэгістрацыі склаў больш за 11 %, што даволі многа. У прыватнасьці, на выбарах у палату прадстаўнікоў ІІ скліканьня 2000 г. гэты паказьнік не перавышаў 4 %. У 2004 г. акруговыя камісіі значна больш уважліва ставіліся да рэгістрацыі ініцыятыўных групаў, чым калі-небудзь у сучаснай гісторыі Беларусі. Ужо на гэтым этапе выбарчай кампаніі апазыцыйныя групы пачалі скардзіцца на адміністрацыйны ўціск і дыскрымінацыйнае стаўленьне да дэмакратычных кандыдатаў.

Агульная колькасьць ініцыятыўных групаў, якія былі сфармаваныя шасьцю найбольш буйнымі апазыцыйнымі партыямі, склала 188. (Тут і надалей ідзе аналіз пераважна партыйных кандыдатаў. Натуральна, што гэта не ахоплівае ўсіх кандыдатаў, якіх можна аднесьці да апазыцыі, — у прыватнасьці, непартыйных сяброў абедзьвюх кааліцыяў, але больш-менш дакладных зьвестак пра іх вылучэньне няма.) Найбольшую актыўнасьць праявілі АГП — 54 і БСДП (НГ) — 50, затым БНФ — 38, ПКБ — 24, БСДГ — 16 і БПП — 6 (такім чынам, удзельная вага „5+” склала 73 % ад апазыцыйных кандыдатаў). З 188 групаў не зарэгістравалі 16,5 % (31 групу). Такім чынам, узровень адмоваў для апазыцыйных кандыдатаў быў вышэйшы, чым сярэдні паказьнік у краіне. Найвялікшы ўзровень нерэгістрацыі быў для БСДП (НГ) — адмоўлена 30 % ініцыятыўных групаў. Для астатніх партыяў гэты адсотак ня быў такім значным (самы высокі сярод астатніх — у БСДГ: амаль 19 %). Сярэдні ўзровень адмоваў па Народнай кааліцыі „5+” склаў 11,6 %, што практычна супадае зь сярэднім узроўнем у краіне.

Вылучэньне кандыдатаў ад партыяў

Партыйнае вылучэньне больш надзейнае, чым вылучэньне зборам подпісаў, таму яго актыўна выкарыстоўвалі. Абсалютная большасьць апазыцыйных кандыдатаў вылучаліся ад палітычных партыяў. Як вядома, партыя можа вылучыць свайго прадстаўніка толькі ў тым выпадку, калі мае на тэрыторыі акругі зарэгістраваныя арганізацыйныя структуры, таму з гэтай магчымасьці не маглі скарыстацца ўсе партыйныя кандыдаты.

Права на вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты ад палітычных партыяў маюць вышэйшыя кіраўнічыя органы гэтых арганізацыяў, таму большасьць партыяў правялі ў жніўні 2004 г. нечарговыя зьезды, якія мелі збольшага тэхнічны характар і разглядалі пераважна пытаньне вылучэньня кандыдатаў. Некаторыя зь іх закраналі таксама і праблемы партыйнага будаўніцтва, зацьвярджэньне перадвыбарнай плятформы (у прыватнасьці, БСДГ). Геаграфія вылучэньня залежала, перш за ўсё, ад наяўнасьці рэгіянальных структураў, а таксама кааліцыйных дамоўленасьцяў і кандыдатаў, здольных весьці актыўную палітычную кампанію.

VIII нечарговы зьезд партыі БНФ адбыўся 29 жніўня. Кандыдатамі было вылучана 40 асобаў. Калі прааналізаваць геаграфію вылучэньня, то прадстаўнікі Менску і Берасьцейскай вобласьці склалі 53 % ад усіх вылучаных кандыдатаў, у акругах, якія зьмешчаныя ў Менская вобласьці, вылучана 8 чалавек, у астатніх абласьцях — ад 1 да 4 чалавек.

Усяго, паводле заяваў кіраўніцтва, партыя БНФ вылучыла 55 кандыдатаў, 40 — партыйным вылучэньнем і 15 — праз збор подпісаў. Гэтая колькасьць была значна скарочаная ў выніку адмоваў у рэгістрацыі, ад удзелу ў кампаніі, зьняцьця кандыдатураў на карысьць іншых кандыдатаў, а таксама пазбаўленьня рэгістрацыі найбольш актыўных кандыдатаў. У бюлетэнях 17 кастрычніка засталося толькі 30 сяброў БНФ, гэта значыць 54,5 % ад вылучаных. У дзень выбараў партыя БНФ была прадстаўленая ў 27,3 % выбарчых акругаў: 8 кандыдатаў у Менску, 6 — у Берасьцейскай вобласьці, 5 — у Віцебскай, 4 — у Менскай, па 3 — у Гарадзенскай і Гомельскай, 1 — у Магілёўскай[1].

29 жніўня быў праведзены VIII пазачарговы зьезд АГП, на якім было вылучана 57 кандыдатаў. Зьезд суправаджаўся арганізацыйнымі цяжкасьцямі. Адміністрацыя гатэлю „Менск”, дзе была арэндаваная заля для зьезду, у апошні момант адмовіла ў яго правядзеньні, і кіраўніцтва АГП было вымушанае шукаць іншае памяшканьне. Улічваючы абставіны зьезду, нават паўстала пытаньне яго легітымнасьці. Пры рэгістрацыі кандыдаткі ад партыі АГП З. Бандарэнкі ў 61-й выбарчай акрузе мясцовая акруговая камісія адмовіла ёй, спаслаўшыся на несапраўднасьць рашэньняў зьезду. Праўда, пазьней Міністэрства юстыцыі прызнала легітымнасьць зьезду АГП і вылучэньне партыйных кандыдатаў. Акрамя 57 чалавек, якія былі вылучаныя ад партыі, яшчэ 5 сяброў АГП вылучаліся праз збор подпісаў. Такім чынам, агульная колькасьць кандыдатаў ад АГП (паводле інфармацыі партыйнага кіраўніцтва) склала 62 асобы. У выбарах 17 кастрычніка прынялі ўдзел 29 кандыдатаў ад АГП, гэта значыць 46,8 % ад вылучаных у жніўні. АГП мела прадстаўніцтва ў 26,4 % выбарчых акругаў: Менск — 6, Магілёўская, Гомельская і Віцебская вобласьці — па 5, Менская — 4, Берасьцейская — 3 і Гарадзенская — 1.

Нечарговы зьезд БСДГ таксама адбыўся 29 жніўня. Партыя, як і АГП, мела праблемы з арэндаю памяшканьня, таму зьезд праходзіў у сядзібе ПКБ. Было вылучана 16 кандыдатаў (Менск — 8 чалавек, Берасьцейская вобласьць — 3, Магілёўская — 2 і па 1 у Віцебскай, Гомельскай, Менскай і Магілёўскай). Яшчэ тры сябры партыі дэкляравалі намер вылучацца праз збор подпісаў; такім чынам, агульная колькасьць вылучэнцаў склала 19 асобаў. Акрамя вылучэньня кандыдатаў, зьезд партыі разгледзеў і зацьвердзіў перадвыбарную плятформу БСДГ. За аснову была прынятая праграма Народнай кааліцыі „5+” з шэрагам дапаўненьняў, большасьць якіх тычылася абароны сацыяльных правоў. У бюлетэнях 17 кастрычніка было 12 сяброў БСДГ, гэта значыць 63,2 % ад падтрыманых кандыдатаў. Партыя БСДГ была прадстаўлена ў 10,9 % выбарчых акругаў: Менск і Берасьцейская вобласьць — па 3 кандыдаты, Магілёўская — 2, Віцебская, Гомельская, Гарадзенская, Менская вобласьці — па 1.

ПКБ для ўдзелу ў выбарах вылучыла 38 кандыдатаў, але колькасьць тых, хто ўзяў удзел у кампаніі, была меншая — перш за ўсё праз адмовы ў рэгістрацыі. 17 кастрычніка ў выбарчых бюлетэнях было 27 сяброў ПКБ, гэта склала 71,1 % ад вылучаных і было самым высокім паказьнікам сярод апазыцыйных партыяў. Партыя ПКБ мела сваіх прадстаўнікоў у чвэрці (24,5 %) выбарчых акругаў: 8 — у Гомельскай вобласьці, па 6 — у Берасьцейскай і Віцебскай, 3 — у Гарадзенскай, 2 — у Менску і па 1 — у Магілёўскай і Менскай абласьцях.

Кандыдаты ў дэпутаты ад БСДП (НГ) былі вылучаныя 21 жніўня Цэнтральным камітэтам партыі, найвышэйшым, у адпаведнасьці з статутам, рэспубліканскім кіраўнічым органам партыі. Гэтая акалічнасьць на пэўны час паставіла пад пытаньне легітымнасьць вылучэньня, бо старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі выказала меркаваньне, што правам вылучаць кандыдатаў валодае толькі зьезд партыі, пасьля чаго рэкамэндавала акруговым камісіям не рэгістраваць кандыдатаў, якія былі вылучаныя іншым органам. У гэтай сытуацыі Міністэрства юстыцыі не падтрымала пазыцыі Цэнтральнай камісіі і прызнала права БСДП (НГ) вылучаць сваіх кандыдатаў рашэньнямі Цэнтральнага камітэту. Партыя БСДП (НГ) вылучыла 56 кандыдатаў, але неўзабаве чатыры зь іх адмовіліся ад удзелу ў кампаніі (кіраўніцтва партыі патлумачыла гэта ціскам з боку дзяржаўных структураў) і колькасьць вылучэнцаў скарацілася да 52 чалавек. Непасрэдны ўдзел у выбарах узялі 31 чалавек. БСДП (НГ) мела прадстаўніцтва ў 28,2 % выбарчых акругаў: 9 кандыдатаў — у Віцебскай вобласьці, 7 — у Берасьцейскай, 6 — у Менску, 5 — у Менскай вобласьці, 3 — у Магілёўскай вобласьці і 1 — у Гомельскай.

Партыйнае вылучэньне дазваляе зрабіць аналіз палітычнай актыўнасьці буйных перадвыбарных кааліцыяў. Сумарнае вылучэньне ад Народнай кааліцыі „5+” склала 174 кандыдаты (35,6 % — АГП, 31,6 % — БНФ, 21,9 % — ПКБ і 10,9 % — БСДГ)[2]. У адпаведнасьці з дадзенымі Цэнтральнай выбарчай камісіі ўсяго было вылучана 692 прэтэндэнты на 110 месцаў у парлямэнце, такім чынам, агульная доля прадстаўнікоў „пяцёркі” склала 25,1 %. З падлікам прадстаўнікоў Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь” узьнікаюць складанасьці, больш-менш дакладная інфармацыя ёсьць пра БСДП (НГ) — 8,1 % ад усіх прэтэндэнтаў. Наколькі вядома, жаночая партыя „Надзея” кандыдатаў у дэпутаты не вылучала, найбольш уплывовыя фігуры блёку „Свабодная Беларусь” таксама не выстаўлялі сваіх кандыдатураў. На пасяджэньні яго Каардынацыйнага камітэту 8 лістапада 2004 г. было абвешчана, што ад блёку вылучаліся 107 чалавек (15,5 % ад 692), але гэты лік, відавочна, значна завышаны. Тым больш што зарэгістравана было толькі 36 чалавек (33,6 % ад вылучаных, гэта вельмі нізкі паказьнік, нават для апазыцыйнага блёку). Улічваючы тое, што ад БСДП (НГ) было зарэгістравана ня менш як 28 чалавек, астатнія суб’екты кааліцыі здолелі зарэгістраваць толькі 8 кандыдатаў. Калі адняць партыйцаў БСДП (НГ), то працэнт рэгістрацыі прадстаўнікоў іншых суб’ектаў „Эўрапейскай кааліцыі” складзе 9,8. Гэты лік можна лічыць нерэальным, нават калі ўзяць пад увагу значны ціск з боку ўлады.

Калі прааналізаваць узровень допуску да выбараў суб’ектаў Народнай кааліцыі „5+”, то найбольш нізкі гэты паказьнік у АГП (дапушчана меней за 47 %), а самы высокі — у ПКБ (71 %). Такі разрыў можна тлумачыць ня толькі нэгатыўным стаўленьнем улады да кандыдатаў ад АГП, ня менш значную ролю адыграла недастатковая стараннасьць і „рэальнасьць” пры адборы патэнцыйных кандыдатаў. Гэта пацьвярджаецца і прыкладна аднолькавай колькасьцю прадстаўнікоў буйных партыяў, якія захавалі свой статус кандыдатаў да 17 кастрычніка 2004 г. Агулам удзельнікаў выбараў ад Народнай кааліцыі было 98[3 чалавек (зь іх БНФ — 30,6 %, АГП — 29,6 %, ПКБ — 27,6 %, БСДГ — 12,2 %). Узровень „допуску” да выбараў удзельнікаў Народнай кааліцыі „5+” склаў 56,3 %, гэта нават трошкі вышэй за сярэдні паказьнік у краіне. Усяго ў краіне з 671 было зарэгістравана акруговымі камісіямі 359 (51,9 %) прэтэндэнтаў, адмоўлена ў рэгістрацыі — 312 (45,1 %). Кандыдаты ад Народнай кааліцыі на выбарах былі прадстаўлены ў 72 акругах, што складае толькі 65,5 % ад агульнай колькасьці. Найбольшая колькасьць „бесьпяцёрачных” акругаў была ў Менскай вобласьці — 9, затым у Гомельскай, Гарадзенскай і Магілёўскай — па 6.

Аналіз, заснаваны на выніках выбараў, не дае дастатковых падставаў для сыстэмных вывадаў, улічваючы адсейваньне многіх апазыцыйных кандыдатаў, тым ня менш, ён можа выявіць пэўныя тэндэнцыі, напрыклад адносна высокую прысутнасьць партыйных кандыдатаў ад усіх партыяў у Берасьцейскай вобласьці (каля 25) і нізкую — у Гарадзенскай (каля 8), вялікае значэньне Менску для большасьці партыяў, акрамя ПКБ, адносна моцныя пазыцыі БСДП (НГ) у Віцебскай вобласьці і г. д. Аднак фэномэны рэгіянальнай палітычнай дыспрапорцыі патрабуюць асобнага дасьледаваньня, і таму нейкія дакладныя вывады тут немагчымыя.

Вынікі выбараў пацьвердзілі існаваньне ў Беларусі апазыцыйнай партыйнай сыстэмы, якую можна апісаць формулаю 4+1. Чатыры адносна буйныя партыі — БНФ, АГП, ПКБ, БСДП (НГ) — і БСДГ, якая трывала займае пятую пазыцыю. Ніводная зь іншых палітычных арганізацыяў (у прыватнасьці жаночая партыя „Надзея”, блёк „Свабодная Беларусь”, „Маладая Беларусь”) ня мае параўнальнага палітычнага патэнцыялу.

Кааліцыйнае будаўніцьва апазыцыі перад выбарамі

Падчас палітычнай кампаніі працягваўся працэс інтэграцыі апазыцыйных сілаў. Працэс аб’яднаньня быў шматмерным і даволі гнуткім. Мела месца як укладаньне перадвыбарных пагадненьняў, так і перамовы пра каардынацыю дзеяньняў, сумеснае назіраньне, пазьбяганьне ўзаемнай крытыкі, кансультацыі аб зьняцьці кандыдатураў на карысьць палітычных саюзьнікаў. Акрамя таго, падчас кампаніі адбывалася ўзмацненьне кантактаў паміж інстытуцыялізаванаю апазыцыяй і „незалежнымі” кандыдатамі, якія з розных прычынаў вырашылі ісьці ў парлямэнт і ўступілі ў канфлікт з уладаю.

Найбольш значнай, з сымбалічнага пункту гледжаньня, падзеяй стала падпісаньне пагадненьня паміж Эўрапейскай кааліцыяй „Свабодная Беларусь”, грамадзянскай кааліцыяй „Рэспубліка” і блёкам „Маладая Беларусь” 20 жніўня ў Менску. Яно прадугледжвала цесную каардынацыю падчас парлямэнцкіх выбараў і стварэньне адзінага сьпісу пасьля рэгістрацыі кандыдатаў. Ад Эўрапейскай кааліцыі подпіс пад дакумэнтам паставіў М. Статкевіч і А. Саньнікаў, ад „Рэспублікі” — В. Фралоў, ад „Маладой Беларусі” — З. Дашкевіч. Народная кааліцыя „5+” фармальна падтрымала аб’яднаньне трох дэмакратычных апазыцыйных групаў, хоць і скептычна паставілася да іх арганізацыйных здольнасьцяў. Лідэры „пяцёркі” нават выказвалі меркаваньне пра магчымасьць зьняцьця ўласных кандыдатаў, калі прадстаўнікі дэмакратычных групаў будуць мець большы шанец на перамогу. Пагадненьне мела пераважна сымбалічны і дэманстрацыйны характар і відавочна было часткаю інфармацыйнай кампаніі. Практычнага значэньня пагадненьне ня мела. В. Фралоў балятаваўся ад БСДП (НГ), а колькасьць зарэгістраваных кандыдатаў ад „Маладой Беларусі” была мінімальная. Палітычная сувязь паміж блёкамі, якія падпісалі пагадненьне, была і да гэтага часу. У прыватнасьці, „МФ” яшчэ ў канцы 2003 г. вітаў стварэньне Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”, а В. Фралоў актыўна супрацоўнічаў з шэрагам рэгіянальных арганізацыяў БСДП (НГ). Канчатковае аб’яднаньне гэтых палітычных групаў адбылося ўжо пасьля выбараў. 8 лістапада на пасяджэньні каардынацыйнага камітэту „Эўрапейскай кааліцыі” было прынята рашэньне пра далучэньне „МФ” да кааліцыі. Старшыня „МФ” П. Севярынец стаў сябром каардынацыйнага камітэту выбарчага блёку. Акрамя гэтага, да кааліцыі далучылася незарэгістраваная Беларуская партыя свабоды і прагрэсу, створаная на аснове моладзевай арганізацыі „Грамадзянскі форум”, якая адкалолася ад АГП у 2000 г. Яе старшыня У. Навасяд быў абраны дэпутатам палаты прадстаўнікоў у 2000 г., але ў 2004 г. ня быў нават зарэгістраваны ў якасьці кандыдата ў дэпутаты.

Кампанія супраць рэфэрэндуму і магчымых фальсыфікацыяў

Абвяшчэньне 7 верасьня прэзыдэнтам Беларусі рэфэрэндуму наконт дазволу балятавацца яму на трэці тэрмін выклікала кансалідаваную нэгатыўную рэакцыю апазыцыі. Ужо 8 верасьня была прынята дэклярацыя аб адзінстве дэмакратычных сілаў, якую падпісалі прадстаўнікі Народнай кааліцыі „5+”, Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь” і шэраг вядомых культурных і грамадзкіх дзеячоў. Дэклярацыя падкрэсьлівала цынічнае выкарыстаньне ўладаю падзеяў у Бэслане для ўласных палітычных мэтаў і неканстытуцыйнасьць абвешчанага рэфэрэндуму. Прадстаўнікі дэмакратычных сілаў заявілі пра сваё адзінства і рашучасьць „разам супрацьстаяць пагрозе ўсталяваньня ў Беларусі пажыцьцёвай і неабмежаванай улады аднаго чалавека”. Адзначалася таксама, што большасьць грамадзянаў Беларусі выступае супраць працягу паўнамоцтваў прэзыдэнта і што кансалідацыя дэмакратычных сілаў неабходная для таго, каб „гэтая большасьць перамагла”.

Абвяшчэньне рэфэрэндуму не было нечаканасьцю для апазыцыі. Адзінае, што было невядома, — дакладная дата правядзеньня. Апазыцыя, збольшага, сур’ёзна не рыхтавалася да кампаніі супраць рэфэрэндуму, стратэгічны плян дзеяньняў таксама адсутнічаў. Кампанія супраць рэфэрэндуму аформілася ў межах ужо разгорнутай кампаніі па выбарах у парлямэнт. Сацыялягічныя дадзеныя, якія былі распаўсюджаны службай „Gallup” у жніўні і пачатку верасьня, выклікалі пэўны аптымізм, які неабгрунтавана супакоіў апазыцыю, бо паказвалі падтрымку ідэі зьменаў у Канстытуцыі на ўзроўні, значна меншым за неабходны, — 32 %. Большасьць апазыцыйных лідэраў былі ўпэўненыя, што гэтае пытаньне непапулярнае і сапраўднай электаральнай перамогі А. Лукашэнка на рэфэрэндуме не атрымае. Зь іншага боку, было відавочна, што для забесьпячэньня перамогі ўлада будзе выкарыстоўваць усе наяўныя сродкі і правядзеньне сумленнае кампаніі малаімавернае. Але эфэктыўнасьць прапаганды і палітычных захадаў улады была для апазыцыі нечаканаю.

Для правядзеньня кампаніі супраць рэфэрэндуму былі створаныя рэгіянальныя штабы. Натуральна, большасьць арганізацыйных рэсурсаў былі ўжо адцягнутыя на парлямэнцкую кампанію, але было відавочна, што далёка ня ўсе апазыцыйныя кандыдаты будуць зарэгістраваныя. Плянавалася, што яны ня будуць спыняць сваёй актыўнасьці і далучацца да правядзеньня агітацыі супраць рэфэрэндуму ў сваіх акругах. Натуральна, што зарэгістраваныя кандыдаты ад дэмсілаў таксама павінны былі весьці актыўную кампанію супраць рэфэрэндуму. Задача гэтая была рэалізаваная толькі эпізадычна.

Кампанія распачалася пад назваю „Скажы Лукашэнку НЕ!”. Народная кааліцыя „5+” прапанавала адпаведную формулу, якая адлюстроўвала спалучэньне дзьвюх кампаніяў: „Скажы Лукашэнка НЕ! Зрабі пяць крокаў да лепшага жыцьця”. Кампанія ставіла за мэту ня толькі агітацыю супраць (бо пытаньне рэфэрэндуму і бяз гэтага лічылася непапулярным), але і арганізацыю актыўнага непрыманьня рэфэрэндуму і, магчыма, масавых акцыяў пратэсту.

Спалучэньне дзьвюх кампаніяў стварала вялікія арганізацыйныя складанасьці, пры тым што дзяржаўныя органы разгарнулі вельмі актыўную агітацыю „за”, якая давала свой плён, і колькасьць прыхільнікаў зьменаў у Канстытуцыі расла. Тое, што базыснымі структурамі кампаніі сталі штабы зарэгістраваных кандыдатаў і ў меншай ступені — спэцыялізаваныя штабы і незарэгістраваныя кандыдаты, значна паўплывала на ход агітацыі „супраць”. Кампанія была нераўнамерная і няшчыльная, некаторыя рэгіёны ёй не былі закранутыя ўвогуле, ахоп іншых быў недастатковым. Кампанію па рэфэрэндуме шмат у чым напаткаў лёс агульнанацыянальнай агітацыйнай кампаніі, якая так і ня стала дастаткова шырокай. На гэта было дзьве галоўныя прычыны: брак часу (паўтара месяца — замалая колькасьць часу ў існых умовах), адцягненьне большай часткі арганізацыйных рэсурсаў парлямэнцкай кампаніяй.

Асобным пытаньнем кампаніі 2004 г. была праблема магчымых фальсыфікацыяў і супрацьдзеяньне ім. Актуальнасьць гэтага пытаньня ўзрастала з набліжэньнем выбараў. Лідэры асноўных палітычных групаў заклікалі ня браць удзелу ў датэрміновым галасаваньні. Менавіта датэрміновае галасаваньне, у якім у некаторых рэгіёнах бралі ўдзел больш за 40 % ад агульнага сьпісу выбарнікаў, разглядалася як найбольш важны мэханізм маніпуляцыяў. Заклік гэты, аднак, ня мог выправіць сытуацыю. Арганізацыя датэрміновага галасаваньня была задачай дзяржаўных органаў, і гэтая задача была поўнасьцю выканана праз выкарыстаньне адпаведных адміністрацыйных мэханізмаў. Былі і дадатковыя захады, у прыватнасьці, БНФ заклікаў прыхільнікаў дэмакратычных пераменаў арганізаваць назіраньне за выбарчымі ўчасткамі ў ноч перад выбарамі, каб не дапусьціць маніпуляцыяў зь бюлетэнямі для датэрміновага галасаваньня. Прапаноўваліся і іншыя акцыі, але большасьць зь іх ня сталі палітычнай практыкай, прынамсі масавай. Некаторыя спадзяваньні на прадухіленьне фальсыфікацыяў ускладаліся на міжнародных назіральнікаў і актыўнасьць з боку прадстаўнікоў дэмакратычных кандыдатаў у дэпутаты, але збольшага кіраўніцтва выбарчых камісіяў не дазволіла ім кантраляваць выбарчы працэс. Масавыя акцыі супраць фальсыфікацыяў 18 кастрычніка мелі характар сымбалічны і эмацыйны, вельмі далёкі ад акцыяў „абароны вынікаў галасаваньня”, „супраціву фальсыфікацыям” і г. д. Для апазыцыі кампанія супраць фальсыфікацыяў мела інфармацыйны, а не рэальна палітычны характар. Удзельнікі акцыяў, у сваю чаргу, выказвалі грамадзянскую пазыцыю, а не адстойвалі палітычныя мэты.

Выбраныя тэмы перадвыбарчых дыскусіяў

На выбарах 2004 г. апазыцыя выразна прэзэнтавала сябе як альтэрнатыву існаму рэжыму, прычым альтэрнатыву пазытыўную і сучасную. Зьмест „альтэрнатывы” адлюстроўваўся ў перадвыбарных праграмах.

Народная кааліцыя „5+” аформіла сваю перадвыбарную праграму ў фармаце „пяць крокаў да лепшага жыцьця”, якія канцэнтравана выражалі ідэі кааліцыі: 1. Дастойнае жыцьцё кожнаму (агульныя фразы пра дабрабыт). 2. Праца для людзей (супраць кантрактнай сыстэмы). 3. Улада для народу (супраць рэфэрэндуму). 4. Народныя грошы на службе народу (ліквідацыя прэзыдэнцкіх фондаў і апора на кааліцыю). 5. Павага ў сьвеце (пераадоленьне ізаляцыі). Пытаньне дзяржаўнасьці і незалежнасьці (актуальнае ў 1990-х гг.) у 2004 г. практычна не гучала. Прадстаўнікі партыяў, натуральна, мелі свае дадатковыя праграмы і агітавалі па-рознаму, выкарыстоўваючы „пяць крокаў” як аснову. Некаторыя партыі, як БСДГ, мелі дадатковую праграму. Прадстаўнікі Эўрапейскай кааліцыі больш увагі надавалі ідэі эўрапейскай інтэграцыі. Пры канцы 2003 г. кааліцыя нават абвесьціла 2004 г. у Беларусі годам Эўропы і дэкляравала правядзеньне на гэты конт некалькіх маштабных акцыяў. Пазьней у фармаце „Эўрапейскага выбару” быў абвешчаны збор подпісаў „за інтэграцыю Беларусі ў Эўрапейскі Зьвяз”. Плянавалася сабраць ня менш за 1 млн подпісаў у падтрымку гэтай ідэі, але задума так і не была рэалізаваная.

Канстытуцыйная рэформа. Канстытуцыйнае ўладкаваньне Беларусі выяўляе значную незбалянсаванасьць розных галінаў улады зь відавочным дамінаваньнем прэзыдэнта пры вырашэньні ўсіх важных дзяржаўных справаў. Канстытуцыйная рэформа разглядаецца апазыцыяй як важны крок да дэмакратызацыі палітычнай сыстэмы. Перш за ўсё гэта тычыцца скарачэньня паўнамоцтваў прэзыдэнта (у прыватнасьці, выдаваць часовыя дэкрэты, якія маюць большую юрыдычную сілу, чым закон) і павышэньня ролі парлямэнту. Праекты рэформаў таксама прадугледжваюць стварэньне дзейснага самакіраваньня, незалежнай судовай улады і новай выбарчай сыстэмы. У прыватнасьці, прапаноўваецца ўвядзеньне сыстэмы прапарцыйнага прадстаўніцтва. Дэмакратычная апазыцыя практычна аднагалосна заяўляе, што правядзеньне канстытуцыйнай рэформы будзе першаснай задачай пры зьмене ўлады. Натуральна, апазыцыя вельмі нэгатыўна паставілася да ідэі А. Лукашэнкі ўнесьці зьмены ў існую Канстытуцыю і зьняць абмежаваньні на колькасьць тэрмінаў, на працягу якіх адна і тая ж асоба можа займаць пасаду прэзыдэнта.

Эканоміка. Па сутнасьці, апазыцыя ў кампаніі 2004 г. вяла размову ня столькі пра эканоміку, колькі пра дабрабыт. У параўнаньні зь мінулымі гадамі рыторыка стала значна больш абстрактнай і сацыяльнай, „набліжанай да людзей”. Вялікае значэньне мела таксама актуалізацыя эканамічных праблемаў як кантраст афіцыйнай інфармацыйнай кампаніі, якая вялася пад лёзунгамі дасягненьняў беларускай эканамічнай мадэлі: стабільнасьць, адносны дабрабыт, росквіт большасьці галінаў гаспадаркі. Рыторыка эканамічных рэформаў, прынамсі глыбінных, адышла ў мове апазыцыі на другі плян, значна больш увагі стала надавацца мяккаму „ўдасканаленьню”: супраціву кантрактнай сыстэме працоўных адносінаў, скарачэньню падаткаў, спрашчэньню працэдураў арганізацыі бізнэсу, больш лібэральным умовам для ліцэнзаваньня, стварэньню спрыяльнага інвэстыцыйнага клімату і г. д. Праекты рэформаў у эканамічнай галіне прадугледжваюць прыватызацыю значнай часткі дзяржаўных прадпрыемстваў, рэформу сельскай гаспадаркі, зьніжэньне ролі дзяржавы ў рэгуляваньні эканомікі і агульную лібэралізацыю фінансавай сфэры.

Вонкавая палітыка. У адрозьненьне ад папярэдніх кампаніяў значна большае значэньне было нададзена праблемам адносінаў з Эўрапейскім Зьвязам. Не ў апошнюю чаргу гэта было зьвязана з пашырэньнем ЭЗ на ўсход і аднаўленьнем цікавасьці многіх эўрапейскіх краінаў да праблематыкі Беларусі, іх „новага суседа”. Абсалютная большасьць апазыцыйных групаў актыўна выступілі ў падтрымку ідэі эўрапейскай інтэграцыі і, у пэрспэктыве, сяброўства Беларусі ў ЭЗ. Для „Эўрапейскай кааліцыі” гэтае пытаньне стала цэнтральным у інфармацыйнай і агітацыйнай кампаніі пачынаючы зь лістапада 2003 г. Нэгатыўнае стаўленьне да ідэі ўваходжаньня Беларусі ў ЭЗ захоўвала толькі ПКБ, але за апошнія гады партыя стала значна больш станоўча ставіцца да праектаў супрацоўніцтва з краінамі Захаду.

У кампаніі 2004 г. абмеркаваньне стасункаў з Расеяй мела пэрыфэрыйны характар. Ідэя беларуска-расейскай інтэграцыі перастала быць часткаю іміджу А. Лукашэнкі, прапаганда гэтай ідэі празь дзяржаўныя СМІ, вельмі актыўная ў мінулым, была практычна цалкам спыненая. (Афіцыйны лёзунг кампаніі 2004 г., як вядома, быў „За Беларусь”.) Паралельна назіралася паступовае падзеньне цікавасьці да інтэграцыі з боку шырокіх колаў грамадзтва. Расейская праблематыка мела месца ў агітацыйнай кампаніі апазыцыі, але была слабавыяўленай і зводзілася звычайна да дэкляраваньня неабходнасьці „разьвіцьця ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва”, „наладжваньня нармальных адносінаў” і „раўнапраўнага ўзаемадзеяньня”.

* * *

Разгортваньне палітычнай кампаніі апазыцыі вызначала магчымыя вынікі. Прагнозы саміх палітычных гульцоў звычайна паказвалі магчымасьць, пры спрыяльных умовах, стварэньня дэмакратычнай фракцыі ў парлямэнце. Як падаецца, пры ўмове мяккага выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу ўладамі, Народная кааліцыя „5+” магла б сфармаваць у парлямэнце фракцыю з 20—25 дэпутатаў. Разам зь іншымі дэмакратычнымі кандыдатамі гэта склала б чалавек 40 (у найлепшым выпадку). Гэта была б ня большасьць, але вельмі сур’ёзная дэстабілізацыя існай палітычнай сыстэмы. Тым ня менш, „мяккай” кампаніі ня выйшла і, нягледзячы на ўсе намаганьні, апазыцыя не атрымала ніводнага мандату.

