Старую трохтонку, абсталяваную пад крыты фургон, нарэшце перастала трэсці на ўхабінах; колы загрукаталі па бруку, абшыўка жаласліва зарыпела. «Здаецца, прыехалі»,— уздыхнуў Андрэй Шаліма. У яго кружылася галава, а перад вачыма плавалі жоўтыя кругі. Трымаючыся аберуч за абшыўку, каб не паваліцца, ён дабраўся да невялічкай дзверкі, прыадчыніў яе. Ад халоднага, вільготнага паветра заняло дыханне. Андрэй зажмурыў вочы, а калі расплюшчыў іх, убачыў абапал брукаванай вуліцы драўляныя хаты, новыя платы перад імі, а на панадворках — пачарнелы ад дажджу бульбоўнік і высокія бадылі сланечніку. Пераехаўшы невялікі драўляны мост са звернутай на бок балясінай, машына трасанула на развітанне, потым крута павярнула ў завулак і спынілася перад вялікім, але занядбаным домам. Над яго расчыненымі дзвярыма вісела фанерная шыльда «Каргапольскі РК ЛКСМ Беларусі». Андрэй развітаўся з шафёрам, зухавата ўзбег па гнілых прыступках, а адтуль памалу ўжо, вытрымліваючы саліднасць увайшоў у памяшканне райкома. Адчыніў адны, другія дзверы — пакоі пуставалі. Шаліма ўжо збіраўся выйсці, як аднекуль з-за печы выйшла белавалосая, пухленькая дзяўчына.
— Вам каго, таварыш?
— Мне начальства.
— Івана Леанідавіча няма, абедаць пайшоў. Пагуляйце, ён хутка меўся прыйсці.
— Дзякую, нагуляўся. Больш трох гадзін падарожнічаў.
Дзяўчына войкнула, замітусілася.
— Праходзьце ў кабінет таварыша Тарашчука.
— Лепш да вас зайду. Аднаму непрыемна сядзець у чужым кабінеце. Вы загадчык сектара ўчоту Рэпкіна?
— Ага, Рэпкіна. Праходзьце.
Пакойчык быў маленькі. На стале ляжалі стусы папер, нейкіх журналаў. Тут жа стаяла партатыўная машынка. Дзве вялікія шафы і сейф загароджвалі сцены і палову акна. У пакойчыку было цесна і цёмна.
— Мяне Іван Леанідавіч і таварыш Караба папярэджвалі. Вы інструктар?
Андрэй збянтэжыўся, не ведаючы, што адказаць на такое пытанне. 3 поўмесяца назад яго паклікалі ў абком комсамола. Спачатку ён запоўніў анкету, напісаў аўтабіяграфію, потым з ім грунтоўна гаварылі інструктары розных аддзелаў, намеснікі загадчыкаў і самі загадчыкі. Усё гэта было ахутана нейкай таямнічасцю, якая развеялася толькі пасля таго, як ён быў прыняты першым сакратаром абкома комсамола. Нізенькі з пачырванелымі ад бяссонніцы павекамі, першы сакратар ні хвіліны не сядзеў на месцы. То ён заклапочана бегаў між сталом і этажэркай, то садзіўся на ўскрай тэлефоннага століка ці на падлакотнік старога чорнага крэсла, а то лажыўся грудзьмі на шырокі стол і, спяшаючыся, нібы баючыся, што Шаліма не вытрымае і пойдзе, сыпаў пытанні. Андрэй ледзь паспяваў адказваць.
— Моладзь любіш?..
— Я...
— Зразумела. У комсамоле хочаш працаваць?
— Я ж працую...
— Вылучаць цябе думаем. Згодзен?
— Не ведаю, што вы...
— Табе яшчэ не гаварылі? Добра. Паедзеш сакратаром Каргапольскага райкома, — сакратар падбег да карты, тыцнуў рукой некуды ў поўднёва-ўсходні куток. — Але пра гэта пакуль нікому. Зразумеў? Мы толькі рэкамендуем. Канферэнцыя — усяму гаспадар. Першага сакратара мы здымаем. Другі — Лапшоў — застанецца. Зразумела! Раён добры... Далёка, глухамань. Дзічыны многа: зайцоў, лісіц, ваўкі таксама ёсць. Будзеш паляваць. Згодзен? Адмаўляцца, брат, не думай, нельга. Заўтра ў абкоме партыі з табой пагутараць. 3 абкома комсамола там будзе Караба, наш інструктар. Справу ён ведае. Ну, бывай, жадаю поспеху.
Так Андрэй Шаліма неспадзявана для сябе апынуўся ў Каргаполлі.
Памятаючы цвёрды наказ сакратара, Шаліма схлусіў Рэпкінай:
— Так, інструктар.
— А я вось даклад перадрукоўваю. Таварыш Караба ўвесь час бракуе. Некаторыя старонкі ўжо сёмы раз друкую.
Рэпкіна спрытна выняла аддрукаваны аркуш, уставіла новы, і яе пальцы заскакалі над клавішамі.
Увайшоў Караба, усцешна здзівіўся.
— Прыехаў? Цудоўна! Я тут адзін зусім закапаўся. Дзень і ноч шурую. Што яны тут рабілі, не разумею. Даклад не гатовы, кандыдатуры не падабраны, чорт ногі зломіць, а канферэнцыя на носе. Пойдзем, трэба пагаварыць.
Зайшоўшы ў сакратарскі кабінет, на дзвярах якога вісела акуратная шыльда з надпісам: «1-шы сакратар РК ЛКСМБ т. Тарашчук», Караба рассеўся ў крэсле, закурыў:
— Справы дрэнь. Цябе могуць пракаціць. У мяне нюх бездакорны, за сто кілометраў чую.
— Але ж комсамольцы яшчэ мяне не ведаюць.
— Ха, комсамольцьі! Тарашчук блок арганізаваў, паглядзіш. — Заўважыўшы, што Шаліма разгублена пазірае, ляпнуў па плячы. — Вышэй нос! Караба не з такіх пераплётаў выкручваўся. Рэвізор не выдасць, пракурор не з’есць.
Для Андрэя гэта была егіпецкая грамата. Навошта Тарашчуку скалочваць блокі? Навошта трэба прадаўжаць гульню ў хованкі?
— Можа ў канферэнцыі будуць другія меркаванні? — нясмела запытаўся Андрэй.
— Ха, меркаванні. Ты зусім яшчэ блазнюк. Нічога, абламаешся. Абедаў?
— Не.
— Ідзі ў чайную. Рэпкіна? — Караба моцна грукнуў у сцяну кулаком. — Зараз Рэпкіна цябе ў чайную адвядзе і ў гасцініцу ўладзіць.
Увайшла Рэпкіна.
— Клікалі?
