КулЛиб - Классная библиотека! Скачать книги бесплатно 

Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ [Далержон Дадоевич Ходжибаев] (fb2) читать онлайн


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]
  [Оглавление]

Далержон Ходжибаев Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

1. Муқаддима. Маълумот дар бораи фан

Экологияи муҳандисӣ – фанни амалӣ мебошад ва аз худ системаи чораю тадбирҳои аз ҷиҳати илмӣ-техникиии асоснокушударо, ки ба нигоҳ доштани сифати муҳити атроф дар шароити истеҳсолоти афзуда истодаи саноатӣ равона шудааст, дарбар мегирад. Экологияи муҳандисӣ дар байни илмҳои техникӣ, табиӣ ва иҷтимоӣ ба вуҷуд омадааст.


Дар расми мазкур сохтори иерархии фанни Экологияи муҳандисӣ нишон дода шудааст:


Экология

Экологияи инсон

Экологияи муҳандисӣ

Ҳифзи муҳити атроф

Ҳифзи меҳнат


Расми 1. Мавқеъи фанни экологияи муҳандисӣ


Ҳифзи муҳити атроф – ин системаи чораҳои ҳуқуқӣ, техникӣ ва санитарӣ мебошад, ки истифодабарии оқилонаи захираҳои табииро таъмин менамояд.

Ҳифзи меҳнат – системаи таъмини бехатарии ҳаёт ва саломатии коргарон дар раванди фаъолияти меҳнатӣ, ки чораҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ, ташкилӣ-техникӣ, санитарӣ – гигиенӣ, табобатӣ-профилактикӣ, барқароркунӣ ва дигарро дар бар мегирад.

Экологияи муҳандисӣ – элементи асосӣ барои табдилдиҳии биосфера ба ноосфера мебошад.

Равияҳои принсипиалии ҳифзи экологии муҳандисӣ.

Равияҳои асосӣ – ин ҷори намудани технологияҳои захирасарфаи бе-партов ва кампартов, биотехнология, истифодабарии пасмондаҳо ва аз ҳама муҳимаш экологиякунонии ҳамаи истеҳослот, ки дар он ҳамаи намудҳои таъсири ҳамдигарӣ бо муҳити атроф ба сикли гардиши моддаҳои табиӣ таъмин карда шавад.

Экологикунонӣ гуфта ҷорӣ намудани технологияҳо ё ки ҳалли дигар масъалаҳо, ки истифодабарии самараноктари захираҳои табиатро бе вайрон намудани сифати муҳити атроф имкон медиҳад.

Технологияи бепартов – имконияти истифодабарии пурраи коркарди ашёҳо ва пасмондаҳоро таъмин менамояд.

Технологияи кампартов, минимум партовҳои сахт, моеъ ва газмонанд.

Дуюмбора истифодабарии захираҳои моддиро – ресиркулятсия меноманд.

Обтаъминкунии баргардон, обтаъминкунии сарбаста.

Равандҳои биотехнологӣ дар асоси ҳосили маҳсулоти барои одам зарур, самараҳо бо ёрдами микроорганизмиҳо (коркарди усулҳои биологии тоза кардани обҳои шоранда, истифодабарии партовҳои маишӣ, барқарор намудани микробии заминҳои ифлосшуда ва ғайраҳо).


Оид ба мавзӯъҳои ҳафтаина




Расми 1.1. Интерфейси барномаи Google Earth Desktop

Дарси амалӣ

Истифодабарии барномаи Maps.ME. Насб кардани барнома ба таҷҳизот (смартфон). Имкониятҳои барнома. Сабти нуқтаҳо бо координаҳои он.

Дарси КМРО

Истифодабарии барномаи компютерии Google Earth. Сомонаи барнома – версияи ВЕБ. Истифодабарии барнома дар мониторинги муҳити атроф. Имкониятҳои барнома. Нишон додани донишкада аз барнома (расми 1.1.).

2. Таъсири антропогенӣ ба атмосфера

Маълумотҳои умумӣ оиди атмосфера. Атмосфера аз худ қабати ҳавоии заминро ташкил медиҳад, ки он аз омехтаи газҳои бо массаи умумии 5,15 * 1015 т мебошад. Вобаста аз тақсимшавии ҳарорати атмосфера онро ба тропсфера, статосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера ҷудо менамоянд.

Тақрибан 80 % массаи ҳаво ва қариби ҳамаи буғи обӣ дар тропосфера ҷамъ шудааст, ки ҳудуди болоии он 8-10 км дар қутбҳо ва 16-18 км дар экватор мебошад. Қисми сертаркиби он дар баландии то 2 км, қисми поёнии тропосфера мебошад. Дар сатҳи Замин атмосфера таркиби газии зеринро дорост: 78,1% – нитроген, 20,9 оксиген, 0,9% аргон, 0,03 % дуоксиди карбон, миқдори ками гидроген, гелий, неон ва дигар газҳо. Миқдори буғҳои обӣ аз 3-4% дар тропикҳо ва то 2*10-5 % дар Антарктида. Миқдори обҳои буғӣ бо баландӣ кам мегардад.

Ба стратосфера тақрибан 20 % ҳамаи массаи атмосфера рост меояд ва 5 % – ба ҳамаи ҳамаи дигар қабатҳои атмосфера. Дар баландии 20-25 км қабати озонӣ ҷойгир шудааст, ки ҳамаи мавҷудоти зиндаи рӯи Заминро аз афканишоти кӯтоҳмавҷӣ Офтоб ва фазои атрофи кайҳонӣ нигаҳ медорад. Дар қабатҳои болоии атмосфера, аз баландии 50-80 км сар карда, ҳиссаи газҳои сабук – гелий ва гидроген зиёд мегардад. Қисми молекулаҳои ин газҳо зери таъсироти нурафкании кайҳонӣ ба атомҳо ва ионҳо ҷудо шуда, ионосфераро ташкил медиҳад, ки он нақши ҳифзкунандаро дар паҳншавии мавҷҳои радиоӣ бозӣ мекунад. Ҳудуди болоии ионосфера ҳудули берунаи магнитосфераро муайян мекунад.

Аз рӯи маълумотҳои А.М.Апатет, дар натиҷаи фотосинтези растаниҳои муосир оксиген дар атмосфера дар муддати 5 ҳазор сол азнав мешавад, диоксиди карбон бошад – дар 11 сол (аз ҳисоби азхкудкунии растаниҳои олӣ, обсабзҳо ва бактерияҳо).

Қабатҳои поёнии тропосфера одатан бо маҳсулоти фаъолияти вулқонӣ, чанги аз сатҳи Замин ба баландии зиёд паҳншуда, ва инчунин намакҳои минералӣ ки аз оби шӯри баҳрҳо ҳамроҳ мешавад ё ки аз сатҳи шӯри замин дефлятсия мешавад, ифлос мебошад. Зарраҳои дисперсии муаллақи коллоидӣ ва сахт, ки ба тропосфера паҳн мешаванд, шаффофнокии муҳити ҳавоиро паст менамоянд.

Ҳавои атмосферӣ – ин захираи камнашванда мебошад, вале дар минтақаҳои алоҳидаи курраи замин он ба таъсироти сахти антропогенӣ дучор мешавад, ки масъала оиди тағироти сифатии ҳаво дар натиқаи ифлосшавии атмосфера ба миён меояд.

Ифлосшавии антропогении ҳавзаи ҳавоӣ. Дар вақтҳои охир ифлосшави антропогении атмосфера зиёд шуда истодааст, ки зери ин мафҳум- ворид гаштан ё зиёд шудани моддаҳои дар он набударо ё дар миқдори кам бударо мефаҳманд. Он ба пастшавии сифати ҳавои атмосфера, вайроншавии баланси экологӣ ва равандҳои табиӣ дар биосфера, бад шудани шароити фаъолияти ҷамъият ва таъсир ба саломатии инсон оварда мерасонад.