Спасылкі

1. Інфармацыя ЦВК на аснове пратаколаў акруговых камісіяў: Итоги выборов депутатов Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь третьего созыва 17 октября 2004 года; http://rec.gov.by/elect/ppns3/ppns3itogi.html

2. Лічба разыходзіцца з пададзенай у табліцы 3 артыкулу Юр’я Чавусава „Ход і вынікі парлямэнцкіх выбараў…”, бо вынікае з аўтарскіх падлікаў (БНФ — 55, АГП 62, БСДГ 19, ПКБ 38 = 174) на аснове афіцыйных прэс-рэлізаў і копіяў матэрыялаў зьездаў. Такім чынам, аўтарская мэтадалёгія падліку тут наступная: — Колькасьць вылучаных партыйцаў — публічна заяўленая і зацьверджаная ўпаўнаважаным органам (зьезды і г.д.) інтэнцыя партыяў. Прычыны далейшае адмовы (нерэгістрацыя, страх і г.д.) не аналізуюцца. — Колькасьць партыйных кандыдатаў узгоднена з выніковай пастановай ЦК па выбарах. — Рэд.

3. Лічба грунтуецца на аўтарскіх падліках. — Рэд.

Ход і вынікі парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.

Адметнасьцю гэтай выбарчай кампаніі было тое, што яна адбывалася адначасова з кампаніяй па правядзеньні рэфэрэндуму, які быў прызначаны ўказам прэзыдэнта ад 7 верасьня 2004 г. на тую ж дату — 17 кастрычніка 2004 г. Выступаючы ў жывым этэры беларускага тэлебачаньня 7 верасьня, А. Лукашэнка азнаёміў грамадзянаў Беларусі з сваёй прапановай — правесьці ўсенародны рэфэрэндум паводле наступнага пытаньня:

Разрешаете ли Вы первому Президенту Республики Беларусь Лукашенко А. Г. участвовать в качестве кандидата в Президенты Республики Беларусь в выборах Президента и принимаете ли часть первую статьи 81 Конституции Республики Беларусь в следующей редакции:

„Президент избирается на пять лет непосредственно народом Республики Беларусь на основе всеобщего, свободного, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании”? (Тэкст пытаньня быў афіцыйна сфармуляваны толькі на расейскай мове.)

Гэтая ініцыятыва А. Лукашэнкі была скіраваная на скасаваньне шляхам рэфэрэндуму нормы папярэдняй рэдакцыі артыкулу 81 Канстытуцыі Беларусі пра недапушчальнасьць займаць пасаду прэзыдэнта адной асобай болей за два тэрміны. Паводле меркаваньняў некаторых экспэртаў (у тым ліку правазнаўцаў Беларускага Хельсынскага камітэту, іншых праваабарончых арганізацыяў, Грамадзянскай ініцыятывы „За справядлівыя выбары”), нават сама пастаноўка пытаньня, вынесенага на рэфэрэндум, супярэчыла патрабаваньням Канстытуцыі і Выбарчага кодэксу, які забараняе выносіць на рэфэрэндум пытаньні, зьвязаныя з абраньнем прэзыдэнта. Такое меркаваньне было падтрыманае Вэнэцыянскай камісіяй — паважанай эўрапейскай інстытуцыяй экспэртаў-юрыстаў, якая палічыла недапушчальным вынясеньне на рэфэрэндум пытаньня зьмены Канстытуцыі, зьвязанага з суб’ектыўнымі правамі адной асобы.

Такім чынам, пачынаючы з 7 верасьня ў Беларусі адбывалася сумешчаная выбарча-рэфэрэндумная кампанія.

Стварэньне акругаў і фармаваньне выбарчых камісіяў

У адпаведнасьці з артыкулам 15 Выбарчага кодэксу, у Беларусі напярэдадні парлямэнцкіх выбараў ствараюцца 110 выбарчых акругаў, па якіх адбываюцца выбары дэпутатаў палаты прадстаўнікоў згодна з мажарытарнай сыстэмай. Межы выбарчых акругаў былі вызначаныя пастановай Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў ад 15 ліпеня 2004 г. „Аб стварэньні выбарчых акругаў па выбарах дэпутатаў палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”.

Згодна з вызначэньнем Цэнтральнай камісіі ад 20 траўня 2004 г., сярэдняя колькасьць выбарцаў у адной выбарчай акрузе павінна была складаць 64 585 чалавек. Агульная колькасьць выбарцаў у Беларусі была разьлічаная як 7 125 056 чалавек. У параўнаньні зь мінулымі парлямэнцкімі выбарамі сьпісавы склад электарату паменшыўся на 249 144 чалавекі. Надалей агульны сьпісавы склад выбарчага корпусу быў істотна зьменены ў бок зьмяншэньня, аднак на гэтым этапе выбарчай кампаніі фігуравалі менавіта першыя лічбы. Пры гэтым відавочным нонсэнсам выглядала павелічэньне колькасьці выбарцаўу параўнаньні з выбарамі ў мясцовыя Рады 2003 г., калі ў сьпісы было ўнесена 7 104 428 чалавек, сярод якіх пэўную колькасьць складалі грамадзяне Расейскай Фэдэрацыі. Такім чынам, рэальная колькасьць выбарцаў, якія фактычна жылі на тэрыторыі выбарчай акругі, не закладалася ў аснову „нарэзкі акругаў”, што стварыла пэўныя магчымасьці для „джэрымандэрынгу”. Адзначым, што праекты нарэзкі акругаў былі падрыхтаваныя абласнымі выканаўчымі камітэтамі і Менгарвыканкамам, а асновай для гэтых прапановаў павінен быў стаць сьпіс выбарцаў паводле стану на час правядзеньня мінулых выбараў.

Артыкул 15 Выбарчага кодэксу дазваляе адхіляцца на 10 % у бок павелічэньня альбо памяншэньня колькасьці выбарцаў па акрузе ў параўнаньні зь сярэдняй па краіне. У шэрагу выпадкаў гэтае абмежаваньне парушалася: напрыклад, у Талачынскай выбарчай акрузе № 31 было 56 200 выбарцаў, што было ніжэй за дазволеную ніжнюю мяжу.

Разьмеркаванье выбарчых акругаў па абласьцях не зьмянілася: у Менску было створана 18 акругаў, у Берасьцейскай вобласьці — 16, у Віцебскай — 16, у Гомельскай — 17, у Гарадзенскай — 13, у Магілёўскай — 13, у Менскай — 17, па кожнай зь іх абіраўся адзін дэпутат палаты прадстаўнікоў. Пры гэтым межы акругаў, у параўнаньні зь мінулымі парлямэнцкімі выбарамі, зьмяніліся ў 77 акругах. Асабліва істотна зьмяніліся межы выбарчых акругаў у Менску.

Межы выбарчых акругаў не супадалі зь межамі адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак: некаторыя з выбарчых акругаў былі разьмешчаныя ў двух і болей раёнах: напрыклад, тэрыторыя Касьцюковіцкай выбарчай акругі № 69 уключала ў сябе Клімавіцкі, Касьцюковіцкі, Хоцімскі, Краснапольскі раёны, а межы Гарадзенскай сельскай выбарчай акругі № 54 уключалі ў сябе акрамя тэрыторыі Гарадзенскага раёну і тэрыторыю Горадні.

Наступным этапам работы па падрыхтоўцы да выбараў было вызначэньне межаў выбарчых участкаў, якое ажыцьцяўлялася органамі выканаўчай улады. У гэтай працы ўлады прытрымліваліся адміністрацыйна-вытворчага прынцыпу: участкі ў Беларусі традыцыйна ствараюцца такім чынам, каб забясьпечыць зручнасьць кіраваньня выбарчым працэсам, яны звычайна замацоўваюцца за дзяржаўнымі ўстановамі і прадпрыемствамі. Колькасьць выбарцаў, што пражываюць на тэрыторыі ўчасткаў, павінна была складаць ад 20 да 3000 чалавек.

У адпаведнасьці з заканадаўствам, місія арганізацыі і правядзеньня выбараў ускладзеная ў Беларусі на сыстэму выбарчых камісіяў. На чале гэтай сыстэмы стаіць Цэнтральная камісія Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў. Гэта сталы орган, склад якога не зьмяняецца напярэдадні выбараў — у яго ўваходзяць асобы, прызначаныя прэзыдэнтам і радай рэспублікі.

Акрамя таго, у сыстэму органаў для правядзеньня парлямэнцкіх выбараў уваходзяць акруговыя выбарчыя камісіі і ўчастковыя выбарчыя камісіі. Тэрытарыяльныя выбарчыя камісіі ў арганізацыі парлямэнцкіх выбараў не былі задзейнічаныя, аднак у 2004 г., пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму, яны былі закліканыя для арганізацыі канстытуцыйнага рэфэрэндуму ў выглядзе абласных, раённых, раённых у гарадох і гарадзкіх выбарчых камісіяў. Усяго падчас рэфэрэндуму дзейнічала 168 тэрытарыяльных выбарчых камісіяў. Пры гэтым нанава фармаваўся склад толькі раённых выбарчых камісіяў у гарадох з раённым дзяленьнем. Таксама паўнамоцтвы для падрыхтоўкі і правядзеньня рэфэрэндуму 2004 г. былі ўскладзеныя на гарадзкія і раённыя камісіі, што былі створаныя для арганізацыі і правядзеньня мясцовых выбараў 2003 г. Участковыя камісіі ў 2004 г. сумяшчалі функцыі арганізацыі і правядзеньня выбараў і рэфэрэндуму. Акруговыя камісіі займаліся выключна пытаньнямі выбараў дэпутатаў, не закранаючы пытаньняў правядзеньня рэфэрэндуму.

Стадыя фармаваньня акруговых камісіяў стала ў 2004 г. знакавым этапам выбарчай кампаніі. У гэты час яшчэ не было на сто адсоткаў вядома пра намер Лукашэнкі ініцыяваць плебісцыт для падаўжэньня ўласных прэзыдэнцікх паўнамоцтваў, аднак працэдура фармаваньня гэтых камісіяў і іх выніковы склад задалі агульную атмасфэру будучай палітычнай кампаніі. Пасьля таго як стаў вядомы склад выбарчых камісіяў, пацьвердзіліся здагадкі пра тое, што наступная кампанія будзе вельмі і вельмі жорсткай у дачыненьні да апанэнтаў цяперашняй дзейнай палітычнай адміністрацыі. Шмат хто з удзельнікаў кампаніі пазбавіліся ілюзіяў адносна магчымага дэмакратычнага яе ходу менавіта тады, калі стаў вядомы склад акруговых выбарчых камісіяў (табл. 1).

Актыўны ўдзел апазыцыі ў парлямэнцкіх выбарах 2004 г., у адрозьненьне ад байкатаваньня выбараў у 2000 г., вызначыў і актыўны ўдзел апазыцыйных сілаў у фармаваньні выбарчых камісіяў. Менавіта на тое, каб прасунуць у склад акруговых выбарчых камісіяў сваіх людзей, былі сканцэнтраваныя высілкі апазыцыйных і незалежных кандыдатаў, апазыцыйных палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў. Гэтаму спрыяла і тое, што апазыцыя ўжо мела за плячыма досьвед выбарчай кампаніі ў мясцовыя Рады і ведала, наколькі важна мець свайго чалавека ў складзе акруговай выбарчай камісіі. Таму, нягледзячы на ўсе магчымыя сыгналы пра тое, што „склад камісіяў ужо вызначаны загадзя”, апазыцыйныя сілы імкнуліся патрапіць у гэтыя органы.

Выбарчыя камісіі ў Беларусі фармуюцца сумесным рашэньнем прэзыдыўму мясцовай Рады і выканаўчага камітэту адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі. Фактычна вырашальную ролю ў вызначэньні складу камісіі мае выканаўчы камітэт. Гэта дазваляе органам выканаўчай вэртыкалі фармаваць камісіі з найбольш зручным і паслухмяным складам. Шляхі вылучэньня ў склад акруговых і іншых выбарчых камісіяў вызначаныя Выбарчым кодэксам. Правам вылучаць сваіх прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў валодаюць палітычныя партыі і іншыя грамадзкія аб’яднаньні (у асобе сваіх рэспубліканскіх кіраўнічых органаў), працоўныя калектывы і грамадзяне шляхам збору подпісаў (для вылучэньня ў акруговую камісію трэба сабраць 100 подпісаў грамадзянаў, якія пражываюць на тэрыторыі адпаведнай выбарчай акругі). Гэтыя суб’екты, акрамя грамадзянаў, маюць права вылучыць у склад адпаведнай выбарчай камісіі аднаго свайго прадстаўніка. Органы, якія фармуюць склад камісіяў, таксама маюць права ўключаць у іх сваіх прадстаўнікоў. Цэнтральная камісія, з свайго боку, распрацавала ўзоры пратаколаў для вылучэньня прадстаўнікоў у склад выбарчых камісіяў.

Вылучэньне ў склад акруговых камісіяў пачалося з моманту апублікаваньня сьпісу выбарчых акругаў (хоць такі час пачатку вылучэньня ня вызначаны заканадаўча) і павінна было скончыцца да 30 ліпеня 2004 г. Прынцыпы фармаваньня выбарчых камісіяў не зафіксаваныя ў актах заканадаўства альбо ў нейкіх мэтадычных рэкамэндацыях. Больш за тое, Цэнтральная камісія неаднаразова адзначала, што яна ня ўмешваецца ў гэтую працу, якая знаходзіцца ў юрысдыкцыі мясцовых прадстаўнічых і выканаўчых уладаў, — яна толькі выказвала пажаданьне бачыць у складзе падначаленых ёй камісіяў адукаваных і дасьведчаных супрацоўнікаў. У выніку выканаўчая вэртыкаль мела магчымасьць не ўключаць прэтэндэнтаў ад апазыцыйных сілаў у склад выбарчай камісіі, нават калі ўсе дакумэнты былі аформленыя ў адпаведнасьці з патрабаваньнямі заканадаўства, сам прэтэндэнт меў вышэйшую юрыдычную адукацыю і валодаў досьведам працы ў камісіі. Прынцыпам фармаваньня камісіяў на практыцы была іх кантраляванасьць: улады імкнуліся да таго, каб склад выбарчай камісіі надалей не ствараў ім перашкодаў для арганізацыі патрэбнага выніку выбараў і рэфэрэндуму.

Рэальна ў склад акруговых камісіяў здолелі патрапіць толькі 9,2 % ад колькасьці вылучаных апазыцыйнымі партыямі прэтэндэнтаў (28 з 318). Пры агульнай колькасьці сяброў акруговых выбарчых камісіяў у 1430 чалавек (зыходзячы з вызначаных у Выбарчым кодэксе межаў у 9-13 чалавек у складзе кожнай камісіі, усе камісіі былі сфармаваныя ў максымальным складзе — па 13 чалавек) прадстаўнікі апазыцыйных палітычных партыяў здолелі заняць толькі 2 % месцаў, што ніяк не дазваляла ўплываць на рашэньні выбарчых камісіяў. Спробы прадстаўнікоў апазыцыйных палітычных партыяў абскардзіць у судзе адмовы ўва ўключэньні ў склад камісіяў не былі прадуктыўнымі: суды беспадстаўна вырашылі, што такі від пазоваў не падлеглы суду, хоць у скаргах прыводзілася дастаткова сур’ёзнае юрыдычнае абгрунтаваньне (грамадзяне Беларусі маюць права абскарджваць у судзе любое рашэньне органаў адміністрацыйнай альбо мясцовай улады, якое абмяжоўвае іх правы і законныя інтарэсы). Трэба адзначыць, што рашэньні пра адмову ўключыць апазыцыйных прадстаўнікоў у склад акруговых камісіяў прымаліся дзяржаўнымі органамі нематывавана і часта нават без абмеркаваньня. Гэта таксама датычыцца і вызначэньня складу ўчастковых і тэрытарыяльных камісіяў.

У той жа час у акруговыя камісіі ўвайшло дастаткова прадстаўнікоў ляяльных да рэжыму палітычных партыяў — Лібэральна-дэмакратычнай партыі Беларусі (27 сяброў камісіяў), Камуністычнай партыі Беларусі (37 сяброў), Аграрнай партыі (4), Патрыятычнай партыі (1), Сацыяльна-спартыўнай партыі (4). Дарма што гэтыя арганізацыі (акрамя ЛДП і КПБ) вылучалі толькі адзінкі сваіх прадстаўнікоў у склад акруговых камісіяў, усе яны туды патрапілі: адмоваў ім не было. Разам прадстаўнікі апазыцыйных і праўрадавых палітычных партыяў складалі блізу 7 % сьпісавага складу акруговых выбарчых камісіяў.

Іншы суб’ект выбарчага працэсу — грамадзкія аб’яднаньні — таксама шырока скарыстаўся сваім правам вылучэньня прадстаўнікоў у склад акруговых выбарчых камісіяў. Гэта датычыцца і незалежных грамадзкіх аб’яднаньняў (якія ўладамі расцэньваюцца як апазыцыйныя), і праўрадавых. І ў гэтым выпадку назіраецца тая сама тэндэнцыя: узровень адсеву прадстаўнікоў апазыцыйных арганізацыяў быў вельмі вялікі, у той час як нешматлікія праўрадавыя прэтэндэнты звычайна без пытаньняў уключаліся ў склад выбарчых камісіяў.

Так, прадзяржаўная Фэдэрацыя прафсаюзаў беларуская атрымала 80 месцаў у акруговых выбарчых камісіях, БРСМ — 94, Саюз вэтэранаў — 66, Беларускі саюз жанчын — 28. У той жа час, грамадзкае аб’яднаньне „БНФ „Адраджэньне” атрымала толькі 2 месцы ў камісіях пры наяўнасьці 35 вылучэнцаў. Беларускі Хельсынскі камітэт, які вылучыў 11 прадстаўнікоў, правёў у склад камісіяў толькі 1 чалавека. Таксама туды патрапілі некалькі прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў „Усебеларускае аб’яднаньне казацтва”, „Беларускае таварыства чырвонага крыжа”, „Беларускі саюз вэтэранаў вайны ў Аўганістане”, ЛКСМБ і некаторых іншых. Агулам прадстаўнікі ўсіх грамадзкіх аб’яднаньняў склалі 20 % ад сьпісавага складу акруговых выбарчых камісіяў.

Найбольшае прадстаўніцтва ў акруговых камісіях мелі вылучэнцы ад грамадзянаў, што пражываюць на тэрыторыі дадзенай выбарчай акругі. Збольшага гэтыя вылучэнцы таксама належалі да праўладнага кола. Тыя актывісты апазыцыі, якія пайшлі шляхам збору подпісаў, найчасьцей таксама атрымлівалі адмовы. Усяго вылучэнцы грамадзянаў склалі 33,4 % ад складу камісіяў.

Такая ж самая тэндэнцыя была характэрная і для прадстаўнікоў працоўных калектываў — збольшага гэта былі прадстаўнікі дзяржаўных арганізацыяў і органаў улады, таму іх заяўкі на ўключэньне ў склад камісіяў былі задаволеныя і яны склалі 28,5 % ад агульнага складу камісіяў.

Акрамя таго, больш за 11 % сяброў акруговых выбарчых камісіяў былі наўпрост кааптаваныя органамі, якія ажыцьцяўлялі фармаваньне гэтых камісіяў, — гэта значыць органамі выканаўчай вэртыкалі. Згодна з паведамленьнем Цэнтральнай выбарчай камісіі, у складзе акруговых выбарчых камісіяў было 50 % жанчын і 9 % моладзі (асобаў да 30 гадоў).

У выніку, нягледзячы на актыўны ўдзел апазыцыйных палітычных партыяў і незалежных грамадзкіх аб’яднаньняў у кампаніі вылучэньня прадстаўнікоў у склад акруговых выбарчых камісіяў, гэтыя сілы ня толькі ня здолелі ўзяць асобныя з выбарчых камісіяў пад уласны кантроль, але нават і не атрымалі ў іх хоць нейкае істотнае прадстаўніцтва. Усе без выключэньня акруговыя выбарчыя камісіі знаходзіліся пад поўным кантролем прадстаўнікоў дзяржаўнай адміністрацыі, якія фармальна вылучаліся ад праўладных палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў, а пераважна — ад працоўных калектываў дзяржаўных прадпрыемстваў і арганізацыяў альбо шляхам збору подпісаў з выкарыстаньнем адміністрацыйнага рэсурсу. Гэта сьведчыла пра тое, што і надалей гэтая выбарчая кампанія будзе йсьці недэмакратычным чынам, пад поўным кантролем дзяржаўнай адміністрацыі, і ў некаторай ступені сталася ўскосным сыгналам пра канчатковы несправядлівы вынік гэтых выбараў.

Тэрытарыяльныя камісіі, якія не патрэбныя пры правядзеньні выбараў у парлямэнт, фактычна былі створаныя і распачалі сваю працу яшчэ да афіцыйнага абвяшчэньня рэфэрэндуму, і толькі потым адбылося іх юрыдычнае афармленьне. Правядзеньне рэспубліканскага рэфэрэндуму ажыцьцяўлялася Менскай гарадзкой, раённымі, гарадзкімі (у гарадах абласнога падпарадкаваньня) тэрытарыяльнымі выбарчымі камісіямі, сфармаванымі падчас правядзеньня выбараў у мясцовыя Рады дэпутатаў Рэспублікі Беларусі 24-га скліканьня, прадстаўнікоў апазыцыі ў іх складзе амаль не было. Толькі ў адной з абласных тэрытарыяльных каімісіяў працаваў прадстаўнік ад апазыцыйнай Партыі камуністаў Беларускай (Гомельская абласная камісія). Тыя з тэрытарыяльных камісіяў, склад якіх павінен быў фармавацца нанава (раённыя ў гарадах з раённым падзелам), былі створаныя таксама амаль на 100 % з прадстаўнікоў дзяржаўных прадпрыемстваў і арганізацыяў — у склад гэтых 24 камісіяў быў уключаны толькі адзін прадстаўнік ПКБ. Аналягічная сытуацыя існавала ў раённых і гарадзкіх (гарадах абласнога падпарадкаваньня) камісіях для правядзеньня рэспубліканскага рэфэрэндуму. Акрамя таго, трэба ўлічваць, што праца тэрытарыяльных камісіяў дублявалася працай раённых і гарадзкіх „штабоў”, створаных у органах мясцовай выканаўчай улады. Таксама і на абласным узроўні існавалі каардынацыйныя групы для арганізацыі рэфэрэндуму і зьвязанай зь ім інфармацыйнай працы, падпарадкаваныя „кантралёрам” зь Менску (напрыклад, працу інфармацыйна-арганізацыйнай групы па Гарадзенскай вобласьці курыраваў Віктар Шэйман).

У Беларусі было створана 6659 выбарчых участкаў (у тым ліку 40 участкаў за межамі Беларусі) і, адпаведна, столькі ж участковых камісіяў. Згодна з пастановай Цэнтральнай камісіі ад 8 верасьня 2004 г. № 66 участковыя камісіі пры правядзеньні выбараў і рэфэрэндуму былі супольнымі і для выбараў, і для рэфэрэндуму. Усяго ў склад участковых выбарчых камісіяў было ўключана 72 350 чалавек, зь іх 50,6 % былі вылучаныя ад грамадзянаў, 36,4 % — ад працоўных калектываў, 5 % былі дэлегаваныя органамі выканаўчай і прадстаўнічай улады, што стваралі камісіі. Палітычныя партыі і грамадзкія аб’яднаньні атрымалі 7 % месцаў (тая ж самая прапорцыя, што і з акруговымі камісіямі), аднак апазыцыйныя партыі і арганізацыі тут мелі толькі каля 0,2 % месцаў. У параўнаньні зь мінулымі парлямэнцкімі выбарамі склад участковых выбарчых камісіяў быў абноўлены на 32 %.

Вылучэньне прадстаўнікоў ува ўчастковыя камісіі ладзілася апазыцыйнымі сіламі ня так масава, як вылучэньне ў акруговыя камісіі: у большасьць участковых камісіяў прадстаўнікі апазыцыі нават і не спрабавалі вылучацца. Гэта зьвязана з тым, што фармаваньне акруговых камісіяў прадэманстравала марнасьць гэтых намаганьняў, а таксама і з простым недахопам кваліфікаваных партыйных кадраў. Некаторыя з арганізацыйных структураў апазыцыйных палітычных партыяў увогуле ўхіліліся ад вылучэньня сваіх прадстаўнікоў у склад участковых камісіяў. Усяго апазыцыйнымі партыямі і грамадзкімі аб’яднаньнямі ў склад выбарчых камісіяў было вылучана больш за 2000 чалавек, зь якіх у склад участковых камісіяў патрапілі толькі каля 140. Напрыклад, ад партыі АГП было вылучана 472 кандыдаты ў склад участковых камісіяў 14 акруг, разьмешчаных у горадзе Менску, аднак ніхто зь іх у склад камісіяў не прайшоў. У Жодзінскай выбарчай акрузе № 81 прадстаўнікі АГП былі вылучаныя ў склад 20 участковых камісіяў з 53 камісіяў, — ніхто зь іх не прайшоў. Усяго з 709 прадстаўнікоў, вылучаных АГП, у склад участковых камісіяў патрапілі толькі 27 чалавек, зь іх 15 — па адной з акругаў у Віцебскай вобласьці, а таксама ў дзьвюх іншых акругах — у адным выпадку 5, у другім — 7 прадстаўнікоў. Такая сытуацыя характэрная і для вылучэнцаў ад іншых апазыцыйных палітычных партыяў. Пры гэтым матываў адмоваў, як і ў выпадку з фармаваньнем акруговых камісіяў, у большасьці выпадкаў пададзена не было.

Адметна, што ўлады, насуперак патрабаваньням заканадаўства, зрабілі маладаступнай інфармацыю аб складзе ўчастковых выбарчых камісіяў. Дзяржаўныя рэгіянальныя газэты, якія павінны былі зьмясьціць інфармацыю аб складзе ўчастковых камісіяў ува ўсіх абласьцях краіны, выйшлі зьніжаным накладам, іх не атрымалі падпісчыкі і бібліятэкі. Напрыклад, газэта „Няміга”, якую выдае адміністрацыя Цэнтральнага раёну Менску, выпусьціла нумар з складам участковых камісіяў накладам 200 асобнікаў, а нумар, дзе ажыцьцяўлялася агітацыя за праўладных кандыдатаў, — накладам у некалькі тысяч.

У вялікай колькасьці выпадкаў участковыя выбарчыя камісіі былі створаныя з прадстаўнікоў аднаго працоўнага калектыву. Прыкладам такога кшталту „аўтаномных” камісіяў можа быць участковая камісія 516-га ўчастку Ўсходняй выбарчай акругі № 107 у Менску: усе сябры ўчастковай камісіі былі супрацоўнікамі Менскага дзяржаўнага гандлёвага каледжу, кіраўніком камісіі быў завуч гэтага каледжу, то бок іх беспасярэдні адміністрацыйны начальнік, а дырэктар гэтай навучальнай установы быў… даверанай асобай кандыдата ад улады. З улікам таго, што на дадзеным участку вялікая колькасьць выбарцаў былі навучэнцамі каледжу, робіцца зразумелай наяўнасьць шырокіх магчымасьцяў для адміністрацыйнага ціску як на выбарцаў, так і на сяброў камісіі.

Такім чынам, і ўчастковыя камісіі, якія выконваюць асноўную працу для арганізацыі галасаваньня, былі цалкам кантраляваныя ўладамі. Гэта дазволіла бесьперашкодна выкарыстоўваць падрыхтаваныя загадзя адміністрацыйныя мэханізмы дасягненьня патрэбнага выніку выбараў і рэфэрэндуму, вялікая частка якіх супярэчыла патрабаваньням заканадаўства.

Вылучэньне і рэгістрацыя кандыдатаў

Вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты парлямэнту, згодна зь беларускім заканадаўствам, можа ажыцьцяўляцца трыма шляхамі: рашэньнем вышэйшага органу палітычнай партыі пры наяўнасьці на тэрыторыі акругі зарэгістраваных альбо пастаўленых на ўлік партыйных структураў; шляхам збору 1000 подпісаў грамадзянаў, што пражываюць на тэрыторыі акругі; вылучэньнем ад працоўнага калектыву прадпрыемства, што месьціцца на тэрыторыі акругі.

Выбары дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 3-га скліканьня ў 2004 г. адрозьніваліся ад выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня 2000 г. тым, што аб’яднаная апазыцыя была настроеная на актыўны ўдзел у выбарчай кампаніі. У параўнаньні зь мінулымі парлямэнцкімі выбарамі 2000 г., якія апазыцыя байкатавала, колькасьць заяўленых ініцыятыўных групаў для збору подпісаў істотна вырасла, з 488 да 635. Таму і ўладам трэба было павялічыць жорсткасьць выбарчага працэсу, стварыўшы дадатковыя абмежаваньні для ўдзелу апазыцыйных кандыдатаў у выбарах. Адным з такіх крокаў было стварэньне перашкодаў у рэгістрацыі ініцыятыўных групаў грамадзянаў для вылучэньня кандыдатаў у дэпутаты шляхам збору подпісаў.

Працэс рэгістрацыі ініцыятыўных групаў суправаджаўся ціскам на іх сяброў і прэтэндэнтаў у кандыдаты. Гэта стала прычынай выхаду людзей з удзелу ў ініцыятыўных групах апазыцыйных кандыдатаў, што цягнула за сабой адмову ў рэгістрацыі ініцыятыўнай групы. Вынікам гэтай сплянаванай кампаніі стаў даволі вялікі адсотак адмоваў у рэгістрацыі ініцыятыўных групаў незалежных кандыдатаў ці сяброў дэмакратычных палітычных партыяў. Напрыклад, шэраг навучэнцаў Полацкага дзяржаўнага ўнівэрсытэту пад ціскам з боку адміністрацыі навучальнай установы былі вымушаныя адмовіцца ад удзелу ў выбарчай кампаніі, што пацягнула за сабой нерэгістрацыю ініцыятыўнай групы сябра АГП Генадзя Воранава. У Барысаве прадстаўнік Партыі БНФ Сяргей Салаш і сябра АГП Леў Марголін спачатку спрабавалі зарэгістраваць ініцыятыўныя групы даволі вялікага колькаснага складу, аднак, сутыкнуўшыся зь ціскам на сваіх прыхільнікаў, былі вымушаныя перазаявіць ініцыятыўныя групы меншага складу. Акруговыя камісіі адмовілі ў рэгістрацыі 71 ініцыятыўнай групе, зь якіх 31 была створаная для вылучэньня ў якасьці кандыдата сябра апазыцыйнай палітычнай партыі (табл. 2). Такім чынам, было адмоўлена ў рэгістрацыі 11,5 % ініцыятыўных групаў (для параўнаньня: падчас парлямэнцкіх выбараў 2000 г. адмоўлена ў рэгістрацыі толькі 13, што склала 4,5 % ад агульнай колькасьці). Такія дзеяньні ўладаў сталіся неспадзяванкай для апазыцыйных актывістаў, і большасьць зь іх ня здолелі дамагчыся аднаўленьня рэгістрацыі ўласных ініцыятыўных групаў. Толькі 5 ініцыятыўных групаў здолелі зарэгістравацца праз абскарджаньне ў Цэнтральнай камісіі.

Усяго было створана (зарэгістравана) 558 ініцыятыўных групаў. Аднак, згодна з дадзенымі Цэнтральнай камісіі, толькі 81 кандыдат быў зарэгістраваны такім спосабам вылучэньня. Такі вялікі адсотак адсеву тлумачыцца, па-першае, тым, што большасьць сяброў палітычных партыяў, якія зьбіралі подпісы, выкарысталі сваё права на партыйнае вылучэньне; па-другое, вялікая колькасьць адмоваў у рэгістрацыі ў якасьці кандыдатаў прыпадае менавіта на гэты спосаб вылучэньня празь цяжкасьць ці амаль немагчымасьць пракантраляваць вынікі праверкі подпісаў. Працэдура праверкі подпісаў урэгуляваная заканадаўствам такім чынам, што стварае магчымасьць для адвольнага і нематываванага прызнаньня несапраўднымі подпісаў, пастаўленых на карысьць кандыдата. Нават калі людзі пасьля прыходзілі ў суд і пераконвалі судзьдзю ў тым, што гэты подпіс яны паставілі ўласнаручна, адмову ў рэгістрацыі кандыдата не скасоўвалі. Іншыя прычыны адмовы ў рэгістрацыі (у тым ліку за падаваньне нібыта несапраўдных зьвестак у дэклярацыі пра даходы і маёмасьць, што было другой шырока ўжыванай падставай) у шэрагу выпадкаў былі прызнаныя Цэнтральнай камісіяй неабгрунтаванымі, дастаткова вялікая колькасьць кандыдатаў праз абскарджаньне ў Цэнтральнай камісіі былі зарэгістраваныя: у якасьці кандыдатаў былі зарэгістраваныя сябры партыі БНФ Юры Губарэвіч і Юры Хадыка, вылучэнцы партыі АГП Мікалай Гаўрыленка і Іван Анташкевіч, вылучэнец БСДГ Мечыслаў Грыб, вылучэнец незадоўга перад гэтым ліквідаванай Партыі працы Генадзь Фядыніч, лідэр групы „Рэспубліка” Валеры Фралоў.