— Аформіш таварыша з жыллём, з кватэрай. Няхай да мяне ў пакой паселяць.
— Добра, толькі апрануся.
Не паспела Рэпкіна выйсці, як у кабінет зайшоў здаравенны дзяцюк, нястрыжаны і даўно няголены.
— Дзе ты прапаў, — накінуўся на яго Караба. Шаліма зразумеў, што гэта і ёсць першы сакратар райкома комсамола Тарашчук. — Канферэнцыя на носе, а ён спакойны. Дзе Лапшоў?
— Я яму не нянька, — Тарашчук распрануўся, патупаў на месцы, не адважыўся, відаць, папрасіць Карабу з свайго крэсла, сеў на мяккую канапу. — Шанцуе людзям. Наш цырульнік дзесяць тысяч выйграў.
— Ха, каму што, а ён пра выйгрыш. Даклад дзе, я цябе пытаю?..— Караба ўскіпеў і тут жа астыў. — Дзесяць тысяч, кажаш? А вось я за год поўсотні не выйграў.
— Я таксама. А наконт канферэнцыі не хвалюйся, правядзем.
— Кандыдатур у склад райкома няма. Колькі ў цябе маладых звеннявых?
— Дваццаць... Не, пачакай, здаецца, трыццаць. Рэпкіна!? — грымнуў ён у сцяну кулаком.
Ізноў у дзвярах з’явілася Рэпкіна.
— Колькі ў нас звеннявых?
— Дзевятнаццаць.
— Толькі? А маладых даярак?
— Трыццаць чатыры.
— Ну, дык гэта я звеннявых з даяркамі зблытаў, — спакойна заўважыў Тарашчук.
Караба пагардліва скрывіў рот.
— Сак-ра-тар! Што б ты рабіў, каб не Рэпкіна?
— Не было б Рэпкінай, была б Бурачкова ці Цыбулькіна. Ды што вы да мяне прычапіліся? Прыехалі здымаць — калі ласка. Я даўно ў вас прасіўся.
— Загаласіў. Трэба будзе, здымем.
Шаліма, каб не слухаць спрэчку, выйшаў.
Услед за ім выйшла і Рэпкіна.
— Я зараз.
— Дзякую, не варта турбавацца.
— Яшчэ заблудзіцеся, — Рэпкіна ўсміхнулася, — адказваць прыдзецца.
Шаліма паглядзеў на яе стаптаныя чаравікі, падумаў: «Гэтай дастаецца». А ўголас запытаў:
— Вам, мусіць, цяжка працаваць, часта прыходзіцца выязджаць.
Рэпкіна паглядзела на яго, здзіўленая такім пытаннем, і адказала:
— Я зусім не выязджаю. Сяджу ўвесь час у райкоме.
— I на вечарынках не бываеце?
— А вам навошта гэта ведаць? Іван Леанідавіч гаворыць, што вечарынкі — адна распуста.
— Вы і танцаваць не ўмееце?
— Не, я хаджу на вечарынкі ў «Зару». Там у нас няма пярвічнай арганізацыі, дык Іван Леанідавіч нічога не ведае. Я люблю патанцаваць.
— I правільна. Вось пачакайце, хутка не трэба вам будзе крадком на вечарынкі хадзіць.
— Ці не вы дазволіце? — Рэпкіна, хітравата прыжмурыўшы вочы, паглядзела на Шаліму. — Вось, каб Тарашчук ведаў, ён бы нам усыпаў. «Не салідна», — сказаў бы.
Шаліме хацелася адказаць на шчырасць шчырасцю. Сказаў:
— А я да вас сакратаром прысланы. Ці выберуць толькі?
— Выберуць,— рашуча заявіла Рэпкіна.
Андрэй спахапіўся: навошта ён раскрыў таямніцу нейкай дзяўчыне? Папрасіў:
— Толькі вы нікому не кажыце.
Надзя Рэпкіна аказалася кемлівай дзяўчынай, жартаўніцай і весялухай. Яна безупынку расказвала Андрэю розныя смешныя гісторыі, смяялася, а часам нават і кпіла з Андрэя.
Напярэдадні канферэнцыі яна падкалола яго:
— Заўтра выберуць сакратаром, тады да вас і не падыйдзеш. Скажаце так, як Тарашчук: «Цяпер ты са мной трымай сябе салідна». Ну, а пакуль вы не сакратар, запрашаю сёння ў «Зару» на вечарынку. Толькі ўмова: ніхто не павінен гэтага ведаць.
3 вечарынкі Андрэй прышоў позна, ледзь разбудзіў дзяжурную па гасцініцы. У свой пакой зайшоў на дыбачках, каб не патрывожыць Карабу. Але той прачнуўся, падняў з падушкі ўскудлачаную галаву, паглядзеў на гадзіннік.
— Позна. Да дзяўчат бегаў?
— Не, да хлопцаў, — агрызнуўся Шаліма.
— Глядзі, прыпаяюць маральна-бытавое разлажэнне, тады будзеш ведаць.
Шаліма хацеў аблаяць Карабу за пошлыя здагадкі, але той зноў унурыўся галавой у падушку і адразу ж захроп.
Канферэнцыя прайшла вяла, без усялякіх інцыдэнтаў, якія прарочыў Караба. Дэлегаты выступалі па загадзя напісаных шпаргалках, ніхто не збіраўся ствараць нейкія там блокі.
Толькі калі пачалі вылучаць кандыдатуры ў склад райкома і сярод іх было названа прозвішча Шалімы, дэлегаты ажывіліся. Пачуліся рэплікі.
— Гэта новы сакратар?
— Лабасты...
— Хоць бы не такі, як Тарашчук.
— 3 Лапшовым ніхто не паладзіць.
Шаліма спалохаўся, думаў, праваляць. Але яго выбралі адзінагалосна.
Назаўтра, прымаючы справы, Андрэй выявіў недахоп у касе. Паклікаў Рэпкіну.
— Дзе грошы?
— У Тарашчука.
— Чаму не вярнуў?
— Лапшоў сказаў, што не варта турбаваць, аддасць.
— Пакліч Лапшова.
Рэпкіна нібы між іншым заўважыла:
— Не звязвайцеся вы з ім. Лапшоў заўсёды на Тарашчука бегаў скардзіцца, а вось цяпер падружыліся. Убачыў, што яму ўсёроўна першым не быць. — I яна хутка выйшла.
Лапшоў зайшоў, усміхаючыся. Шаліме з першага знаёмства не падабалася гэтая лісіная ўсмешка; сказаў раздражнёна:
— Хто вам даў права выдаваць пазыкі?
— Гэта вы наконт Тарашчука? Яму Рэпкіна выдавала... У іх нібы раман быў... Плюнь на ўсё.