Ба манбаъҳои антропогеннии ифлосшавӣ таалуқ дорад: нақлиёти автомобилӣ ва роҳи оҳан; таҷҳизотҳои энергетикӣ ва гармӣ, ки бо сӯзишвории моеъ ва сахт кор мекунанд, корхонаҳои саноатии гуногун; заминҳои кишт; нақлиёти ҳавоӣ, кайҳонот ва ғайра. Барои ҳамин ба атмосфера партовҳои газмонанд, зарраҳои сахт, моддаҳои радиоактивӣ ва буғ ворид мегарданд. Ҳангоми дар атмосфера будан ҳарорати онҳо, хосият ва ҳолат куллан метвонад тағир ёбад (таҳшинии фраксияҳои вазнин, реаксиҳои химиявӣ ва ғ). Дар оқибати он дар ҳавои атмосфера компонентҳои нав ҳосил мешавад, ки хосияти онҳо ба пуррагӣ аз ибтидоӣ фаркият дорад.

Партовҳои газӣ пайвастагиҳои карбон, сулфур, нитрогенро ҳосил менамоянд. Тибқи маълумотҳои баҳодиҳӣ дар натиҷаи 100 сол ба атмосфера дар натиҷаи сӯзониши намудҳои гуногуни сӯзишворӣ тақрибан 250 млрд тонна гази дуоксиди карбон ворид шудааст, то он давра танҳо 350 млрд тонна.

Дар давраҳои охир ҳамасола ба атмосфера тақрибан 23 млрд тонна гази дуоксиди карбон ворид мегардад. Нисфи он миқдор дар обҳои уқёнуси ҷаҳонӣ таҳшин ва ҳал мегардад, ки консентратсияи дуоксиди карбон 60 баробар зиёд нисбат дар ҳаво мебошад.

Ченкунии системавии таркиби газии атмосфера танҳо дар охири солҳои 50-уми садсолаи XX оғоз ёфта буд. Зиёда аз 10 соли мушоҳида барои хулосаи асоснок намудан оиди торафт зиёдшавии миқдори гази дуоксиди карбон дар дар атмсофера, зарур буд. Инчунин муайян гашт, ки қбати болоии уқёнуси ҷаҳонӣ ба сершавӣ бо гази дуоксиди карбон наздик аст ва қобилияти ба худ гирифтани он паст шуда истодааст.

Зиёдшавии миқдори гази дуоксиди карбон дар атмосфера ба интенсивнокии фотосинтез мусоидат менамояд ва дар натиҷа ба зидшавии биомасса оварда мерасонад.

Маълумотҳои дақиқ оиди зиёдшавии биомасса мавҷуд мебошад, ки он дар натиҷаи мушоҳидаи бисёрсолаи кишварҳои гуногун асос ёфтааст.

Ин гуна тағирот ба тағирёбии иқлим оварда мерасонад, ки пешгӯи намудани оқибати он мураккаб мебошад. Ба атмосфера миқдори дигар моддаҳои гамонанд ва аэрозолӣ ворид мшаванд. Аз манбаъҳои табиӣ антропогенӣ муотаносибан, ба мисоли: 6 • 103 ва 4 млн т/год, оксида углерода— 103 ва 300 млн т/сол, метан— 14*1012 ва 100 млн т/сол, пайвастагиҳои сулфур— 250 ва 70 млн т/год, карбогидрадҳо —200 ва 50 млн т/сол. Дарознокии мавҷуд будани ин моддаҳо дар атмосфера аз соатҳо то солҳоро дар бар мегирад.

Миқдори умумии моддаҳо, ки ҳамасола аз сатҳи Замин аз манбаъҳои табиӣ ворид гашта аэрозолҳоро (системаи дисперсӣ, ки аз заррачаҳои сахт ё қатраҳои моеъ, ки дар ҳолати муаллақ дар муҳити ҳавоӣ мебошанд) ташкил медиҳанд баробари 800-2200 млн т мебошад. Дар натиҷаи фаъолияти антропогенӣ боз аз 200 то 400 млн заррачаҳо ҳамроҳ мешавад.

Аз рӯи ҳисоби мутахассисон дар атмосфера ҳамеша 30-70 млн т аэроолҳо мавҷуд мебошанд (заррачаҳои андозаашон гуногун).

Аз рӯи дисперснокии чанг се намуди онро Г.М. Гордон и ИЛ. Пейсахов пешниҳод менамоянд калон (d > 10 мкм), чанги хурд (d = 1 – 10 мкм) ва дуд (d < 1 мкм), ки d- диаметри заррача аст.

Партови модаҳои радиоактивӣ ба атмосфера, бештар барои ҳавмаи мавҷудоти зинда хатарнок мебошад. Дар атмофера чанги моддаҳои радиоактивӣ аз сабаби боришот ба инсон, ҳайвонот ва наботоб таъсир мерасонанд. Ҳолатҳо касалшавӣ дар натиҷаи ин гуна таъсирот маълум аст.

Маълум аст, ки манбаъҳои асосии антропогении ифлосшави ҳавзаи ҳавоӣ ин стансияи электрикии гармӣ аст, ки партови онҳо 43% аз ҳамаи миқдори партовҳо ба атмосфера мебошад. Партовҳои газии металлургияи сиёҳ 14,7; корхонаҳои металлургияи ранга – 8,4 %, дигар корхонаҳои саноатӣ ва нақлиёт – 23,1%.

Дар ҷадвали 6,1 маълумотҳои асосӣ оиди манбаъҳо ва намуди ифлосшавии ҳавзаи ҳавоӣ дар ИМА оварда шудааст.

Ифлосшавии хок ва об бо сурб, ки дар газҳо ихроҷшавандаи автомодилӣ мебошад, дар наздикии бевоситаи роҳҳо ба вуҷуд меояд. Вайроншавӣ ё деградатсияи пурраи сатҳи растанидор дар радиуси 4,-5 км аз электростансияҳои гармӣ ва корхонаҳои металлургӣ ба назар мерасад.

Ифлосшавии атмосфера ба саломатии инсон таъсири калонро дорад. Ҳисоб карда шудааст, ки дар ИМА дар натиҷаи ифлосшавии ҳаво танҳо дар панҷ сол ба ҳалокати бармаҳал дучор шудани 25 ҳаз. н., 50 млн ҳодисаи зиққи нафас, 2- млн дигар касалиҳои нафаскашӣ ва ғ.

Танзими ҳуқуқӣ ва меъёрии ҳифзи муҳити ҳавоӣ

Дар соли 1963 Ташкилоти ҷаҳонии ҳифзи тандурустӣ дар СММ тавсия додааст, тозагии ҳаворо дар асоси критерияҳои, ки ба дараҷаҳои муайян мувофиқ мебошанд, маълум бояд намуд (дар китоб).

Қонуни ҶТ Дар бораи ҳифзи ҳавои атмосфера. Қонуни мазкур муносибатҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқиро, новобаста ба шаклҳои моликияташон, барои нигоҳдорӣ ва барқарорсозии сифати ҳавои атмосфера ва таъмини амнияти экологӣ танзим менамояд.

Вазифаҳои Қонуни мазкур аз инҳо иборатанд:

– нигоҳдорӣ, беҳтарсозӣ ва барқарорсозии ҳолати ҳавои атмосфера;

– пешгирӣ ва паст кардани дараҷаи таъсири манфии кимиёвӣ, физикӣ, биологӣ ва дигар таъсиррасонӣ ба ҳавои атмосфера;

– истифодаи оқилонаи ҳавои атмосфера;

– пурзӯр намудани тартиботи ҳуқуқӣ ва қонуният дар соҳаи ҳифзи ҳавои атмосфера;

– таъмини амнияти экологӣ.

Дарси амал

ӣ.

Табиати

Т

оҷикистон

д

ар рақамҳо

Баландии мавзеъҳо – аз 300 то 7495 м аз сатҳи баҳр

Баландии миёна ва релефи асосӣ – қариб 3 ҳазор метр, 93% ҳудуд бо куҳҳо пӯшида шудааст.