Працэс вылучэньня кандыдатаў ад палітычных партыяў выклікаў масавыя праверкі іх рэгіянальных структураў, у выніку якіх былі ліквідаваныя: у АГП — 10, Партыі БНФ — 2, ПКБ — 8, БСДП (НГ) — 10 такіх структураў, што паслужыла падставай для нерэгістрацыі вылучаных кандыдатаў. Асноўная прычына ліквідацыяў — незнаходжаньне структураў па юрыдычным адрасе ці парушэньні пры атрыманьні юрыдычных адрасоў. Найчасьцей арганізацыйныя структуры ліквідоўваліся за некалькі дзён да заканчэньня рэгістрацыі кандыдатаў альбо непасрэдна ў апошні дзень рэгістрацыі — 16 верасьня 2004 г. У прыватнасьці, праз скасаваньне партыйнай структуры ня здолеў вылучыцца актывіст БСДП (НГ) Андрэй Казановіч з Салігорску. Ліквідацыя Партыі працы напярэдадні выбараў пазбавіла яе прадстаўнікоў магчымасьці вылучацца ад сваёй арганізацыі — для іх застаўся толькі шлях збору подпісаў.

Па рэгістрацыі кандыдатаў ад дэмакратычных партыяў акруговымі камісіямі не былі дапушчаныя да ўдзелу ў выбарчай кампаніі больш за 40 % вылучаных партыямі кандыдатаў. Як паказалі вынікі абскраджаньня адмоваў у рэгістрацыі ў Цэнтральнай камісіі, пераважная колькасьць нематываваных адмоваў прыпадала на прадстаўнікоў дэмакратычных палітычных партыяў. Усяго ў Цэнтральную камісію было пададзена 164 скаргі на адмову ў рэгістрацыі. З 44 рашэньняў Цэнтральнай камісіі аб рэгістрацыі кандыдатаў, якім папярэдне было адмоўлена акруговымі камісіямі, 33 датычыліся аднаўленьня рэгістрацыі партыйных кандыдатаў. Згодна з афіцыйнымі дадзенымі, у якасьці кандыдатаў у дэпутаты акруговымі камісіямі было зарэгістравана: ад Партыі БНФ — 24 кандыдаты, ад АГП — 26, ад ПКБ — 21, ад БСДП (НГ) — 25, ад БСДГ — 8 (без уліку вылучэньня шляхам збору подпісаў). Агулам шляхам партыйнага вылучэньня было зарэгістравана 104 кандыдаты ад апазыцыйных палітычных партыяў. Пасьля абскарджаньня ў Цэнтральнай камісіі колькасьць вылучэнцаў ад апазыцыйных партыяў павысілася і склала: ад Партыі БНФ — 30 кандыдатаў, ад АГП — 37, ад ПКБ — 30, ад БСДП (НГ) — 28, ад БСДГ — 11. Праўладная ЛДП, якая вылучала 107 кандыдатураў, здолела дамагчыся рэгістрацыі 38 зь іх (пазьней некаторыя былі зьнятыя на карысьць іншых праўладных кандыдатаў), КПБ вылучыла 15 чалавек, зь якіх 5 былі зарэгістраваныя. Агульная колькасьць партыйных вылучэнцаў пасьля абскарджаньня ў Цэнтральнай камісіі склала 186 кандыдатаў, зь якіх 136 прадстаўлялі палітычныя партыі апазыцыйнага спэктру — ад нацыянал-дэмакратаў да камуністаў. Абскарджаньне адмовы рэгістрацыі ў Вярхоўным судзе (пасьля незадавальненьня скаргі на нерэгістрацыю ў Цэнтральнай камісіі) ня стала эфэктыўным сродкам аднаўленьня кандыдатаў.

Шляхам вылучэньня ад працоўных калектываў было зарэгістравана 139 кандыдатаў у дэпутаты (у тым ліку 2 кандыдаты рашэньнем Цэнтральнай камісіі), што склала 32,2 % ад агульнай колькасьці кандыдатаў. Дадзены шлях вылучэньня найбольш часта выкарыстоўваўся для вылучэньня кандыдатаў ад улады. Улічваючы фактычна татальную кантрактызацыю работнікаў дзяржаўных прадпрыемстваў, сходы для вылучэньня кандыдатаў у дэпутаты ад працоўных калектываў праходзілі ў асноўным з аднагалосным галасаваньнем за прапанаванага кандыдата і фактычна былі праявай выкарыстаньня адміністрацыйнага рэсурсу. Пры такім спосабе вылучэньня парушаўся прынцып свабоднага ўдзелу ў выбарах.

Усяго былі пададзеныя дакумэнты на рэгістрацыю 692 прэтэндэнтаў у кандыдаты, зь іх акруговымі камісіямі зарэгістравана ў якасьці кандыдатаў — 359 (51,88 %), адмоўлена ў рэгістрацыі — 312 (45,09 %), частка прэтэндэнтаў адмовілася ад удзелу ў выбарах. Паказьнік значна вышэйшы за той, які быў зафіксаваны на парлямэнцкіх выбарах 2000 г., калі было адмоўлена менш чым 29 % прэтэндэнтаў.

Пасьля падвядзеньня вынікаў вылучэньня і рэгістрацыі кандыдатаў у дэпутаты высьветлілася, што ў 8 акругах (7,27 % ад агульнай колькасьці) выбары адбудуцца на безальтэрнатыўнай аснове, бо зарэгістраваны толькі адзін кандыдат — натуральна, ад адміністрацыйнага сьпісу. Збольшага безальтэрнатыўнасьць характэрная была для Гомельскага рэгіёну.

Зь ліку наяўных кааліцыяў апазыцыйных сілаў найбольшую актыўнасьць праявілі кандыдаты ад Народнай кааліцыі „5+”, меншую — кандыдаты ад Эўрапейскай кааліцыі „Свабодная Беларусь”. Кандыдаты ад праўладных партыяў (напрыклад ад ЛДП) вылучаліся шырока, аднак збольшага не разьлічвалі на перамогу. У шэрагу акругаў кандыдаты ад адміністрацыйнага сьпісу ішлі парамі, для стварэньня бачнасьці плюралізму і дэмакратыі, аднак у далейшым часта заставаўся нехта адзін. Улады шырока выкарыстоўвалі кандыдатаў, скіраваных на адцягваньне галасоў у апазыцыйных вылучэнцаў. Калі ж у такіх выпадках апазыцыянэра здымалі з выбарчай гонкі — здымаўся таксама і праўладны кандыдат-дублёр. Падчас агітацыйнай кампаніі дадзеныя з колькасьцю зарэгістраваных кандыдатаў зьмяніліся ў бок памяншэньня з прычыны актыўнага выкарыстаньня акруговымі камісіямі працэдуры зьняцьця кандыдатаў. Таму ня ўсе з зарэгістраваных кандыдатаў патрапілі ў выбарчыя бюлетэні, а некаторыя былі зьнятыя з выбарчай гонкі ўжо падчас датэрміновага галасаваньня (яны былі выкрасьленыя зь бюлетэняў).

Што датычыцца вылучэньня ў якасьці кандыдатаў дзейных дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня, то з 67 заяваў 10 дэпутатаў атрымалі адмовы. Гэта зьвязана з тым, што шэраг дэпутатаў, якія ня здолелі патрапіць у адміністрацыйны сьпіс (а гэта і дэпутаты апазыцыйнай групы „Рэспубліка”, і дэпутаты-бізнэсоўцы, і інш.), усё ж такі паспрабавалі высунуць свае кандыдатуры, насуперак волі прэзыдэнцкай адміністрацыі (напрыклад, былы лідэр БПСМ Усевалад Янчэўскі, западозраная ў „рэспубліканізьме” Надзея Цыркун, прадпрымальнік Юры Марозаў). У якасьці кандыдатаў было зарэгістравана 57 дзейных парлямэнтароў (уключна з прадстаўніком апазыцыйнай групы „Рэспубліка” Валер’ем Фраловым). Парлямэнт пазбавілі ад парлямэнтароў-бізнэсоўцаў: згодна з воляй Лукашэнкі, адмовіліся ад парлямэнцкай гонкі дэпутаты Аляксей Ваганаў, Андрэй Нарэйка, Уладзімер Александровіч. Увогуле, пасьля рэгістрацыі кандыдатаў стала зразумела, што вынік выбараў будзе цалкам адпавядаць пажаданьням Лукашэнкі бачыць у складзе парлямэнту пэўнае прадстаўніцтва жанчын, моладзі і былых парлямэнтароў і ня бачыць там бізнэсоўцаў.

Афіцыйныя зьвесткі пра рэгістрацыю кандыдатаў ад Цэнтральнай выбарчай камісіі паводле стану на 4 кастрычніка (гэта значыць пасьля заканчэньня тэрміну абскарджаньня адмоваў у рэгістрацыі, але без уліку зьняцьця кандыдатаў у ходзе агітацыйнай кампаніі) зьведзеныя ў табліцы 4-8.

Этап вылучэньня кандыдатаў і збору подпісаў грамадзянаў характарызаваўся жорсткім ціскам з боку выканаўчых уладаў і выбарчых камісіяў як на саміх кандыдатаў, так і на сяброў іх ініцыятыўных групаў, а таксама выбарцаў, якія паставілі свае подпісы за іх вылучэньне. Улады ў гэтым выпадку выкарыстоўвалі ня толькі знаёмы з ранейшых кампаніяў „фільтар” неабгрунтаваных адмоваў у рэгістрацыі кандыдатаў, але таксама адмаўляліся рэгістраваць ініцыятыўныя групы. Таксама сродкам ціску на апазыцыйных кандыдатаў стала ліквідацыя структураў апазыцыйных палітычных партыяў. Тактычным крокам уладаў была арыентацыя на рэгістрацыю лідэраў апазыцыйных рухаў і партыяў і знакавых партыйных пэрсонаў, у той час як лідэры грамадзкай думкі на месцах і іншыя „праходныя кандыдаты” часта атрымлівалі адмову ў рэгістрацыі альбо былі пазьней зьнятыя за ўяўныя парушэньні.

У справе вылучэньня праўладных кандыдатаў назіралася канкурэнцыя паміж вылучэнцамі, вызначанымі ў цэнтры, і мясцовымі кандыдатамі. У абсалютнай большасьці выпадкаў вылучэнцы ад мясцовых элітаў былі вымушаныя саступіць першым кандыдатам, часам нават і не з сваёй волі.

Агітацыйная кампанія

Агітацыйная кампанія для кандыдатаў ажыцьцяўлялася з моманту іх рэгістрацыі ў якасьці кандыдата і да 16 кастрычніка ўключна. Агітацыя па рэфэрэндуме была дазволеная таксама да 16 кастрычніка. І ў першым, і ў другім выпадках заканадаўчыя нормы значна абмежавалі магчымасьці для бесьперашкоднага вядзеньня агітацыі ўсімі суб’ектамі выбарчага працэсу. Да таго ж незаконныя, а часам і злачынныя практыкі стварылі ўмовы для несправядлівага вядзеньня агітацыйнай кампаніі, з актыўным выкарыстаньнем адміністрацыйнага рэсурсу ў розных формах. Таксама для пэрыяду агітацыйнай кампаніі было характэрна, што адносіны кандыдатаў да рэфэрэндуму і асабіста да Лукашэнкі мелі большае значэньне, чым іх палітычная праграма і нават іх дачыненьне да апазыцыйных сілаў.

Агітацыя ўключае ў сябе свабоду агітаваць як „за”, так і „супраць” кожнага з кандыдатаў, свабоду абмяркоўваць праграмы кандыдатаў, іх палітычныя, спраўныя і асабістыя якасьці. Перадвыбарная агітацыя — дзейнасьць грамадзянаў Беларусі, палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў, кандыдатаў, іх давераных асобаў, ініцыятыўных групаў, што ажыцьцяўляюць збор подпісаў для вылучэньня кандыдатаў, якая мае на мэце заахвоціць выбарцаў да ўдзелу ў выбарах, да галасаваньня за тых альбо іншых кандыдатаў ці супраць іх. Такім чынам, перадвыбарная агітацыя за кандыдата дазваляецца ня толькі з моманту пачатку агітацыйнай кампаніі, гэта значыць з моманту рэгістрацыі кандыдата, але і на этапе збору подпісаў. Аднак ажыцьцяўленьне перадвыбарнай агітацыі да абвяшчэньня выбарчай кампаніі разглядалася акруговымі камісіямі як парушэньне і цягнула за сабой папярэджаньне альбо адмову ў рэгістрацыі (напрыклад, прадстаўніку Партыі БНФ Яраславу Берніковічу з Глыбокага). Шэрагу кандыдатаў рэгістрацыя была адмененая за агітацыю да афіцыйнай рэгістрацыі ў якасьці кандыдатаў. У дзень выбараў ажыцьцяўленьне агітацыі забароненае, у тым ліку і заклікі да ігнараваньня выбараў, таму пэрыяд агітацыйнай кампаніі заканчваецца апоўначы напярэдадні асноўнага дня выбараў. Гэта значыць, што падчас пашыранага ў Беларусі датэрміновага галасаваньня ажыцьцяўленьне агітацыі зьяўляецца законным, аднак улады трактавалі гэтую норму адвольна: міліцыянты затрымлівалі распаўсюднікаў улётак на той падставе, што быццам бы падчас датэрміновага галасаваньня агітацыя забароненая, адначасова вялася найактыўнейшая агітацыя з боку рэжыму за рэфэрэндум і за праўладных кандыдатаў.

Агітацыю за кандыдата могуць ажыцьцяўляць ня толькі сам кандыдат і ягоныя давераныя асобы, але таксама ўсе грамадзяне, палітычныя партыі і грамадзкія аб’яднаньні, працоўныя калектывы. У агітацыі, прамой ці ўскоснай, ня маюць права прымаць удзел сябры выбарчых камісіяў і замежныя грамадзяне, а таксама замежныя арганізацыі. У дачыненьні да пытаньняў рэфэрэндуму гэтае правіла груба парушалася дзяржаўнымі сродкамі масавай інфармацыі, якія актыўна зьмяшчалі выступы расейскіх палітыкаў у падтрымку рэфэрэндуму.

Заканадаўства вызначае формы для рэалізацыі права кандыдата, ягоных давераных асобаў і іншых грамадзянаў на вядзеньне агітацыі: на сходах і мітынгах, на сустрэчах з выбарцамі і падчас іншых перадвыбарных мерапрыемстваў, праз разьмяшчэньне інфармацыі ў мэдыях і распаўсюджваньне іншых друкаваных агітацыйных матэрыялаў.

У правядзеньні перадвыбарных сходаў і мітынгаў, іншых сустрэчаў з выбарцамі кандыдаты ад апазыцыйных сілаў былі абмежаваныя нормамі закону пра масавыя мерапрыемствы, які патрабаваў падаваць заяўку на правядзеньне мерапрыемства за 15 дзён да падзеі. Зь іншага боку, для праўладных кандыдатаў шырока ладзіліся афіцыйныя сьвяткаваньні: разнастайныя „дні раёну”, канцэрты і іншыя забаўляльна-палітычныя дзеі (напрыклад, падобныя мерапрыемствы ладзіліся у Менску ў падтрымку Ўладзімера Крука). Увогуле, пытаньне арганізацыі сустрэчаў кандыдатаў з выбарцамі апынулася ў поўнай залежнасьці ад пазыцыі акруговай камісіі і мясцовай адміністрацыі.

Што да друкаваных матэрыялаў, то апазыцыйныя кандыдаты былі моцна абмежаваныя ў іх вырабе. Акрамя таго што выдзеленыя для агітацыі дзяржаўныя сродкі былі мізэрныя (50 базавых адзінак — на той момант блізу 450 даляраў ЗША), нават улёткі на гэтыя сродкі надрукаваць было цяжка: шмат якія друкарні адмаўляліся празь ціск і пагрозы з боку органаў кантролю, а часам і надрукаваныя афіцыйна наклады ўлётак канфіскоўваліся праваахоўнымі органамі. Увогуле, у дачыненьні да друкаваных матэрыялаў і газэтаў з боку праваахоўных органаў была выразная пазыцыя — спыняць распаўсюд і канфіскоўваць усё бяз розьніцы: і легальныя, і нелегальныя ўлёткі, і з выходнымі зьвесткамі, і без выходных зьвестак, і зарэгістраваныя, і незарэгістраваныя газэты. Зь іншага боку, агітацыйная друкаваная прадукцыя на карысьць праўладных кандыдатаў распаўсюджвалася бесьперашкодна і нават зь перавышэньнем сродкаў, выдзеленых на агітацыю (напрыклад, у выглядзе гэтак званых справаздачаў пра дэпутацкую дзейнасьць для дэпутатаў палаты прадстаўнікоў 2-га скліканьня, такіх, як Вольга Абрамава ў Менску).

Прыціснутыя да сьцяны, апазыцыйныя кандыдаты былі вымушаныя праводзіць агітацыю з пастаяннай рызыкай быць зьнятымі, карыстаючыся нелегальна выпушчанымі ўлёткамі, дадатковымі накладамі ўлётак легальнага ўзору і агітацыйнымі матэрыяламі Народнай кааліцыі „5+” (часта гэта прыводзіла да зьняцьця кандыдатаў зь перадвыбарнай гонкі, як адбылося з намесьнікам старшыні Партыі БНФ Аляксеем Янукевічам). Зафіксаваныя выпадкі, калі распаўсюджвалася фальшывая агітацыйная прадукцыя ад імя апазыцыйных кандыдатаў з мэтай абвінавачаньня ў парушэньнях. Такія выпадкі зафіксаваныя ў Берасьці (пацярпеў Зьміцер Шыманскі), Горадні, Менску (у прыватнасьці, праз падробленыя ўлёткі, распаўсюджаныя нібыта ад імя кандыдата, была скасаваная рэгістрацыя намесьніка старшыні Партыі БНФ Алеся Міхалевіча па Ўруцкай выбарчай акрузе № 109). Тыя кандыдаты, якія былі зарэгістраваныя па скаргах у Цэнтральную камісію (а гэта, вядома, збольшага прадстаўнікі апазыцыйных партыяў), былі вымушаныя пачаць перадвыбарную агітацыю пазьней за сваіх канкурэнтаў.

Асабліва навязьліва і шырока вялася агітацыя ў падтрымку пытаньня, вынесенага на рэфэрэндум. Балазе на яго не пашыралася абмежаваньне ў сродках, на дзяржаўныя грошы ды грошы дзяржаўных і фармальна „прыватных” прадпрыемстваў разьмяшчалася шыкоўная рэкляма ў выглядзе біг-бордаў і каляровых плякатаў. Асобным крокам была дастаўка ў кожную беларускую паштовую скрыню асобніка выдадзенай шматмільённым накладам „Советской Белоруссии”, спэцвыпуск якой быў закліканы пераканаць чытача ў неабходнасьці выказаць падтрымку ініцыятыве Лукашэнкі. У той жа час друкаваныя матэрыялы супраць рэфэрэндуму распаўсюджваць было вельмі складана: міліцыя рэагавала на іх нават больш жорстка, чым на агітацыйныя матэрыялы апазыцыйных кандыдатаў.

Што ж датычыцца стратэгіі апазыцыі падчас агітацыйнай кампаніі, то яна ня можа быць ацэненая адназначна. З аднаго боку, паўстаньне шматбаковай кааліцыі „5+” і раскрутка адзінага брэнду прывяла да пэўнага посьпеху: апазыцыйныя кандыдаты асацыяваліся з супольнай праграмай, якая займела пэўную вядомасьць у грамадзтве. Перавага кааліцыі была ў дэцэнтралізацыі, аднак менавіта з прычыны дэцэнтралізацыі яна ня склалася ў адзіную агульнанацыянальную кампанію процідзеяньня антыканстытуцыйным памкненьням дзейнага прэзыдэнта. Правядзеньне 110 з плюсам супрацьрэфэрэндумных кампаніяў аказалася малаэфэктыўным. Збольшага ўся супрацьрэфэрэндумная агітацыя залежала ад пазыцыі самога кандыдата на дадзенай акрузе: ён і ягоная каманда маглі весьці актыўную агітацыю супраць пытаньня, вынесенага на рэфэрэндум, як гэта рабіў прадстаўнік Партыі БНФ Сяргей Салаш; пазыцыянаваць сябе як пасьлядоўнага антылукашыста, як гэта рабіў прадстаўнік Партыі БНФ Аляксей Янукевіч; папросту ператварыць свой тэлевізійны выступ у палымяную прамову супраць Лукашэнкі, як гэта зрабіў прадстаўнік АГП Яўген Лабановіч; зусім не заўважаць пытаньня рэфэрэндуму.

Улады, як і падчас выбараў 2001 г., выкарыстоўвалі раскручаныя апазыцыяй брэнды дзеля сваіх мэтаў: напрыклад, ажыцьцяўлялася агітацыя пад лёзунгам „Пяць „Так!” прэзыдэнту”, які відавочна павінен быў адпавядаць раскручанай апазыцыйнай праграме „Пяць крокаў да лепшага жыцьця”.

Падчас агітацыйнай кампаніі, а асабліва пры яе канцы, улады актыўна скасоўвалі рэгістрацыю апазыцыйных кандыдатаў за ўяўныя парушэньні парадку агітацыі. За гэта былі пазбаўленыя рэгістрацыі вылучэнцы АГП Марына Багдановіч, Аляксандар Дабравольскі, Аляксандар Цынкевіч, Аляксандар Ваўчанін, Валянціна Палевікова, кандыдат ад БСДГ Алег Воўчак, кандыдаты ад Партыі БНФ Аляксей Янукевіч, Алесь Міхалевіч, Лера Сом, Уладзіслаў Токараў, кандыдат ад ПКБ Віктар Дашкевіч, кандыдат ад Эўрапейскай кааліцыі Павал Севярынец і яшчэ некалькі чалавек. Былі звольненыя з працы кандыдаты ад Партыі БНФ Вольга Лагвіновіч і Аляксей Сюдак.

Увогуле пэрыяд агітацыйнай кампаніі праходзіў паводле сцэнару ўладаў. Агітацыйная кампанія была шанцам для таго, каб сказаць народу праўду, — і ўлады рабілі ўсё, каб гэтая праўда не была пачутая беларусамі.

Галасаваньне

Датай правядзеньня галасаваньня на парлямэнцкіх выбарах і рэфэрэндуме было вызначана 17 кастрычніка. Аднак рэальна галасаваньне распачалося за пяць дзён да таго, 12 кастрычніка. Улады шырока карысталіся адміністрацыйным прымусам, каб забясьпечыць высокі адсотак датэрміновага галасаваньня (табл. 9).

Паводле зьвестак назіральнікаў ГІ „Партнэрства”, усяго па краіне датэрмінова прагаласавала больш за 25 % выбарцаў (табл. 10).

На апошніх выбарах афіцыйны адсотак выбарцаў, якія прагаласавалі датэрмінова, быў штучна заніжаны. На асобных участках да 95 % выбарцаў прагаласавалі датэрмінова. Заява Цэнтральнай выбарчай камісіі 30 верасьня пра тое, што, як чакаецца, больш за 30 % выбарцаў прагаласуюць датэрмінова, сталася інструкцыяй для дзеяньняў на месцах (ці, хутчэй, адкрыла існаваньне нейкай іншай інструкцыі для дасягненьня долі датэрміновага галасаваньня, дастатковай для фальсыфікаваньня вынікаў рэфэрэндуму і выбараў у неабходным памеры). Гэта выклікала неўразуменьне ў назіральнікаў ад АБСЭ. 30 % — гэта значна болей, чым было на папярэдніх выбарах: афіцыйная колькасьць датэрміновага галасаваньня на мясцовых выбарах 2003 г. склала 14 %. На прэзыдэнцкіх выбарах 2001 г., паводле афіцыйных зьвестак датэрмінова прагаласавалі амаль 23 %. Гэта дазваляе меркаваць, што ў 2004 г. маштаб фальсыфікацыяў шляхам падмены бюлетэняў з скрыняў для датэрміновага галасаваньня быў беспрэцэдэнтны, а таксама ўскосна сьведчыць, што вынікі выбараў былі сфальсыфікаваныя сама мала на 30 % пры дапамозе гэтага і іншых мэтадаў фальсыфікацыяў. У параўнаньні зь мінулымі выбарчымі кампаніямі заўважана, што ўлады яшчэ больш павялічылі адміністрацыйны прымус для датэрміновага галасаваньня ў дачыненьні да залежных ад іх асобаў. Асноўныя катэгорыі грамадзянаў, на якіх быў аказаны моцны ціск, — навучэнцы і студэнты, работнікі дзяржаўных прадпрыемстваў і ўстановаў, вайскоўцы.

У дзень асноўнага галасаваньня 17 кастрычніка намаганьні ўладаў (у тым ліку і супрацоўнікаў выбарчых камісіяў) былі сканцэнтраваныя на тым, каб стварыць карціну як мага большага ўдзелу электарату ў галасаваньні. Ініцыятыву прэзыдэнта павінны былі падтрымаць больш за палову ад агульнага сьпісавага складу выбарцаў. Гэтая праблема была вырашаная проста: сьпіс выбарцаў быў радыкальна скарочаны (на сотні тысяч грамадзянаў), у яго не была ўключаная значная частка малаактыўных выбарцаў. Да таго ж сьпісы выбарцаў не былі пададзеныя для ўсеагульнага азнаямленьня, інфармацыя аб колькасьці зарэгістраваных выбарцаў і колькасьці ўдзельнікаў у датэрміновым галасаваньні не давалася назіральнікам і давераным асобам кандыдатаў. Людзі прыходзілі на ўчастак і часта не знаходзілі сябе ў сьпісах для галасаваньня.

У выніку, паводле паведамленьня Цэнтральнай выбарчай камісіі ад 17 кастрычніка, агулам у краіне ў сьпісы для галасаваньня было ўключана 6 986 163 грамадзяніны Беларусі, зь іх у галасаваньні прыняло ўдзел 6 307 395 грамадзянаў, што складае 90,28 % ад сьпісавага складу электарату. Для параўнаньня, падобнае ж паведамленьне Цэнтральнай выбарчай камісіі пасьля прэзыдэнцкіх выбараўу 2001 г. зафіксавала ў Беларусі 7 356 343 выбарцы, а колькасьць удзельнікаў у галасаваньні склала 6 169 087 (83,86 %). Такім чынам, колькасьць афіцыйна ўлічаных выбарцаў у пэрыяд з 9 верасьня 2001 г. па 17 кастрычніка 2004 г. паменшылася на 370 180 чалавек, альбо на 5,3 %. Гэта яскрава сьведчыць пра маніпуляцыі зь сьпісамі з мэтай іх штучнага скарачэньня, паколькі, паводле паведамленьняў Міністэрства статыстыкі, за гэты пэрыяд колькасьць грамадзянаў векам ад 16 гадоў павялічылася на 94 000 чалавек, што непазьбежна павінна было пацягуць павелічэньне корпусу выбарцаў. У выніку па многіх участках яўка выбарцаў перавысіла 100 %. Так быў дасягнуты патрэбны адсотак яўкі — тыя, хто праігнараваў выбары і рэфэрэндум, папросту не патрапілі ў сьпісы для галасаваньня. Пазьней, калі гэтыя маніпуляцыі сталіся відавочнымі, выбарчыя камісіі трохі падкарэктавалі сьпісы на нацыянальным узроўні, аднак сам прынцып застаўся нязьменны.

Тое, што ў дзень выбараў 17 кастрычніка падкантрольныя ўладам дзяржаўныя сродкі масавай інфармацыі актыўна тыражавалі пераможныя дадзеныя сумнеўных экзыт-полаў, праведзеных моладзевымі дзяржаўнымі аб’яднаньнямі і малавядомымі сацыялягічнымі службамі, ня трэба расцэньваць як правядзеньне агітацыі ў дзень выбараў. Уладам не было неабходнасьці турбавацца адносна зьместу бюлетэняў, што былі ўкінутыя ў скрыні, і пратаколаў, якія будуць падпісаныя ўчастковымі камісіямі. Хутчэй, абвяшчэньне дадзеных экзыт-полаў было часткай мэханізму, скіраванага на выкананьне функцыі легітымізацыі вынікаў рэфэрэндуму.

У адрозьненьне ад мінулых выбарчых кампаніяў, гэтым разам галасавала ўдому даволі значная колькасьць людзей (блізу 1 %). Прычынай гэтага была тая ж самая неабходнасьць забясьпечыць пераможны для Лукашэнкі адсотак яўкі. Гэткае галасаваньне праходзіла з парушэньнямі прынцыпу таямніцы галасаваньня і прынцыпу свабоднага ўдзелу ў выбарах: найчасьцей сьпісы для вынасных скрыняў рыхтаваліся без заяваў выбарцаў, а часам скрыню нават проста насілі па вуліцах, дазваляючы галасаваць усім ахвотным і апэратыўна ўключаючы іх імёны ў сьпісы.

У графе падпіснога ліста аб атрыманьні бюлетэняў па выбарах дэпутатаў і рэфэрэндуме выбарцы ставілі толькі адзін подпіс, што стварыла падставы для маніпуляцый і фальсыфікацый. Паколькі сьпісы выбарцаў для рэфэрэндуму і выбараў былі супольныя, выбарцы не маглі, напрыклад, прыняць удзел у выбарах дэпутатаў і не прыняць удзелу ў рэфэрэндуме: адмовіцца ад рэфэрэндуму было нельга. Да таго ж такая практыка дазволіла пазьбегнуць магчымага пераўліку сьпісаў па рэфэрэндуме.

Дзеля неабходнасьці павялічыць яўку да максымуму выбарчыя камісіі з дазволу Цэнтральнай выбарчай камісіі выдавалі бюлетэні пасьля паказу любога дакумэнту, а ня толькі пашпарта ці даведак на яго замену. Выбарцы галасавалі і па студэнцкіх білетах, і па пэнсійных пасьведчаньнях — то бок па дакумэнтах, у якіх няма пацьвярджэньня беларускага грамадзянства. Зафіксаваны масавыя выпадкі, калі грамадзяне, зьявіўшыся на ўчастак, высьвятлялі, што за іх і за іх сям’ю ўжо нехта прагаласаваў (гэта найбольш характэрна для тых, хто падышоў на ўчасткі недзе каля 20.00, у канцы галасаваньня).

Але, натуральна, найбольш важным момантам у дзень галасаваньня для выбарчых камісіяў быў час падліку галасоў. Дзеля патрабаваньняў канфідэнцыйнасьці працэдура падліку галасоў была пабудаваная такім чынам, каб ніводзін зь сяброў камісіі ня мог з пэўнасьцю засьведчыць сапраўднасьць лічбаў, зафіксаваных у пратаколе, — пра гэта звычайна ведаў толькі старшыня камісіі і, часам, сакратар. Вельмі часта сябры ўчастковых камісіяў былі вымушаныя падпісваць пустыя пратаколы, якія запаўняліся ўжо ў акруговых камісіях. Найбольш яскрава сьведчаць пра характар падліку галасоў выпадкі ў горадзе Менску: па акрузе № 106 кандыдат Калякін яшчэ да дня галасаваньня распаўсюдзіў выніковыя дадзеныя падліку галасоў — прагноз спраўдзіўся амаль на сто адсоткаў; на акрузе № 107 перад пачаткам падліку галасоў назіральнік ад міжнароднай арганізацыі „ЭНЭМА” агучыў лічбы, што паведаміла яму ананімная крыніца з гарвыканкаму, — у выніковых дадзеных камісіі былі зафіксаваныя менавіта гэтыя самыя лічбы. Падобны выпадак зарэгістраваны і на акрузе № 102. Такім чынам, прынамсі на некаторых участках ніхто нават і не лічыў бюлетэняў, вынікі іх падліку ня ўносіліся ў пратакол і не агучваліся, а на некаторых акругах былі вызначаныя ў органах выканаўчай улады задоўга да дня выбараў.