— Запомніце, таварыш Лапшоў, так, як было ў вас, больш не будзе. Калі мяне вылучылі на сакратара, дык падпарадкоўвайцеся.
Твар Лапшова стаў шэрым, ён буркнуў нешта, накшталт: «усё ў нашых руках», і выйшаў.
Шаліма паціснуў плячыма: «Ну і тып...»
3 гэтага дня і пачаліся ў Шалімы нелады з Лапшовым, а тут яшчэ падоўгу не было пісем ад Клары.
Год таму назад да Андрэя ў заводскі камітэт комсамола, дзе ён працаваў сакратаром, прышла загадчык аддзела рабочай моладзі гаркома комсамола. Нізенькая, худзенькая, з шырокім кірпатым носам, русымі кучаравымі валасамі, Клара не была прыгажуняй. Андрэй пры выпадку нават падсмейваўся над няўдала скроенай дзяўчынай. Ён ніяк не мог зразумець аднаго, чаму да Клары так ліпнуць хлопцы, што іх вабіць у ёй. Ва ўсякім выпадку, ён сам быў цвёрда ўпэўнены, што ўстаіць супраць любых яе чар.
Клара пацягнула яго па цэхах завода. Яна ўваходзіла ў кожную дробязь, спрачалася, здзіўлялася, уздымала столькі шуму, колькі не здолеў бы стварыць дзесятак рэвізораў.
Разгневаных начальнікаў цэхаў яна ўціхамірвала адным поглядам сваіх шэрых вялікіх вачэй: зірне неяк з-пад ілба, усміхнецца, зморшчыць нос і ўжо, глядзіш, растаяў начальнік, абяцае, стараецца хоць чым-небудзь дагадзіць вяртлявай сакатусе.
Андрэй суправаджаў яе моўчкі, зрэдку ўстаўляючы адно-два словы. Затое яму даставалася больш за ўсіх. Клара дапякала Андрэю, чым магла.
— Табе, таварыш Шаліма, вельмі падыйшла б работа ў доме для перастарэлых. Вельмі ўжо ты спакойны,— і тут жа абвяргала сваю прапанову. — Не, таксама не падыходзіш. Бабулі цябе затуркалі б.
Праз колькі хвілін яна зноў здзеквалася з яго. Шаліма затрымаўся перад уваходам у заводскую лабараторыю, дзе працавалі адны дзяўчаты. Клара адразу ж выкарыстала гэта, каб яшчэ раз дапячы Андрэю.
— А мусіць праўда, што ваш сакратар баіцца дзяўчат. Заходзьце, таварыш Шаліма, тут дзяўчаты спакойныя.
Прышоўшы ў камітэт, Клара сцішылася і вельмі талкова расказала яму пра недахопы ў рабоце, параіла, што і як трэба рабіць. Андрэй загледзеўся на яе вуха, якое какетліва выглядала з-пад русых валасоў. Было яно маленькае, ружовае, з радзімкай; так і хацелася пакратаць яго. Скончыўшы размову, яна ўстала, усміхнулася і зноў зрабілася той гарэзай, якой увесь час была.
— Можа праводзіце мяне, таварыш сакратар? Ужо цёмна, а я баязлівая.
— Калі ласка.
— Глядзіце, які лыцар! Шчырае дзякуй, уважыў. Я думала, адмовіш у сваёй ласцы,
— Ведаеш, Клара, мне агоркла тваё блазенства.
— I ўсё ж прыдзецца яго яшчэ крыху пацярпець.
Яна ўзяла Андрэя пад руку, павяла да выхаду. Каб скараціць шлях да аўтобуснага прыпынку, яны пайшлі наўпрост, праз парк. У парку было зусім цёмна. Апаўшае лісце глуха шуршэла пад нагамі. Клара нагіналася, падбірала іх, неяк умудраючыся падымаць толькі кляновыя.
— Засохнеш зусім з вамі. Сумныя вы ўсе такія і непаваротлівыя, як цюлені. Вось табе не хочацца калі-небудзь кінуць гэтую гульню ў дарослых і проста пабегаць па лузе, палавіць матылькоў або пагуляць у класы: ведаеш, на адной назе скачуць па намаляваных клетках. Ты, мусіць, Андрэй, ужо і нарадзіўся комсамольскім бюракратам.
Андрэй зусім разгубіўся. Ён лічыў сябе знаўцам людзей, а першая дзяўчына аказалася складанай задачай. Некалькі крокаў яны ішлі моўчкі. Скрозь прагаліны між дрэў бліснуў ліхтар ля аўтобуснага прыпынку. Андрэй з палёгкай уздыхнуў: нарэшце канец гэтай пакуце. Але радавацца яму было рана. Раптам наляцеў вецер, і ў голлі зашумеў дождж, спачатку рэдкі, а потым густы і спорны. Клара схавалася пад старую ліпу, але парадзелае лісце амаль не затрымлівала кроплі. Андрэй скінуў плашч.
— Вазьмі, яшчэ прастудзішся.
— Давай разам акрыемся. Ды не саромся ты, як тая красная дзевіца, — яна прытуліла яго да сябе, засмяялася.
Яны былі зусім побач, накрытыя адным плашчом. Андрэй адчуваў цяпло яе цела, чуў пах яе валасоў. Калі Клара варушылася, валасы казыталі яго твар. «А што, калі я вазьму і пацалую яе», — прамільгнула думка і адразу перад вачыма ўзнік яе твар, пацешна наморшчаны нос і маленькае, з чорнай радзімкай вуха: варта толькі нахіліць галаву, і яно будзе на ўзроўні яго губ. Андрэя стрымліваў страх: Клара потым прадставіць гэта ў камічных танах і ён будзе пасмешышчам усяго гарадскога комсамола. Клара маўчыць, а дождж усё мацней і мацней сячэ па дрэвах.
— Трэба бегчы, — гаворыць яна, — мусіць, зарадзіў надоўга.
Андрэй спыняе яе за плечы і адчувае, што яна паварочваецца да яго тварам, нібы хочучы прачытаць па яго вачах, навошта ён узяў яе за плечы. Андрэй нахіляе галаву, яго губы кранаюцца шчакі, потым знаходзяць яе губы і прагна прыціскаюцца да іх. Клара ўпіраецца рукамі ў яго грудзі, з сілай адштурхоўвае Андрэя, плашч падае на зямлю і іх абдае халодны дождж.
— Ну цябе... Падымай плашч, пайшлі.
Андрэй падымае плашч, спрабуе накрыць ім Клару, але яна рашуча адхіляе яго руку.
— Не трэба, зноў палезеш цалавацца. I што ў вас, хлопцаў, за дурны звычай. Не паспееце пазнаёміцца, а ўжо лезеце з пацалункамі. Што гэта, разменная манета? Ну вось ты, на якое ліха цалаваў мяне?