Ҳудуди иқлими замин – субтропик, 37 0 арзи шимолӣ

Майдони мамлакат – 142,6 ҳаз. км 2 , дарозии ҳудуд аз шимол ба ҷануб 350 км, аз ғарб ба шарқ – 700 км.

Пиряхҳо 6% ҳудуди мамлакатро ишғол менамоянд: дарозии аз ҳама пиряхи калон

– Федченко – 70 км.

Резиши дарёҳое, ки дар ҳудуди мамлакат ташаккул меёбанд – зиёда аз 54 км 3 дар як

сол.

Пиряхҳо ва барфҳои баландкуҳҳои Тоҷикистон манбаи асосии об мебошанд. Пиряхҳо масоҳати 8 ҳазор километри мураббаъ ё 6% масоҳати мамлакатро ташкил медиҳанд. Масоҳати пиряхҳо аз масоҳати ҷангалҳо ду маротиба зиёд аст. Захираи об дар пиряхҳо то 550 километри мураббаъ мерасад, ки он ба ҳаҷми оби тамоми дарёҳои Тоҷикистон дар давраи 10 сол ташаккулёфта баробар мебошад. Дар Тоҷикистон чанд ҳазор пиряхҳо мавҷуд аст, ки қисми зиёди онҳо хурданд, вале 10 пиряхҳо дарозии то 20 километра доранд. Калонтарин пиряхи Тоҷикистон пиряхи Федченко мебошад, ки дарозии он 70 километр ва бараш 2 км, ғафсии ях то 1 километрро ташкил медиҳад.

Дарёҳои куҳӣ манбаи асосии табии об барои кишоварзӣ ва аҳолӣ, инчунин асоси гидроэнергетикаи мамлакат мебошад. Ҷиҳати банақшагирӣ ва идоракунии захираҳои обӣ дар Тоҷикистон айни ҳол 4 ҳавзаи дарёҳоро ҷудо мекунанд:

ҳавзаи дарёҳои Сирдарё (бо суб-ҳавзаи Зарафшон) дар шимол , дарёи Кофарниҳон дар ғарб

дарёи Панҷ дар ҷануб ва дарёи Вахш дар марказ. Дар мамлакат қариб ҳазор дарёҳо мавҷуд ҳастанд, ки дарозии ҳар яки онҳо ба зиёда аз 10 километр мерасад.


Ангишт дар ҳаҷми 1-2 миллион тонн дар як сол дар конҳои Назарайлоқ, Шӯроб ва Фон-яғноб истеҳсол мешавад. Барои қонеъ намудани талабот ба ангишт зиёд шудани истеҳсоли он то 7-15 миллион тонн дар як сол то соли 2030 дар назар аст. Дар давоми 10 соли охир 200 корхонаҳо ба истифодабарӣ аз ангишт гузаштаанд.

Ҳаво ва Иқлим

Сифати ҳаво дар шаҳрҳои асосии Тоҷикистон дар сатҳи ҷоиз нигоҳ дошта мешавад. Манбаи асосии ифлосшавии атмосфера партовҳои нақлиёт ба ҳисоб мераванд, партовҳои бештари моддаҳои зараровар аз манбаҳои доимӣ ва ҳаракаткунанда дар минтақаҳои саноатии мамлакат мушоҳида мешаванд.

Партовҳои газҳои гулхонавӣ (ГГ), ки қодиранд ба иқлим таъсир расонанд, дар Тоҷикистон камтар аз 1 тонна гази карбон (СО2) ба як на-фари аҳолӣ рост меояд. Ҳиссаи Тоҷикистон дар партовҳои ҷаҳонӣ ночиз аст, вале мамлакат нисбат ба оқибатҳои ногувори тағйирёбии иқлим осебпазир мемонад. Аз соли 2005 то соли 2010 партовҳои СО2 қариб дар як сатҳ нигоҳ дошта мешаванд, вале вобаста ба зиёдшавии аҳолӣ, рушди иқтисодиёт ва зиёд шудани теъдоди нақлиёт партовҳо ба ҳаво зиёд шуда истодаанд. Иштироки Тоҷикистон ва аксарияти давлатҳо дар тадбиқи Созишномаи Париж оид ба иқлим ва амалӣ намудани чорабиниҳо оид ба кам кардани партовҳо бояд барои пешгирии зиёдшавии ҳарорати глобалӣ дар доираи 20С ва коҳиш додани оқибатҳои ногувори гармшавӣ мусоидат намояд.

Зери таъсири партовҳои ҷаҳонии гулхонавӣ ва гармшавӣ майдони бо пиряхҳо пушидашудаи Тоҷикистон аз соли 1930 то ин ҷониб 25-30%– и он кам шудааст. Дар назар аст, ки то соли 2050 майдон ва ҳаҷми пиряхҳо боз 25-30 % кам гардад, ҳаҷми оби ҳавзаи дарёҳо аз ҳисоби обшавии босуръати пиряхҳо бошад аввал зиёд шуда, баъдан кам мегардад.

Қуллаи обнокии дарёҳо ба муҳлатҳои пештар гузашта, ба таъминот бо оби кишоварзӣ метавонад таъсир расонад. Зиёд шудани эътимолияти селфароӣ, обхезӣ ва камобӣ низ дар назар аст.

Сифати ҳаво

Ҳавои тоза барои нигоҳ доштани саломатӣ ва зиндагии боҳаловат зарур аст. Сифати ҳаво ба вазъи табиати зинда, нигоҳдории арзишҳои фарҳангӣ, фоиданокии кишоварзӣ ва ҷозибадории шаҳрҳо таъсир мерасонад. Фаъолияти нақлиёт, энергетика ва саноат бисёр вақт сабаби партовҳои моддаҳои заҳрнок ва ифлоскунандаҳои ҳаво мегардад. Дар натиҷаи ифлосшавии ҳаво саломатии аҳолӣ, кишоварзӣ ва табиат метавонанд зарар бинанд.

Манбаҳои асосии доимии партовҳо ва ифлосшавии ҳаво дар Тоҷикистон корхонаҳои металлургӣ ва сементбарорӣ, инчунин марказҳои обугармидиҳии бо ангишт коркунанда ба ҳисоб мераванд. Тағйиротҳо дар сохтори саноат барои камшавии партовҳои моддаҳои ифлоскунанда мусоидат намуданд. Дар муқоиса бо нишондодҳои максималии 30 сол пеш (100 ҳазор тонн) дар давраи ҳозира ҳаҷми партовҳои зарарнок аз манбаҳои доимӣ 3 маротиба (35 ҳазор тонн) кам шудааст.

Нақлиёти автомобилӣ дар давоми 15 сол манбаи асосии ифлоскунандаи атмосфера ба ҳисоб меравад: ба он 70-80 % ҳаҷми ҳамаи партовҳо дар сатҳи 340-540 ҳазор тонн дар як сол (маълумотҳои давраи солҳои 2015-2017) рост меояд.

Ба нақлиёт қисми асосии партовҳо (омехтаҳои карбон ва нитроген) ва ҳиссачаҳои сахт рост меояд. Теъдоди автомобилҳо дар роҳхои мамлакат сол то сол зиёд шуда, тибқи маълумоти Вазорати нақлиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2017 аз 440 ҳазор адад зиёд шуд. Ҳаҷми калони партовҳо бо куҳнашавии парки автомобилҳо, ки муҳлати миёнаи истифодабариашон аз 15 сол зиёд аст, вобаста мебошад. Сифати пасти сӯзишворӣ низ ташвишовар аст.

Ҳаҷми аз ҳама хурди партовҳо дар Вилояти Мухтори Куҳистони Бадахшон (Помир) мушоҳида мешавад (камтар аз 10 ҳазор тонн дар як сол), ҳаҷми аз ҳама калони партовҳо дар шаҳри Душанбе (35-55ҳазор тонна дар як сол) ва ви-лояти Суғд (105-135 ҳазор тонна дар як сол) ба қайд гирифта мешавад. Манбаи калонтарини доимии ифлоскунанда (корхонаи саноатӣ)– корхонаи алюминийбарорӣ дар шаҳри Турсунзода (15-20 ҳазор тонн дар як сол) ба ҳисоб меравад. Барои кам кардани партовҳо дар корхонаи мазкур филтрҳои ҳавотозакунанда насб шудаанд, системаи омӯзиши экологӣ ҷорӣ шудааст, элек-тролизҳо ва технология истеҳсолот нав мешавад, гирду атрофи корхона мониторинги доимии давлатию идоравии сифати ҳаво ва об гузаронида мешавад.