Насуперак патрабаваньням заканадаўства, асобнік выніковага пратаколу ня быў вывешаны дзеля азнаямленьня для грамадзкасьці і назіральнікаў — гэтая практыка абсалютна нечакана была выкарыстаная на ўсіх выбарчых участках краіны. Была вывешаная толькі паперка з колькасьцю галасоў за кожнага з кандыдатаў і колькасьцю галасоў, пададзеных за пытаньне, вынесенае на рэфэрэндум. Ніякіх подпісаў на гэтай паперчыне звычайна ня ставілася, і яна не магла лічыцца афіцыйным дакумэнтам. Гэта было зроблена, каб прадухіліць магчымы паралельны падлік галасоў.

Улады ўлічвалі магчымасьць і іншага разьвіцьця падзеяў — на некаторых участках у Менску прысутнічалі да дзясяці міліцыянтаў, а побач з участкамі „тусаваліся” асобы, якія называліся „дружыньнікамі”: улады былі гатовыя і да таго, што відавочныя фальсыфікацыі вынікаў рэфэрэндуму прывядуць да народных пратэстаў.

Вынікі рэфэрэндуму і выбараў

Афіцыйныя вынікі былі падведзеныя Цэнтральнай выбарчай камісіяй 21 кастрычніка. Аднак і да таго ў сваіх паведамленьнях і інтэрвію яе супрацоўнікі выказваліся наконт чарговай пераканаўчай падтрымкі Лукашэнкі беларускім народам і факту фармаваньня парлямэнту ў правамоцным складзе ўжо ў першым туры. На рэфэрэндуме было зацьверджана рашэньне пра зьмяненьне Канстытуцыі, зьняцьце абмежаваньня часу прэзыдэнтуры і быў дадзены дазвол прэзыдэнту Лукашэнку балятавацца на трэцюю прэзыдэнцкую кадэнцыю ў 2006 г. Ніводзін апазыцыйны кандыдат ня толькі ня быў абраны ў парлямэнт, але нават ня выйшаў у другі тур.

Згодна з пастановай Цэнтральнай выбарчай камісіі ад 21 кастрычніка, у галасаваньні на рэфэрэндуме ўзялі ўдзел 6 307 395 грамадзянаў, што складае 90,28 % ад колькасьці тых, што маюць права голасу і былі ўключаныя ў сьпісы для галасаваньня. Цэнтральная выбарчая камісія вырашыла лічыць прынятым рашэньне па пытаньні, вынесеным на рэфэрэндум. За гэта прагаласавалі 5 548 477 грамадзянаў, што складае 79,42 % ад агульнай сьпісавай колькасьці. Усяго ў сьпісы для рэфэрэндуму было ўключана 6 986 163 грамадзянаў. Бюлетэні атрымалі 6 315 825 чалавек. Атрымалі бюлетэнь, але не паклалі яго ў скрыню для галасаваньня 8430 выбарцаў. Супраць зьмяненьня Канстытуцыі прагаласавалі 691 917 грамадзянаў, што складае 9,9 % ад сьпісавай колькасьці выбарцаў. Колькасьць несапраўдных бюлетэняў — 67 001.

Такім чынам, рашэньне на рэфэрэндуме было прынятае на карысьць Аляксандра Лукашэнкі. Адсотак тых, хто падтрымаў Лукашэнку, паводле зьвестак афіцыйных органаў, павялічыўся і ў параўнаньні зь мінулымі прэзыдэнцкімі выбарамі 1994 і 2001 гг., і ў параўнаньні зь мінулымі прэзыдэнцкімі рэфэрэндумамі: пытаньне пра зьмену рэдакцыі Канстытуцыі ў 1996 г. падтрымалі 5 175 664 чалавекі, а на прэзыдэнцкіх выбарах 1994 г. (другі тур) і 2001 г. за Лукашэнку прагаласавалі адпаведна 4,2 і 4,6 млн выбарцаў. Пры гэтым у 2004 г. ашаламляльна павысілася яўка (на рэфэрэндуме 1995 г. яна складала 64,8 %, на рэфэрэндуме 1996 г. — 84,14 %), што тлумачыцца згаданай тэхналёгіяй штучнага скарачэньня сьпісаў выбарцаў.

Што да парлямэнцкіх выбараў, то Цэнтральная выбарчая камісія сваёй пастановай ад 22 кастрычніка вызначыла сьпіс абраных дэпутатаў і паведаміла, што з унесеных у сьпісы 6 986 163 грамадзянаў узяло ўдзел у выбарах 6 297 600, што складае 90,14 % ад сьпісавага складу (нагадаем, што сьпіс і для рэфэрэндуму, і для выбараў быў супольны). Выбары адбыліся ўва ўсіх 110 выбарчых акругах, па якіх было абрана 108 дэпутатаў. У дзьвюх акругах выбары адбыліся, але ніхто з кандыдатаў не набраў больш за палову галасоў выбарцаў. У Наваполацкай выбарчай акрузе № 25 быў праведзены другі тур, а ў Гарадзенскай цэнтральнай выбарчай акрузе № 52 былі праведзеныя паўторныя выбары. Ува ўсіх акругах перамаглі праўладныя кандыдаты. Сярод партыйных вылучэнцаў дэпутацкія мандаты атрымалі старшыня ЛДП Сяргей Гайдукевіч, які правёў кампанію пад лёзунгамі барацьбы з аб’яднанай апазыцыяй, і восем сяброў праўладнай КПБ.

Дадзеныя экзыт-полу, праведзенага сацыялягічнай службай Гелапа, сьведчылі пра іншую карціну: вялікая колькасьць апазыцыйных кандыдатаў выйшла ў другі тур, а вылучэнец Партыі БНФ Уладзімер Колас нават перамог у першым туры (у Старавіленскай акрузе ў Менску). Гэтая служба таксама сьцьвярджае, што лік падтрымкі ініцыятывы прэзыдэнта для зьмяненьня Канстытуцыі не дасягнуў узроўню, патрэбнага для прыняцьця рашэньня, і склаў 48,4 % ад агульнай колькасьці выбарцаў за ўсе дні галасаваньня (памылка выбаркі — 1 %). Дадзеныя цэнтру „Экаом” таксама адрозьніваюцца ад афіцыйных: згодна зь імі, падтрымалі прэзыдэнта толькі 74,6 % выбарцаў (адсотак магчымай памылкі не паведамляўся).

Парлямэнцкія выбары і рэфэрэндум адбыліся паводле вызначанага ўладамі сцэнару і прывялі да неабходных уладам вынікаў. Ці патрэбныя Лукашэнку падобныя агульнанацыянальныя кампаніі ў будучыні? Імгненна распаўзьліся чуткі пра тое, што прэзыдэнцкія выбары будуць прызначаныя датэрмінова, у 2005, а не ў 2006 г., у сувязі з тым, што ў 2006 г. эканамічная сытуацыя ня будзе спрыяльнай для ўлады. Гэта малаверагодна, паколькі тэхналёгія 2004 г. дазваляе Лукашэнку атрымліваць „элегантную перамогу” нават пры нізкай падтрымцы з боку насельніцтва. Аднак яму ж неабходна рэгулярна мабілізоўваць уласных прыхільнікаў, патрэбныя агульнанацыянальныя прапагандысцкія акцыі. Выцягваньне людзей да выбарчых скрыняў дазваляе гэта рабіць максымальна эфэктыўна, ствараючы ілюзію дэмакратычнай працэдуры палітычнай легітымацыі правадыра.

Спасылкі

1. Пры падрыхтоўцы гэтага артыкулу выкарыстоўваліся зьвесткі, апублікаваныя на афіцыйнай інтэрнэт-старонцы Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў www.rec.gov.by, няўрадавых арганізацыяў, што ажыцьцяўлялі маніторынг выбарчага працэсу: інфармацыя Праваабарончага цэнтру „Вясна”, апублікаваная на сайце www.spring96.org, і выданьне Грамадзянскай ініцыятывы „Партнэрства”: Референдум и выборы в Палату представителей 2004 г. : Факты и комментарии. — Москва : Можайск-Терра, 2004.

Назіраньне за палітычнымі кампаніямі ў 2004 г.

У гэтым аналізе мы паспрабуем прааналізаваць генэалёгію фармаваньня сыстэмы назіраньня за выбарамі ў Беларусі і ацаніць эфэктыўнасьць яе працы падчас кампаніі выбараў у палату прадстаўнікоў трэцяга скліканьня і правядзеньня канстытуцыйнага рэфэрэндуму ў 2004 г. Пры гэтым мы аддаем перавагу акурат высьвятленьню тых чыньнікаў, якія паўплывалі на станаўленьне гэтай сыстэмы, зьвяртаючы мінімальную ўвагу на тыя дадзеныя, якія былі агучаныя ў выніку назіраньня, — гэты аспэкт працы назіральнікаў быў адлюстраваны ў артыкуле „Ход і вынікі парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму” гэтага выданьня.

Функцыі назіраньня за выбарамі

Звычайна перад унутранымі назіральнікамі на выбарах у краінах, якія пераходзяць да дэмакратычнага ладу, ставіцца задача абароны дэмакратычнай волі грамадзянаў, выяўленай падчас галасаваньня. Такому назіраньню наканаваная роля быць сродкам праверкі сапраўднасьці вынікаў выбараў[1].

У традыцыйнай схеме „штучнай аксамітнай рэвалюцыі” (у адрозьненьне ад сапраўднай „аксамітнай рэвалюцыі”, якая адбываецца спантанна і ў якой вырашальную ролю грае масавае грамадзкае дзеяньне — „вуліца”) агульнанацыянальныя кампаніі назіраньня за выбарамі, што часам даюць свае вынікі выбараў раней за іх афіцыйныя, служаць абаронцамі маладой дэмакратыі ад рэцыдываў аўтарытарызму. Назіраньне за выбарамі набывае вялікае значэньне там, дзе працэс дэмакратызацыі ўжо распачаты, але ня мае незваротнага характару. Аўтарытэт унутраных назіральнікаў і адпаведнасьць агучаных імі вынікаў сапраўдным настроям у грамадзтве абумовілі высокі ўзровень даверу да гэтых структураў. Цяпер як такое ўнутранае назіраньне ў краінах Усходняй Эўропы ўжо не нясе гэтай былой функцыі: падмуркам дэмакратыі тут мала што пагражае і нешматлікім унутраным назіральнікам застаецца толькі канстатаваць, што выбары адбыліся справядліва і дэмакратычна. У гэтым сэнсе гэтыя палітычныя сыстэмы набліжаюцца да традыцыйных „старых” дэмакратыяў, дзе аніякія назіральнікі за выбарамі ўвогуле не патрэбныя. Замежныя назіральнікі, назіральнікі ад АБСЭ ўва Ўсходняй Эўропе таксама збольшага ўжо ня схільныя да крытычнай ацэнкі электаральных працэсаў, звычайна сьцьвярджаючы іх агульную справядлівасьць, дэмакратычнасьць і празрыстасьць. Пры гэтым вонкавыя і ўнутраныя назіральнікі абмяжоўваюцца выяўленьнем лёгкіх, несур’ёзных недахопаў, існаваньне якіх не аспрэчваецца нават і самімі арганізатарамі выбараў. Тыя факты, якія для маладой, пераходнай дэмакратыі былі б сьведчаньнем несправядлівасьці выбараў, для старой, кансалідаванай дэмакратыі робяцца, з пункту гледжаньня тэорыі назіраньня, неістотнымі акалічнасьцямі: напрыклад, масавае датэрміновае галасаваньне, падача голасу пры дапамозе факсавага апарата, абмежаваньне правоў унутраных і замежных назіральнікаў альбо нават простая забарона самога інстытуту назіраньня ў Злучаных Штатах не вымушалі прадстаўнікоў Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе ставіць пад сумнеў справядлівасьць і дэмакратычнасьць выбараў амэрыканскага прэзыдэнта ў лістападзе 2004 г. Мабыць, калі б назіральнікам, напрыклад з Македоніі, выкласьці схему арганізацыі і правядзеньня выбараў… ну, напрыклад у Нарвэгіі, не называючы пры гэтым краіну, тыя б непазьбежна адзначылі грунтоўныя недасканаласьці заканадаўства і практыкі, якія перашкаджаюць прызнаньню праведзеных там выбараў. Натуральна, гэта аўтарская інтэрпрэтацыя мэтадалягічных асноваў назіраньня за выбарамі, але, на нашу думку, яна адпавядае таму, што мы бачым цяпер у сьвеце.

Аднак яшчэ сьвежыя ў памяці тыя дзеяньні, якія былі зьвязаныя з выкарыстаньнем вынікаў унутранага назіраньня ў Югаславіі ў 2000 г., калі апошнія радыкальна не супалі з афіцыйнымі вынікамі. Пры гэтым спроба скрасьці народную перамогу ў Югаславіі выклікала масавыя грамадзянскія пратэсты ў абарону „сапраўдных” вынікаў, што ў рэшце рэшт (зразумела, пры вырашальнай ролі іншых складнікаў кампаніі па ажыцьцяўленьні „аксамітнай рэвалюцыі”) прывяло да падзеньня рэжыму Мілошавіча. У Славакіі ў 1998 г. у іншай сытуацыі, калі кампанія назіраньня за выбарамі была адносна самастойным і больш істотным складнікам працэсу, а аўтарытарныя памкненьні рэжыму не такімі грубымі, каб парушыць інстытуты электаральнай дэмакратыі, афіцыйныя органы былі вымушаныя прызнаць слушнасьць высноваў назіральнікаў і зацьвердзіць вынікі, якія сьведчылі пра паразу існага на той час рэжыму Меч’яра.

Такім чынам, функцыя засьцярогі вынікаў выбараў ад фальсыфікацыяў, функцыя абароны волевыяўленьня грамадзянаў традыцыйна ёсьць асноўнай для ўнутраных назіральнікаў за выбарамі ў пераходных краінах. Арганізацыйныя формы, у якіх яна выконваецца, могуць быць рознымі — гэта можа быць і назіраньне, ня зьвязанае наўпрост з тымі палітычнымі сіламі, якія непасрэдна прымаюць удзел у выбарчай кампаніі (гэтак званае „незалежнае назіраньне”), гэта можа быць і назіраньне, арганізаванае тымі, хто спадзяецца атрымаць у ходзе выбараў нейкі канкрэтны вынік для сваёй палітычнай групоўкі (партыйнае, зацікаўленае назіраньне). Але і для першай, і для другой формы дзеяньняў праз адзінства іх функцыі характэрнае тое, што на іх выхадзе маецца канкрэтны вынік у выглядзе выніковых лікаў. Гэтыя лікі ўспрымаюцца палітычнай апазыцыяй і грамадзкасьцю як юрыдычны доказ, які ўжо пасьля можа стаць падставай для палітычных альбо грамадзкіх дзеяньняў, нават такіх бурлівых, як у 2000 г. у Югаславіі. Таму, на наш погляд, было б слушна гэтую традыцыйную функцыю ўнутраных назіральнікаў на выбарах ува Ўсходняй Эўропе ўмоўна назваць „прававой” альбо „праваабарончай” функцыяй. Зразумела, мы сьвядома бяром гэтае вызначэньне ў двукосьсе: ні пра якую юрыдычную значнасьць выніковых лічбаў назіраньня казаць найчасьцей не выпадае[2].

Але ж у кантэксьце палітычнай барацьбы агучаныя назіральнікамі зьвесткі пазыцыянуюцца адным з бакоў палітычнага процістаяньня як юрыдычны доказ, юрыдычны факт, здольны паставіць пад сумнеў афіцыйныя вынікі сапраўды ўпаўнаважаных органаў. Таму падобнае азначэньне функцыі назіраньня, пры ўсёй яго ўмоўнасьці і катэгарыяльнай неакрэсьленасьці, уводзіцца намі штучна не дзеля аналізу фэномэну назіраньня як такога, а як мэтадалягічны сродак дзеля лепшага разуменьня асаблівасьцяў той функцыі, якую выконвае (можна казаць, ужо на працягу пэўнага пэрыяду, што ўключыў у сябе не адну электаральную кампанію) унутранае назіраньне ў нашай краіне.

Натуральна, што ў беларускіх умовах менавіта такія спадзяваньні традыцыйна і ўскладаюцца грамадзкай апініяй на ўнутраных назіральнікаў напярэдадні выбараў — іх таксама яшчэ часта разглядаюць як сілу, якая здолее прымусіць улады прызнаць „сапраўдныя” вынікі галасаваньня і сваю паразу на выбарах. У сваю чаргу, з боку ўладаў трансьлюецца страх таго, што дзеяньні назіральнікаў могуць быць скіраваныя на падрыў існага ладу, што яны могуць пахіснуць рэжым, паставіўшы пад сумнеў афіцыйныя вынікі выбараў і даўшы штуршок кампаніі грамадзянскіх дзеяньняў у абарону „сапраўдных” вынікаў. У гэтым сэнсе ўнутраных назіральнікаў на выбарах у Беларусі па-ранейшаму, нягледзячы на досьвед 2001 г., успрымаюць як спадкаемцаў тых, хто дамогся зьмены палітычнага рэжыму ў Славакіі, Югаславіі, зусім нядаўна спрыяў перамозе апазыцыі ў Грузіі, але пацярпеў паразу ў Азэрбайджане. Ня ёсьць у гэтым сэнсе выключэньнем і кампанія выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу трэцяга скліканьня, якая была сумешчаная з правядзеньнем канстытуцыйнага рэфэрэндуму аб зьняцьці абмежаваньняў, што перашкаджалі Аляксандру Лукашэнку знаходзіцца ля ўлады пажыцьцёва. Функцыя назіраньня, на разуменьне некаторых аглядальнікаў, як і раней, палягала ў абароне волі грамадзянаў ад яе скажэньня кантраляванымі лукашэнкаўскім рэжымам выбарчымі камісіямі. У апошнія сорак дзён перад галасаваньнем (пачынаючы з абвяшчэньня прэзыдэнцкага ўказу пра прызначэньне рэфэрэндуму) гэткае разуменьне было падмацаванае перакананьнем, што Аляксандар Лукашэнка ня мае падтрымкі большасьці выбарнікаў адносна вынесенага на рэфэрэндум пытаньня. Такі пункт гледжаньня, як нам здаецца, некрытычна пашыраў на ўнутраных беларускіх назіральнікаў на выбарах тую „праваабарончую” функцыю, якую выконвалі і часам яшчэ выконваюць іх калегі ў іншых краінах рэгіёну. Аднак думаецца, пасьля досьведу мінулых выбарчых кампаніяў і спадарожных кампаніяў назіраньня казаць пра здольнасьць назіральнікаў паўплываць на вынік выбараў было б памылкай. Некрытычны перанос на беларускую глебу функцыянальнага напаўненьня замежнага назіраньня за выбарамі перашкаджае разуменьню сапраўднай ролі гэтага фэномэну ў беларускай палітыцы.

Вынікі назіраньня ў Беларусі не ператвараюцца ў афіцыйныя, паколькі адсутнічае суб’ект, які мог бы ўпэўнена патрабаваць перагляду несапраўдных лічбаў, абвешчаных Цэнтральнай выбарчай камісіяй. А тым больш гэта немагчыма, калі асноўная частка апазыцыйных сілаў ставіцца падкрэсьлена нэгатыўна да агульнанацыянальнай сыстэмы назіраньня як абароны выбараў ад фальсыфікацыяў. Гэта зброя, якая можа быць скарыстана толькі моцным суб’ектам пры наяўнасьці адпаведнай палітычнай волі і, відаць, ува ўмовах пэўнай слабасьці, дэзінтэграцыі ці „інстытуцыянальнай стомленасьці” складнікаў рэжыму. На жаль, пакуль нашае грамадзтва ў асобе дэмакратычнай апазыцыі ня ў стане выкарыстоўваць гэтую зброю паводле прызначэньня, яна занадта моцная для яго — альбо занадта слабая для выкарыстаньня супраць кансалідаванага і ўпэўненага беларускага аўтарытарызму. Таму ў беларускіх умовах функцыянальная роля назіраньня за выбарамі адрозьніваецца ад яе традыцыйнага „праваабарончага” разуменьня.

Нашае назіраньне было створанае на ўзор сыстэмаў назіраньня за выбарамі іншых краінаў, дзе выкарыстаньне рознага кшталту арганізацыйных тэхналёгіяў давяло сваю пэўную эфэктыўнасьць у справе выкананьня памянёнай „праваабарончай” функцыі. Але ў Беларусі яно выконвае функцыю абароны волевыяўленьня грамадзянаў толькі ўскосна, пераважна толькі ў той ступені, у якой яе выкананьне дасягаецца самой прысутнасьцю назіральнікаў на выбарчых участках. Такая прысутнасьць перашкаджае самым грубым і нахабным мэтадам фальсыфікацыяў выбараў, але не зьмяняе іх канчатковага выніку. Магчыма, прычына такога функцыянаваньня сыстэмы назіраньня за выбарамі ў сіле і энэргіі беларускага аўтарытарнага рэжыму, магчыма — у слабасьці і нескаардынаванасьці дзеяньняў іншых удзельнікаў выбарчага працэсу.

У гэтым сэнсе нашае назіраньне сапраўды спрыяе выкананьню падчас працэдуры галасаваньня падставовых патрабаваньняў заканадаўства і прынцыпаў здаровага сэнсу, не дапускае простага ўкідваньня стосаў запоўненых бюлетэняў у скрыню, не дазваляе беларускім выбарам канчаткова ператварыцца ў інсцэнаваньне на туркмэнскі ўзор, але… не ўплывае на тое, якія лічбы будуць абвешчаныя паводле вынікаў галасаваньня. Інакш кажучы, беларускае інсцэнаваньне выбараў ад гэтага робіцца больш пераканаўчым, больш падобным да сапраўдных выбараў. Такая роля нашых назіральнікаў у нечым дапамагае „арганізатарам выбараў”, паколькі дазваляе казаць пра выкананьне мінімальных дэмакратычных стандартаў, дазваляе ўладам бяз страху запрашаць ляяльных „назіральнікаў з краінаў СНД” і да іх падобных суб’ектаў. Гэткая дзейнасьць сыстэмы назіраньня дапаўняецца рэгістрацыяй апазыцыйных кандыдатаў, якія гарантавана не карыстаюцца падтрымкай выбарнікаў: рызыкі, што яны пройдуць у парлямэнт, няма, а вось засьведчыць сваёй прысутнасьцю пэўную дэмакратычнасьць беларускага выбарчага працэсу і паспрыяць прызнаньню выбараў яны могуць.

Назіраньне за выбарчым працэсам таксама можа рабіцца і элемэнтам палітычнай барацьбы, пераважна на вонкавых кірунках, для якіх характэрны велізарны ўплыў на палітычны статус інстытутаў, што фармуюцца шляхам выбараў, альбо, з улікам беларускай спэцыфікі, — на прызнаньне альбо непрызнаньне прынятых шляхам рэфэрэндуму рашэньняў. Якраз гэты ўплыў на прызнаньне звонку рэальна і ёсьць асноўнай функцыяй для нашых унутраных назіральнікаў, якія такім чынам выконваюць дапаможную ролю для назіральнікаў вонкавых, што традыцыйна накіроўваюць у Беларусь параўнальна нешматлікія дэлегацыі, ня здольныя да сапраўднага рэальнага ўплыву на выбарчыя працэсы. Акурат гэтая функцыя, другасная для назіральнікаў у іншых краінах рэгіёну, якія ўжо пасьпелі прайсьці далёка наперад ад Беларусі па шляху транзыту да дэмакратыі, і ёсьць для нашых назіральнікаў той „палітычнай” функцыяй, якая выходзіць на першы плян.

Падчас байкатаваньня апазыцыяй выбараў у парлямэнт у 2000 г. і давыбараў у 2001 г. сэнс назіраньня палягаў у канстатацыі несумленнасьці выбарчай кампаніі як такой — без прэтэнзіі на абвяшчэньне нейкіх уласных вынікаў, якія б маглі рэпрэзэнтавацца як „сапраўдныя” вынікі выбараў. З гэтага паўставала задача — сабраць як мага болей фактаў парушэньняў, якія пасьля могуць быць кадыфікаваныя і апублікаваныя. Нешта падобнае адбылося і падчас назіраньня за прэзыдэнцкімі выбарамі ў 2001 г. — ані ў ноч падліку галасоў, ані на наступны дзень, ані праз тыдзень назіраньне не абвесьціла якіх-колечы надзейных лікаў, датычных агульнанацыянальнага ўзроўню. Тыя лічбы, што абвяшчаліся ў гарачы пасьлявыбарчы пэрыяд, былі вынікам уяўленьня пэўных індывідаў і не маглі ўспрымацца сур’ёзна — выніковыя лікі назіраньня былі абвешчаныя значна пазьней і ня мелі вялікага розгаласу[3]. Верагодна, гэта адбылося дзеля супадзеньня некалькіх фактараў: сваю ролю адыграла і палітычная ангажаванасьць часткі назіральнікаў у кампанію аднаго з кандыдатаў, які быў вымушаны зьняць сваю кандыдатуру; нястача досьведу агульнанацыянальнага маніторынгу выбарчага працэсу выклікала збоі тэхналягічнага парадку; жорсткая пазыцыя ўладаў і неспрыяльныя праўныя ўмовы для ажыцьцяўленьня назіраньня стварылі перашкоды ў зборы інфармацыі. Але, напэўна, галоўным фактарам было тое, што пасьля выбараў-2001 грамадзкая апінія збольшага прыняла перамогу Лукашэнкі як сапраўдны факт. Такім чынам, і падчас прэзыдэнцкіх выбараў назіральнікі рэальна выконвалі функцыю ўплыву на прызнаньне/непрызнаньне дадзеных выбараў — „палітычную” функцыю.

Акурат у такім кантэксьце рабіўся аналіз папярэдніх кампаніяў назіраньня, акурат гэтая функцыя на практыцы сталася асноўнай і для агульнай кампаніі назіраньня за выбарамі і рэфэрэндумам у 2004 г. Такія вынікі ўнутранага назіраньня адрасуюцца пераважна не беларускаму грамадзтву (хоць і яму ў нейкай ступені таксама), а вонкавым інстытуцыям — тым жа АБСЭ і накіраваным ёю назіральнікам, Радзе Эўропы, Эўразьвязу, краінам Эўропы, Злучаным Штатам[4]. Калі вынікі папярэдніх кампаніяў назіраньня, уключна з 2004 г., можна назваць больш-менш пасьпяховымі, то толькі ў межах згаданай „палітычнай” функцыі.

Калі ўлічыць існаваньне гэтай „палітычнай” функцыі, робіцца зразумелым імкненьне нашых назіральнікаў да кадыфікацыі парушэньняў выбарчага заканадаўства і нормаў выбарчага працэсу[5]. Звычайна гэтыя дадзеныя не даюць падставаў для прызнаньня выбараў несапраўднымі ў юрыдычным сэнсе, да таго ж беларускае заканадаўства і праўная практыка і не прадугледжваюць такой магчымасьці. Але пры сваёй юрыдычнай нікчэмнасьці (якая, у прыватнасьці, была выяўленая падчас падачы некалькіх пазоваў у Вярхоўны суд аб прызнаньні несапраўднымі вынікаў выбараў прэзыдэнта ў 2001 г.) гэтыя дадзеныя ствараюць кантэкст, у якім вынікі выбараў ацэньваюцца ўдзельнікамі беларускага палітычнага працэсу, беларускай апазыцыяй. Такая функцыя назіраньня за выбарчым працэсам уплывае на легітымнасьць існага палітычнага рэжыму пры гэтым набліжае ўнутранае назіраньне да назіраньня вонкавага. Не выконваючы функцыі абароны „сапраўдных” вынікаў выбараў, засяродзіўшыся на выяўленьні парушэньняў і недахопаў з мэтай уплываць на вонкавую легітымнасьць выбараў, нашы назіральнікі рызыкуюць выпасьці з актуальнай унутранай палітыкі.

Такім чынам, у дачыненьні да палітычнай кампаніі лета — восені 2004 г. мы маем права казаць пра назіраньне ў праўным сэнсе як пра элемэнт выбарчай сыстэмы, які дзейнічае згодна зь беларускім заканадаўствам і які, у прынцыпе, закліканы выконваць функцыю абароны палітычнай волі грамадзянаў ад скажэньня і вынікаў выбараў ад фальсыфікацыі. Мы маем права прынамсі разглядаць назіраньне як элемэнт праўнай абароны вынікаў галасаваньня ў межах стратэгіяў пэўных палітычных сілаў. А ў палітычным сэнсе мы можам казаць пра назіраньне за выбарамі як пра зброю ў палітычнай барацьбе за прызнаньне вынікаў дадзенай кампаніі, прызнаньне парлямэнту новага скліканьня і, што больш важна, прызнаньне права Аляксандра Лукашэнкі балятавацца на пасаду прэзыдэнта неабмежаваную колькасьць разоў.

Праўныя ўмовы назіраньня за выбарамі ў Беларусі

раўны статус унутраных назіральнікаў у тым выглядзе, у якім ён склаўся ў Беларусі напярэдадні парлямэнцкіх выбараў 2004 г., ёсьць вынікам супярэчлівага ўзаемадзеяньня ўнутранага заканадаўства Беларусі з патрабаваньнямі міжнародных інстытуцыяў, перш за ўсё — Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе.

Гістарычна ў Беларусі выбарчая сыстэма захоўвала некаторыя прыкметы старой савецкай сыстэмы выбараў, якая фармальна прадугледжвала магчымасьці назіраньня за выбарчым працэсам з боку прадстаўнікоў грамадзкасьці[6]. Некаторыя з гэтых элемэнтаў былі ў 1990-я гг. перанесеныя ў нацыянальнае выбарчае заканадаўства, што ў пэўнай ступені спрыяла дэмакратычнасьці і транспарэнтнасьці выбарчых кампаніяў, якія мелі месца ў гэты час. Сёньня праўным падмуркам нацыянальнай выбарчай сыстэмы, у тым ліку і ў пытаньні аб вызначэньні праўнага статусу ўнутраных назіральнікаў за выбарамі, ёсьць Выбарчы кодэкс Рэспублікі Беларусі 2000 г.

Пра ўдзел назіральнікаў у выбарчым працэсе гаворыць артыкул 13 Выбарчага кодэксу „Галоснасьць пры падрыхтоўцы і правядзеньні выбараў, рэфэрэндуму, адкліканьня дэпутата палаты прадстаўнікоў, сябра рады рэспублікі, дэпутата мясцовай Рады дэпутатаў”, які быў значна зьменены ўжо пасьля таго, як кодэкс уступіў у сілу. Вялікую ролю ў тым, што ў Выбарчым кодэксе былі ўсё ж замацаваныя нормы пра праўны статус назіральнікаў, адыграла пазыцыя Арганізацыі па бясьпецы і супрацоўніцтве ў Эўропе і, у прыватнасьці, дзейнасьць Кансультацыйна-назіральнай групы АБСЭ ў Менску на чале з Гансам-Геаргам Вікам. Да прыняцьця Выбарчага кодэксу беларускія заканадаўчыя акты пра выбары дэпутатаў парлямэнту і мясцовых Радаў толькі канстатавалі магчымасьць накіраваньня назіральнікаў за выбарамі, а пытаньні правоў і абавязкаў гэтых назіральнікаў рэгуляваліся пастановамі Цэнтральнай камісіі. Менавіта патрабаваньні АБСЭ да беларускай адміністрацыі аб выкананьні прынцыпаў, замацаваных у пункце 8 дакумэнту Капэнгагенскай нарады Канфэрэнцыі па чалавечым вымярэньні і Парыскай Хартыі для новай Эўропы, прымусілі дэталізаваць у Выбарчым кодэксе прыняцьце міжнародных і ўнутраных назіральнікаў, вызначыць іх правы і абавязкі. Такім чынам, Беларусь як краіна-ўдзельніца АБСЭ была вымушаная фармальна падпарадкавацца патрабаваньням гэтай міжнароднай арганізацыі і заканадаўча замацаваць праўную магчымасьць арганізацыі ўнутранага назіраньня за выбарамі.