Андрэй цяпер і сам не ведаў, але на ўсякі выпадак сказаў:
— Пацалаваў і ўсё. Так сабе.
— А ты лепшы, чым я думала. Чэснае слова. Мне здалося, што ты скажаш, быццам закаханы ў мяне,
— А калі б сказаў?
— Вядома, не паверыла б, і ты для мяне прапаў бы назаўсёды. Давай плашч, а то ў мяне па спіне ручайкі цякуць.
Андрэй накрыў яе плашчом. У яго грудзях стала цёпла-цёпла, і Клара здалася мілай і роднай. «Яна добрая і шчырая, — думаў Андрэй. — Вось за гэта яе і кахаюць». Андрэй успамінае кларыну ўсмешку, голас, погляд шэрых вачэй і знаходзіць іх чароўнымі. На прыпынку яны стаяць, затуліўшыся ў плашч, пакуль не падыходзіць аўтобус. На развітанне Клара гаворыць:
— А мы табе ўсыплем на бюро за тэхвучобу.
Яму сапраўды «ўсыпалі». Пасля пасяджэння ён праводзіў Клару дамоў.
— Не крыўдзішся на мяне? — запыталася Клара.
— Вядома, не. Яшчэ мала ўсыпалі.
— Перастань бічаваннем займацца. Чуў, што артысты з Масквы прыязджаюць?
— Не. Пойдзеш?
— Хацела схадзіць.
— То я...
Клара перабіла.
— А мне прапануюць у абком комсамола пераходзіць. Вось і мая хата.
Яны спыніліся,
— Не разумею я цябе, Клара. Дзіўная ты.
Яна паглядзела на яго доўгім, пільным позіркам. Потым абняла за галаву, пацалавала гарачым, доўгім пацалункам.
Выстаяўшы вялізную чаргу, Андрэй дастаў два білеты на канцэрт маскоўскіх артыстаў. Цэлы дзень шукаў Клару, каб паведаміць пра гэта. Але яе нідзе не было. Набраўшыся храбрасці, схадзіў да яе на кватэру, папрасіў маці перадаць ёй запіску. За поўгадзіны ён ужо быў ля тэатра, чакаў Клару. Яна з’явілася пад руку з нейкім чубатым, доўгім хлопцам. Заўважыўшы Андрэя, яна прывіталася з ім кіўком галавы і прайшла міма, быццам гэта быў не Андрэй, а адзін з комсамольцаў іх завода.
Андрэй выцягнуў білеты і парваў іх на шматкі.
Дзён пяць яны не сустракаліся, а калі Андрэй нечакана спаткаў Клару, яна, быццам нічога не здарылася, запыталася:
— Чаго ты не прыходзіў? Можна падумаць, што злуеш.
— Не хацеў перашкаджаць табе з тым чубатым мілавацца.
— Здурнеў ці што. Няўжо ж я сама павінна была да цябе бегчы? Мог падыйсці. 3-за цябе я вечар чорт ведае як дрэнна правяла.
Андрэй аказаўся ў дурнях. Так бывала часта. I чым больш задавала Клара яму вось такіх задач, тым больш ён не мог парваць з ёю. I вось цяпер ён быў далёка ад яе. 3 кім яна праводзіць час, ці, можа, ні з кім? Ён пазваніў аднойчы ёй па тэлефону. Размова была сухой, афіцыйнай. Андрэй, абураны да глыбіні душы, напісаў злосны ліст. Але і зноў ён застаўся вінаваты: Клара дакарала яго ў неасцярожнасці, у тым, што ён нё разумее, як могуць успрыняць у абкоме іх асабістыя тэлефонныя размовы на дзяржаўны кошт. А вось цяпер яна не адказвала на трэці ліст Андрэя і было незразумела: або яна чагосьці злуецца, або проста так сабе, выпрабоўвае яго цярпенне. За гэтымі думкамі Шаліму і застаў Лапшоў.
— Слухай, Андрэй, трэба адну дзяўчыну на работу ўстроіць. Яшчэ Тарашчук абяцаў.
— Што мы, біржа працы?
— Разумееш, тут справа гонару. Слова дадзена.
— Не трэба неабдуманыя словы даваць. Лепш вось давай падумаем, як рост палепшыць. Зноў званілі з абкома.
— У абкоме толькі і робяць, што звоняць, Плюнь на ўсё — беражы здароўе. Усеадно падзякі не дачакаешся. А наконт дзяўчыны дарэмна. Гэта пракурорава дачка. Добрая дзеўка, вельмі харошы загадчык сектара ўчоту будзе.
— А Рэпкіна?
— Яна не спраўляецца, «Мёртвыя душы» ёсць, узносы збірае дрэнна.
— А ты далёка наперад глядзіш, — Шаліма прыплюшчыў вочы.
— Турмы ды сумы не цурайся,
— Вось як! Ну, добра. Паставім на бюро тваю прапанову.
— 3 табой нельга па-таварыску пагутарыць,
Але выносіць пытанне на бюро не захацеў.
Лапшоў усяляк хацеў дапячы Андрэю: сачыў за кожным яго промахам і потым стараўся расказаць усім, які першы сакратар недацёпа, намякаў на нейкія цёмныя плямы ў біяграфіі Шалімы. Андрэй стараўся не звяртаць на гэта ўвагі. Але аднойчы не вытрымаў. Неяк яны пасля нарады ішлі дамоў разам. Лапшоў між іншым заўважыў:
— Рэпкіна закахана ў цябе.
— Перастань гаварыць пошласці.
— Гэта ж чыстая праўда. У мяне вока напрактыкаванае. Ды і ў цябе губа не дурная. Дзяўчына яна здобная, толькі круцёлка, — і ён адпусціў па яе адрасу самае бруднае слова.
Андрэй спыніўся, сказаў прыглушаным, злосным голасам:
— Калі яшчэ раз я пачую такія агіднасці, ведай, дам у морду, а потым яшчэ ў абком напішу.
— А ну цябе к чорту. Прыкідваешся нямаведама кім. 3 табой і пагаварыць шчыра не можна.
Лежачы ў пасцелі, Андрэй прыпомніў сённяшнюю нараду, закаханы позірк Рэпкінай, які яна не спускала з яго. «Чаго яна вытрэшчваецца на мяне. Толькі дае падставу для розных размоў. — I ўжо засынаючы, падумаў: — Заўтра ж пагавару з ёй».
Але гаварыць на такую тэму ён не адважыўся, хоць некалькі разоў заходзіў у пакойчык да Рэпкінай.
Аднойчы ён запытаўся ў Надзі:
— А вы і цяпер ходзіце на вечарынкі?
— Можа ўжо нельга?
— Наадварот. Трэба хутчэй стварыць комсамольскую арганізацыю ў «Зары». У наступную суботу пойдзеце?