Манбаи маълумотдиҳӣ дар бораи партовҳои моддаҳои зарарнок ба ҳавои атмосфера дар Тоҷикистон Агентии омор мебошад, ки он маълумоти расмӣ пешниҳод менамояд (www.stat.tj). Маълумотҳо дар бораи ғунҷоиши моддаҳои ифлоскунанда, бо нишон додани ҳиссаи ғунҷоиши ҳадди имкон ҳар ҳафта дар сайти Агентии обуҳавошиносӣ чоп мешавад (www.meteo.tj).



Мушоҳидаҳо аз рӯи сифати ҳаво дар панҷ шаҳрҳо гузаронида мешаванд. Миқдори моддаҳои ифлоскунанда дар ҳаво одатан аз меъёрҳои ғунҷоиши ҳади имконпазир зиёд намешавад. Баъзан шаҳрҳои Душанбе ва Бохтар (Қӯрғонтеппа) ба ифлосшавии зиёди ҳаво дучор мешаванд, ки сабаби асосии он партовҳо, сабабҳои метеолорогӣ – миқдори ками боришот, туфонҳои ҷангӣ, ҳавои бешамол, беҳаракат мондани гардишҳои атмосферӣ дар фасли зимистон.

Шабакаҳои гармидиҳии марказию инфиродӣ, ки бо ангишт ва ҳезум кор мекунанд, сифати ҳаворо дар фасли зимистон бад мегардонанд, гази табиӣ барои гармкунии хонаҳо истифода намешавад. Барои тайёр намудан ва гармкунии хӯрок ҳезум ва ангишт истифода мешаванд. Партовҳо ба ҳавои атмосфера инчунин аз ҳисоби сӯзонидани пояи пахта (ғузапоя) ҳосил мешаванд.

Беназорат сӯзонидани партовҳои истеъмолӣ ва пасмондаҳои муассисаҳои табобатӣ низ манбаи моддаҳои ифлоскунанда ба ҳисоб мераванд.

Аз ҷониби давлат чораҳои дахлдор андешида мешаванд – санҷиши дуднокӣ, назорати сифати сӯзишворӣ, дастгирии рушди нақлиёт бо сӯзишвории газ. Дар давоми 15 соли охир ҳиссаи автомобилҳои бо газ коркунанда чанд маротиба зиёд шудааст, аз 5% то 30- 40%. Истифодаи васеи гази моеъ аз ҳар ҷиҳат бояд дастгирӣ ёбад, чунки он метавонад партовҳоро ба ҳаво нисбат ба бензин ва сӯзишвории дизелӣ кам кунад. Автомобилҳои сабукрави электрикӣ ва гибридӣ кам истифода бурда мешаванд, вале бо тараққиёти технологияи истеҳсол ва паст рафтани нархи хариди онҳо дар шароити электроэнергияи арзон ин намуди нақлиёт ояндаи хуб дорад. Аз соли 2018 дар мамлакат воридоти автомобилҳои куҳна, соли бароришашон то соли 2005 манъ шудааст.















3. Таъсири антропогенӣ ба гидросфера

Таъсироти антропогенӣ ба ҳавзаи обӣ

Обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминӣ қабати обии сайёраро, ё ин ки гидросфераро ташкил медиҳанд.

Обҳои сатҳӣ уқёнусҳо, баҳрҳо, кӯлҳо, дарёҳо ва дигар ҷараёнҳои обу ҳавзҳоро дар бар мегиранд. Ба обҳои зеризаминӣ обҳои намуди гуногун дахл доранд, ки онҳо дар қабатҳои болои литосфера ҷойгир шудаанд. Обҳои Замин дар ҳаракати мунтазам мебошанд. Гирдгардиши об ҳамаи қисмҳои гидросфераро пайваст менамояд, ки он системаи сарбастаро ташкил медиҳад. Одатан дар об ғашҳои пайдоишашон ғайриорганикӣ ва органикӣ мавҷуданд. Оби ширин ва шӯрро ҷудо мекунанд, сайёраи мо асосан аз оби шӯр иборат мебошад. Шӯрнокии миёнаи оби уқёнус баробари 34,7%, ё ин ки 34,7 г/л мебошад. Миқдори намакҳо дар оби ширин бошад на зиёда аз 1 г/л мебошад.

Аз сатҳи умумии Замин, ки баробари 510 млн км2 мебошад, 70,8% ро уқёнусу баҳрҳо ва 29,2 % ро хушкӣ ташкил медиҳад. Тақрибан 3% сатҳи хушкиро обҳои дохили материкӣ – кӯлҳо, дарёҳо ва ғ. ташкил медиҳад, ва тақрибан 11 % сатҳи хушкӣ бо пиряхҳо пӯшида шудааст.

Дар айни замон массаи об тақрибан 0,02% массаи курраи заминро ташкил дода, ҳаҷми он баробари 1,45*109 км3 мебошад. Тақсимоти ҳаҷми об дар қитъаҳои гуногуни гидросфера чунин тавр мебошад, ҳаз. км3:

Уқёнуси ҷаҳонӣ      1 370 323

Обҳои зеризаминӣ      60 000

Аз он ҷумла минтақаҳои фаъоли мубодилаи об      4 000

Пиряхҳо      24 000

Кӯлҳо      280

Намнокии хок      85

Буғи атмосферӣ      14

Обҳои дарёҳо      1,2


Об дар уқёнусҳо минералонидашуда мебошад (миқдори миёнаи намак; -35 г дар як литри об); миқдори зиёди обҳои зеризаминӣ ҳамчунин минералонида мебошад, баъзеи онҳо дар таркибашон то 200-250 г/л намакҳоро доранд.




Расми 3.1. Захираҳои умумии оби ҷаҳонӣ (

GRIDA-UNEP, 2012

)

Аксарияти ҳавзаҳои дарёҳо байнисарҳадӣ мебошанд. 148 мамлакатҳо дар ҳудуди худ як ё якчанд ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ доранд. Дар 39 мамлакатҳо як ё якчанд ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ зиёда аз 90%– и ҳудуди онро дар бар мегирад, ва 21 мамлакат пурра дар ҳудуди як ё якчанд ҳавзаҳо ҷойгир шудааст.



Расми 3.2. Тақсимоти глобалии (дастрас будан) об ба ҳар як сари аҳолӣ (Revenga, 2000).




Рас. 3.3. Ҳавзаҳои дарёҳои калонтарини ҷаҳон (GRIDA-UNEP, 2002).


Дар ҷаҳон 276 ҳавзаҳои дарёҳои байнисарҳадӣ вуҷуд дорад (64 – дар Африқо, 60 – дар Осиё, 68 дар Европа, 46 дар Америкои Шимолӣ ва 38 – дар Ҷанубӣ).

Захираи обии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Бисёр захираҳои обҳои ширини Тоҷикистон дар пиряхҳо ва барфтўдаҳо ҷамъ шудаанд. Масоҳати умумии пиряхҳо тақрибан 11 ҳаз. км2 ё 8% ҳудуди мамлакатро ташкил додаанд. Пиряхҳои масоҳаташон то 1 км2 ~ 80 %, ва масоҳаташон зиёда аз 1 км2 – қариб 20 % -и миқдори умумиро ташкил медиҳанд.

Захираҳои ҳозираи обҳои ошомиданӣ дар пиряхҳои кўҳӣ 845 км3 –ро ташкил мекунад, ки дар ҳаҷм, аз ҳисоби миёнаи солонаи ҷориши умумии ҳама дарёҳои мамлакат 8 маротиба зиёд аст.