Але часткова гэтая саступка была кампэнсаваная тым, што Цэнтральная камісія па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў па-ранейшаму прытрымліваецца практыкі дадатковага ўрэгуляваньня і абмежаваньня ўнутранага назіраньня за выбарамі сваімі пастановамі. Згодна з дадзенай практыкай, Цэнтральная камісія напярэдадні кожных выбараў прымае пастанову, якая тлумачыць парадак прытарнаваньня артыкулу 13 Выбарчага кодэксу падчас канкрэтнай кампаніі. Такім чынам, Цэнтральная камісія фактычна бярэ на сябе права афіцыйнага тлумачэньня гэтай нормы заканадаўства — орган, створаны, каб выконваць закон, займаецца яго тлумачэньнем і рэальна стварае новыя праўныя нормы. Ня стала выключэньнем і перадвыбарная кампанія 2004 г. — 15 ліпеня Цэнтральная камісія прыняла пастанову № 13 „Аб парадку выкарыстаньня часткі 3 артыкулу 13 Выбарчага кодэксу пры падрыхтоўцы і правядзеньні выбараў у палату прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі трэцяга скліканьня”. У ёй былі растлумачаныя пытаньні накіраваньня назіральнікаў у выбарчыя камісіі ўсіх узроўняў і на ўчасткі для галасаваньня, а таксама ўнесеныя некаторыя дадатковыя абмежаваньні для накіраваньня назіральнікаў. Ужо ў ходзе выбарчай кампаніі (за пяць дзён да пачатку датэрміновага галасаваньня) у праўным рэгуляваньні назіраньня адбылася чарговая зьмена — была прынята пастанова Цэнтральнай камісіі за № 245, якая таксама рэгулявала парадак выкарыстаньня артыкулу 13 Выбарчага кодэксу што да рэспубліканскага рэфэрэндуму. У некаторых сваіх палажэньнях гэтыя дзьве пастановы ўваходзілі ў супярэчнасьць: напрыклад, рэспубліканскія кіраўнічыя органы палітычных партыяў мелі права накіраваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі па правядзеньні выбараў у палату прадстаўнікоў, але ня мелі права накіраваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі па рэфэрэндуме. Гэта толькі адзін з прыкладаў той няпэўнасьці, якая ўносілася ў выбарчую кампанію практыкай дадатковага абмежаваньня правоў удзельнікаў выбарчага працэсу праз выданьне тлумачальных пастановаў Цэнтральнай выбарчай камісіі.

Такім чынам, напярэдадні выбараў і рэфэрэндуму 2004 г. інстытут назіраньня за выбарамі і праўны статус назіральнікаў быў урэгуляваны артыкулам 13 Выбарчага кодэксу, асобнымі нормамі некаторых іншых артыкулаў Выбарчага кодэксу і пастановамі Цэнтральнай выбарчай камісіі. Таксама важную ролю адыгрывала і праваўжывальная практыка, а менавіта тыя рашэньні, якія прымаліся кіраўнікамі ўчастковых і акруговых выбарчых камісіяў што да пытаньняў рэгістрацыі і дзейнасьці назіральнікаў. Напрыклад, літаральна за некалькі дзён да выбараў на шэрагу выбарчых акруг Віцебшчыны старшыні ўчастковых камісіяў з маўклівай згоды Цэнтральнай выбарчай камісіі ўвялі не прадугледжанае законам абмежаваньне колькасьці назіральнікаў, якія маглі б знаходзіцца на ўчастках. У выніку нават неспрыяльныя для назіральнікаў нормы Выбарчага кодэксу і пастановы Цэнтральнай выбарчай камісіі яшчэ больш пагаршаліся свавольнай рэпрэсіўнай і абмежавальнай практыкай з боку малаадукаваных, але „адданых справе” старшыняў камісіяў.

У пераліку суб’ектаў, якія мелі права ажыцьцяўляць назіраньне, не адбылося карэнных зьменаў у параўнаньні зь мінулымі выбарчымі кампаніямі. Як і раней, правам прысутнасьці на выбарчых участках валодалі прадстаўнікі сродкаў масавай інфармацыі, дэпутаты дзейнага парлямэнту і мясцовых Радаў, давераныя асобы кандыдатаў у дэпутаты, а таксама прадстаўнікі палітычных партыяў, грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў, замежныя назіральнікі. Усе гэтыя асобы былі аб’яднаныя ў частцы 3 артыкулу 13 Выбарчага кодэксу ў катэгорыю „назіральнікі”, аднак зыходзячы з практыкі склалася больш вузкае разуменьне таго, хто назіральнік на самай справе. Так, адносіць да іх парлямэнтароў ды дэпутатаў мясцовых Радаў, а таксама давераных асобаў было б неправамерна — зыходзячы з далейшых нормаў пра праўны статус назіральніка відавочна, што яны мусяць адносіцца да іншай катэгорыі ўдзельнікаў выбарчага працэсу. Таксама адмысловым праўным статусам валодаюць міжнародныя назіральнікі і сродкі масавай інфармацыі, хоць для некаторых кандыдатаў яны і былі важным складнікам іх праграмы назіраньня за выбарамі. Таму найбольшую ўвагу трэба надаць назіральнікам у вузкім сэнсе гэтага слова, гэта значыць прадстаўнікам палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў, а таксама працоўных калектываў. Менавіта грамадзкія аб’яднаньні і палітычныя партыі былі тымі суб’ектамі, якія вылучалі назіральнікаў у межах стратэгіяў незалежнага грамадзкага назіраньня. Улады таксама шырока выкарыстоўвалі вылучэньне назіральнікаў ад ляяльных палітычных партыяў, праўрадавых і дзяржаўных грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў.

Згодна з тлумачэньнем Цэнтральнай выбарчай камісіі, кіраўнічыя органы палітычных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў мелі права накіроўваць назіральнікаў на выбарчыя ўчасткі і ў выбарчыя камісіі розных узроўняў. У дачыненьні да назіраньня за рэфэрэндумам гэтае права партыяў і аб’яднаньняў было неабгрунтавана абмежаванае — яны маглі накіраваць назіральнікаў толькі на пасяджэньні тэрытарыяльных камісіяў. Кіраўнічыя органы рэгіянальных структураў палітычных партыяў і рэспубліканскіх грамадзкіх аб’яднаньняў, іх першасныя арганізацыі мелі права накіроўваць назіральнікаў і на выбары, і на рэфэрэндум ува ўсе камісіі і на ўсе ўчасткі ў межах тэрыторыі сваёй дзейнасьці. Тут трэба ўлічваць, што падчас падрыхтоўкі да выбараў улады пры дапамозе органаў юстыцыі пазбавілі рэгістрацыі (а гэта значыць і легальнага статусу, неабходнага для ажыцьцяўленьня назіраньня) тыя грамадзкія аб’яднаньні, якія займаліся назіраньнем падчас мінулых выбарчых кампаніяў і прынята рашэньне аб ліквідацыі Беларускай партыі працы. Улічваючы, што ў 2003 г. улады адмовіліся зарэгістраваць грамадзкае аб’яднаньне „Партнэрства”, гэта абмежавала магчымасьці для стварэньня шырокай сеткі грамадзкага і партыйнага назіраньня напярэдадні выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.

Тактыка ўладаў, акрамя запалохваньня арганізацыяў магчымасьцю перасьледу ў выпадку актыўнага ўдзелу ў назіраньні, уключала ў сябе і вылучэньне ўласных назіральнікаў. Тут быў скарыстаны і пашыраны досьвед мінулых выбарчых кампаніяў. У асноўным назіральнікі ўладаў вылучаліся праз кантраляваныя дзяржаўныя і калядзяржаўныя грамадзкія аб’яднаньні, якія таксама актыўна праявілі сябе на этапе фармаваньня выбарчых камісіяў: Фэдэрацыя прафсаюзаў Беларусі, Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі, шэраг жаночых, вэтэранскіх і іншых больш дробных арганізацыяў. На карысьць уладаў працавалі назіральнікі ад ляяльных рэжыму Лібэральна-дэмакратычнай і Рэспубліканскай партыяў. Зразумела, толькі ўладамі выкарыстоўваўся і шлях вылучэньня назіральнікаў ад працоўных калектываў. Ад іх збольшага не патрабавалася аніякай актыўнасьці — іхная роля палягала ў тым, каб сваёй прысутнасьцю (агульнай колькасьцю ў некалькі тысяч чалавек па краіне) засьведчыць дэмакратычнасьць праведзеных уладамі палітычных кампаніяў. Таму асноўнай функцыяй гэтага залежнага ад уладаў назіраньня таксама была функцыя палітычная, функцыя ўплыву на легітымнасьць вынікаў выбараў і прынятага на рэфэрэндуме рашэньня (гэтае пасланьне было арыентаванае перш за ўсё замежным адрасатам).

Што датычыцца працэдуры рэгістрацыі назіральнікаў, то акрамя агульнага патрабаваньня Выбарчага кодэксу зарэгістравацца за дзень да пачатку назіраньня, яна больш аніякага іншага праўнага рэгуляваньня не атрымала. Але ў той жа час на гэтай стадыі практыка дэманстравала выпадкі неабгрунтаванага абмежаваньня магчымасьцяў назіральнікаў. Акрамя згаданай віцебскай вынаходкі пра абмежаваньне колькасьці назіральнікаў, можна прывесьці пашыраныя прыклады нерэгістрацыі назіральнікаў з прычыны адсутнасьці пасьведчаньня сябра партыі альбо аб’яднаньня (у большасьці арганізацыяў такія дакумэнты не прадугледжаныя), прычэпкі да беларускай мовы ў пратаколах вылучэньня („У законе сказана пра „членаў” партыі, а ў вашым пратаколе напісана, што вы „сябра” партыі, гэта значыць яе „друг”, — казалі старшыні ўчастковых камісіяў), незаконныя абмежаваньні на тэрмін для рэгістрацыі, проста неабгрунтаваныя адмовы. І натуральна, што якраз на гэтай стадыі на назіральнікаў аказваўся жорсткі прэсынг з мэтай не дапусьціць іх прысутнасьці на дадзеным выбарчым участку альбо змусіць мінімізаваць актыўныя дзеяньні з боку назіральнікаў.

Апісаньне правоў назіральнікаў у Выбарчым кодэксе мае мала супольнага з рэчаіснасьцю. Вырашальнай у дадзеным пытаньні была тая трактоўка, якую давалі нормам Выбарчага кодэксу старшыні канкрэтных акруговых і ўчастковых камісіяў, а яны, як вядома, былі зацікаўленыя акурат у нэўтралізацыі назіральнікаў. Так, права прысутнічаць пры плямбаваньні скрыняў для галасаваньня нэўтралізоўвалася тым, што назіральнікам не паведамлялі пра час, калі адбудзецца гэтае дзеяньне. Права назіраць за падлікам галасоў ня дзейнічала дзеля таго, што назіральнікі пры гэтым выдаляліся як мага далей ад стала падліку галасоў. Права прысутнічаць пры пасяджэньнях камісіяў адпаведных узроўняў не рэалізоўвалася таму, што ўва ўсіх камісіях (акрамя, можа, Цэнтральнай) усе важныя пытаньні вырашаліся кулюарна альбо папярэдне і толькі фармальна, дзеля пратаколу агучваліся альбо нават і не агучваліся на пасяджэньні камісіі. Масавае і прымусовае датэрміновае галасаваньне, асноўны рэсурс для фальсыфікацыяў з боку ўладаў, апынулася фактычна па-за кантролем з боку назіральнікаў праз сваю працягласьць: мала хто мог забясьпечыць назіраньне за скрыняй для галасаваньня ўночы, калі рабілася падмена выбарчых бюлетэняў. Таксама і назіраньне за галасаваньнем у асноўны дзень выбараў сустракалася з процідзеяньнем: вельмі нэрвовую рэакцыю камісіяў выклікалі нават такія простыя і бяскрыўдныя мэтады кантролю, як падлік колькасьці выбарцаў, што наведалі выбарчы ўчастак (гэта самы просты і дастаткова эфэктыўны сродак зафіксаваць масавае галасаваньне за „мёртвых душаў”). А права атрымліваць інфармацыю ад выбарчых камісіяў і знаёміцца з вынікамі падліку галасоў таксама не магло быць выканана ўва ўмовах падкрэсьлена адмоўнага стаўленьня да назіральнікаў з боку сяброў камісіяў[7].

Як вядома, у дачыненьні да назіральнікаў (акрамя, натуральна, кантраляваных уладай) выбарчымі камісіямі была распрацаваная адмысловая тактыка процідзеяньня. Інструкцыі распаўсюджваліся ў 2001 г. напярэдадні выбараў прэзыдэнта — магчыма, нейкія такія мэтадычкі былі і напярэдадні палітычных кампаніяў 2004 г. У іх старшыням камісіяў даваліся парады, як зрабіць немагчымым рэальнае назіраньне за галасаваньнем, як справакаваць назіральнікаў на забароненыя дзеяньні, як ускладніць рэгістрацыю назіральнікаў і іх працу на ўчастку. Старшыні камісіяў былі арыентаваныя на процідзеяньне ня ўсім назіральнікам, а найперш самым актыўным зь іх, пры гэтым найбольшая ўвага зьвярталася на стварэньне ўмоваў, якія б не дазвалялі назіральнікам бачыць выдачу бюлетэняў і падлік галасоў, і на выдаленьне найбольш небясьпечных назіральнікаў.

Што да тых парушэньняў з боку назіральнікаў, якія б маглі выклікаць іх выдаленьне з участку, то яны былі сфармуляваныя ў артыкуле 13 Выбарчага кодэксу наўмысна туманна. Гэта спрыяла становішчу, калі любы назіральнік мог быць выдалены з участку за выкананьне сваіх непасрэдных абавязкаў. Так, напрыклад, замацаванае заканадаўча права назіральнікаў задаваць пытаньні старшыню камісіі трактавалася як забароненае тым жа Выбарчым кодэксам стварэньне перашкодаў працы камісіяў. Спробы засьведчыць пры дапамозе выбарнікаў выпадкі парушэньня заканадаўства тлумачыліся як забароненыя апытаньні грамадзянаў, якія парушаюць тайну галасаваньня. Патрабаваньні назіральнікаў спыніць фальсыфікацыі, выкладзеныя ў вызначанай Выбарчым кодэксам форме, успрымаліся як умяшальніцтва ў працу камісіяў. Падобныя інтэрпрэтацыі двухсэнсоўных нормаў кодэксу, сумешчаныя зь незразумелай забаронай назіральнікам аказваць інфармацыйную альбо мэтадычную дапамогу, стваралі становішча, калі кожны назіральнік мог быць выдалены з участку на жаданьне старшыні камісіі. Таксама выкарыстоўваліся і іншыя мэтодыкі псыхалягічнага ціску на назіральнікаў як на ўчастках, так і па-за іх межамі, часам нават з выкарыстаньнем сілавых сродкаў. Найбольш нахабнымі мэтадамі гэткі ціск ажыцьцяўляўся ў правінцыі, але ў розных формах фіксаваўся таксама ў буйных гарадах.

У гэтых умовах назіраньне за ходам галасаваньня ў значнай ступені рызыкавала страціць сваю эфэктыўнасьць і набыць фармальны характар: дамагчыся сапраўднай рэалізацыі сваіх правоў маглі толькі актыўныя і нават агрэсіўныя назіральнікі, якія за гэта маглі быць выдаленыя з выбарчых участкаў. Яны павінны былі ня толькі ведацьзьмест сваіх правоў, але таксама мусілі валодаць пэўнымі псыхалягічнымі тэхнікамі, якія б дазволілі гэтымі правамі скарыстацца. Падрыхтоўка такіх назіральнікаў, здольных процістаяць неспрыяльнаму і варожаму стаўленьню з боку выбарчых камісіяў, — такая задача стаяла перад арганізатарамі назіраньня за парлямэнцкімі выбарамі і рэфэрэндумам 2004 г.

Дзеля ціску на назіральнікаў і розных спосабаў процідзеяньня іх працы некаторыя з кандыдатаў у дэпутаты імкнуліся шырэй выкарыстоўваць магчымасьці іншых суб’ектаў назіраньня. Да такой тактыкі таксама падштурхоўвала інфармацыя пра пасьпяховасьць выкарыстаньня ў якасьці назіральнікаў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў падчас выбараў у Менскую гарадзкую раду, калі кансалідаванымі намаганьнямі групы дэпутатаў парлямэнту былі прызнаныя несапраўднымі вынікі выбараў у адной з акругаў. Аднак парлямэнцкія выбары — не мясцовыя, стаўкі тут былі больш высокія, і цалкам паўтарыць падобную мэтодыку было немагчыма. Таму спробы скарыстацца з магчымасьцяў назіраньня з боку дэпутатаў палаты прадстаўнікоў (абмежавана) і міжнародных назіральнікаў ад АБСЭ (больш шырока дзеля адноснай шматлікасьці сёлетняй місіі назіральнікаў), іншых замежных назіральнікаў не адыгралі вырашальнай ролі, хоць і паўплывалі на паводзіны канкрэтных участковых камісіяў у станоўчы бок.

Усе апазыцыйныя кандыдаты скарысталіся правам ажыцьцяўляць назіраньне праз сваіх давераных асобаў. Пры гэтым да апошняга моманту заставалася няпэўнасьць адносна таго, ці будуць яны дапушчаныя да працэдуры падліку галасоў па рэфэрэндуме. Да таго ж давераных асобаў у кандыдата магло быць ня болей за пятнаццаць, чаго было недастаткова для паўнавартаснага кантролю за галасаваньнем і падлікам галасоў. І, зразумела, зьняцьце самога апазыцыйнага кандыдата аўтаматычна азначала адыход ад працы на ўчастку і ягоных давераных асобаў. Некаторыя з кандыдатаў актыўна прыцягвалі да маніторынгу выбарчага працэсу прадстаўнікоў сродкаў масавай інфармацыі. Але пытаньне пра іх права назіраць за падлікам галасоў было неўрэгулявана Выбарчым кодэксам. Пры гэтым некаторыя камісіі патрабавалі ад журналістаў акрамя пасьведчаньня яшчэ і рэдакцыйнае заданьне ў выглядзе накіраваньня на дадзены выбарчы ўчастак, што беспадстаўна абмяжоўвала магчымасьці журналістаў назіраць за выбарамі і рэфэрэндумам.

У пытаньні экзыт-полу ў параўнаньні зь мінулымі выбарчымі кампаніямі пазыцыя выбарчых камісіяў рэзка зьмянілася. Дарма што такое дзеяньне не прадугледжанае нашым заканадаўствам, анічога проціпраўнага ў ім няма — пра гэта заяўлялі і сакратар Цэнтральнай камісіі Лазавік, і старшыня гэтай камісіі Ярмошына. Але раней, у 2001 г., гэтыя ж асобы вельмі апантана выступалі супраць экзыт-полу, таксама як і супраць усіх мэтодыкаў, зьвязаных з паралельным падлікам галасоў[8]. Цяпер такой варожасьці ў дачыненьні да мэтодыкі экзыт-полу і схемаў паралельнага падліку галасоў праяўлена не было, наадварот, дэманстравалася спрыяльнае стаўленьне. Правядзеньне экзыт-полу інсцэнаваў БРСМ — у яго руках гэтая праграма сталася папросту дадатковай прапагандысцкай акцыяй і сродкам абысьці забарону на агітацыю ў дзень галасаваньня (яшчэ адным такім сродкам былі апытаньні людзей на выхадзе з участкаў журналістамі дзяржаўных тэлеканалаў). Да таго ж, паводле ацэнак спэцыялістаў, мэтодыка правядзеньня экзыт-полу з боку БРСМ і яго партнэраў з ініцыятывы „Молодёжь за справедливые выборы” была дылетанцкай. Відаць, менавіта гэтая ініцыятыва і стала прычынай зьмены стаўленьня выбарчых камісіяў да экзыт-полу.

Зь іншага боку, правядзеньне 17 кастрычніка экзыт-полу сацыялягічнай службай Гелапа сутыкнулася з процідзеяньнем з боку міліцыянтаў: згодна з паведамленьнямі прэсы, у гэты дзень пры апытаньні выбарцаў на выхадзе з участкаў было затрымана больш за сто апытальнікаў.

Само празь сябе правядзеньне экзыт-полу ёсьць не элемэнт назіраньня, а адна з тэхналёгіяў канкурэнцыі на мэдыйным рынку. У гэтым сэнсе экзыт-пол БРСМ, быў бліжэйшы да сапраўднага экзыт-полу, чым тое, што рабіла апазыцыя пры дапамозе службы Гелапа. Такое ператварэньне „апазыцыйнага” экзыт-полу з сацыялягічна-інфармацыйнага мерапрыемства ў заменьнік назіраньня было выклікана тым, што немагчымасьць атрымаць ад назіральнікаў канкрэтныя лічбы вынікаў кампаніі была відавочная задоўга да выбараў. Але і дадзеныя экзыт-полу, праведзенага службай Гелапа, былі скарыстаныя замест дадзеных сыстэмы назіраньня — г. зн. не з „праваабарончай” функцыяй, а дзеля ацэнкі легітымнасьці вынікаў выбараў і рэфэрэндуму, то бок з „палітычнай” функцыяй.

Сытуацыя з дазволеным экзыт-полам сталася толькі адной з тых неспадзяванак, якую ўлады падрыхтавалі незалежным назіральнікам падчас выбараў 2004 г. Самай вялікай і істотнай зь іх была татальная адмова назіральнікам у азнаямленьні на ўчастках з выніковымі пратаколамі падліку галасоў, калі замест звыклага вывешваньня ў памяшканьні камісіі поўнай копіі выніковага пратаколу старшыні камісіяў вывешвалі 17 кастрычніка непадпісаную сябрамі камісіі цыдулку зь некалькімі лічбамі. Самыя жорсткія мэтады абмежаваньня правоў назіральнікаў, якія раней выкарыстоўваліся ў правінцыі, у аддаленых раёнах, былі пашыраныя на ўсю краіну.

Такім чынам, замацаваўшы ў Выбарчым кодэксе магчымасьць ажыцьцяўленьня назіраньня за выбарамі, улады радыкальна абмежавалі яе прыняцьцем падзаконных актаў і пашырэньнем незаконных практык. Напярэдадні парлямэнцкіх выбараў і канстытуцыйнага рэфэрэндуму яны ўжылі дадатковыя захады для нэўтралізацыі небясьпекі, якая паўставала перад дзяржаўнай машынай фальсыфікацыяў. Гэтыя захады ўключалі ў сябе таксама напады на офісы незалежнай сыстэмы назіраньня, зьбіцьцё назіральнікаў і журналістаў, выдаленьне замежных назіральнікаў і г. д. Аднак і ў гэтых неспрыяльных умовах незалежнае назіраньне здолела разгарнуцца дзякуючы досьведу, які быў атрыманы падчас папярэдніх выбарчых кампаніяў у Беларусі.

Палітычная гісторыя ўнутранага назіраньня за выбарамі ў Беларусі

Першая агульнанацыянальная і сыстэмная кампанія назіраньня за выбарамі была падчас выбараў дэпутатаў палаты прадстаўнікоў нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусі 2-га скліканьня ў 2000 г., з давыбарамі ўвесну 2001 г. Гэтая кампанія праводзілася па ўступленьні ў сілу Выбарчага кодэксу. Яго прыняцьце паклала канец той схеме працы назіральнікаў (збольшага зьвязаных з БНФ і не арганізаваных у адзіную сыстэму назіраньня), якая пераважала да 1996 г., калі назіральнікі карысталіся павагай з боку камісіяў, а часам нават і лічылі галасы разам зь іх сябрамі.

Падчас выбараў у палату прадстаўнікоў у 2000—2001 гг. функцыя абароны іх вынікаў была пакінутая цалкам па-за ўвагай незалежных назіральнікаў — стаўка была зробленая на выяўленьне максымальнай колькасьці парушэньняў заканадаўства з тым, каб давесьці несправядлівасьць гэтых выбараў і незаконнасьць сфармаванага ў іх ходзе парлямэнту. Менавіта ў гэтым напрамку ішла праца па маніторынгу выбарчай кампаніі, распачатая Праваабарончым цэнтрам „Вясна”. Адначасова маштабная кампанія назіраньня была зьдзейсьненая групай грамадзкіх аб’яднаньняў на чале з Цэнтральнай каардынацыйнай радай (ЦКР) па назіраньні за выбарамі пры арганізацыйна-мэтадычнай дапамозе АБСЭ. Паралельна Беларускім Хельсынскім камітэтам пры падтрымцы Міжнароднай Хельсынскай фэдэрацыі ладзілася ўласная праграма маніторынгу парушэньняў.

Дзейнасьць структураў ЦКР у 1999—2001 гг., калі на выбарчыя ўчасткі было накіравана 5000 назіральнікаў, стала першай спробай сапраўды маштабнага і сыстэмнага назіраньня за выбарамі. Арганізацыйныя і аналітычныя распрацоўкі ўдзельнікаў гэтай сыстэмы сталі падмуркам для кампаніі назіраньня за выбарамі прэзыдэнта ў 2001 г. Але і ўлады зразумелі, што ў іх зьявіўся новы небясьпечны вораг.

Схема сыстэмы назіраньня за выбарамі прэзыдэнта ў 2001 г. была пабудаваная шляхам зрошчваньня структураў ЦКР і Асамблеі няўрадавых дэмакратычных арганізацыяў Беларусі — найбуйнейшага парасонавага аб’яднаньня „трэцяга сэктару”, якое заявіла пра свой намер удзельнічаць у назіраньні на сваім ІІІ кангрэсе. У выніку перамоваў паміж кіраўніцтвам ЦКР, якая мела досьвед агульнанацыянальнага назіраньня за папярэднімі парлямэнцкімі выбарамі, і кіраўніцтвам Асамблеі НДА, якое абапіралася на жаданьне двухсот грамадзкіх аб’яднаньняў паўдзельнічаць у назіраньні, была ўтворана Грамадзянская ініцыятыва „Незалежнае назіраньне”, якая і ажыцьцяўляла назіраньне падчас выбарчай кампаніі 2001 г.

Вынік назіраньня быў няўцешны. Гэта тлумачылася слабасьцю няўрадавых арганізацыяў як такіх (яны прадэманстравалі высокі ўзровень супрацоўніцтва, але мелі мала сяброў і не карысталіся падтрымкаю ў грамадзтве). Расчараваньне ўзмацнялася адсутнасьцю ўплыву незалежнага назіраньня на ход палітычнай барацьбы. На яго таксама паў і цень зьнявераньня ў дэмакратычнай апазыцыі, якая ня здолела вылучыць моцнага кандыдата, рэальна ня здолела перамагчы і не паказала кірунку працы, які мог бы прывесьці да перамогі. Пашыралася меркаваньне, што назіральнікі мусяць быць зацікаўленыя ў выніках выбараў, мусяць быць на адным з бакоў у палітычнай барацьбе, мусяць адстойваць інтарэсы дэмакратычнай апазыцыі і ўвогуле працаваць на карысьць зьмены ўлады ў Беларусі. Міт пра „незалежнасьць” і „незацікаўленасьць” назіральнікаў быў разьвеяны.

Структуры назіраньня-2004

Незалежнае назіраньне ў 2004 г. мела канфігурацыю, якая была вызначаная некалькімі рознымі чыньнікамі. Па-першае, выкладзены ў папярэднім падразьдзеле досьвед папярэдніх кампаніяў назіраньня стаў прычынай стварэньня Грамадзянскай ініцыятывы „Партнэрства”, якая заявіла пра стварэньне спэцыяльнай шырокай структуры для назіраньня за выбарчым працэсам, зь вялікай колькасьцю назіральнікаў на ўчастках. Узьнікненьне такой структуры, незалежнай ад лідэраў беларускіх апазыцыйных партыяў (хоць і нельга казаць, што створанай бязь іх ведама), выклікала іх незадаволенасьць, бо яны таксама прэтэндавалі на стварэньне ўласнай (партыйнай) сыстэмы назіраньня. Па-другое, у 2004 г. былі выдаленыя з гульні шмат якія структуры, якія б маглі ажыцьцяўляць назіраньне (займаліся ім раней, падчас папярэдніх выбараў, альбо валодалі дастатковым аўтарытэтам і досьведам, каб заняцца ім): у 2003 г. судамі быў зачынены шэраг патэнцыйна небясьпечных грамадзкіх аб’яднаньняў, супраць кіраўніцтва БХК была ўзбуджаная крымінальная справа, шэраг актывістаў адчувалі на сабе ціск з боку спэцслужбаў. Па-трэцяе, паменшаў аптымізм што да магчымасьцяў назіраньня паўплываць на ход і вынікі выбараў.

Мэта, якая ставілася перад ГІ „Партнэрства”, палягала ў стварэньні стала дзейнай структуры для назіраньня за выбарамі. Новая структура плянавала абаперціся на правядзеньне сацыяльных кампаніяў для мясцовых супольнасьцяў, якія б забясьпечылі пазытыўны імідж для арганізацыі на лякальным узроўні і прыцягнулі б да працы новых людзей. Таксама выстаўлялася задача наладжваньня кантактаў і супрацоўніцтва з органамі мясцовай улады і самакіраваньня — гэта дазволіла б напярэдадні выбараў заручыцца іх спрыяльным альбо нэўтральным стаўленьнем да правядзеньня выбарчага маніторынгу.

Такая схема працы сутыкнулася зь неспадзяванымі цяжкасьцямі. Мясцовыя кампаніі не прывялі да масавага прытоку ў арганізацыю новых актывістаў, а большасьць грамадзянаў з розных прычынаў не былі настроеныя на выяўленьне палітычнай актыўнасьці нават падчас выбараў. Сацыяльная актывізацыя мясцовай супольнасьці пры дапамозе грамадзянскіх кампаніяў не пацягнула за сабой павелічэньня чалавечага рэсурсу структураў назіраньня. Адначасова намер супрацоўніцтва зь мясцовымі органамі ўлады і кіраваньня так і застаўся намерам. Менавіта гэтае палажэньне ў статуце ГІ „Партнэрства” сталася прычынай для адмовы ў яе рэгістрацыі, і яна была вымушаная, як і ў 2001 г., дзейнічаць у паўлегальным стане „грамадзянскай ініцыятывы”. У выніку ГІ „Партнэрства” як арганізацыя была выведзеная з-пад юрыдычнага ціску (яе юрыдычна не існавала), але яе актывісты адчувалі прэсынг з боку КДБ, пракуратуры, іншых сілавых структураў. Адсутнасьць легальнага статусу выклікала таксама пэўныя тэхнічныя нязручнасьці пры вылучэньні назіральнікаў на ўчасткі — іх даводзілася вылучаць ад іншай (зарэгістраванай) няўрадавай арганізацыі альбо шляхам збору подпісаў.

„Партнэрства” адразу выклікала крытыку з боку палітычных партыяў. Адсутнасьць іх кантролю за працай сыстэмы назіраньня (як на нацыянальным, так і на лякальным узроўнях) азначала страту важнага палітычнага праекту, які разглядаўся як важны фінансавы рэсурс для палітычнай дзейнасьці. Выказвалася перасьцярога, што незалежныя назіральнікі будуць працаваць на карысьць адной з палітычных сілаў. Адзначалася, што новая структура была навязаная звонку, а ня ўзьнікла ў выніку перамоваў грамадзкіх лідэраў. Таксама і яе падкрэсьлена пазапартыйны характар прыводзіў альбо да канфліктаў з партыйнымі структурамі на месцах, альбо, у некаторых выпадках, да дзіўнай сытуацыі: мясцовыя партыйныя структуры і кандыдаты ад партыяў шчыльна супрацоўнічалі з „Партнэрствам” у той час, як цэнтральныя апараты партыяў выяўлялі рэзка адмоўнае стаўленьне да яго. На этапе фармаваньня і навучаньня корпусу назіральнікаў на адрас ГІ „Партнэрства” сыпаліся абвінавачаньні ў празэлітызьме — перацягваньні актывістаў з партыйных структураў і старых няўрадавых арганізацыяў. Прамежкавыя справаздачы доўгатэрміновага незалежнага назіраньня таксама крытыкаваліся за тое, што ў іх часам фіксаваліся парушэньні з боку партыйных кандыдатаў. Але з набліжэньнем выбараў крытыка ГІ „Партнэрства” рабілася ўсё больш сытуацыйнай (крытыкаваліся асобныя дзеяньні і пасажы з справаздачаў) і ў рэшце рэшт была амаль спыненая.