— Можа і вы хочаце схадзіць?
— Вечарынка будзе?
— Не, вяселле.
— 3 танцамі?
— Абавязкова.
— Пайду.
Увайшоў Лапшоў.
— А-а-а, канфідэнцыяльная размова, прабачце. — Але ён не выйшаў, а сеў. — Куды вы збіраецеся?
— Ёсць адна справа...
Лапшоў падміргнуў. Рэпкіна ўбачыла гэта, пачырванела, выбегла за дзверы. Андрэй акрысіўся:
— Я ўжо цябе папярэджваў, што трэба адносіцца да Рэпкінай прыстойна, а ты сваё.
Лапшоў пагардліва скрывіў рот:
— Ці не прыспала яна цябе?
Шаліма грукнуў па стале кулаком, аж з прыбора выплеснулася чарніла.
— Колькі разоў буду паўтараць адно і тое ж. На наступным пасяджэнні бюро я далажу пра твае ўчынкі.
Лапшоў падабраўся, сціснуўся ў кулачок.
— Жартую я, Андрэй Антонавіч. Надзя прыстойная дзяўчына. Не трэба на бюро выносіць. Мы і так можам разабрацца.
«Ліха з ім, не трэба, можа паразумнее»,— вырашыў Шаліма.
У суботу Шаліма з Рэпкінай пайшлі ў «Зару». Вяселле ішло ў двух хатах адразу: у адной танцавала моладзь, у другой частаваліся госці. Дзяўчаты абступілі Рэпкіну, зашчабяталі. Надзя нешта сказала ім. Высокая чарнявая дзяўчына падбегла да Шалімы, прапанавала распрануцца. Па яе знаку з лаўкі падняліся адразу дзве дзяўчыны, прапануючы месца. Шаліма сеў. Ён увесь час думаў, як яму завязаць знаёмства, як пачаць размову. Самае лепшае запытацца пра што-небудзь. Але пра што... Нарэшце ён адважыўся, звярнуўся да суседкі справа, гарэзлівай дзяўчыны:
— Часта ў вас бываюць вяселлі?
У яе вачах заскакалі вясёлыя чорцікі:
— Раз у год на святыя нігды. Хлопцаў у калгасе па пальцох пералічыш і тыя насы задраўшы ходзяць, ламаюцца, як капеечныя абаранкі.
— Навошта ж вы іх адпускаеце з калгаса?
— Іх, чарцей, утрымаеш! Да прызыву яшчэ за калгас трымаюцца, а пасля арміі ўсе ў горад падаюцца. Мы ўжо хацелі Жукаву пісаць, каб парадкі навёў, спецыяльны загад выдаў: дэмабілізаваны можа жыць, дзе хоча, а жаніцца абавязкова на сваёй калгаснай дзяўчыне павінен.
Іх размову нечакана спынілі: прышоў жаніх, высокі, падстрыжаны пад бокс дзяцюк, з белай ружай на лацкане пінжака.
— Прабачце, таварыш сакратар, так сказаць, за стол да нас просім.
Шаліма апешыў. Ісці за стол азначала піць гарэлку. А ці добра гэта сакратару райкома комсамола? Ды і Лапшоў можа скарыстаць. Мала што пайшоў на вечарынку, дык яшчэ выпіваў на ёй. Ён ліхаманкава думаў, якую знайсці прычыну для адгаворкі.
— Дзякую... я тут, з моладдзю.
— Не, пойдзем, — цягнуў той Шаліму за рукаў. На дапамогу прышоў бацька жаніха.
— Не пагрэбуйце, таварыш сакратар, нашым, калгасным. Прысмакаў у нас асаблівых няма, прабачце. Чым багаты, тым і рады.
Жаніх тым часам падбег да Надзі.
— Кідай, Надзя, танцы, пайшлі вып’ем. Дуська загадала без цябе не прыходзіць.
— Пойдзем, Надзя, трэба жаніха ўважыць.
У сенцах Рэпкіна шапнула Андрэю;
— Андрэй Антонавіч, а вяселле з вянцом.
Андрэй разгублена спыніўся, потым рашуча зайшоў у хату: адступаць не было куды.
Шаліму пасадзілі побач з жаніхом. Бацька ўзяў аберуч вялізную чорную бутлю, наліў поўную шклянку бялясай вадкасці, крутнуў рыжы, фельдфебельскі вус,
— Выпі, таварыш, за шчасце маладых,
— Што вы, столькі я не магу.
Госці наперабой загаварылі.
— Выпіце...
— За маладых трэба выпіць...
Андрэй бачыў, што адмаўляцца нельга, чокнуўся з жаніхом, нявестай, адпіў палову, паставіў шклянку на стол.
— Ты, таварыш, злосці нашым дзецям не зыч, — умяшалася маці нявесты. — Першую да дна трэба піць. У Крэмлі, вунь, таксама на прыёмах выпіваюць.
Вакол загаманілі.
— Да дна-а-а...
— Гэта ўжо непавага...
Андрэй падняў шклянку, перакуліў яе, зухавата крактануў.
— Вось і на здароўе.
Шаліма бачыў, што гэткім жа чынам прымусілі выпіць і Рэпкіну, толькі ў яе была чарка і налітая не зусім поўна. Пакуль Андрэй закусваў, Надзя пачала спрэчку. Шаліма не чуў, аб чым яна спрачаецца, але бачыў, што радня маладой адчувае сябе няёмка, ды і жаніх неяк круціцца на месцы.
— Ты, таварыш сакратар, не звяртай увагі, што мы па дурасці ў царкву паехалі. Прычапілася яе старая... Я першы раз у царкве быў і Дуська таксама. Смешна.
— Смешна і крыўдна, што такі хлопец паддаўся старой жанчыне, — зазначыў Андрэй.
— Цяпер вянчанне — тая ж забаўка, — умяшаўся бацька. — Жывучае, ліха на яго, старое. Я сам не прызнаю.
— Гэта яшчэ горш: не прызнаеце, а сын вянчаецца.
— I што там дрэннага ў вянчанні, — падхапілася жаніхова цёшча. — Укусілі іх там?
— Спыніцеся, — не вытрымала маладая.
— Вып’ем яшчэ, — каб замяць непрыемную размову, прапанаваў бацька жаніха.
Калі госці вылезлі з-за стала, бацька абняў сына і Шаліму за плечы.
— Ты, таварыш сакратар, малайчына, правільна гаварыў. Мой сын шляпа. Ім цёшча ўжо цяпер як захоча круціць. Ладна, каб на добрае кіравала. Ты, Дуся, не крывіся, я праўду кажу. Супраць цябе нічога не маю. Ты дзеўка што трэба. Але матка ў цябе... Ну, ды не век вам з ёю жыць. Старых, сын, трэба слухаць, але і свой розум не губляць. Так я кажу, сакратар, ці не? Падабаешся ты мне. Давай вып’ем.