Тамоми дарёҳои Тоҷикистон ба ҳавзаҳои обии дарёҳои Сирдарё, Амударё ва Зарафшон тааллуқ доранд. Калонтарин дарёҳои байнисарҳадӣ дарёҳои Амударё, Сирдарё , Бартанг ва Зарафшон ҳисоб меёбанд.

      Ҷараёни миёнасолонаи барқароршавандаи Амударё атрофи 78,5 км3 –ро ташкил медиҳад. Шохобаҳои калонтарини Амударё: дарёҳои Вахш, Панҷ ва Кофарниҳон мебошанд, ки ҳиссаи онҳо дар ҳаҷми умумии захираҳои обии ин ҳавза 82,5% аст. Дар шимолу ғарбии мамлакат шохобаи дигар, дарёи Зарафшон ҷойгир аст, ки ҷараёни миёнаи бисёрсолаи он ба 5,14 км3 рост меояд. Дар ҳудуди Тоҷикистон фақат 3%-и ҷараёни он истифода мешавад, ҷориши боқимонда ба ҳудуди давлати ҳамсоя ҷорӣ мешавад.




Ҷараёни солонаи умумии дарёҳо аз рўи солҳои гуногунобӣ аз 25 то 68 км3 тағир меёбад; аз ин ҳаҷм дар ҳудуди Тоҷикистон дар беҳтарин солҳо 52-53 км3-и он ташаккул меёбад (дар ҳавзаҳои Амударё – 50,5 км3, Сирдарё – 0,7 км3). Ва аз он ҳаҷми обгирӣ фақат 13 км3 –ро ташкил медиҳад, яъне танҳо чоряки ҷараёни дарёӣ барои сарфи оби миллӣ истифода мешавад, қисми боқимондаи он ба ҳудуди давлатҳои ҳамсоя ворид мегардад.


Захираҳои умумии обҳои ошомидании (минералонӣ камтар аз 1г/дм3) зеризаминӣ зиёда аз 51,2 млн. м3-ро дар якшабонарўз ташкил медиҳанд. Аз онҳо захираҳои истифодашаванда – 7,6 млн.м3 дар як шабонарўз, ё 14,8% -ро ташкил медиҳад.

Аз ин захираҳо тақрибан 65% (1,93 млн. м3 дар як сол.) истифода мешаванд. Вале, бо вуҷуди фаровонии захираҳои оби нўшокӣ, Тоҷикистон мамлакате мебошад, ки тараққиёти обтаъминкунии аҳолӣ суст аст, хусусан дар ҳавзаи дарёи Сир норасогии он мушоҳида мешавад (Вилояти Суғд).




Барои барқароршавии захираҳои оби ошомиданӣ, гирдгардиши об, ки ҳамаи қисми гидросфераро бо ҳам мепайвандад аҳамияти асосиро мебозад.

Дар гирдгардиши об элементҳои асосиро ҷудо менамоянд: атмосферӣ, уқёнусӣ ва материкӣ.




Давомнокии фарзии (тахминӣ) ивазшавии ҳамаи ҳаҷми қисми додашудаи гидросфера дар раванди гирдгардиш бо мубодилаи фаъоли об тавсиф меёбад. Масалан, агар ҳаҷми умумии дарёҳо баробари 1200 км3 бошад, ин маънои онро дорад ки ҷараёни об дар дарёҳо 26,6 маротиба дар як сол, яъне ҳар 13 шабонарӯз азнав мегардад.

А.Е. Ферсман обро минерали аз ҳама муҳими Замин номидааст, ки бе мавҷудияти он ҳаёт ҳам мавҷуд нест.

Шароити гидрологӣ яке аз нақшҳои асосиро оид ба ташаккули муҳити табиат мебозад. Дар он ҷое, ки об дар миқдори зарурӣ мавҷуд мебошад, гуногунннамудии организмҳои зинда мушоҳида карда мешавад.

Зери мафҳуми истифодабарии захираҳои обӣ – истеъмоли об ва рафъи он фаҳмида мешавад.

Муаммои камшавии миқдорӣ ва пастшавии сифатии захираҳои обӣ, ки бо афзоиши истеъмоли об дар саноат, хоҷагии қишлоқ ва маишӣ (камшавии миқдорӣ) ва ифлосшавии об (пастшавии сифатӣ) диққати мутахассисони ҳамаи ҷаҳонро ҷалб кардааст.

Камшавии миқдориии захираҳои обӣ. Айни замон инсоният 12-13% ҷараёни дарёҳоро истифода бурда истодааст. (слайд WH water use)

Дар саноат соҳаҳое, ки бештар обро истеъмол менамоянд ин – энергетика, саноати истихроҷи кӯҳӣ, металлургӣ ва химиявӣ мебошанд. Масалан, барои гудохтабарории (выплавка) 1 т чугун ва коркарди он ба пӯлод (сталь) 300 м3 об сарф мегардад, барои 1 т алюминий – 1500 м3, мис – 500 м3, қоғаз – 900 м3, каучуки синтетикӣ – 2100-3500м3. Боз ҳам ҳаҷми зиёди об дар хоҷагии қишлоқ истифода мешавад.

Пастшавии сифати захираҳои обӣ. Сабабҳои асосии пастшавии сифатии захираҳои обӣ – ин ифосшавии он мебошад.

Зери мафҳуми ифлосшавии об – дар он зиёдшавии моддаҳои зарарнокро ба миқдори зиёда аз меъёр, ки дар натиҷаи он сифати об паст мешавад ва объекти обӣ ифлос мегардад.

Манбаъҳои асосии ифлосшавии об инҳоянд: обҳои шорандаи саноати нафт, химияи нафт, химиявӣ, ангишт, селлюлоза-қоғазӣ ва металлургӣ.

Истифодабарии вояи зиёди нуриҳои минералӣ дар хоҷагии қишлоқ, воситаҳои химиявии ҳифзи растаниҳо ҳам инчунин ба ифлосшавии обанборҳо ва ҷараёнҳо оварда мерасонад.

Нуриҳо (удобрения) ва инчунин элементҳои биогенӣ, ба мисоли фосфор ва нитроген, ки дар обҳои шорандаи корхонаҳои саноатӣ ва комплексҳои чорводорӣ мавҷуданд, ба ҳавзҳо ва ҷараёнҳои рӯизаминӣ ворид гашта реҷаи биологӣ ва биохимиявии онҳоро вайрон мекунанд. Он қобилияти обҳои табииро ба худтозакунӣ паст менамояд, ки он на танҳо ба пастшавии сифати об ва инчунин ба деградатсияи онҳо оварда мерасонад.

Яке аз ифлоскунандаҳои асосии об ин нафт ва маҳсулоти он мебошад. Ҷоришавии нафт ба Уқёнус ҷаҳонӣ аз рӯи ақидаи мутахассисон тақрибан баробари 25-30 млн т дар як сол мебошад. 1 т нафт дар рӯи об пардаи бо масоҳати 12 км2 ро ҳосил мекунад.

3.2. Танзими қонунгузории истифодабарӣ ва ҳифзи захираҳои обӣ

Муносибат бо истифодаи захираҳои обиро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон (24 боб, 146 модда) ба танзим медарорад. Мақсадҳои Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи фонди давлатии об ва заминҳои фонди давлатии об барои беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии аҳолӣ ва муҳити зист, ҳифзи об аз ифлосшавӣ, олудашавӣ, камшавӣ, пешгирӣ ва бартараф намудани таъсири зараровари обҳо, беҳтар кардани ҳолат ва ҳимояи объектҳои об, таҳкими қонуният ва ҳифзи ҳуқуқҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ оид ба истифодабарии об мебошанд.

Қонунгузорӣ дар бораи об. Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи об ба Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон асос ёфта, аз Кодекси мазкур, қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки онҳоро Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф кардааст, иборат мебошад.

Мутобиқи Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон об моликияти истисноии давлат мебошад ва давлат истифодаи самаранок ва ҳифзи онро ба манфиати халқ кафолат медиҳад.