Альтэрнатывай назіраньню з боку ГІ „Партнэрства”, на думку партыйных актывістаў, павінны былі стаць партыйныя назіральнікі. Напярэдадні выбараў Народнай кааліцыяй „5+” пачала фармавацца ўласная сетка партыйнага назіраньня, арыентаваная на кандыдатаў. Іх большасьць належала да палітычных партыяў і карысталася магчымасьцю вылучэньня назіральнікаў на ўчасткі. Агульная колькасьць партыйных назіральнікаў, давераных асобаў кандыдатаў і зьвязаных з кандыдатамі назіральнікаў ад грамадзкіх аб’яднаньняў складала больш за 3000 і была параўнальная з колькасьцю назіральнікаў ГІ „Партнэрства”, але як адзіная сетка гэтыя назіральнікі не працавалі, збор інфармацыі на агульнанацыянальным узроўні не праводзіўся. Згодна з схемай супрацоўніцтва гэтых дзьвюх структураў, назіральнікі, зьвязаныя з палітычнымі партыямі і кандыдатамі, павінны былі перш за ўсё працаваць на прадухіленьне фальсыфікацыяў на канкрэтным выбарчым участку, часам нават рызыкуючы быць выдаленымі з участку, назіральнікі ж ад „Партнэрства” павінны былі забясьпечыць апэратыўны і якасны паралельны падлік галасоў, а таксама выяўленьне парушэньняў заканадаўства. Такім чынам, на кандыдацкае назіраньне была ўскладзеная функцыя назіраньня, якую мы пазначылі як „праўную”, а незалежнае назіраньне арыентавалася на выкананьне „палітычнай” функцыі. На жаль, падобная схема існавала толькі як тэарэтычная мадэль, якая выкарыстоўвалася для матывацыі і навучаньня назіральнікаў, як рэальны мэханізм яна не спрацавала. Ува ўмовах, калі большасьць участковых выбарчых камісіяў ужо мелі загадзя падрыхтаваныя выніковыя лічбы галасаваньня, праца абедзьвюх групаў назіральнікаў была ў чарговы раз зьведзеная да канстатацыі несумленнасьці, недэмакратычнасьці і непразрыстасьці выбараў і рэфэрэндуму.

У адрозьненьне ад партыйнага назіраньня назіральнікі ад ГІ „Партнэрства” не залежалі ад палітычнага раскладу ў канкрэтнай мясцовасьці. Калі ў канцы верасьня адбываліся масавыя нерэгістрацыі кандыдатаў, а ў тыдзень датэрміновага галасаваньня — зьняцьце кандыдатаў за парушэньні парадку агітацыі, ня ўсе дэмакратычныя кандыдаты знайшлі ў сабе сілы працягваць сыстэмнае назіраньне за выбарамі і рэфэрэндумам. Назіральнікі ГІ „Партнэрства” (іх было больш за 3500) прадказальна сталі асноўным рэсурсам інфармацыі пра ход датэрміновага галасаваньня. Але аніякіх прынцыпова новых тэхналёгіяў назіраньня ані ГІ „Партнэрства”, ані партыйныя назіральнікі не прадэманстравалі — праца абедзьвюх групаў не стварала ўражаньня арыентаванай на ўдзел у пераможнай стратэгіі.

Барацьба за кантрольны пакет у палітычным праекце „назіраньне за выбарамі” не была зьвязаная з павышэньнем яго рэальнай эфэктыўнасьці. Палеміка паміж партыйным і незалежным назіраньнем не адыграла істотнай ролі ў выніках кампаніі і засталася прыватнай дыскусіяй паміж неўплывовымі актарамі. Яна стала індыкатарам адсутнасьці ў апазыцыі бачаньня мэханізму заваёвы ўлады — найбольш выразна гэта ўсьведамлялі самі шараговыя назіральнікі, якія часам не маглі растлумачыць сабе, якую карысьць прынесла іх прысутнасьць на выбарчым участку.

Больш пасьпяховым кірункам працы структур незалежнага назіраньня ў пэрыяд перадвыбарнай кампаніі было яе праўнае забесьпячэньне. Напрыклад, гучнай акцыяй Беларускага Хельсынскага камітэту была юрыдычная ацэнка прызначанага рэфэрэндуму — рэакцыяй на яе была імгненная падача ў Вярхоўны суд пазову аб ліквідацыі БХК (пазьней гэты пазоў быў вернуты Вярхоўным судом на дапрацоўку).

Незадоўга да саміх выбараў была заяўленая спроба стварыць адзіны каардынацыйны цэнтар для розных структураў назіраньня пад шыльдай Аргкамітэту грамадзянскай ініцыятывы „За справядлівыя выбары”. Адбывалася гэта тады, калі розныя цэнтры, здольныя ажыцьцяўляць назіраньне, ужо сплянавалі сваю працу. Таму наваствораная ініцыятыва пад кіраўніцтвам акадэміка Аляксандра Вайтовіча ня здолела выканаць заяўленай функцыі і абмежавалася распаўсюджваньнем інфармацыі пра ход выбараў і рэфэрэндуму.

Аналіз канфігурацыі назіральніцкіх структураў быў бы няпоўны, калі б мы не ўлічылі „назіральнікаў”, высунутых уладамі. Зыходзячы з аналізу паведамленьняў Цэнтральнай выбарчай камісіі, іх колькасьць была небывала вялікай і сягала, прынамсі, 10 000 асобаў. У гэтым назіраньні бралі ўдзел чальцы вэтэранскіх і жаночых грамадзкіх аб’яднаньняў, ФПБ, БРСМ, палітычных партыяў „канструктыўнай апазыцыі” — Беларускай патрыятычнай партыі, Лібэральна-дэмакратычнай партыі, іншых праўладных арганізацыяў. Яны выконвалі тую ж функцыю, што і місія назіральнікаў ад краінаў СНД, — засьведчыць справядлівасьць і дэмакратычнасьць выбараў і рэфэрэндуму. Іх іншай, менш заўважнай функцыяй была нэўтралізацыя назіральнікаў, накіраваных дэмакратычнымі сіламі, часам нават з ужываньнем фізычнай сілы. Гэтаму ж служыла і новая прыдумка ўладаў: ці не ўпершыню ў Менску былі зафіксаваныя „фальшывыя незалежныя назіральнікі”, якія маскаваліся пад дэмакратычных назіральнікаў. Місіі „назіральнікаў” ад органаў унутраных справаў, КДБ, пракуратуры і службы аховы прэзыдэнта, ад выканаўчай вэртыкалі на некаторых участках перавышалі колькасьцю склад участковай камісіі. Часам гэтыя „назіральнікі” валодалі большымі паўнамоцтвамі, чым самі сябры камісіі, — некаторыя зь іх і былі той сілай, якая рэальна арганізоўвала і кантралявала правядзеньне выбараў.

Такім чынам, канфігурацыя назіраньня за выбарамі і рэфэрэндумам 17 кастрычніка 2004 г. складалася з разгалінаванай сыстэмы незалежнага назіраньня і дэцэнтралізаванай ды арыентаванай на кандыдатаў сыстэмы партыйнага, зацікаўленага назіраньня. Яна таксама ўключала ў сябе шэраг арганізацыяў, якія займаліся доўгатэрміновым назіраньнем і маніторынгам выбарчага працэсу. Такая канфігурацыя структураў назіраньня процістаяла „машыне дасягненьня патрэбнага выніку”. Якімі былі вынікі гэтага процістаяньня? Як і раней, функцыя ўплыву на вынікі выбараў і абароны волевыяўленьня народу не была выкананая.

Вынікі назіраньня-2004

Пагроза з боку назіральнікаў для ўладаў у „югаслаўскім” варыянце адсутнічала. Наша назіраньне не зьмяніла палітычнага рэжыму ў краіне — ды яно і ня ставіла перад сабой такой мэты ў кароткатэрміновай пэрспэктыве. Здаецца, гэта зразумелі і апазыцыя (на назіральнікаў ускладалася менш спадзяваньняў), і ўлады. Калі ў 2001 г. назіральнікі былі для лукашэнкаўскай прапаганды адным з галоўных ворагаў, то ў 2004 г. шальмаваньне незалежнага назіраньня за выбарамі займала менш месца. Намаганьні ўладаў процідзеяць назіральнікам сталі больш эфэктыўнымі. Адмова ў азнаямленьні з пратаколамі волевыяўленьня канчаткова зрабіла зь яго дзяржаўную таямніцу — у назіральнікаў практычна не засталося рэчавых доказаў таго, што сапраўды адбывалася 17 кастрычніка на выбарчых участках пры падліку галасоў.

Сыстэма арганізацыі перамогі дзейнага рэжыму і падліку галасоў дзейнічала настолькі эфэктыўна, што не пакінула і ценю сумневу пра сапраўдны характар гэтых палітычных кампаніяў. У параўнаньні нават зь мінулымі выбарчымі кампаніямі і рэфэрэндумамі ўзровень ціску быў у 2004 г. непараўнальна большы. Сёньня гэтая сыстэма дазваляе кіраўнічаму рэжыму дамагчыся патрэбных лікаў нават тады, калі пераважная большасьць грамадзтва выступае супраць яго. Назіраньне само празь сябе ня можа перашкодзіць ёй — яно можа толькі канстатаваць тое, што адбываецца. Сама наяўнасьць назіральнікаў на выбарчых участках не ўплывае на ўзровень і маштаб парушэньняў і фальсыфікацыяў.

Ці выканала назіраньне сваю функцыю? Так, функцыя фіксацыі парушэньняў і ўплыву на прызнаньне/непрызнаньне выбараў і рэфэрэндуму была выкананая пасьпяхова. Ці дасягнула назіраньне сваёй мэты прадухіленьня парушэньняў? Не. Зыходзячы з афіцыйных вынікаў, немагчыма нават прыблізна ацаніць, якая была воля беларускага народу. Ці патрэбнае нам назіраньне як абавязковы элемэнт мэханізму трансфармацыі аўтарытарнага рэжыму ў дэмакратычны? Гэта выклікае сур’ёзныя сумневы.

Назіраньне як элемэнт абароны вынікаў выбараў спрацоўвае тады, калі краіна аб’ектыўна рухаецца да дэмакратыі: у грамадзтве ёсьць адпаведны настрой, грамадзянская супольнасьць мае разьвітую сетку структураў, уладная эліта перажывае стомленасьць і страх перад апазыцыяй. У Беларусі нічога такога няма: аўтарытарны рэжым не лібэралізуецца, а ўмацоўваецца, а аўтарытарны лідэр упэўнена праводзіць палітыку кансалідацыі ўсяго грамадзтва пад сваім кантролем — і інсцэнаваньне выбараў выконвае ўсяго толькі функцыю яднаньня грамадзтва, а не выяўленьня народнай волі.

Ці магчымы ў Беларусі югаслаўскі, украінскі альбо грузінскі варыянт пераходу да дэмакратыі? Масавыя акцыі і актыўныя грамадзянскія дзеяньні пратэсту ёсьць прынцыповым мэханізмам адстойваньня сапраўдных вынікаў выбараў. Бяз гэтага назіраньне застаецца толькі маніторынгам парушэньняў, а абараніць волю народу няздольнае. 18 кастрычніка быў вынік, які трэба было абараняць, але волі абараняць яго ў грамадзтве не было. Народ, за выняткам некалькіх тысячаў чалавек, зьмірыўся з тым, што ягоныя галасы не былі пачутыя кіраўнічай элітай. У кастрычніку 2004 г. адбылося тое ж, што адбылося і ў верасьні 2001 г., з той толькі розьніцай, што абараніць свой грамадзянскі голас выйшла яшчэ менш людзей.

Падобная да спэктаклю кампанія 17 кастрычніка была расцэненая некаторымі назіральнікамі як канец выбараў у Беларусі. Гэта галоўны вынік назіраньня. Канец выбараў азначае канец назіраньня за выбарамі. Нашу сыстэму назіраньня можна ўдасканальваць, але без эфэктыўнай стратэгіі, скіраванай на дасягненьне перамогі, яна — нішто.

Спасылкі

1. Альфер С. А., Бугрова И. И., Вашкевич А. Е. и др. Выборы: подлинные, свободные и справедливые. — Мн. : Тесей, 1999. С. 22.

2. Прыклад агучваньня „сапраўдных” вынікаў выбараў апісаны ў Югаславіі. Дэманстрацыя дыскеты з „сапраўднымі” вынікамі і зьнішчэньне асноўнага рэчавага носьбіту гэтых вынікаў — выбарчых бюлетэняў — пры дастатковай падтрымцы натоўпу можа ірацыянальна ўспрымацца як „юрыдычны” доказ сфальсыфікаванасьці выбараў. Гэты прыклад экстрэмальны і наўпрост ня зьвязаны з сыстэмай назіраньня, але, па сутнасьці, ён заснаваны на прынцыпах, якія тоесныя прынцыпам „незалежнага назіраньня”. Гл.: Ягораў А. ОТПОР!: Палітычны досвед // Палітычная сфера. 2002. № 2. С. 57—61.

3. Укладальнікі выніковага выданьня Грамадзянскай ініцыятывы „Незалежнае назіраньне” сьвядома не канцэнтравалі ўвагі на ўласных выніках падліку галасоў паводле копіяў пратаколаў. (Выборы Президента Республики Беларусь — 2001 : Факты и комментарии / Под ред. М. К. Плиско. — Мн. : Тесей, 2002. С. 157). Большая ўвага надавалася апісаньню ходу выбарчага працэсу і парушэньняў выбарчага заканадаўства, выяўленых назіральнікамі. Таксама аўтары адзначалі, што рэальнае назіраньне за выбарамі практычна магчыма ажыцьцявіць значна меншымі сіламі, выкарыстоўваючы мэтодыку паралельнага падліку галасоў (тамсама, с. 38). З гэтага можна зрабіць выснову пра разьвіцьцё незалежнага назіраньня ад імкненьня да поўнага пакрыцьця назіраньнем усіх выбарчых участкаў да вызначэньня рэпрэзэнтацыйнай групы ўчасткаў, вынікі назіраньня за якімі могуць быць экстрапаляваныя на ўсю краіну.

4. Тут паўстае пытаньне пра тое, ці сапраўды патрэбнае назіраньне, якое ня проста няздольнае выканаць „праваабарончую” функцыю, але нават не скіраванае на выкананьне гэтай функцыі. Калі сваё выніковае пасланьне сыстэма назіраньня накіроўвае вонкавым суб’ектам, яно страчвае глебу ўнутры краіны, губляе магчымасьць уплываць на рэальныя палітычныя працэсы. У выніку схема пераходу ад аўтарытарызму да дэмакратыі губляе адзін з сваіх важных складнікаў, што нэгатыўна ўплывае на эфэктыўнасьць гэтай схемы. Паказальнай у гэтым сэнсе была парада аднаго зь югаслаўскіх назіральнікаў падчас відавочных фальсыфікацыяў на прэзыдэнцкіх выбарах 2001 г. у Беларусі. На пытаньне беларускага назіральніка: „Што мне рабіць?” — Зоран Лучыч адказаў: „Калі б гэта здарылася ў маёй краіне, я проста адчыніў бы вокны і паклікаў бы людзей з вуліцы на дапамогу” (Сіліцкі В. Адкладзеная свабода: Посткамуністычны аўтарытарызм у Сэрбіі і Беларусі // ARCHE. 2003. № 6. С. 192.). Інструкцыі спадара Лучыча скарысталі і ў Грузіі, і ўва Ўкраіне, але ў Беларусі такая парада была невыканальная і ў 2001 г., і ў 2004 г.

5. У дачыненьні да выбараў 2001 г. такая кадыфікацыя была зробленая ў згаданай выніковай справаздачы Грамадзянскай ініцыятывы „Незалежнае назіраньне” і ў выданьні „Мониторинг нарушений избирательного законодательства во время выборов Президента Республики Беларусь” (Менск : Гражданская инициатива „Независимое наблюдение”, 2002), яна амаль цалкам складаецца з сухога пераліку парушэньняў. Паводле вынікаў выбараў у мясцовыя Рады такая кадыфікацыя была зробленая ў выданьні „Выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў Рэспублікі Беларусі 24 склікання. Факты і каментарыі” (Менск, 2001) і ў аналягічных выданьнях Беларускага Хельсынскага камітэту і Беларускай асацыяцыі рэсурсных цэнтраў. Пачатак гэтаму шэрагу публікацыяў быў пакладзены выданьнем „Выборы депутатов Палаты представителей Национального собрания Республики Беларусь по результатам наблюдения” (Менск, 2000).

6. Міхась Пліска выводзіць генэалёгію інстытуту назіраньня за выбарамі з нормаў савецкага заканадаўства пра галоснасьць выбараў. Так, артыкул 36 Закону СССР „Аб выбарах у Вярхоўны Савет СССР” ад 6 чэрвеня 1978 г. прадугледжваў магчымасьць прысутнасьці на пасяджэньнях выбарчых камісіяў і пры некаторых выбарчых дзеяньнях прадстаўнікоў грамадзкіх аб’яднаньняў, працоўных калектываў, друку, тэлевізіі, радыё (гл.: Плиско М. К. Институт наблюдателей: Проблемы теории и практики. — Мн.: Тесей, 2001). І сапраўды, фармулёўкі гэтага закону былі захаваныя ў пазьнейшых заканадаўчых актах ужо незалежнай Беларусі. Але пры гэтым трэба ўлічваць, што гэтыя нормы былі адарваныя ад рэчаіснасьці і мелі ня праўны, а дэклярацыйны характар. Напрыклад, гэта бачна ўжо з таго, што гаворыцца пра „магчымасьць” прысутнасьці, а не пра „права” прысутнічаць пры падліку галасоў.

7. Правы назіральніка адлюстраваныя ў частцы 4 арыкулу 13 Выбарчага кодэксу, а частка 5 гэтага артыкулу адзначае, чаго назіральнік ня мае права рабіць. Гл.: Избирательный кодекс Республики Беларусь. — Изд. 2, с изм. и доп. — Минск : Национальный центр правовой информации Республики Беларусь, 2001. Пры разглядзе гэтых праўных нормаў трэба ўлічваць, што ў дадзенай сытуацыі агульнапраўны прынцып „што не забаронена, тое дазволена” на практыцы ня дзейнічае: каб дамагчыся выкананьня сваіх патрабаваньняў, назіральнік мусіць знайсьці ў Выбарчым кодэксе альбо ў мэтадычных рэкамэндацыях па працы ўчастковых камісіяў норму, на якую ён можа спаслацца дзеля абгрунтаваньня сваіх дзеяньняў — інакш дамагчыся неабходнага вельмі і вельмі цяжка.

8. Гл., напрыклад, зьвесткі пра пазыцыю дзяржаўных службоўцаў у дачыненьні да розных мэтодыкаў маніторынгу выбарчага працэсу: Ревяко Т. Освещение деятельности гражданской инициативы „Независимое наблюдение” в СМИ // Выборы Президента Республики Беларусь — 2001: Факты и комментарии / Под ред. М. К. Плиско. — Минск: Тесей, 2002. С. 53—64.

Сацыялягічныя дасьледаваньні ў палітычнай кампаніі 2004 г.

Першая канцэптуальная крытыка электаральных дасьледаваньняў у Эўропе пачынаецца ў 1960-х гг., калі іх маніпуляцыйны эфэкт на масавую сьвядомасьць становіцца відавочным, як і непазьбежнасьць сацыяльнай і палітычнай ангажаванасьці сацыёляга. З таго часу сацыялягічныя дасьледаваньні ды іх крытыка ёсьць неад’емнай часткаю ляндшафту палітычных сыстэмаў.

Электаральныя дасьледаваньні ня гралі істотнай ролі ў палітычнай практыцы выбараў у Вярхоўную Раду ў 1990 г., першых адносна свабодных і дэмакратычных. Было б няправільна зьвязваць гэта зь неразьвітасьцю сацыялягічнай інфраструктуры. Палітычная культура асноўных удзельнікаў выбарчага працэсу была далёкая ад сацыялягічнага разуменьня выбарчага працэсу і ў сваіх чаканьнях і прагнозах арыентавалася на „народ”, які разумеўся як супольнасьць уласнага досьведу, альбо тэарэтычны канструкт. Паводзіны людзей лічыліся хутчэй відавочнымі, чым рацыянальнымі, і сьвядомасьць „народу” была абсалютна празрыстай і схільнай да навучаньня ды асьветы[1].

Толькі з каляпсам савецкай рэчаіснасьці празрысты народ пачаў распадацца на непразрыстую грамадзкую думку, якая патрабавала ўжо не лягічнага ці гістарычнага аналізу, але матэматычнага вымярэньня, вымярэньня ў адсотках, якое дасягалася з выкарыстаньнем ужо зусім непразрыстых як для палітыкаў, так і грамадзтва сацыялягічных працэдураў, што выступалі ад імя „навукі” і „аб’ектыўнасьці”[2].

Успрыманьне сацыялягічных апытаньняў павольна мянялася — да іх пачалі ставіцца больш сур’ёзна, хоць вельмі часта — некрытычна. Сацыялёгія станавілася важным элемэнтам палітычнага жыцьця, у той жа час яе адаптацыя была вельмі неаднастайная сярод розных палітычных сілаў. Цяпер ужо можна казаць пра агульную веру ў адэкватнасьць „сацыялягічнага мэтаду”, пры тым што захоўваўся недавер да канкрэтных крыніцаў сацыялягічнай інфармацыі[3].

Практыка электаральных сацыялягічных дасьледаваньняў зьявілася на пачатку 1990-х гг., але доўгі час заставалася на пэрыфэрыі палітычнага працэсу. Пра валіднасьць гэтых дасьледаваньняў таксама вельмі цяжка казаць, у любым выпадку яны былі ня вельмі дакладныя і ня вельмі папулярныя. На прэзыдэнцкіх выбарах 1994 г. праводзілася некалькі агульнанацыянальных апытаньняў, найбольш характэрнымі рысамі якіх было заніжэньне папулярнасьці ня столькі З. Пазьняка (4—11 % — паводле сацыялягічных дасьледаваньняў, на выбарах — 12,8 %; памылку ў 1—2 % ня варта лічыць ганебнай), колькі А. Лукашэнкі (20—21 % — паводле сацыялягічнага дасьледаваньня, на выбарах — 44,8 %). Далейшыя выбары, рэфэрэндумы 1995—1996 гг. мала зьмянілі палітычную ролю сацыялёгіі. Але ўжо пасьля 1997 г., калі апазыцыя набывае несыстэмны характар, сацыялёгія становіцца ці не адзіным сродкам інфармацыі пра грамадзтва і яго палітычныя настроі. У гэты ж час на сацыялягічныя дасьледаваньні пачынаюць ускладацца неапраўдана высокія надзеі, а сацыялягічныя дадзеныя абмяркоўваюцца для тлумачэньня прычынаў паражэньня палітычных сілаў. Гэты дыскурс становіцца ўсё больш і больш уплывовым, і, у рэшце рэшт, недзе з 1999 г. ніякае палітычнае плянаваньне ці дыскусія не вядзецца без апэляцыі да сацыялёгіі. У другой палове 1990-х „сацыялягічны” дыскурс трывала пранікае ў тканку палітычнага працэсу і ў пэўнай ступені пачынае кіраваць моваю і лёгікай палітычных групаў. З кампаніі 2001 г. узрастаньне актыўнай палітычнай ролі эмпірычнай сацыялёгіі становіцца відавочным, менавіта падчас апошніх прэзыдэнцкіх выбараў яна фармуецца ў адзін з сродкаў палітычнай гульні.

Пасьля атрыманьня сацыялягічнымі дасьледаваньнямі неабходнай легітымнасьці адкрываюцца шматлікія шляхі іх палітычнага выкарыстаньня. Сацыялёгія можа даваць інфармацыю для палітычнага плянаваньня, у такой форме яна пачынае паўсюдна выкарыстоўвацца ў беларускіх палітычных кампаніях недзе з 2000 г.

„Веда пра рэйтынг”, аднак, парадаксальным чынам уплывае на сам рэйтынг. Гэты фэномэн быў заўважаны яшчэ да другой сусьветнай вайны, што паступова ператварыла яго ў адну з так званых „палітычных тэхналёгіяў”. Высокі рэйтынг дае доступ да іншага ўзроўню сацыяльнай і палітычнай рэпрэзэнтацыі, натхняе прыхільнікаў і актывістаў да больш эфэктыўнай працы і стварае ў інфармацыйнай прасторы вобраз рэспэктабэльнасьці і ўплывовасьці, што яшчэ больш павялічвае рэйтынг. Дэманстраваньне рэйтынгу вельмі істотна для сэлекцыі значнасьці, а ўва ўмовах пазасыстэмнай дзейнасьці гэта яшчэ больш варта ўвагі. У беларускіх палітычных кампаніях першае шчыльнае дэманстраваньне рэйтынгу мела месца ў кампаніі 2001 г., калі важнымі былі паведамленьні пра „падзеньне рэйтынгу А. Лукашэнкі”, кампанія 2004 г. замацавала актуальнасьць такіх практыкаў.

Яшчэ адной значнай палітычнай функцыяй электаральных дасьледаваньняў ёсьць кантроль за сапраўднасьцю вынікаў палітычнага працэсу — галасаваньня. Менавіта вэрыфікацыя афіцыйнай інфармацыі праз сацыялёгію стала важнай часткаю палітычнай кампаніі па выбарах у парлямэнт і рэфэрэндуме 2004 г. Ува ўмовах адсутнасьці даверу да працэдуры падліку, дадзеныя сацыялягічных дасьледаваньняў прэзэнтаваліся як інфармацыя, якая заслугоўвае даверу, закліканая альбо павысіць легітымнасьць афіцыйных вынікаў, альбо разбурыць яе.

Працэдуры сацыялягічнага дасьледваньня

Для таго каб далей аналізаваць электаральную сацыялёгію, трэба коратка пазначыць асноўныя мэханізмы дасьледаваньняў, якія вызначаюць іх валіднасьць[4].

Першая працэдура — складаньне анкеты (сьпіс пытаньняў і адказы на іх). Гэтая стадыя можа спараджаць памылкі, якія ўплываюць на якасьць дасьледаваньня, а таксама адкрываюць прастору для маніпуляваньня будучымі вынікамі (часам і спробы маніпуляваць грамадзкай думкай пры дапамозе сацыялягічных дасьледаваньняў спараджаюць такія памылкі, калі, напрыклад, сацыялягічная агенцыя праводзіць выбарку на дзяржаўных прадпрыемствах пад кантролем іх кіраўніцтва). Пэўным чынам пастаўленае пытаньне можа прадвызначыць адказ. У прыватнасьці, фірма „Экаом”, праводзячы свае апытаньні ў жніўні 2004 г., на пытаньне „Что сделано президентом Беларуси за последние 10 лет” прапаноўвала адказы „очень много полезного”, „много полезного”, „немало хорошего”, „мало чего полезного”, „ничего хорошего”. Ці яшчэ больш красамоўна: на пытаньне „Что ждет страну, если президентом РБ будет избран член оппозиции?” прапаноўваліся адказы „неопределенность”, „политическая неразбериха”, „развал” и „прихватизация” экономики”, „процветание” и „ничего не изменится”. Натуральна, што такое апытаньне будзе паказваць больш высокія рэйтынгі кіраўнічых групаў і вельмі нізкія — для апазыцыі.

Але галоўнай праблемаю кампаніі 2004 г. стала фармуляваньне ў сацыялягічных дасьледаваньнях пытаньня пра рэфэрэндум. Да верасьня ўсе недзяржаўныя інстытуцыі задавалі яго ў форме, падобнай да такой: „Если на референдум будет вынесен вопрос об отмене ограничений на право занимать президентский пост одним и тем же человеком более двух раз, как вы будете голосовать?” („Новак”). Але гэта, з палітычнага пункту гледжаньня, далёка ня тоесна таму, што потым было надрукавана ў бюлетэнях:

„Разрешаете ли Вы первому Президенту Республики Беларусь Лукашенко А. Г. участвовать в качестве кандидата в Президенты Республики Беларусь в выборах Президента и принимаете ли часть первую статьи 81 Конституции Республики Беларусь в следующей редакции:

„Президент избирается на пять лет непосредственно народом Республики Беларусь на основе всеобщего, свободного, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании”?[5]

Калі пытаньне ў дасьледаваньнях было сфармулявана такім чынам, паказьнікі падтрымкі ўзрасьлі — з 32 % да 39 % у „Gallup”, а ў ЦСПД пры БДУ склалі нават 68,6 %.

Наступным праблемным элемэнтам працэдуры сацыялягічных дасьледаваньняў ёсьць сетка анкетэраў, праца якіх часта выступае асноўнаю прычынаю вялікай розьніцы ў лічбах і крыніцаю памылак.

Анкетэры таксама людзі — яны могуць самастойна запаўняць анкеты, распаўсюджваць іх выключна сярод сваіх сяброў і іншымі сродкамі несумленна выконваць сваю працу, асабліва калі дасьледаваньні ідуць адзін за адным і сетка выяўляе прыкметы стомленасьці. Выбар сеткі мае вялікае значэньне для вынікаў дасьледаваньня, і тут неэфэктыўна выбіраць найбольш лёгкі шлях. Напрыклад, існуюць усе падставы лічыць, што ІСПД і „Экаом” у якасьці асновы для апытаньняў выкарыстоўвалі розныя структуры выканаўчай вэртыкалі. „Gallup-IRI”, у сваю чаргу, занадта актыўна выкарыстоўвае для сацыялягічных мэтаў структуры грамадзянскай супольнасьці і палітычных актывістаў.

У прыватнасьці, у сацыялягічным дасьледаваньні „Gallup-IRI” ўвосень 2002 г. (прэзэнтавана ў пачатку 2003 г.) рэйтынгі вядомасьці такіх грамадзкіх арганізацыяў, як „Верас”, „РША”, цэнтар „Рэгіён” і г. д., якія малавядомыя нават для ангажаваных у сыстэму НДА, складалі 20—30 %, што проста нерэальна і больш чым сумнеўна (гл.: Бюлетэнь асамблеі няўрадавых арганізацыяў. Люты—сакавік 2003 г.). Недавер таксама выклікае тое, нібыта ўлетку 2004 г. 26—29 % насельніцтва адчувала, што такія палітычныя суб’екты, як „Зубр”, „Свабодная Беларусь” і „Рэспубліка”, разумеюць праблемы шараговых беларусаў (Gallup, жнівень 2004 г.).

Наступны важны момант — ацэнка вынікаў, кантроль і інтэрпрэтацыя дадзеных. Ацэнка можа выявіць „недапрацоўкі” ланцугоў сеткі, ігнараваньне якіх можа нэгатыўна ўплываць на аналітыку сацыялягічнага дасьледаваньня. На стадыі ацэнкі можна выявіць неабгрунтаванае заніжэньне ці завышэньне вынікаў, малаверагодную раскладку па рэгіёнах ці ўзроставых групах і для „збалянсаваньня” правесьці дадатковыя дасьледаваньні.

Поле эмпірычнай сацыялёгіі

Доступ да рынку сацыялягічных дасьледаваньняў электарату зьвязаны з пэўнымі абмежаваньнямі — перш за ўсё арганізацыйнага характару. Толькі нязначная колькасьць інстытуцыяў Беларусі здольная праводзіць такія дасьледаваньні, яшчэ меншая мае досьвед і адпаведную замову.

Інстытут сацыялёгіі Нацыянальнай акадэміі навук. „Акадэмічная” сацыялягічная ўстанова Беларусі, утвораная ў 1990 г. (раней акадэмічная сацыялёгія існавала ў межах Інстытуту філязофіі і права АН БССР). Акрамя фундамэнтальных дасьледаваньняў, інстытут праводзіць маніторынг сацыяльных працэсаў Беларусі, у тым ліку і палітычных. Частка палітычных дасьледаваньняў мае „плянавы” характар і ўваходзіць у фармат пэрыядычнага маніторынгу сацыяльных працэсаў у Беларусі. Другая частка праводзіцца на замову дзяржаўных органаў. У жніўні 2004 г. інстытут выконваў прыблізную электаральную ацэнку і прагназаваньне вынікаў палітычнае кампаніі 2004 г. Вынікі ацэнкі, аднак, не былі распаўсюджаны ў інфармацыйнай прасторы. (На працягу ўсяго свайго існаваньня Інстытут сацыялёгіі рэдка выступаў у якасьці актыўнага newsmaker’а для СМІ, за выключэньнем хіба непрацяглага пэрыяду 1992—1993 гг.)

Цэнтар сацыялягічных і палітычных дасьледаваньняў БДУ. Утвораны ў 1996 г. і пераважна займаецца дасьледаваньнямі на замову дзяржаўных органаў ды камэрцыйных установаў. (Палітычныя дасьледаваньні праводзяцца, як правіла, на дзяржаўную замову.) У палітычнай кампаніі 2004 г. гэты цэнтар адзначыўся абвяшчэньнем вынікаў свайго дасьледаваньня грамадзкай думкі 13—18 верасьня. Дасьледаваньне выявіла 68,6 % падтрымкі ў грамадзтве ідэі дазволіць А. Лукашэнку балятавацца на трэці тэрмін і ўнесьці адпаведныя зьмены ў Канстытуцыю, што стала абсалютным рэкордам пазытыўнага рэйтынгу ўлады ў кампаніі 2004 г. Аднак гэтыя лічбы ня сталі аб’ектам шчыльнай крытыкі, як гэта было ў выпадку з „Экаомам”.