Шаліма адмовіўся. Падбегла Надзя, пацягнула на вечарынку.
— 3 дзяўчатамі я гаварыла. Кажуць, што пададуць заяву ў комсамол, толькі каб хлопцы першымі ўступілі.
— Добра, Надзя. Я пагутару. Не відаць, што п’яны?
— Дык гэта-ж вяселле.
***
Пакрысе выпраўлялася становішча ў пярвічных арганізацыях: ажывала работа гурткоў, часцей праводзіліся сходы, ды і карысць ад іх была прыкметная. Андрэй Шаліма сам рэдка калі бываў у райкоме комсамола і работнікам не даваў падоўгу заседжв»ацца ў раёне. Там, на месцы, у калгасных брыгадах, на ферме, ля малатарні, у трактарнай брыгадзе ён гутарыў з моладдзю, дапамагаў ёй наладжваць комсамольскую работу. Гэта былі невялікія, малапрыкметныя справы, але карысць ад іх была вялікая. Дасюль ніхто толкам не ведаў, што і як павінна рабіць комсамольская група на ферме. Цэлы тыдзень Андрэй разам са свінаркамі і даяркамі падымаўся ў пяць гадзін раніцы, ішоў на фермы, вывучаў умовы працы маладых жывёлаводаў. І вось пры ферме былі абсталяваны два пакоі. У адным — пакой адпачынку, у другім — чырвоны куток. У чырвоным кутку з’явіліся гульні, кнігі, а калі даяркі прынеслі сюды гітару і балалайку, у чырвоны куток фермы пацягнулася калгасная моладзь. Цяпер жывёлаводы не лічылі сябе адарванымі ад культурнага жыцця, як гэта яны гаварылі раней.
А самым галоўным дасягненнем Андрэй Шаліма лічыў рост пярвічных арганізацый. Цяпер на кожным бюро прыходзілася разглядаць па дваццаць-трыццаць заяў маладых калгаснікаў. Нарэшце, была створана комсамольская арганізацыя і ў калгасе «Зара». На першым сходзе прысутнічалі Андрэй Шаліма і Надзя Рэпкіна. Комсамольцы яшчэ саромеліся выступаць, хаваліся за плечы адзін другога, але па рэпліках, якія яны кідалі з месца, Шаліма адчуваў: тут будзе баявая арганізацыя. Хоць комсамольцы і слаба выступалі на сходзе, затое назаўтра ўсе выйшлі на нядзельнік.
У панядзелак Шаліма, радасны і ўзбуджаны, вярнуўся ў райком комсамола. Адчыніў дзверы ў свой пакой і спыніўся ад неспадзяванасці. На яго месцы ў крэсле сядзеў Караба, а на канапе поўляжаў і дрыгаў нагой Лапшоў.
— Вярнуўся? Чаму ў вас у райкоме нікога няма?
— Лапшоў тут заставаўся, — Андрэй паспяшыў падзяліцца радаснай навіной. — А мы, разумееш, у «Зары» арганізацыю стварылі. Пяць год, як яна там развалілася. Баявыя хлопцы, я табе скажу, ды і дзяўчаты не ўступяць.
— Ха, баявыя. Куды больш: адной рукой за папа, другой за сакратара райкома трымаюцца.
У адказ Карабе Шаліма махнуў рукой, заўважыў:
— Ты наконт таго вяселля? Самі мы вінаватыя. Была б там арганізацыя, вянчання не было б. Яны ж абодва цудоўныя, а вось маеш... Гэта табе Лапшоў расказаў?
— Абкому ўсё вядома і без Лапшова. Не чакалі мы ад цябе, таварыш Шаліма, такіх выбрыкаў. Абком вось мяне на дапамогу паслаў. Калі так і далей будзе прадаўжацца — не сядзець табе на гэтым крэсле.
Шаліма распрануўся, падышоў да Карабы, злосна прыжмурыў вочы.
— А пакуль ты злазь. Ну, ну, хутчэй, мне працаваць трэба.
Караба збялеў, падняўся з крэсла, афіцыйным тонам папрасіў даць яму звесткі аб росце пярвічных арганізацый за два гады ў разрэзе месяцаў, аб колькасці маладых даярак, свінарак, звеннявых, брыгадзіраў, аб колькасці палітгурткоў, аб ураджайнасці кукурузы і бульбы, аб колькасці цялят і парасят, якіх выгадавалі за мінулы год комсамольцы-жывёлаводы, і яшчэ з дзесятак розных звестак. Андрэй цярпліва запісваў адно пытанне за другім, потым не вытрымаў:
— А колькі старыя бабулькі расказалі казак сваім унукам, табе трэба ведаць?
Караба, не разабраўшыся спачатку, ляпнуў:
— Калі яны ў вас ёсць.— Потым спахапіўся: — Я вас не разумею, таварыш Шаліма...
— Навошта вам большасць з гэтых звестак?
— Вы дрэнна павышаеце свой ідэйны ўзровень. Яшчэ Карл Маркс вучыў, што соцыялізм — ёсць улік.
Шаліма зарагатаў.
— Ну, калі Маркс так вучыў, то нічога не зробіш,— і нечакана для Карабы заявіў: — Паедзем да моладзі ў калгасы.
Караба адмовіўся, спаслаўшыся на неадкладныя справы ў райцэнтры.
— Тады звесткі падрыхтуюць Рэпкіна і таварыш Лапшоў, а я еду, у Залескі сельсовет.
На восьмы дзень прабывання ў Залессі, у час калгаснага вечара, да Шалімы прыбегла дзяжурная па сельсовету, перадала паперку з кароткай тэлефонаграмай: «Заўтра быць у абкоме, а дванаццатай гадзіне дня».
— Хто званіў?
— 3 райкома партыі.
Шаліма паказаў ліст старшыні калгаса, той прачытаў, паціснуў плячыма.
— У чым справа? Нібы вайна пачалася. Плюнь на ўсё, таварыш Шаліма.
— Мусіць, нешта важнае. Скрозь ночь мяне адшукалі. Трэба ехаць. Вось толькі як да райцэнтра дабрацца.
— Гэта я табе арганізую. А толькі папомні маё слова: з-за нейкай дробязі выклікаюць.
У Каргаполле Шаліма прыехаў на досвітку. Забег у райком партыі, разбудзіў дзяжурную. Тая нічога не ведала. Учора ўвечары ёй пазванілі з вобласці, загадалі адшукаць сакратара райкома комсамола і перадаць тэлефонаграму. Яна ўсё выканала, як ёй казалі. Шаліма пабег на кватэру да Рэпкінай. Надзя наогул нічога не ведала.
— Караба тут?