Моддаи 2. Мафҳумҳои асосӣ

Дар Кодекси мазкур мафхумхои асосии зерин истифода карда мешаванд;

–об- ҳамаи обҳои дар объектҳои обӣ мавҷуда;

–обҳои рӯизаминӣ- обҳои доим ё муваққатан дар объектҳои обии рӯизаминӣ қарордошта;

–обҳои зеризаминӣ- обҳои аз ҷумла маъданӣ, дар объектҳои обии зеризаминӣ қарордошта;

–захираҳои об- захираҳои оби рӯизаминӣ ва зеризаминие, ки дар объектҳои об қарор доранд ва истифода мешаванд ё истифода хоҳанд шуд;

–объектҳои об- ҷамъшавии об дар рӯи замин, қаъри замин дар як ҳудуду ҳаҷм бо доштани низоми обӣ;

–низоми об – тағйир ёфтани сатҳ, хароҷот ва ҳаҷми об дар объектҳои об;

–манбаи обҳои рўизаминӣ- объекти оби рӯизаминӣ дар маҷмӯъ, ҳамчунин бо мубодилаи сусти об дар пастиҳои табиӣ ё сунъӣ;

–объекти оби ҷудогона (манбаи оби сарбаста) – манбаи оби масоҳати хурд ва ҷоринашавандаи сунъӣ, ки бо дигар объектҳои оби рӯизаминӣ аз ҷиҳати гидравликӣ вобаста нест;

–Ҳавзаҳои обҷамъшаванда – ҳудуде, ки дар он об ҷорӣ шуда объекти обро ба вуҷуд меорад;

–обҳои дренажӣ – обҳое, ки ба воситаи шабакаҳои заҳкашӣ сарҷамъ гардида, ба объектҳои об партофта мешаванд;

–обҳои партов – обҳое, ки баъди истифодаи он аз минтақаи ифлосшуда бо тартиби муқарраршуда ба объектҳои об партофта мешаванд;

–истифодаи объектҳои об- бо тарзи гуногун гирифтани манфиат аз объектҳои об барои қонеъ гардонидани талаботи моддӣ ва дигар эҳтиёҷоти шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ;

–Ҳифзи объектҳои об – фаъолият оиди ҳифз ва барқарорсозии объектҳои об нигаронидашуда;

–ифлосшавии объектҳои об – партов ё ба таври дигар дохил шудан, инчунин пайдо шудани моддаҳои зарароваре, ки сифати обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминиро бад мегардонанд, истифодаи қаър ва соҳилҳои объектҳои обро маҳдуд месозанд, ё ба онҳо таъсири манфӣ мерасонанд;

–олудашавии объектҳои об – партов ё ба таври дигар дохил шудани моддаҳо ё зарраҳои муаллақ ба объектҳои об, ки ҳолат ва истифодаи объектҳои обро душвор месозанд;

–камшавии об – мунтазам камшавии захира ва бадшавии сифати обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминӣ;

–таъсири зараровари об – зери об, қисман зери об мондан ва дигар таъсири зараровари обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминӣ ба минтақа ва объектҳои муайян;

–истифодабарандаи об- шахсони воқеӣ ё ҳуқуқие, ки обро ба тартиби муқарраргардида барои эҳтиёҷоти худ истифода мебаранд;

–фаъолияти хоҷагии об- фаъолияти шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ оиди истифода, барқарорсозӣ ва ҳифзи объектҳои об;

–иҷозат барои истифодаи махсуси об – иҷозате, ки барои истифодабарии объекти об аз ҷониби мақомоти ваколатдори давлатӣ оид ба танзими истифода ва ҳифзи заҳираҳои об дода шудааст; (ҚҶТ аз 16.04.2012с., №821)

–оби нӯшокӣ- обе, ки аз рӯи ҳамаи сифатҳояш дар ҳолати табиӣ ё баъди коркарди он (тозакунӣ, безараргардонӣ, илова кардани моддаҳои зарурӣ) ба талаботи меъёрӣ мувофиқ аст ва барои нӯшидан ва эҳтиёҷоти маишии инсон ё барои истеҳсоли маҳсулоти хӯрока истифода шуда метавонад;

–меъёрҳои сифати оби нӯшокӣ (талаботи меъёрӣ)– маҷмӯи бо усулҳои илмию тадқиқотӣ ва бо қоидаҳои санитарӣ муқарраршудаи нишондодҳои имконпазири хосиятҳои таркиби кимиёвӣ ва микробиологии оби нӯшокӣ, ки бехавфию безарарии онро барои саломатии инсон кафолат медиҳад;

–таъминкунӣ бо оби нушокӣ- фаъолияте, ки ба таъмини талаботи ба оби нушокӣ доштаи шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ нигаронида шудааст;

–истифодаи умумии об- истифодаи умумии об бидуни ба кор бурдани иншоот ё дастгоҳи техникӣ;

–истифодаи махсуси об- истифодаи об ба воситаи ба кор бурдани иншоот ё дастгоҳҳои техникӣ;

–истифодабарандагони аввалаи об- шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, ки объектҳои об ба онҳо барои истифодаи ҷудогона дода шудаанд;

–истифодабарандагони баъдинаи об- шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, ки ба онҳо истифодаи объектҳои об бо розигии истифодабарандагони аввалаи об дар асоси шартномаи тарафайн бо мувофиқати мақомоти ваколатдори давлатӣ оид ба танзими истифода ва ҳифзи заҳираҳои об» дода мешавад; (ҚҶТ аз 16.04.2012с., №821)

–каптаж- ҷамъ кардан ва ба маҷрои муайян равона кардани обҳо бо мақсади бо пуррагӣ истифодабарӣ ва аз ифлосшавӣ нигоҳ доштани онҳо;

–мониторинг-мушоҳида, баҳодиҳӣ ва пешбинии ҳолати об;

Дарси амалӣ.

Иқдомҳои Тоҷикистон оид ба об, ки аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дастгирӣ шудаанд, «Соли байналмилалии оби тоза, 2003», Даҳсолаи байналмилалии «Об барои ҳаёт, солҳои 2005-2015», «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013», Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» мебошад. Иқдомҳои мазкур диққати ҷомеаи ҷаҳониро ба аҳамияти об, иҷрои чораҳои амалӣ ва ҳамкорӣ дар соҳаи об ҷалб намудаанд. Дар сатҳи минтақавӣ, Тоҷикистон дар фаъолияти Фонди байналмилалии наҷоти Арал (ФБНА), кори комиссияҳои он оид ба масъалаҳои хоҷагии об ва рушди устувор фаъолона иштирок мекунад.

Намуди асосии обистифодабарӣ дар Тоҷикистон обёрии замин ба ҳисоб меравад, ки ҳаҷми истифодаи об дар он 75-85%-ро ташкил медиҳад. Барои муқоиса, истифодабарии об аз ҷониби хоҷагиҳои оилавӣ 4-5%, сано- ат-2-3%-ро ташкил медиҳад. Талафи об дар соҳаи обёрӣ ва шабакаҳои обрасонӣ ба 20-40% мерасад, шабакаҳои канализатсионӣ ва обпартовтозакунӣ таъмиру васеъкуниро талаб мекунанд.

Обҳое, ки баъд аз обёрӣ бароварда мешаванд, минерализатсияи баланд доранд ва ба сифати обҳои табиӣ таъсири манфӣ мерасонанд. Ба захираҳои об инчунин тағйирёбии иқлим таъсир мерасонад. Дар куҳҳо пиряхҳо об мешаванд, ки он ба зиёд шудани ҳаҷми оби дарёҳо, фаромадани селҳо ва обхезӣ оварда мерасонад, дар ояндаи дарозмуҳлат бошад, дар натиҷаи кам гаштани майдони пиряхҳо ҳаҷми захираҳои об кам гашта, таҳдиди хушксолӣ меафзояд. Вазъи истифодабарии захираҳои об ва захираҳои замин бо ҳамдигар зич алоқаманданд. Барномаи такмили хоҷагии об барои солҳои 2016-2025 ба он равона шудааст, ки гузариши тарзи таърихан ташаккулёфтаи маъмурӣ – ҳудудии захираҳои об ба идоракунии ҳавзавии дарёҳо дар Тоҷикистон таъмин гардад.