Інстытут сацыяльна-палітычных дасьледаваньняў пры Адміністрацыі прэзыдэнта. Утвораны ў верасьні 1997 г. для інфармацыйнага забесьпячэньня дзейнасьці Адміністрацыі прэзыдэнта; сацыялягічнымі дасьледаваньнямі займаецца адпаведны Цэнтар сацыялягічных дасьледаваньняў. ІСПД доўгі час выконваў важную арганізацыйную ролю ў сацыялягічным маніторынгу Беларусі, у тым ліку каардынацыю працы дзяржаўных сацыялягічных службаў падчас выбарчых кампаніяў 1999—2001 гг. (мясцовыя выбары 1999 г., парлямэнцкія 2000 г., прэзыдэнцкія 2001 г.). ІСПД таксама праводзіў дасьледаваньні падчас выбараў у мясцовыя Рады 2003 г. Аднак выглядае на тое, што праца ІСПД была прызнана не зусім эфэктыўнаю, і з 2003 г. інстытут знаходзіцца ў стадыі сур’ёзнай рэарганізацыі, а частка „палітычных” замоваў была перададзена ў Нацыянальную акадэмію навук. У якасьці галоўных недахопаў інстытуту звычайна называлі актыўнае выкарыстаньне „адміністрацыйнага” сеціва пры правядзеньні сацыялягічных дасьледаваньняў, што некалькі зьніжала іх валіднасьць. У палітычнай кампаніі 2004 г. інфармацыя ад ІСПД практычна не фігуравала.

Незалежны інстытут сацыяльна-эканамічных і палітычных дасьледаваньняў. Інстытуцыя, створаная ў форме грамадзкага аб’яднаньня ў 1992 г. НІСЭПД сыстэматычна дасьледуе палітычны настрой беларускага грамадзтва, вынікі дасьледаваньняў звычайна публікуюцца і шырока абмяркоўваюцца ў СМІ. Удзел інстытуту ў палітычнай кампаніі гэтага году быў не такі актыўны, як у 2001 г. НІСЭПД праводзіў дасьледаваньні ў сакавіку і чэрвені 2004 г., у адпаведнасьці зь якімі ўзровень падтрымкі ідэі ўнясеньня зьменаў у Канстытуцыю вагаўся ў межах 20—30 %. Супрацоўнікі інстытуту бралі актыўны ўдзел у камэнтаваньні сацыяльна-палітычнай сытуацыі перад выбарамі і рэфэрэндумам, а таксама вынікаў сацыялягічных дасьледаваньняў, якія праводзіліся іншымі арганізацыямі (у прыватнасьці „Экаомам”).

Сацыялягічная лябараторыя „Новак”. Закрытае акцыянэрнае таварыства, створанае ў 1992 г. Спэцыялізуецца на правядзеньні розных сацыялягічных дасьледаваньняў, у тым ліку і на замову дзяржаўных структураў (у прыватнасьці БТ). Мае імідж пераважна камэрцыйна арыентаванай арганізацыі, значна менш уцягнутай у палітычныя працэсы, чым, напрыклад, НІСЭПД. У 2004 г. „Новак” праводзіў сем нацыянальных дасьледаваньняў сацыяльна-палітычнай сытуацыі, што сапраўды вельмі многа — кожны месяц у студзені — ліпені 2004 г. Вынікі ўсіх апытаньняў супадалі з „вузкім калідорам” у 20—30 % падтрымкі ідэі зьменаў у Канстытуцыі, якія б дазволілі А. Лукашэнку балятавацца на трэці тэрмін, праўда, гэтыя вынікі ня мелі шырокага распаўсюду ў інфармацыйнай прасторы. Падчас выбарчай кампаніі 2004 г. „Новак” выконваў сацыялягічныя дасьледаваньні ў акругах для кандыдатаў у дэпутаты.

Вышэй былі пазначаны „традыцыйныя” структуры сацыялягічнай інфраструктры, але акрамя іх у кампаніі 2004 г. сваю візію палітычнай сытуацыі падавалі некалькі адносна „новых” для гэтай сфэры інстытуцыяў. Гэта, па-першае, аналітычны цэнтар „Экаом”, а па-другое, „Gallup Organization / Baltic Surveys”.

„Экаом”. Арганізацыя, якая, падаецца, выклікала найбольшыя эмоцыі ў кампаніі 2004 г. Адразу пасьля абвяшчэньня рэфэрэндуму „Экаом” падаў дзяржаўным СМІ вынікі свайго дасьледаваньня (жнівень 2004 г.). У адпаведнасьці зь яго лічбамі пэрсанальны рэйтынг А. Лукашэнкі склаў 66,5 %, што выразна кантраставала з вынікамі іншых апытаньняў, якія вызначалі рэйтынг недзе ў два разы ніжэй. Да гэтага „Экаом” займаўся пераважна камэрцыйнымі дасьледаваньнямі ў сфэры калядзяржаўнага бізнэсу, таму яго зьяўленьне на полі палітычных вышукаў было нечаканым. Акрамя абвінавачаньняў у ангажаванасьці, „Экаом” спарадзіў вялікую колькасьць мэтадалягічных пытаньняў, большасьць зь якіх былі абгрунтаваныя.

Акрамя дасьледаваньня ў жніўні, „Экаом” правёў 17 кастрычніка экзыт-пол (exit poll — апытаньне на выхадзе) з цалкам станоўчымі для ўлады вынікамі: 74,6 % падтрымкі ад агульнай колькасьці ўдзельнікаў.

The Gallup Organization / Baltic Surveys. Удзел замежных інстытуцыяў у электаральных дасьледаваньнях Беларусі нельга назваць новым. У прыватнасьці, перад выбарамі 2001 г. такія апытаньні праводзіліся „Wirthlin Worldwide” (сумесна зь НІСЭПД). Аднак калі ў 2001 г. сацыялягічная інфармацыя была, хутчэй, для ўнутранага карыстаньня і аналізу, то ў 2004 г. дадзеныя дасьледаваньняў міжнароднай арганізацыі „Gallup” актыўна прысутнічалі ў інфармацыйнай прасторы і былі часткаю палітычнага працэсу.

Адразу адзначым, што з аўтарствам дасьледаваньняў „Gallup’у” ўзьнікаюць пэўныя складанасьці. Беларускія дасьледаваньні „Gallup’у” зьвязаны з замовамі IRI („International Republican Institute”, Інстытут Рэспубліканскай партыі ЗША; аддзел, які займаецца Беларусьсю, знаходзіцца ў Вільні) і былі запачаткаваныя ўвосень 2002 г. Матэрыялы апытаньняў вельмі часта прэзэнтаваліся проста як дасьледаваньні „IRI”, калі-нікалі — „Gallup-IRI” і пазьней — проста „Gallup”. Такая блытаніна мае месца і пры прэзэнтаваньні нават адных і тых жа дасьледаваньняў, таму дастаткова цяжка вызначыць разьмеркаваньне роляў гэтых дзьвюх інстытуцыяў: ці IRI толькі замаўляе збор інфармацыі, ці часткова яго праводзіць праз складаньне анкеты або забесьпячэньне сеткай інтэрвіюераў. Адносіны „Gallup’у” зь беларускімі дасьледчымі інстытуцыямі таксама непразрыстыя. Можна ўзгадаць, што дадзеныя дасьледаваньняў напярэдадні выбараў 2001 г. прэзэнтаваліся выключна як інфармацыя „Wirthlin Worldwide — IRI”, хоць, хутчэй за ўсё, яны былі атрыманыя сумесна зь НІСЭПД і лябараторыяй „Новак”[6].

У 2004 г. беларускія арганізацыі выконвалі значную (ці практычна ўсю) працу па правядзеньні сацыялягічных дасьледаваньняў, якія прэзэнтаваліся як інфармацыя „Gallup’у”. У любым выпадку, калі далей у тэксьце будзе ўжывацца назва „Gallup”, трэба мець на ўвазе, што размова ідзе толькі пра „брэнд”. Замоўцам выступае „IRI”, фактычнымі выканаўцамі — беларускія сацыялягічныя арганізацыі, перш за ўсё НІСЭПД і „Новак”. Роля непасрэдна „The Gallup Organization / Baltic Surveys” не зусім зразумелая. Магчыма, яна заключаецца ў фармуляваньні задачаў дасьледаваньня ці кантролі вынікаў. Магчыма, роля зводзіцца да даваньня брэнду ды забесьпячэньня інфармацыйнае кампаніі.

Перад выбарамі і рэфэрэндумам, у жніўні, верасьні і пачатку кастрычніка, „Gallup” праводзіў „пакрокавае” апытаньне (tracking poll) насельніцтва Беларусі. У пачатку кастрычніка „Gallup” прагназаваў 39 % падтрымкі зьменаў у Канстытуцыі, перад датэрміновым галасаваньнем — 41 % (у жніўні гэты паказьнік быў 32 %, у верасьні — 38 %). На аснове сваіх дадзеных „Gallup” рабіў адкрытыя палітычныя заявы пра тое, што А. Лукашэнка ня можа сумленна атрымаць перамогу.

„Gallup” праводзіў апытаньні на датэрміновым галасаваньні і рабіў экзыт-пол у дзень выбараў. У выніку было абвешчана, што за зьмену Канстытуцыі на рэфэрэндуме прагаласавалі толькі 48,7 % ад унесеных у выбарчыя сьпісы.

Сацыялягічныя войны: адрозьненьні і няпэўны зьмест

Такім чынам, на пачатак верасьня 2004 г., перад абвяшчэньнем рэфэрэндуму, шырокай грамадзкасьці былі пададзены лічбы летніх нацыянальных апытаньняў „Новаку” (чэрвень і ліпень 2004 г.), чэрвеньскага — НІСЭПД і ліпеньскага — „Gallup’у”. Усе яны паказвалі ўзровень падтрымкі магчымай ініцыятывы зьмяніць Канстытуцыю ў межах 22—30 %. Пытаньне задавалася выключна ў форме стаўленьня да „зьмены Канстытуцыі”, без падкрэсьліваньня факту, што гэта дазвол А. Лукашэнку ўдзельнічаць у выбарах 2006 г. Толькі чэрвеньскае дасьледаваньне „Gallup’у” выявіла больш высокі ўзровень падтрымкі — амаль 40 %, але гэтыя вынікі былі пастаўленыя пад сумнеў самім „Gallup’ам”, які тлумачыў высокі ўзровень падтрымкі „завышанай рэпрэзэнтацыяй” (over sampling) прыхільнікаў А. Лукашэнкі[7].

У сваіх паведамленьнях „Gallup” асабліва падкрэсьліваў, што ўзровень падтрымкі зьменаў у Канстытуцыі ў межах „вузкага калідору” ў 20—30 % ёсьць доўгатэрміновая тэндэнцыя. Пачынаючы з 2002 г. прыкладна аднолькавыя паказьнікі выявілі 25 „апытаньняў, якія заслугоўваюць даверу”, — НІСЭПД, „Новаку” і „Gallup’у”.

У жніўні „Gallup” распачаў „пакрокавае” апытаньне. З інтэрвалам у адзін дзень апытваецца 200 чалавек, што дазваляе ня толькі атрымаць дадзеныя пра стан грамадзкай думкі, але і адсочваць тэндэнцыі; узровень памылкі ў такім дасьледаваньні даволі высокі — каля 4 % (нагадаем, што такое апытаньне праводзілася непасрэдна перад выбарамі 2004 г.). Узровень падтрымкі зьменаў у Канстытуцыі складаў 29—32 %, гэтыя вынікі былі шырока распаўсюджаныя на пачатку верасьня, у тым ліку і праз СМІ, чаго раней „Gallup-IRI” звычайна не практыкаваў.

Але адразу пасьля абвяшчэньня А. Лукашэнкам рэфэрэндуму ў „вузкага калідора” ў 20—30 % зьявілася альтэрнатыва. Аналітычны цэнтар „Экаом” распаўсюдзіў празь дзяржаўныя СМІ дадзеныя свайго жнівеньскага апытаньня, якія паказалі пэрсанальны рэйтынг А. Лукашэнкі ў 66,5 %. Лічбы „Экаому” адразу былі шырока скрытыкаваныя. Асноўныя абвінавачаньні тычыліся палітычнай ангажаванасьці і прамой сувязі з уладаю. Акрамя таго, адзначаліся сур’ёзныя недахопы пры стварэньні анкеты (гл. вышэй), адсутнасьць досьведу электаральных дасьледаваньняў, неабходнай рэпутацыі і непрыналежнасьць да „сацыялягічнай супольнасьці” (што асабліва адзначыў А. Манаеў у сваім інтэрвію „Беларускім навінам”). Пэўную дыскусію выклікала і выбарка — 5000 чалавек — якая, у прынцыпе, для такіх дасьледаваньняў непатрэбная.

Абвяшчэньне рэфэрэндуму (і дакладнае фармуляваньне яго пытаньня) зьлёгку зьмяніла дасьледчыя задачы і прымусіла карэктаваць анкету. Пасьля зьмены фармулёўкі пытаньня пра рэфэрэндум адбылося пэўнае павышэньне ўзроўню падтрымкі ў апытаньнях „Gallup’у”. „Пакрокавае” апытаньне 8—17 і 18—26 верасьня выявіла 38 % „за”, а ў першай дэкадзе кастрычніка гэты лік стаў 41,4 %. Дадзеныя экзыт-полу былі яшчэ больш высокія. Ужо пасьля выбараў і рэфэрэндуму прадстаўнікі „Gallup’у” абгрунтоўвалі рост падтрымкі адміністрацыйным ціскам падчас датэрміновага галасаваньня.

Адначасова былі агучаны цалкам альтэрнатыўныя лічбы, на гэты раз Цэнтрам сацыялягічных і палітычных дасьледаваньняў БДУ, які распаўсюдзіў вынікі свайго збору інфармацыі 13—18 верасьня. Апытаньне выявіла 68,6 % падтрымкі пытаньня рэфэрэндуму, што стала рэкордам сацыялягічнай кампаніі.

Адразу паўстала пытаньне прычыны розьніцы паміж апытаньнямі ЦСПД БДУ і групы „Новак”—НІСЭПД—„Gallup”. На гэты раз большасьць дадзеных былі пададзеныя інстытуцыяй, „легітымнай” у межах сацыялягічнага поля; асаблівых заўваг да анкеты і мэтадалёгіі не было, хоць часам і падкрэсьлівалася ангажаванасьць цэнтру як дзяржаўнай інстытуцыі, што само сабой ня можа быць доказам няправільнасьці вынікаў апытаньня.

Частка аналітыкаў (у прыватнасьці Ю. Дракахруст) тлумачылі гэтыя вынікі выключна анкетнаю фармулёўкаю: незалежныя цэнтры пыталіся пра зьмену Канстытуцыі, а ЦСПД — пра дазвол А. Лукашэнку балятавацца на трэці тэрмін празь зьмену Канстытуцыі. Але такая інтэрпрэтацыя наўрад ці можа растлумачыць разыходжаньне рэйтынгаў на 30 %. Тым больш гэта не тлумачыць разыходжаньня дадзеных ЦСПД і „Gallup’у” пасьля карэгаваньня пытаньня. Адзінай рацыянальнай высновай можа быць тое, што нехта з бакоў (ці абодва бакі) памыліўся, і тут перавага, прынамсі колькасна, на баку групы „Новак”—НІСЭПД—„Gallup”.

Такім чынам, перад выбарамі быў сфармаваны сацыялягічны mainstream з групы „Gallup-IRI”—„Новак”—НІСЭПД, які на працягу 2002—2004 гг. вызначыў „вузкі калідор” падтрымкі ідэі зьменаў у Канстытуцыі ў 20—30 %, эвалюцыяй якога сталі дасьледаваньні „Gallup’у” ў верасьні — кастрычніку — 38—41 % падтрымкі. Рост падтрымкі на 10—20 % тлумачыўся шчыльнай інфармацыйнай кампаніяй за рэфэрэндум і новаю фармулёўкаю пытаньня пра яго ў анкетах.

Альтэрнатыву mainstream склалі дадзеныя ЦСПД БДУ і „Экаому” (ЦСПД БДУ — для „сацыялягічнай супольнасьці”, „Экаому” — для СМІ), якія вызначылі пэрсанальны рэйтынг прэзыдэнта і ўзровень падтрымкі ідэі рэфэрэндуму для зьмены Канстытуцыі ў межах 66—69 %.

„Exit poll”

Экзыт-пол, альбо апытаньне выбарнікаў на выхадзе зь месца галасаваньня, у кампаніі 2004 г. першы раз у гісторыі Беларусі сталі часткаю палітычнага працэсу. Экзыт-пол выкарыстоўваецца для атрыманьня раньніх дадзеных пра ход галасаваньня і яго магчымыя вынікі. Але для палітычнай сытуацыі ў Беларусі асноўнаю стала іншая функцыя — кантроль за справядлівасьцю вынікаў выбараў. Колькасьць экзыт-полу, якія праводзіліся 17 кастрычніка ў Беларусі, дакладна вызначыць цяжка. Вядома, што іх было дастаткова шмат. Але толькі дзьве інстытуцыі абвесьцілі пра агульнанацыянальны маніторынг — „Gallup” і „Экаом” (свае вынікі падавала таксама ініцыятыва „Моладзь за справядлівыя выбары”, створаная на базе БРСМ, але гэтыя дадзеныя нельга лічыць сур’ёзнымі).

„Gallup” абвесьціў, што ў пэрыяд датэрміновага галасаваньня (12—16 кастрычніка) у 20 раёнах было праведзена апытаньне 19205 рэспандэнтаў (у першых паведамленьнях 18 кастрычніка гэтыя дадзеныя чамусьці таксама прэзэнтаваліся як экзыт-пол). 21,3 % паведамілі, што аддалі свой голас датэрмінова, зь іх „за” — 62,6 %. Як бачым, размова ідзе не пра экзыт-пол, а пра нешта падобнае да агульнанацыянальнага апытаньня, якое праводзілася пяць дзён з выбаркаю ў 19 тыс. чалавек. Выбарка фантастычная, асабліва калі ўлічыць, колькі людзей павінны былі працаваць цэлы тыдзень; цяжка сказаць нешта пэўнае пра яе рэпрэзэнтацыйнасьць, як і пра агульную мэтадалёгію дасьледаваньня (магчыма, яна стане вядомая пазьней). У дзень галасаваньня (трэба разумець, уласна экзыт-пол) было апытана 18397 чалавек. 53,1 % зь іх выказаліся „за” ініцыятыву А. Лукашэнкі. На аснове гэтага ліку рабіўся вывад, што пры ўдзеле 87,3 % адказалі „за” на пытаньне рэфэрэндуму 48,37 % ад сьпіскавай колькасьці. Гэта значыць, паводле меркаваньня „Gallup’у”, прэзыдэнт не атрымаў перамогі. Але гэтыя лічбы сьведчаць пра вялікую імавернасьць перамогі. Узровень магчымай памылкі ў гэтым дасьледаваньні каля 1 %, але, калі ўлічыць іншыя абставіны, ён можа быць большым. Напрыклад, цалкам магчымыя памылкі „Gallup’у” пры тыпалягізацыі раёнаў, асабліва ўлічваючы дастаткова спрэчны аналіз рэгіёнаў у дасьледаваньні канца жніўня 2004 г.[8]

Прыкладна 16,63 % апытаных адмовіліся даваць адказ на пытаньне экзыт-полу, вядома, з пэўнай імавернасьцю іх можна аднесьці да тых, хто галасаваў „супраць”, але працэдуру, якую прапануе „Gallup”, нельга назваць цалкам дакладнай.

На жаль, сацыялягічныя мэтады дасьледаваньняў у нашай сытуацыі нельга прымаць за абсалютна дакладныя, асабліва калі ўлічыць адсутнасьць досьведу экзыт-полу (каб удакладніць яго мэтадалёгію) і, галоўнае, немагчымасьць вэрыфікацыі праз афіцыйныя дадзеныя выбараў. Гэта значыць, ня могуць быць дакладна ацэненыя адэкватнасьць выкарыстанай мэтадалёгіі дасьледаваньняў і эфэктыўнасьць працы сеткі анкетэраў. Больш за тое, „гвалтаваньне” сеткі на працягу тыдня (12—17 кастрычніка), калі анкетэры (іх групы) павінны былі апытваць па некалькі соцень чалавек у дзень, магло сур’ёзна зьнізіць эфэктыўнасьць працы. Сьпіс акалічнасьцяў можна працягваць. Такім чынам, узровень памылкі ў экзыт-пол можа быць значна большым, і сяганьне падтрымкі прэзыдэнта вышэй за 50 %, калі базавацца на дасьледаваньні „Gallup’у”, цалкам магчымае. Прынамсі, доказам недахопу 1,6 % галасоў гэта можа быць зь цяжкасьцю.

„Экаом” як прадстаўнік супрацьлеглай сацыялягічнай пазыцыі праводзіў альтэрнатыўны экзыт-пол з цалкам альтэрнатыўнымі вынікамі. Было праведзена апытаньне 18 460 чалавек, 74,6 % выказаліся „за”. Праблемы з даверам да „Экаому” абмяркоўваліся вышэй, ацаніць валіднасьць экзыт-пол практычна немагчыма, прынамсі, інфармацыі тут значна менш, чым па „Gallup’е”, ды палітычная ангажаванасьць відавочная. Прамежкавыя дадзеныя „Экаому” агучваліся дзяржаўнымі СМІ падчас галасаваньня, што таксама красамоўна.

Галоўны парадокс і інтрыга дадзеных „Экаому” ў тым, што яны таксама вельмі моцна адрозьніваюцца ад афіцыйных. Паводле афіцыйных дадзеных ЦВК, удзел у рэфэрэндуме ўзялі 6 307 395 чалавек, за прыняцьце пытаньня рэфэрэндуму прагаласавалі 5 548 477[9], такім чынам, „за” прагаласавалі каля 88 % (87,97 %), гэта значыць, альбо памылка экзыт-полу „Экаому” склала 13,37 %, што катастрафічна і тоесна выяўленьню поўнай няздольнасьці да правядзеньня такога кшталту маніторынгу, альбо нават дасьледаваньне „Экаому” ёсьць доказам істотнага маніпуляваньня вынікамі галасаваньня.

Што тычыцца „лякальных” экзыт-полаў, то яны праводзіліся рознымі „суб’ектамі”, ад прыхільнікаў пэўных кандыдатаў да замежных недзяржаўных арганізацыяў. Магчыма, некаторыя зь лякальных экзыт-полаў былі ўключаны ў сетку „буйных” дасьледаваньняў (у прыватнасьці, „Gallup’у”), астатнія мелі самастойны характар, але нешта пэўнае пра гэта цяпер сказаць цяжка.

У якасьці прыкладу аднаго з такіх экзыт-полаў, вынікі якога знаходзяцца ў адкрытым доступе, можна назваць апытаньне дацкай арганізацыі SILBA (Support Initiative for Liberty and Democracy in the Baltic Area). Апытаньне праводзілася ў сямі выбарчых акругах, але пададзеныя вынікі, відаць, складзеныя на аснове апытаньняў на адным участку з акругі, што, натуральна, ня мае практычна ніякай эмпірычнай каштоўнасьці.

Некаторыя высновы

Эмпірычная сацыялёгія прэзэнтуе сябе як навука, таму яе мэтодыкі патрабуюць вэрыфікацыі. Невідавочныя памылкі ў мэтадзе, працэдуры і аналізе дасьледаваньняў могуць прывесьці да значных скажэньняў дадзеных, большасьць з такіх памылак і недакладнасьцяў можна выявіць праверкаю праз рэальнасьць, але гэта ў цяперашніх палітычных умовах больш чым праблематычна. Простае выкананьне стандартаў, на што часта спасылаюцца сацыёлягі, ні ў якім разе не прадухіляе самыя нечаканыя памылкі. Звычайна вэрыфікацыяй зьяўляюцца афіцыйныя вынікі галасаваньня. У беларускай сытуацыі электаральная сацыялёгія ня толькі ня можа быць вэрыфікавана праз выбары, але ўсё больш існуе для таго, каб кантраляваць афіцыйныя вынікі і выкрываць тое, наколькі яны адрозьніваюцца ад рэчаіснасьці.

Сацыялёгія не вэрыфікуецца выбарамі, выбары не вэрыфікуюцца палітычнай практыкай, і гэта ёсьць сур’езнай праблемай для атрыманьня беларускай сацыялёгіяй статусу, які яна мае ўва ўмовах дэмакратыі.

Гэта ня значыць, што ня трэба давяраць эмпірычнай сацыялёгіі як практыцы, але да яе, прынамсі, трэба ставіцца крытычна, і тым больш не арыентавацца на „брэнд” — „сусьветна вядомая інстытуцыя”, „незалежная аналітычная служба” і г. д.: у выпадку з электаральнай сацыялёгіяй такія брэнды нічога не гарантуюць.

Сацыялягічныя дасьледаваньні 2004 г. не даюць доказу таго, што на рэфэрэндуме меней за 50 % насельніцтва прагаласавала „за”: магчыма, так, магчыма, не. Адзінае, пра што можа быць вядома практычна дакладна, — несапраўднасьць лічбаў ЦВК і практычна бессумнеўнае „мадэляваньне” канчатковых вынікаў галасаваньня.

Яшчэ ў большай ступені гэта тычыцца выбараў у парлямэнт. Як вядома, ня больш за 1/3 агульнай колькасьці „кандыдатаў ад улады” вялі актыўныя кампаніі ў сваіх акругах і, магчыма, сапраўды перамаглі, іншыя разьлічвалі выключна на адміністрацыйны рэсурс, які працаваў зусім не бездакорна[10].

Парадокс у тым, што, паводле дадзеных ЦВК, вынікі і першых, і другіх практычна не адрозьніваюцца, што дадаткова зьніжае да іх давер.

Спасылкі

1. Гэты апошні пэрыяд „асьветніцтва” вызначаўся адсутнасьцю канцэпту „палітычныя тэхналёгіі” і вялікай цікавасьцю да „навукі” ды „праўды”, а таксама слабым разуменьнем удзельнікамі палітычнага працэсу сацыялёгіі як такой.

2. Хуткасьць адаптацыі залежала ня толькі ад палітычнай культуры „кансэрватары/прагрэсісты”, але і пэрсанальных якасьцяў лідэраў. „Крыжакі”, адданыя ідэі, былі менш схільныя цікавіцца сацыялёгіяй, чым „прагматыкі”, схільныя да перайманьня настрояў свайго атачэньня. (Пра палітычныя і псыхалягічныя адрозьненьні „крыжакоў” і „прагматыкаў” гл. падрабязьней: Снарэ Ч. Калі я як палітычны аналітык магу ўплываць на палітычны працэс // Палітычная сфера. 2002. № 2.)

3. „Сацыялягічная” аргумэнтацыя і спасылкі на „сацыялягічныя дасьледаваньні” ёсьць важны элемэнт практычна любой сучаснай палітычнай дыскусіі.

4. Адразу выключым магчымасьць сьвядомых маніпуляцыяў вынікаў, гэта не патрабуе аналізу.

5. Фармулёўка пытаньня рэфэрэндуму мела вельмі вялікае значэньне, улічваючы непрыхільнасьць большасьці беларусаў да зьмены Канстытуцыі ў прынцыпе. Менавіта таму пытаньне на рэфэрэндуме так і не было зьмешчана ў бюлетэнях на беларускай мове.

6. Манаев Олег. Президентские выборы: что было на самом деле : Заметки социолога // Выборы президента Республики Беларусь. Факты и комментарии. — Мн., 2002.

7. The Gallup Organization / Baltic Surveys. Memorandum September 6, 2004.

8. Напрыклад, пры выкладаньні вынікаў жнівеньскага дасьледаваньня (IRI-Gallup Belarus Tracking Poll Update — Issue #3 August 16 to 23) IRI-Gallup дае раскладку па абласьцях, але пры выбарцы 200 чалавек рабіць такое некарэктна. Акрамя гэтага, раскладка выразна выяўляе „правальваньне” дадзеных зь Віцебскай вобласьці, дзе, паводле вынікаў дасьледаваньня, прыхільнікі А. Лукашэнкі складаюць толькі 18 % (для параўнаньня: Менск — 40 %, Гарадзенская вобласьць — 33 %). Віцебская вобласьць аказваецца самаю прадэмакратычнаю, што вельмі сумнеўна. Тым больш сумнеўна рабіць на падставе такіх дадзеных сыстэмныя вывады пра палітычнае раянаваньне Беларусі, што робіцца ў аналітычнай частцы дакладу.

9. Пастанова Цэнтральнай камісіі Рэспублікі Беларусі па выбарах і правядзеньні рэспубліканскіх рэфэрэндумаў ад 21 кастрычніка 2004 г. № 268.

10. Аўтаматычная падтрымка „кандыдатаў ад улады” ўсімі, хто галасаваў „за” рэфэрэндум, больш чым сумнеўная і не адпавядае ні практыцы выбараў 1995—1996 і 2000 гг., ні існай палітычнай культуры. Такія дадзеныя дае ў тым ліку і калядзяржаўная сацыялёгія. У прыватнасьці, паводле дасьледаваньня Менскага навукова-дасьледчага інстытуту сацыяльна-эканамічных і палітычных праблемаў (г. Менск, чэрвень 2004 г.), за кандыдата ад улады зьбіраліся галасаваць толькі 12,9 %, скепсыс да дэпутатаў быў выяўлены і дасьледаваньнем ЦСПД БДУ (верасень 2004 г.)

Расклад і тэндэнцыі пасьля выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.

Пасьля рэфэрэндуму 1996 г. у Беларусі зьнікла палітыка як працэс здабыцьця ўлады і карыстаньня ёю, які адбываецца ўва ўмовах электаральнай альбо элітнай канкурэнцыі. У Беларусі з 1996 г. палітыкай насамрэч займаецца толькі адзін чалавек — кіраўнік дзяржавы. Астатнія альбо спрабуюць здабыць вагары адміністрацыйнага ўплыву праз збольшага цырыманіяльныя палітычныя інстытуты (такія, як парлямэнт і выбары), альбо спрабуюць выкарыстаць цырыманіял як сродак піяр-кампаніі. Аднак пасьля кожнага электаральнага цыклу расклад сілаў застаецца нязьменны: палітыкай у беларускай дзяржаве і надалей займаецца адзін чалавек.

Выбарчая кампанія 2004 г. — ужо трэцяя ў найноўшай гісторыі Беларусі, калі парлямэнцкія выбары сумяшчаюцца з рэфэрэндумам. Ці выпадковае такое сумяшчэньне? Здавалася б, у ім няма нічога асаблівага. У рэшце рэшт, выбары, давыбары і перавыбары ў парлямэнт праводзіліся найчасьцей: за апошнія 10 гадоў Беларусь перажыла як мінімум пяць такіх кампаніяў (выбары ў Вярхоўную Раду ў траўні 1995 г., давыбары ў сьнежні таго ж году, недарэчныя, як выявілася, давыбары ў лістападзе 1996 г., выбары ў палату прадстаўнікоў 2000 г., нарэшце, выбары 2004 г.), прапаноўваючы такім чынам найлепшыя варункі для сумяшчэньня з рэфэрэндумамі „ў мэтах эканоміі сродкаў”. Аднак варта прасачыць і іншую заканамернасьць. Кожны з трох рэфэрэндумаў (на якія ў цэлым было вынесена дванаццаць пытаньняў, зь іх дзевяць — прэзыдэнтам Лукашэнкам) перасьледаваў за мэту зьнішчэньне палітычных альтэрнатываў прэзыдэнцкаму панаваньню. Галасаваньне 1995 г. зьліквідавала хісткую і частковую культурна-ідэалягічную гегемонію нацыянальна-дэмакратычнага палітычнага дыскурсу, што ўсталявалася ў 1990—1991 гг. з прызнаньнем беларускай мовы як дзяржаўнай, прыняцьцем нацыянальнай сымболікі ды, нарэшце, абвяшчэньнем незалежнасьці. Рэфэрэндум 1995 г. быў адзіным, які меў на ўвазе стварэньне пэўнага ідэалягічнага і інфармацыйнага фону з мэтай дыскрэдытацыі палітычных апанэнтаў прэзыдэнта (у той час — партыі БНФ) і недапушчэньня іх у парлямэнт. Сама празь сябе гэтая тактыка мела толькі частковы посьпех. Тым ці іншым шляхам, БНФ ня быў дапушчаны ў Вярхоўную Раду 13-га скліканьня, што не змагло, аднак, перадухіліць стварэньня парлямэнцкай апазыцыі прэзыдэнцкай вэртыкалі, якая складала дзьве траціны ад абраных дэпутатаў. З аднаго боку, народная падтрымка лідэра не гарантавала ляяльнасьці ў іншай сытуацыі выбару, дзе Лукашэнка наўпрост не прысутнічаў. Заяўленая ляяльнасьць палітычных суб’ектаў магла быць у любы час перагледжана. Акрамя таго, сама празь сябе прырода лукашэнкаўскай улады аказалася такой, што яна была несумяшчальная ня проста з ідэалягічнымі альтэрнатывамі, а зь любымі зонамі інстытуцыянальнай аўтаноміі, непадкантрольнымі наўпрост ружоваму будынку на Карла Маркса, 38 у Менску (ён не стварыў ані прапрэзыдэнцкай партыі, ані моцнай фракцыі ў парлямэнце менавіта таму, што само разуменьне палітычнай канкурэнцыі, дзеля якой ствараюцца партыі, не пасуе яго бачаньню ўлады).