— Не, заўчора паехаў, — і ўжо зусім па-сакрэту дадала: — Ён тут усіх замучыў: па восем гадзін падрад з кожным гутарыў.
— Пра што пытаўся?
— Ці не капаюць яны чаго на вас...
Паснедаўшы на скорую руку, Шаліма пайшоў на бальшак «галасаваць» спадарожную машыну. Іх, як на злосць, доўга не было. Падабрала яго гадзін у дванаццаць леспрамгасаўская машына, гружаная лесам. Так ён і дабраўся да абласнога цэнтра, седзячы высока на бярвенні.
***
У прыёмнай першага сакратара абкома комсамола сядзела, апрача вастраносай сакратаршы, чалавекі чатыры, «персанальнікі», як вызначыў Шаліма па іх посных тварах. Значыць, бюро падыходзіла к канцу, бо асабістыя справы звычайна разбіраліся ў канцы пасяджэння.
Убачыўшы Шаліму, сакратарша знікла за дзвярыма кабінета, потым выпырхнула адтуль, строга запыталася:
— Чаму вы спазніліся?
— Бо не меў крылляў.
— Цяпер вас у самым канцы будуць слухахаць.
— Па якому пытанню?
— Тады даведаецеся.
— Гэта, прыблізна, праз колькі хвілін?
— Думаю, не раней, чым праз гадзіну.
Андрэй узрадаваўся такому выпадку: ён пабачыцца з Кларэй і пра ўсё распытае. Цяпер, перад сустрэчай, Андрэй асабліва адчуў, як вырасла яго прыхільнасць да Клары. Тады, калі яны былі заўсёды нёпадалёк адзін ад другога, гэтага не адчувалася. Цяпер, на адлегласці, Клара ўяўлялася самым дарагім і блізкім чалавекам. Андрэй яскрава бачыць, як вось зараз ён адчыніць дзверы, Клара кінецца да яго і абдыме, як гэта яна рабіла, вяртаючыся з камандзіроўкі. Андрэй перапаўняўся пачуццем замілавання да каханай ім дзяўчыны. Ён так расчуліўся, што, калі адчыніў дзверы, дык у першую хвіліну не заўважыў, што Клара не адна: побач з ёю за сталом сядзеў незнаёмы хлопец. Андрэй бачыў толькі Клару, яе прыгожыя завіткамі валасы, мілы твар і вялікія вочы, і, не маючы сілы схаваць сваю радасць, усміхнуўся на ўвесь рот.
— Прыехаў, — паморшчыла нос Клара. — Ужо быў на бюро?
— Не. А ты не ведаеш, у чым справа?
Клара глянула на яго нязвыклым позіркам шэрых вачэй і адразу ж прыкрыла іх доўгімі вейкамі.
— Ну, ад цябе не чакала...
— Што здарылася, Клара?
— Глупства... ды сам даведаешся. Не перашкаджай... Ты мяне прабач... На бюро праект забракавалі. На чым мы спыніліся? — спыталася яна ў чарнявага.
Андрэй, збіты спанталыку, пастаяў з хвіліну і, адчуўшы, што ён перашкаджае, выйшаў.
Насустрач яму бегла ўжо вастраносая сакратарша.
— Дзе вы ходзіце? Зніклі і нічога не сказалі, Члены бюро чакаюць.
Шаліма не спяшаючыся пайшоў за ёй.
— Дзе вы прападэеце? — накінуўся на яго першы сакратар. Ён ускочыў, прабегся, потым сеў на падлакотнік крэсла. — У раёне вас не знайсці, тут таксама, Расказвайце пра свае пахаджэнні.
Шаліма нібы аслупянеў. У галаве мільганула: «Што яны маюць на ўвазе?»
— Не прыкідвайся, нам усё вядома.
Гэта нібы апякло Шаліму. Ён скрозь ноч, па марозу імчаў да райцэнтра трыццаць пяць кілометраў, семдзесят кілометраў мёрз на бярвеннях, не еў, не спаў, думаў пачуць нешта важнае, а тут выдумляюць якіясьці недарэчнасці. Раззлавана адказаў:
— Калі вядома, няма чаго і расказваць.
Тады загаманілі наперабой. 3 бязладных рэплік Андрэй зразумеў, што яго абвінавачваюць у п’янстве, у патуранні забабонам, у маральным разлажэнні і зацісканні крытыкі і ініцыятывы, у непавазе прадстаўнікоў вышэйстаячых комсамольскіх органаў.
Шаліма спрабаваў апраўдвацца, але яго ж уласная рэпліка, сказаная ў пачатку пасяджэння, так наэлектрызавала некаторых членаў бюро, што цяпер кожнае слова яго выклікала голькі яшчэ большую крытыку.
— Зазнаўся.
— Дзеяч, глядзіце на яго.
— Бюро нават на паважае.
— Разлажыўся. Пад уплыў Рэпкінай трапіў.
— Гнаць яго з комсамола.
Андрэй, зразумеўшы, што яго апраўданні толькі падліваюць масла ў агонь, зусім змоўк. Яго прапрацоўвалі яшчэ з гадзіну, і ён ужо прывычна, амаль безуважліва слухаў выступленні. А ў скронях стукала: сорам, сорам, сорам.
Як скрозь сон, ён помніў, што выступала другі сакратар абкома комсамола і абараняла яго. Яе падтрымалі яшчэ два члены бюро. Таму пры вынясенні спагнання галасы раздзяліліся, і ўсё ж яму далі строгую вымову з папярэджаннем і з занясеннем у асабістую справу. Рэпкіну з работы здымалі.
На гэтым пасяджэнне закончылася. Члены бюро курылі, гаманілі, спяшаючыся дамоў. Андрэй стаяў у страшэннай разгубленасці. Да яго падыйшла другі сакратар.
— Што ж вы, таварыш Шаліма, падводзіце? Мы на вас спадзяваліся. Не губляйцеся толькі, сумленная справа здыме з вас гэтую вымову.
Гэта было першае слова спачування, і Андрэй, каб не расплакацца, выбег у калідор. Яго зноў пацягнула да Клары. «Вось чаму яна так сустрэла мяне, — падумаў ён. — Няўжо Караба нахлусіў пра Рэпкіну?»
Клара была адна. Яны доўга маўчалі. Нарэшце, Клара пачала апранацца,
— Дзе ты спыніўся?
— Пакуль нідзе.
— Дакаціўся... далей няма куды.
— Клара!..
— Што, Клара?
— Няпраўда гэта ўсё.
Яе твар зрабіўся шэрым, злосным, раз-поразу перасмыкаліся павекі.
— Адзін ты праў. Два чалавекі пісалі пра твае агіднасці, Караба правяраў...
— Клара, хлусня гэта, павер мне.