Дар шароити иқлими хушку гарм об воситаи асосии зиндагӣ ба ҳисоб рафта, дар қатори замин аз ҳама захираи муҳими табиӣ барои иқтисодиёт ва аҳолии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбад. Истифодаи ғайриоқилонаи захираҳои обу замин сабаби буҳрони экологии баҳри Арал гаштааст. Проблемаи асосии обии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз он ҷумла Тоҷикистон, фақат норасогии об нест, инчунин ба талаботи замонавӣ ҷавобгӯй набудани самаранокии обрасонӣ ва истифодабарӣ мебошад.

Резиши умумии солонаи дарёҳои дар ҳудуди Тоҷикистон ташаккулёфта 64 километри мукаабро ташкил медиҳад, резиши солонаи ҳамаи дарёҳое, ки аз қаламрави Тоҷикистон мегузаранд, ба 80 километри мукааб мерасад. Дар ҳудуди Тоҷикистон нисфи ҳаҷми дарёҳои ҳавзаи Баҳри Арал ташаккул меёбад. Дарёҳои асосӣ Панҷ, Вахш, Кофарниҳон, Зарафшон ва Сирдарё ба ҳисоб меравад. Захираҳои обии дарёҳо аз ҳисоби обшавии барф ва пиряхҳо ва боришот ташаккул меёбанд. Дар Тоҷикистон шабакаи зичи дарёҳо вуҷуд дорад, ки он иборат аз 947 дарёҳо бо дарозии зиёда аз аз 10 километр ва дарозии умумии ин дарёҳо зиёда аз 28 ҳазор километрро ташкил медиҳад. Гузариши аз ҳама зиёди оби дарёҳо дар давраи максималии обшавии барф ва пиряхҳо дар моҳҳои июн-август мушоҳида мешавад. Дар баъзе ноҳияҳои камбориши ҷануб об намерасад.

Майдони пиряхҳо 8 ҳазор километри мурабаъ (6% ҳудуди мамлакат)-ро ташкил медиҳад, захираи об дар пиряхҳо 550 километри мукааб арзёбӣ мешавад, ҳаҷми пиряхи калонтарини мамлакат – Федченко ба 93 километри мукааб баробар аст, ки он аз ҳаҷми умумии дарёҳои Тоҷикистон зиёд аст. Вале пиряхҳо абадӣ нестанд ва обшавии онҳо зери таъсири гармша-вии иқлим идома меёбад. Масоҳати бо пиряхҳо пӯшидашуда аз аввал ва миёнаи асри гузашта алакай тақрибан 25-30% коҳиш ёфтааст (тибқи арзёбии ҳаҷми пиряхҳои миёна ва хурд). Дар назар аст, ки то соли 2050 ин масоҳат боз 25-30% коҳиш меёбад, ҳаҷми дарёҳои асосӣ бо- шад, дар натиҷаи босуръат зиёд шудани миқдори об аз ҳисоби пиряхҳо дар аввал меафзояд, вале баъдтар, дар баробари хароб гаштани пиряхҳо, кам мегардад. Сарфи максималии ҳаҷми оби дарёҳо ба муҳлатҳои пештар мегузарад ва тобистон ва тирамоҳ, вақте, ки заминҳои кишоварзӣ аз ҳама зиёд ба об ниёз доранд, кам мегардад. Таҳдиди селфароӣ зиёд мешавад.Кулҳои мамлакат қариб 44 километри мукааб об дорад. Кули Сарез дар Помир, ки он соли 1911 дар натиҷаи сангрезӣ дар давраи заминларза ба вуҷуд омадааст, 17 миллиард метри мукааб оби нӯшокӣ дорад. Кулҳои сарбаста дар шарки Помир оби намакдор дорад. Калонтарин кулҳои Тоҷикистон инчунин обанбори Қайроққум бо ҳаҷми 3,4 миллиард метри мукааб ва обанбори Норак бо ҳаҷми 10,5 миллиард метри мукааб, ки болотар аз он айни замон обанбори боз ҳам калонтар сохта шуда истодааст, дохил мешаванд. Ҳамагӣ дар мамлакат 10 обанборҳо вуҷуд доранд, ки онҳо барои истеҳсоли электроэнергия ва обёрӣ истифода бурда мешаванд. Қариб 95% электроэнергия дар Тоҷикистон дар неру- гоҳҳои обӣ истеҳсол мегардад, асосан дар силсила НБО-ҳо дар дарёи Вахш. Барои бисёрии дарёҳо лойолудшавӣ хос аст, ки он дар натиҷаи такшинии лой ғунҷоиши фоиданоки кулҳоро кам мекунад.

Ҳаҷми сарфи обҳои рӯизаминӣ айни замон қариб 10 километри мукааб дар як сол, истифодабарии онҳо – 8 километри мукаабро ташкил медиҳад. Ба ғайр аз обҳои рӯизаминӣ дар Тоҷикистон обҳои зеризаминӣ истифода бурда мешаванд (қариб 1 километри мукааб дар як сол), инчунин қисми об такроран истифода бурда мешавад, асосан барои эҳтиёҷоти саноат ва обтаъминкунии шаҳрҳо . Барои табобат ва нӯшидан обҳои зеризаминии минералӣ истифода бурда мешаванд, аз ҷумла Обигарм, Хоҷа- Оби-гарм, Шоҳамбарӣ ва Гарм – Чашма.

Истеъмолкунандаи асосии об ин заминҳои кишоварзии обёришаванда мебошанд, ки ҳиссаи онҳо дар истифодабарии об 75-80%-ро ташкил медиҳад, ё 6,5-7 километри мукааб дар як сол. Дар баробари ин талафоти об дар давраи обёрӣ зиёд аст ва он зиёда аз 20%-ро ташкил медиҳад, сабаби асосии он истифодабарии усулҳои куҳнаи ирригатсионӣ (обмонии ҷуякӣ), каналҳои обрасонӣ рӯйпуш нестанд, омили иқтисодии сарфа намудани об вуҷуд надорад. Дарозии каналҳо 30 ҳазор километрро ташкил мекунад; шабакаҳои заҳкашу заҳбурҳо – 11 ҳазор километр. Ҳисоби омории истифодабарии об солҳои тӯлонӣ боз гузаронида намешавад. Қисми зиёди маълумотҳо дар бораи истифодабарии об дар хоҷагии қишлоқ дар асоси пурсишӣ – баҳодиҳӣ ҷамъоварӣ мешаванд ва камбудиҳои он зиёд аст.

Технологияҳои замонавии обёрӣ, масалан, обёрии қатрагӣ, истифодабарии обро 50-80%

дар муқоиса бо усулҳои ҳозира сарфа мекунад, вале бо сабаби арзиши баланди ин технологияҳо ва нархи пасти (тарифҳои) об, қариб истифода бурда намешаванд. Обёрии зиёду ғайрисамаранок на танҳо ба талафоти зиёди об, инчунин ба шӯршавӣ ва бодлесии замин ва дигар оқибатҳои нохуш оварда мерасонад. Масалан, дар водии Ёвон партоиши обҳои дренажӣ ба хокҳои ноустувори теппаҳо ва обёрии исрофкорона ташкил ёфтани оббурдаю ҷариҳои калон оварда расонд.

Барои обёри на танҳо оби бисёр, балки энергияи зиёд низ сарф мегардад. Стансияҳои обкаш ҳар сол 1,3-1,5 миллиард киловатт – соат қувваи барқ (15-20% аз ҳаҷми умумии истеҳсоли он) барои кашида гирифтани 5-6 миллиард метримукааби об, асосан дар давраи тобистон, истеъмол мекунанд. Қисми зиёди насосҳои обкашкуҳнаю фарсуда шудаанд ва барқарорсозиро талаб мекунанд. Хароҷот барои барқарсозии системаи ирригатсионӣ 1 миллиар доллари ИМА арзёбӣ мегардад, аммо дар 15 соли охир ба мелиоратсия ва обёрӣ дар намуди қарзҳо, грантҳо ва кумаки техникӣ фақат 200 миллион доллари ИМА хароҷот шудааст, ки он 5 маротиба аз талабот кам аст.