Дзеля гэтага наступныя рэфэрэндумныя кампаніі мелі на ўвазе ўжо зьнішчэньне менавіта інстытуцыянальных альтэрнатываў. Рэфэрэндум 1996 г. зьнішчыў іх „у прасторы” — ён зьліквідаваў аўтаномію парлямэнту і Канстытуцыйнага суду — двух інстытутаў, якія знаходзіліся па-за простым прэзыдэнцкім кантролем у першыя два гады прэзыдэнцтва Лукашэнкі і само існаваньне якіх выяўляла сумнеўную легальнасьць той практыкі панаваньня, якую Лукашэнка ўвёў (нагадаем: у першыя два гады Канстытуцыйны суд прызнаў неадпаведнымі Канстытуцыі каля дваццаці прэзыдэнцкіх указаў, Вярхоўная Рада неаднаразова пераадольвала яго вэта, аднак прэзыдэнт настойваў, каб органы вэртыкалі бездакорна выконвалі яго загады). Рэфэрэндум 2004 г. зьнішчыў інстытуцыянальныя альтэрнатывы „ў часе” — ён зьліквідаваў недарэчным чынам пакінутую ў Канстытуцыі перашкоду для пажыцьцёвага панаваньня прэзыдэнта, а значыць, і для захаваньня існай сыстэмы ўлады на нявызначаны прамежак часу. Парлямэнцкія выбары — лягічны мэханізм прадукаваньня палітычных альтэрнатываў — пры сумяшчэньні з рэфэрэндумам гублялі сваю значнасьць — як для грамадзтва, так, шмат у чым, і для палітычных суб’ектаў, — думаю, не памылюся, калі скажу, што ў 1995 г. БНФ сам бы добраахвотна адмовіўся ад прэтэнзіяў на дэпутацкія мандаты, калі б гэта дапамагло захаваць нацыянальныя сымбалі і дзяржаўнасьць мовы. Таксама і ў 2004 г. з моманту абвяшчэньня рэфэрэндуму выбары ў палату прадстаўнікоў згубілі той сэнс, які б яны маглі мець у іншых варунках.

І ў той жа час, нязьвязаныя з рэфэрэндумам кампаніі нейкім чынам прыводзілі да стварэньня сыстэмнай апазыцыі. Так было ў 1995 г., калі дэмакратычныя фракцыі былі амаль цалкам абраныя ў сьнежні. Так было і ў 2000 г., калі, нягледзячы на байкот дэмакратычнымі сіламі і звышсумнеўную дэмакратычнасьць самой працэдуры, у новым складзе палаты прадстаўнікоў у рэшце рэшт зьявілася апазыцыйная фракцыя. Акрамя ўсяго іншага, ступень мабілізацыі прэзыдэнцкай улады (што ў Беларусі азначае ўлады ўвогуле) на нерэфэрэндумных кампаніях была значна меншай.

Пачынаючы з 1996 г. аніводныя выбары, аніводны рэфэрэндум, што праводзіліся ў Беларусі, не былі прызнаныя міжнароднай супольнасьцю як свабодныя і справядлівыя (выключэньне складалі, вядома, Расея і краіны СНД). Нелегітымнасьць улады Лукашэнкі стала аб’ектам палітычнага ціску і, на пэўны пэрыяд часу, пунктам адліку, ад якога апанэнты прэзыдэнта спрабавалі будаваць свае палітычныя стратэгіі. З пункту гледжаньня права, гэта было слушна. Нагадаем, што рэфэрэндум 1996 г. быў прызнаны як абавязковы прэзыдэнцкім указам, які скасаваў пастанову Канстытуцыйнага суду (на што Лукашэнка ня меў законнага права), і што нават бюлетэні для галасаваньня былі надрукаваныя з заўвагай аб кансультацыйным характары рэфэрэндуму. З пункту гледжаньня палітоляга, аднак, праблемы зь легітымнасьцю ўлады ўзьнікаюць не пры парушэньні дэмакратычных правілаў і нават нормаў закону, а калі яе апанэнты здольныя арганізаваць контргегемонію, якая не дазваляе ўладзе прыняць і выкарыстоўваць такія правілы гульні, якія яна пажадае. Палітычная і сілавая стратэгіі Лукашэнкі, такім чынам, пераадольвалі неабходнасьць у набыцьці дэмакратычнай легітымнасьці. Ягоныя нелегітымныя дзеяньні вялі да зьнішчэньня палітычных і інстытуцыянальных альтэрнатываў (тых самых, што здольныя супрацьстаяць гегемоніі прэзыдэнта), што надавала прэзыдэнцкай уладзе легітымнасьць іншага кшталту — не праз дэмакратычныя працэдуры, а праз фактычную безальтэрнатыўнасьць. З Лукашэнкам мусяць мець справы па-за межамі краіны, яму вымушаны падпарадкоўвацца ўнутры яе таму, што яго замена на пасадзе прэзыдэнта ня ёсьць магчымай.

Безальтэрнатыўнасьць, здавалася б, робіцца магчымай дзякуючы аднаму аспэкту лукашэнкаўскай улады, які быццам бы надае ёй рысы дэмакратычнай (ці, вызначым так, квазідэмакратычнай) легітымнасьці. У мінулым пасьля кожнай выбарчай кампаніі можна было чуць галасы, што, маўляў, выбарчыя працэдуры далёкія ад ідэалу, але калі б усё было паводле правілаў, Лукашэнка ўсё роўна перамагаў бы. Зазначым, аднак, што тут мы маем справы не з дэмакратычнай (ці нават квазідэмакратычнай), а, хутчэй, плебісцытарнай легітымнасьцю. Дэмакратычная легітымнасьць надаецца шляхам дэмакратычных працэдураў, якія могуць быць болей ці меней дасканалымі (адсюль і прыстаўка квазі-), аднак мусяць захоўваць элемэнты канкурэнтнасьці і выбару з больш-менш свабодна ўтвораных альтэрнатываў. Плебісцыт — гэта працэдура валідацыі ўлады, у якой альтэрнатыва альбо не прысутнічае, альбо фармуецца самой уладай. Гэта галасаваньне, у якім варыянты выбару — паміж лідэрам і невядомасьцю. Фактычна ўсе тры рэфэрэндумы ў гісторыі незалежнай Беларусі былі менавіта плебісцытамі — галасаваньнямі наконт даверу Лукашэнку. У кожнай з гэтых кампаніяў атмасфэра страху перад невядомасьцю і безальтэрнатыўнасьцю старанна фармавалася афіцыйнай прапагандай (выключэньне складаў бадай што рэфэрэндум 1995 г. — там альтэрнатыва была выразна вызначана ў выглядзе старанна дэманізаванага БНФ). Плебісцытарнасьць грунтуецца на ідэі (якую, дарэчы, старанна культываваў Лукашэнка з моманту прыходу да ўлады) аб тым, што воля народу, што ўвасобілася ў асобе лідэра, мае перавагу над іншымі правіламі, законамі, канстытуцыяй ды асабістымі правамі. Болей за тое, гэтая воля дае падставу, якая дазваляе лідэру ад імя народу ліквідаваць альтэрнатывы (размываецца мяжа паміж уладай і рэжымам — дзеяньні, накіраваныя на зьмену ўлады, хай і выключна канстытуцыйным шляхам, трактуюцца як антыдзяржаўныя, прыналежнасьць да апазыцыі ёсьць дастатковай прычынай для адмовы ў карыстаньні пэўнымі грамадзянскімі правамі, такімі, як права на працу ці свабоду асацыяцыяў, якія могуць быць вернутыя, і то неабавязкова, толькі пры падпарадкаваньні ўладзе). Пасьля гэтага ўтвараецца замкнёнае кола: калі надыходзіць час ізноў падтрымаць лідэра на выбарах ці рэфэрэндуме, абгрунтаваньне неабходнасьці падтрымаць яго базуецца, акрамя ўсяго, на адсутнасьці альтэрнатываў.

Пачынаючы з 1996 г. выбары ўсіх гатункаў у Беларусі таксама дэ-факта ператварыліся ў плебісцыты. Напярэдадні галасаваньня мэдыі заклікаюць выбарнікаў падтрымаць менавіта дзяржаўны курс (галасаваць супраць — гэта як быццам бы супраць дзяржавы). Канкурэнцыя нібыта прысутнічае (за выняткам мясцовых выбараў 1999 г., у якіх удзел апазыцыі быў фактычна забаронены дзякуючы норме закону, якая не дазваляла рэгістрацыі кандыдатаў, што мелі адміністрацыйнае ці крымінальнае пакараньне на працягу апошняга году), але яна старанна фільтруецца. Адсеў пачынаецца на далёкіх подступах да выбарчых скрыняў — дастаткова ўзгадаць падзеі 1999 г. альбо арышт Міхаіла Марыніча ў 2004-м. Мэханізмы рэгістрацыі і правілы правядзеньня агітацыі дазваляюць правядзеньне мэтадычнай сэлекцыі ў шэрагах апанэнтаў.

Рэфэрэндум наконт зьняцьця канстытуцыйных абмежаваньняў на знаходжаньне Аляксандра Лукашэнкі на пасадзе прэзыдэнта (вызначаю менавіта так: вельмі сумнеўна, што любы іншы прэзыдэнт Беларусі будзе кіраваць паводле гэтай Канстытуцыі і з гэтымі паўнамоцтвамі) мусіў, здавалася б, даць адказ на пытаньне: ці можа такая самадастатковая мадэль рэпрадукцыі плебісцытарнай легітымнасьці працаваць бясконца? Сапраўды, на працягу трох мінулых гадоў прыхільнікі неабмежаванага знаходжаньня Лукашэнкі ля ўлады знаходзіліся ў выразнай меншасьці (да незалежных сацыёлягаў, што праводзілі апытаньні, вядома, могуць быць прэтэнзіі: у пытаньнях, як правіла, ня ўзгадваўся Лукашэнка, што заніжала працэнт тых, хто прагаласаваў бы „за”, аднак нават калі яго прозьвішча зьяўлялася, колькасьць тых, хто зьбіраўся галасаваць „супраць”, усё роўна заставалася большай за палову). Безумоўна, аўтар разумее, у якой краіне жыве, і далёкі ад думкі, што само празь сябе галасаваньне „супраць” магло б прывесьці да нейкіх палітычных зьменаў, нават калі б рэальная колькасьць супала б з прадказаньнямі незалежных апытаньняў. Але гэта магло справакаваць пэўныя тэктанічныя штуршкі ў грамадзкай сьвядомасьці, якія б цяжка было знэўтралізаваць аднымі рэпрэсіямі. Менавіта пачуцьцё падманутасьці разбурае плебісцытарную легітымнасьць і правакуе трывалы недавер да ўлады. Апошняя можа не пацярпець доўгім часам, паколькі ў яе распараджэньні застаецца рэсурс сілы і рэпрэсіяў. Але, як сьведчыць гісторыя, зьмена рэжымаў, што будуюцца выключна ці пераважна на сіле, пры супадзеньні пэўных абставінаў можа адбыцца хутка і нечакана (менавіта з гэтых меркаваньняў аўтар пасьлядоўна надае столькі ўвагі ўзроўню грамадзкай падтрымкі лукашэнкаўскай улады — фактару, які часьцяком ігнаруецца іншымі аналітыкамі з прычыны бессэнсоўнасьці самаго разважаньня аб ёй у палітычных варунках, падобных тым, што існуюць у сёньняшняй Беларусі). Цяпер відавочна, што, нягледзячы на ранейшы стан масавай сьвядомасьці, плебісцытарны мэханізм ізноў збольшага спрацаваў.

Безумоўна, важную ролю адыграла значнае паляпшэньне сацыяльна-эканамічнага становішча ў Беларусі перад восеньню 2004 г. (нагадаем, абвал рэйтынгу Лукашэнкі ў 2002 г. здарыўся шмат у чым дзеля эканамічных цяжкасьцяў, што насталі за прэзыдэнцкімі выбарамі 2001 г., і адпаведна расчараваньнем насельніцтва на фоне шчодрых абяцаньняў павышэньня дабрабыту ў ходзе прэзыдэнцкай кампаніі). Сацыяльны кантракт застаецца важным аспэктам захаваньня стабільнасьці беларускага рэжыму, што пацьвярджае сам Лукашэнка, рэгулярна абяцаючы павышэньне заробкаў то да 100, то да 250, то да 750 даляраў у месяц. Зь іншага боку, камандная мадэль беларускай эканомікі дазваляе ажыцьцяўляць павышэньне ўзроўню жыцьця і правакаваць узрост сацыяльнага аптымізму акурат перад выбарчымі кампаніямі (што адбылося і ў 2001, і ў 2004 гг.). Аднак, згодна з дадзенымі сацыёлягаў, узьлёт падтрымкі прэзыдэнта адбыўся менавіта ў пэрыяд з 7 верасьня, калі быў абвешчаны рэфэрэндум, да моманту галасаваньня. Складваецца ўражаньне, што падзеньне рэйтынгу Лукашэнкі ажыцьцяўляецца менавіта тады, калі ўлада часова ўстрымоўваецца ад прапаганды і піяр-кампаніяў. Паколькі кампанія вядзецца ў старанна сканструяваных умовах плебісцытарнай безальтэрнатыўнасьці, узьлёт рэйтынгу цалкам лягічны. Гэта не азначае, што лічбы, якія выдаваліся ў пэрыяд палітычнага зацішша, не адлюстроўвалі адпаведным чынам стан грамадзкага настрою ў той момант. Аднак яны відавочна не вызначалі верхняй мяжы сацыяльнага рэсурсу ўлады.

Як вынік, масавага пачуцьця падманутасьці вынікі рэфэрэндуму не справакавалі (калі, зразумела, не лічыць масай 35 % тых, хто адкрыта заявіў апытальнікам, што ня верыць афіцыйным дадзеным)[1].

Размовы пра фальсыфікацыі і парушэньні праходзяць міма вушэй тых, хто галасаваў за прапанову ўлады і, натуральна, схільны верыць, што ўсё было прыстойна. Болей за тое, паводле ўсіх іншых паказьнікаў стану масавай сьвядомасьці Беларусь быццам бы адкацілася да ўзроўню чатырох-пяцігадовай даўніны. Але гэта — з пункту гледжаньня тых, хто стаіць у апазыцыі да ўлады. Зь іншага боку, адсотак расчараваных вынікамі выбараў здаецца найбольшым за ўсе апошнія кампаніі. Калі б палітычныя варункі засталіся хаця б такімі, якімі яны былі ўвосень 2004 г., узьнікненьне той самай „фігі ў кішэні” ў будучым выглядае цалкам магчымым. Нягледзячы на 48—49 % тых, хто прагаласаваў „за” (паводле двух незалежных апытаньняў), амаль столькі ж жадаюць, каб у 2006 г. быў абраны новы прэзыдэнт. Таксама адсотак тых, хто жадае прагаласаваць за дэмакратычную апазыцыю на наступных прэзыдэнцкіх выбарах, выйшаў далёка за межы гіпатэтычнай памылкі і дасягнуў 32 % (што толькі на 10 % менш за колькасьць тых, хто зьбіраецца галасаваць за Лукашэнку). Можна зазначыць, што практыка фармаваньня „плебісцытарнай безальтэрнатыўнасьці” (выбару паміж Лукашэнкам і невядома чым) усё ж не да канца дасягнула сваіх мэтаў. Пэўная колькасьць грамадзянаў ужо гатовая падтрымліваць „невядома што” супраць кіраўніка дзяржавы. Паводле водгукаў некаторых былых апазыцыйных кандыдатаў, ім было дастаткова пазыцыянаваць сябе як „супраць Лукашэнкі”, каб прыцягнуць увагу і спачуваньне выбарнікаў. Нарэшце, заўважым: сытуацыя пяцігадовай даўніны вярнулася ў іншых сацыяльна-эканамічных варунках, пры іншай ступені кансалідацыі ўлады і з рэзка звужаным абшарам для апазыцыйнай і проста аўтаномнай грамадзкай і палітычнай дзейнасьці. Папросту кажучы, кошт падтрыманьня статус-кво за апошнія некалькі гадоў значна ўзрос.

З усяго вышэйсказанага вынікае простая выснова. Далейшае падтрыманьне статус-кво магчымае толькі пры пасьлядоўным і мэтанакіраваным зьнішчэньні тых зонаў аўтаноміі, што яшчэ засталіся ў Беларусі і што нават тэарэтычна здольныя выпрадукаваць палітычную альтэрнатыву лукашэнкаўскай уладзе альбо прыняць зьмястоўны ўдзел у рэалізацыі палітычных праектаў. Пытаньне нават ня ў тым, што ўлада ня можа сабе дазволіць нейкую лібэралізацыю грамадзкага і палітычнага жыцьця: патэнцыйную пагрозу ўяўляе нават кансэрвацыя кантролю на пэўным узроўні і адмова ад яго далейшага ўзмацненьня. Нават імітацыя дэмакратычных працэдураў можа прывесьці да зьяўленьня палітычнай апазыцыі. Нават загнаная ў рэзэрвацыю, грамадзянская супольнасьць здольная з часам самаарганізавацца настолькі, каб несьці пагрозу цяперашняму рэжыму.

Дарэчы, працэс звужэньня сацыяльнага абшару для самаарганізацыі грамадзтва рэзка паскорыўся адразу пасьля прэзыдэнцкіх выбараў 2001 г. Нагадаем: закрыцьцё дзясяткаў няўрадавых арганізацыяў, рэзка пагоршаныя ўмовы існаваньня незалежнай прэсы, захады для абмежаваньня міжнародных кантактаў студэнтаў і навучэнцаў, гісторыя зь ліквідацыяй коласаўскага Ліцэю і Эўрапейскага гуманітарнага ўнівэрсытэту, узмацненьне жорсткасьці пакараньняў журналістаў, выцясьненьне апошніх міжнародных дабрачынных арганізацыяў. Такім чынам адбываўся працэс ліквідацыі ня толькі попыту на сацыяльныя і палітычныя зьмены, але і прапанаваньня (болей дакладна, таго, што можа яго скласьці). Працэсы працягнуліся пасьля 17 кастрычніка: перарэгістрацыя нізавых суполак палітычных партыяў можа прывесьці да зьнікненьня нават намінальных зьяваў палітычнага плюралізму. Працягваецца і паглыбляецца палітыка закрыцьця грамадзтва ад навакольнага сьвету (варта нагадаць хаця б заклікі прэзыдэнта Лукашэнкі да спыненьня праграмаў гуманітарнай дапамогі і аздараўленьня дзяцей). Як пагроза пачала ўспрымацца нават спроба самарэфлексіі аб стане грамадзтва. Гэта, на думку аўтара, і справакавала атаку на НІСЭПД. Здавалася б, інстытут выдаў дадзеныя, якія па сутнасьці няшмат адрозьніваліся ад яго ранейшых дасьледаваньняў: Лукашэнка па ўсіх парамэтрах апераджае сваіх апанэнтаў, і падставаў для чаканьня нейкіх палітычных зрухаў няма. У мінулым гэтага было дастаткова, каб дадзеныя, што ставілі пад сумнеў афіцыйныя лічбы Цэнтравыбаркаму, ня выклікалі рэакцыі з боку ўладаў. Зразумела, гэтым разам НІСЭПД перайшоў пэўную мяжу, не пабаяўшыся апублікаваць вынікі апытаньняў, што нібыта сьведчылі ня проста пра завышэньне ўзроўню падтрымкі прэзыдэнта, а пра тое, што гэта магло паўплываць на вынік рэфэрэндуму. Аднак падобна на тое, што нэрвовая рэакцыя ідзе ўжо на само разьвянчаньне міту пра ненаяўнасьць у Беларусі попыту на палітычныя альтэрнатывы. Ува ўсё гэта лягічна ўбудоўваюцца новыя заканадаўчыя ініцыятывы (законапраект пра барацьбу з экстрэмізмам, папраўкі да законаў аб партыях ды грамадзкіх арганізацыях, прапановы наконт цэнзураваньня Інтэрнэту вядуць да фактычнай крыміналізацыі альтэрнатыўнай грамадзкай і палітычнай дзейнасьці). У 1996 г. Беларусь пазбавілася палітыкі. Да 2006 г. яна можа пазбавіцца і грамадзтва як супольнасьці, што існуе па-за дзяржаўным кантролем.

Адно з найболей пашыраных меркаваньняў аб беларускай апазыцыі сьцьвярджае, што лукашэнкаўскай уладзе яна патрэбная. Маўляў, такая апазыцыя заўсёды яму прайграе і ніколі ня будзе здольнай канкураваць зь ім за папулярнасьць у грамадзтве, ня кажучы ўжо аб змаганьні за ўладу. Лукашэнка сам калісьці нібыта пацьвердзіў гэтую тэзу, заявіўшы, што яму трэба маліцца на такую апазыцыю. І ўсё ж мы назіраем паступовы працэс ліквідацыі палітычных альтэрнатываў уладзе, нават такіх, здавалася б, неэфэктыўных і асуджаных на паразу. Чаму?

Магчыма, прычынай таму ёсьць нейкі экзыстэнцыйны страх. У рэшце рэшт, апазыцыя падобная да той чэхаўскай стрэльбы, якая ў трэцім дзеяньні мусіць непазьбежна стрэліць, хай нават і будучы незараджанай. У сёньняшняй беларускай улады няма „стратэгіі выхаду”, яна ня мысьліць свайго існаваньня без Лукашэнкі, таму што без Лукашэнкі яна немагчымая, а значыць, яна адмаўляецца вызначыць для сябе той часавы адрэзак, калі можа адбыцца яе зьмена (узрост кіраўніка дзяржавы дазваляе). Так што, калі трэцяе дзеяньне і наступіць, хай сабе празь пятнаццаць-дваццаць-трыццаць гадоў, гэта ня робіць пачуцьцё пагрозы менш вострым. Безумоўна, што і падзеньне некалькіх аўтарытарных рэжымаў за апошнія чатыры гады прымусіла беларускія ўлады думаць аб перадухіленьні пагрозаў. Пасьля рэвалюцыі ў Сэрбіі ў 2000 г. Лукашэнка вызначыў для сябе галоўны ўрок з падзеяў у тым, што „ўладу трэба бараніць”. Пасьля памаранчавай рэвалюцыі ўва Ўкраіне ў 2004 г. ён зразумеў, якія пагрозы можа несьці пэрсаналізаванай уладзе недастаткова падкантрольны ўладны апарат. Здавалася б, Беларусь ня Сэрбія альбо Ўкраіна. Але яна таксама не Ўзбэкістан і Туркмэністан. Тут нават невялікае адкрыцьцё сацыяльнай і палітычнай прасторы для аўтаноміі і канкурэнцыі выклікае ўзьнікненьне попыту на палітычныя альтэрнатывы. Тое, што гэты попыт застаецца незадаволеным, толькі прыводзіць да яго ўзрастаньня ў будучыні. Яго цалкам магчыма радыкальна зьменшыць безь ліквідацыі фармальнай апазыцыі; але зьліквідаваць яго можна толькі тады, калі з калектыўнай сьвядомасьці зьнікне памяць аб існаваньні прапанаваньня.

У нейкім сэнсе, аднак, апазыцыя можа занесьці палітычную кампанію 2004 г. сабе ў актыў. Паводле дадзеных Інстытуту Гелапа, якія не атрымалі вялікага рэзанансу, пераважная большасьць тых, хто на рэфэрэндуме прагаласаваў „супраць”, на парлямэнцкіх выбарах галасавалі за прэтэндэнтаў ад дэмакратычных сілаў — „5+”, Эўрапейскай кааліцыі ды „Рэспублікі”. Згодна з экзыт-поламі, за апазыцыйных кандыдатаў галасавала каля траціны выбарнікаў, альбо да 40 % тых, хто меў такую магчымасьць (нагадаем, што дэмакратычныя кандыдаты былі дапушчаныя да галасаваньня толькі ў 75 з 110 акругаў). Для тых, хто ня згодны з вэрсіяй Лідзіі Ярмошынай, відавочна, што сярод часткі грамадзтва, якая не падтрымлівае Лукашэнку, пошук палітычнай альтэрнатывы лягічна прыводзіць да падтрымкі дэмакратаў. Вось вам і слабасьць. Уявіце сабе баксэра, які быў бы выстаўлены супраць Майка Тайсана з завязанымі рукамі і ўсё ж зьвёў бы бой унічыю, калі б пункты лічыліся адпаведным чынам! Зь іншага боку — і кампанія 17 кастрычніка гэта таксама пацьвердзіла — маўклівы, пасіўны грамадзкі пратэст не надае сілы апазыцыі, а хутчэй наадварот, прыводзіць да яе далейшага вынішчэньня, правакуючы яе разбурэньне карнымі і адміністрацыйнымі сродкамі. Болей за тое, дадаліся і іншыя чыньнікі. Дэмакратычныя рэвалюцыі ў Грузіі і Ўкраіне прымушаюць усё яшчэ дзейных аўтакратаў чыніць папераджальныя меры для выкараненьня тых чыньнікаў, што робяць гэтыя рэвалюцыі магчымымі. Сюды трапляе ня толькі і, магчыма, ня столькі апазыцыя як такая, а любыя некантраляваныя асяродкі альтэрнатыўнай самаарганізацыі і мысьленьня. Гістарычнае паскарэньне працэсаў дэмакратызацыі, аб якім пасьля ўкраінскіх падзеяў лістапада — сьнежня 2004 г. казаў Зьбігнеў Бжазінскі,можа абярнуцца для Беларусі яшчэ больш імклівым гістарычным адкатам.

Апазыцыя ў Беларусі, хутчэй за ўсё, ня будзе фармальна зьліквідаваная. У рэшце рэшт, грамадзкая падтрымка, фармальна атрыманая ўладаю ў канкурэнтных выбарах, дагэтуль застаецца надзейным шчытом супраць больш жвавага ўмяшальніцтва ў беларускія справы вонкавых актараў. Калі ж падтрымка будзе здабывацца на безальтэрнатыўных выбарах, яе вартасьць будзе прыкладна раўняцца 100 % галасоў, што набраў Садам Хусэйн на рэфэрэндуме 2002 г. для падаўжэньня сваіх паўнамоцтваў. Таму фармальныя прыкметы канкурэнтнасьці, хутчэй за ўсё, застануцца. Аднак на палітычнай прасторы будзе толькі цалкам кантраляваная апазыцыя, згодная прызнаваць дасягненьні ўлады і прасіць прабачэньня за свае паводзіны ў мінулым, як патрабаваў прэзыдэнт у адозьве з нагоды падпісаньня вынікаў рэфэрэндуму 17 лістапада 2004 г. Цалкам верагодна, што такую апазыцыю ніхто і ня будзе ствараць: дастаткова некалькім прарэжымным партыям (такім, як КПБ) заявіць пра сваю „канструктыўную апазыцыйнасьць”, а іншым (напрыклад ЛДП) — нават пра дэмакратычную арыентацыю. Фармат прэзыдэнцкіх выбараў 2006 г. кшталту „Лукашэнка — Гайдукевіч — Катляроў (Касьцян)” будзе выглядаць надзвычай плюралістычным. Чаму не? У рэшце рэшт, нават у Туркмэністане выбары (праўда, толькі парлямэнцкія) праводзяцца фармальна на альтэрнатыўнай аснове.

На думку аўтара, вызначальным пытаньнем для беларускай апазыцыі на бліжэйшыя некалькі гадоў будзе выбар паміж дысыдэнцтвам і працягам спробаў удзельнічаць у палітычным жыцьці. Магчыма, цягам некалькіх наступных гадоў у Беларусі застанецца месца толькі для апазыцыі дысыдэнцкіх інтэлектуалаў, якія, прызнаючы сваю бездапаможнасьць, сыйдуць у сьвет „антыпалітыкі”, самаўстрымоўваючыся ад канфрантацыі з уладай і канструюючы паралельную, тайную, амаль падпольную жыцьцёвую прастору для ідэяў індывідуальнай свабоды і інтэлектуальнага плюралізму, магчыма, чакаючы, калі зьмены здарацца самі сабою. Аднак чаканьне можа быць вельмі доўгім. Кіраўніку дзяржавы яшчэ далёка нават да пэнсіі, прызначэньне пераемніка (нават сярод сыноў) неверагоднае цягам бліжэйшых пятнаццаці — дваццаці гадоў, надзея на элітныя ці вонкавыя варыянты палітычнай трансфармацыі даволі хісткая.

Пераход жа да вулічнай барацьбы сёньня проста немагчымы. Адлегласьць Чыжоўкі ды Малінаўкі ад Кастрычніцкай плошчы вызначаецца зусім не кілямэтрамі ці хвілінамі праезду на аўтобусе — яна мерыцца страхам і зьняверанасьцю ў саму магчымасьць зьменаў. Стаўшы ў позу „хай гара ідзе да Магамэта”, мы мала каго дачакаемся — як было і некалькі гадоў таму, калі хадзіць на мітынгі было нашмат менш небясьпечна. Чарговы пэрформанс з эксклюзіўным правам на інтэрпрэтацыю ў БТ загоніць беларусаў глыбей у страх і зьняверанасьць. Кадры „слабой” апазыцыі, што ня мае падтрымкі ў насельніцтва, папоўняцца яшчэ сотнямі мэтраў кінаплёнкі. Вулічны супраціў заўважаць хіба што за мяжой — і то ня ўсе. У сьвеце досыць дыктатураў, дзе прыхільнікі дэмакратыі змагаюцца сапраўды ў нечалавечых умовах.

Таму дарма што схема „югаслаўскага варыянту” ў Беларусі не спрацоўвае, а спробы яго імітацыі толькі пагаршаюць становішча апазыцыі, апошняя амаль асуджаная на працяг спробаў выбарчай барацьбы. Ёй давядзецца (наколькі гэта магчыма) займацца сызыфавай выбарчай працай, проста каб зьняпраўдзіць чуткі аб сваёй сьмерці. Магчыма, адзін раз камень можна будзе і дапхаць да гары — калі і не праз выбары, то шмат у чым дзякуючы ім. Сёньня, аднак, цяжка прадказаць, калі гэта адбудзецца. Дзясяткі паліталягічных тэорыяў могуць даць пэўнае ўяўленьне аб тых працэсах і чыньніках, што прывядуць да палітычных зьменаў у Беларусі, аднак яны апавядаюць хіба аб магчымых сцэнарах. У рэальнасьці Беларусь чакае доўгі пэрыяд палітычнага застою, калі не летаргіі.

Спасылкі

1. Тут і далей прыводзяцца дадзеныя НІСЭПД.

Оглавление

Найноўшая гісторыя беларускага парлямэнтарызму

Роля парлямэнту ў найноўшай палітычнай гісторыі Беларусі

Выбары Вярхоўнай Рады БССР у 1990 г.

Выбары Вярхоўнай Рады Рэспублікі Беларусі і першы Лукашэнкаў рэфэрэндум у 1995 г.

Рэфэрэндум і давыбары 1996 г.

Выбары ў палату прадстаўнікоў 2000 г.

Палітычны кантэкст напярэдадні парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму

Культурны фон беларускай палітыкі

Стратэгія і тактыка ўладаў у 2003—2004 гг.

Палітычнае разьвіцьцё апазыцыі ў 2003—2004 гг.

Палітычная кампанія ўладаў 2004 г.

Апазыцыя ў палітычнай кампаніі 2004 г.

Ход і вынікі парлямэнцкіх выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.

Назіраньне за палітычнымі кампаніямі ў 2004 г.

Сацыялягічныя дасьледаваньні ў палітычнай кампаніі 2004 г.

Расклад і тэндэнцыі пасьля выбараў і рэфэрэндуму 2004 г.