— Самую страшэнную праўду дарую, а хлусню — ніколі. А ты ўсім хлусіў.
— Што вы на самай справе ўсе на мяне...— У Андрэя спёрла ў грудзях, здрадніцкі горкі камяк падпёр пад горла. — Не верыце і не трэба.
Клара падыйшла ўшчыльную і, задыхаючыся, сказала:
— Мне трэба дзверы зачыняць...
Андрэй выйшаў на вуліцу, бязмэтна пайшоў па тратуары. Запах ежы напомніў, што сёння ён амаль не еў. Зайшоў у сталовую, сеў за першы стол, Падбегла маладзенькая афіцыянтка, паглядзела на яго, запытала:
— Сто пяцьдзесят, ці больш?
— Хопіць.
— На закуску ёсць шпроты.
— Мне і абед.
— Добра. Піва трэба? Не? Свежае, толькі з завода.
Пасля вячэры зайшоў у гасцініцу. На яго, мусіць, не пакінулі броні і месца не было. Зноў пайшоў у абком. Дзяжурны адчыніў адзін з пакояў, дзе была мяккая канапа, пайшоў спаць. Андрэй зноў застаўся адзін са сваімі думкамі. «Можа і сапраўды вінаваты, — думаў ён. — Навошта было ісці на вяселле. Хіба скажаш, што не п’янствуеш, калі піў на вяселлі пры ўсіх? Ды і па рабоце можна было зрабіць больш... А Надзя?.. Няўжо яна сапраўды такая? 3 ёй у яго таварыскія, чыстыя адносіны. Але ж размовы... Пэўна, не даглядзеў. Не, Надзя не такая. — Успомніў Тарашчука. — Няўжо ён наплявузгаў? Лапшоў — зразумела: з ім спрачаліся, ён хацеў быць першым сакратаром. А Тарашчук?.. А Караба? Гэта проста чыноўнік, верхагляд».
Андрэй доўга не мог заснуць: спружыны балюча калолі пад бакі, галаву муляў цвёрды драўляны валік канапы, скурчаныя ногі мярцвелі, а галоўнае, мучала незаслужаная вымова.
Заснуў толькі пад раніцу і ўвесь час сніў нейкія невыразныя сны. Прачнуўся ад лёгкага шораху, расплюшчыў вочы. У шэрай перадранішняй імгле чарнела постаць. Андрэй не мог успомніць, што з ім і дзе ён. Каб лепш разабраць, хто стаіць перад ім, крутануўся, каб легчы на бок. Тады постаць упала на яго, пачала душыць у абдымках.
— Андрэй, мілы!
— Клара!
Яна стаяла на каленях перад канапай, паціскала яго галаву гарачымі далонямі. Шаліма ніяк не мог уцяміць, як трапіла сюды Клара, адкуль яна. Яму было сорамна ляжаць перад ёй, але ён доўга ніяк не мог падняцца і сесці, бо Клара не выпускала яго са сваіх абдымкаў. Нарэшце, ён сеў, падняў Клару з каленяў.
— Я ведаў, Клара, што ты прыдзеш, — цалуючы яе, шаптаў ён. — Ты не паверыла, так?
Яна адштурхнула яго, напэўна, успомніўшы, што было.
— Годзе, — спыніла яна Андрэя, калі ён хацеў яе абняць. — Я ледзь знайшла цябе. Думала, ты паехаў. Усю ноч заснуць не магла.
Яна ўсміхнулася. Андрэй узяў яе рукі ў свае.
— Клара, я так люблю цябе, Клара.
— Я ведаю гэта, Андрэй, і я цябе люблю... Я ж усю ноч званіла да цябе ў раён. Усіх там на ногі падняла. Пачакай, прыедзеш у раён, яшчэ не тое будзе. Чаму ты, ад’язджаючы сюды, не зайшоў да сакратара райкома партыі. Ён бы не дапусціў гэтага. Ён, ведаеш, як добра аб тваёй рабоце гаворыць.
Андрэй хацеў сказаць, што ён і сам не ведаў, чаму яго сюды выклікаюць, алё зразумеў — нічога ўжо не патрэбна гаварыць. Было толькі крыўдна, што ён на бюро не абараняўся як належыць комсамольскаму важаку, трымаў сябе, як пакрыўджаны хлапчук.
Клара прадаўжала:
— А сакратар райкома ў вас, мусіць, разумны чалавек, га? Яны ж і ў райком пра цябе пісалі. Там не паверылі, а тут Караба падвёў.
Андрэй прытуліў Клару да сябе.
— Цяпер мы ніколі не расстанемся.
— Пойдзем да нас, мама чакае, — і ўжо дарогай паведаміла абыякавым тонам. — Сакратар райкома званіў нашаму сакратару.
Андрэй хацеў запытацца, адкуль яна ведае, але і сам здагадаўся, што Клара, мусіць, гэтага дабілася.
Калі апоўдні ён прышоў у абком комсамола, яго першым сустрэў Караба.
— Ха, Шаліма, прывітанне. Ты не крыўдзішся?
Андрэй не ведаў, што адказаць, ён нават не думаў над тым, крыўдзіцца ён на Карабу ці не. Караба ўзяў яго пад руку, пацягнуў да акна.
— Хачу з табой па-таварыску пагаварыць. Дурань я, што пайшоў на гэтую работу. Сам ведаеш наша жыццё; камандзіроўкі, дакладныя. Адны непрыемнасці.— Памаўчаўшы, дадаў. — Можа будуць пра мяне пытаць, не капай яму. Сапсуюць асабістую справу, куды тады сунешся. Конь на чатырох і то спатыкаецца.
Андрэю стала ўсё зразумела, падумаў: «Без мяне разбяруцца».
— Добра, — паабяцаў ён Карабе. — Пакліч толькі сюды Клару.
Караба падміргнуў, куляй паляцеў на другі паверх. Прышла Клара.
— У Каргаполле камісія назначана. Другі сакратар узначальвае. Караба, бач, як вужака, круціцца, а Лапшова, мусіць, здымуць...
— А я вырашыў не паказвацца там, — паказаў ён наверх, — паеду дамоў.
— Пачакай, я цябе правяду. — Клара хуценька збегала наверх, апранулася, і яны пайшлі на аўтобусную станцыю.
Яны стаялі на бруку і маўчалі. Нарэшце, шафёр даў працяжны гудок. Шаліма падаў руку, так і не адважваючыся пацалаваць Клару пры народзе. Яна ўзяла руку, моцна сціснула яе, замілавана паглядзела яму ў вочы.
— Таварышы, не затрымлівайце, — закрычала кандуктар. — Хто з вас едзе?
Андрэй ускочыў у аўтобус, дзверка з віскам зачынілася. Ён кінуўся да акна, Клара стаяла маўклівая і моцна сціскала ў руках сумачку.