Хоҷагиҳои фермерӣ дар ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон муттаҳид мегарданд, то ки ҳисоби истифодабарӣ ва тақсимоти байнихоҷагии об, ҷамъоварӣ, пардохти ҳаққи хизматрасонӣ ва истифодабарии иншооти байнихоҷагиро таъмин намоянд. Ҳамагӣ 400 ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон ташкил шудаааст (АИО). Вале пардохти ҳаққи истифодабарии об танҳо хароҷоти минималии онро (қувваи барқ барои кори насосҳо ва корҳои нигоҳдории каналҳо), хароҷоти гузаронидани корҳои барқарорсозӣ, нигоҳбонии ҳавзҳои об, дар бораи пардохт барои об, ҳамчун захира ва хизматрасонии экосистемавӣ (бо усули табиӣ тоза кардани об ва ғайра) тамоман гап намеравад. Нархҳои паст, аз як тараф, шакли дастгирии иҷтимоии аҳолӣ ба ҳисоб мераванд, аз тарафи дигар, сабаби ғайримақсаднок истифода бурдани об, суст ҷорӣ намудани технологияҳои замонавӣ ва зиёдшавии норасогии маблағҳо барои барқароркунӣ мегарданд. Ба вазъияти истифодабарии захираҳои обӣ кам гаштани майдони кишти пахта то 350-400 ҳазор гектар таъсири мусбӣ расонд, ки н ба кам гаштани истифодабарии умумии об дар хоҷагии қишлоқ сабаб шуд.

Ҳиссаи истифодабарии оби нӯшокӣ ва барои зарурияти хоҷагӣ дар истифодабарии умумии он 4-5% -ро ташкил медиҳад, барои зарурияти саноат-2-3%; қисми зиёди ин об аз ҳисоби обҳои зеризаминӣ истифода бурда мешаванд. Аз 400 чоҳҳои КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» нисфи он ба таъмири капиталӣ ниёз дорад. Ба ҳолати соли 2015 барои аҳолӣ қариб 20 ҳазор ҳисобкунанкҳои об насб шудааст, аз зарурияти умумии 200 ҳазор ҳисобкунанкҳо 10%-и ин миқдорро ташкил медиҳад.

Айни замон 86% истиқоматкунандагони шаҳрҳо, 61% истиқоматкунандагони шаҳракҳо ва 43% истиқоматкунадагони деҳот бо оби нӯшоки таъмин гаштаанд. Нисбат ба соли 2000 ин нишондод беҳтар шудааст. Қариб нисфи хоҷагиҳои оилавӣ оби водопроводро аз шабакаҳои умумии таъминоти об, боқимондаи хоҷагиҳо, 25% (2 миллион нафар) аз обҳои манбаҳои рӯизаминӣ – обҳои тозанашудаи дарёҳо, кулҳо, ҷӯйҳо, каналҳо, ҷӯякҳо ва каналҳо истифода мебаранд, ки онҳо ҷавобгуи меъёрҳои санитарӣ нестанд, агарчи сифати обҳои руизаминии Тоҷикистон дар маҷмӯъ баланд аст.

Қисми зиёди нуқтаҳои аҳолинишин шабакаҳои дурусти обтозакунӣ ва канализатсионӣ надорад, аз ин сабаб дар ҷойҳо сатҳи баланди касалиҳо, махсусан дарунравӣ ва гипатит мушоҳида мешавад, ки он бо ҳолати нохуби санитарию гигиениӣ вобаста аст. Дар шаҳрҳо наздики 50% аҳолӣ аз ҳоҷатхонаҳои обшустатозакунанда ва канализатсия истифода мебаранд, дар баробари ин дар ноҳияҳои деҳот зиёда аз 95% аҳолӣ ҳоҷатхонаҳои кӯчагӣ бо чуқурии кандашуда доранд, ки онҳо ба ифлосшавии замин ва об таъдид месозанд. Инфрасохтори шабакаҳои канализатсионӣ ва тозакунии об таъмиру васеъкуниро талаб менамояд. Ба ғайр аз Душанбе ва Хуҷанд обҳои истифодашудаи шаҳрҳо фаққат қисман тоза мешаванд ва баъд аз он ба дарёҳо ҷорӣ мегарданд, аз 62 шаҳру шаҳракҳои мамлакат танҳо нисфи онҳо шабакаҳои канализатсионӣ доранд. Обҳои боришот дар шаҳрҳо ба ариқҳои ду тарафи роҳҳо партофта мешаванд ва бе тозакунӣ ба дарёҳо ҷорӣ мегарданд.

Маблағҳои барои таъмири шабакаҳои обтаъминкунӣ ва канализатсионӣ ҷудошуда, 20 миллион доллари ИМА-ро дар як сол ташкил мекунанд, дар ҳолате, ки талаботи таъмир, васеъкунӣ ва сохтмони шабакаҳо 2 миллиард доллари ИМА мебошад. Дар доираи лоиҳаҳое, ки аз ҷониби ташкилотҳои байналмилалӣ маблағгузорӣ мешаванд, дар 30 шаҳрҳо, шаҳракҳо ва нуқтаҳои аҳолинишини деҳот айни ҳол корҳо ба маблағи қариб 170 миллион доллари ИМА амалӣ гашта истодаанд. Барқарорсозию азнавкунии шабакаҳои обтаъминкунии нӯшокӣ ва санитарӣ, мукаммалсозии тарафҳо ва сифати хизматрасонӣ идома дорад.

Минерализатсияи зиёди обҳои заҳбурӣ аз майдонҳои обёришаванда ва сатҳи пасти то-закунии обҳои истифодашуда сабаҳои асосии ифлосшавии ҳавзҳо ба ҳисоб мераванд. Дар қисми ноҳияҳои сераҳолӣ,аз ҷумла ноҳияҳои назди Душанбе, сохтмони қад –қади дарёҳо ба назар мерасад, ки он ба ҷамъшавии партовҳо дар соҳилҳо ва пастшавии сифати об оварда мерасонад. Таъсири манфӣ ба сифати об инчунин чаронидани чорво ва гирифтани шағал аз соҳилҳои дарёҳо мерасонад. Партовҳои саноатии корхонаҳои амалкунанда ва қитъаҳои партовҳои бесоҳиб низ таъдиди муайян доранд ва эътимолияти ба дарёҳо партофтани онҳо вуҷуд дорад.

Дар муқоиса бо давраҳои шӯравӣ (30 сол пеш) вақте, ки ҳаҷми партоиши обрезҳо зиёда аз 100 миллион метри мукааб дар як сол ташкил медод, партоиши обҳои ифлосшуда кам гаштааст, вале ҳисоби он гузаронида намешавад ва арзёбии ҳаҷми обрезҳо айни ҳол душвор аст. Дар гузашта истифодаи босуръати моддаҳои кимиёвӣ дар хоҷагии қишлоқ ба зиёдшавии миқдори заҳрхимикатҳо дар об ва замин оварда расонид.Дар замони ҳозира сатҳи пасти истифодабарии заҳрхимикатҳо ва нӯриҳо ба сифати об таъсири мусбӣ мерасонанд.

Арзёбии сифати оби дарёҳо ва кулҳо бо роҳи гирифтан ва ташхиси намунаҳо, мониторин-ги обҳои рӯизаминӣ аз ҷониби хадамоти гидрометеорологӣ амалӣ мегардад. Сифати об дар Тоҷикистон дар маҷмӯъ хуб аст, махсусан дар минтақаҳои куҳии ташаккулёбии дарёҳо.

Дарёҳои Панҷ, Кофарниҳон, Вахш ва Зарафшон бо сифати хуби об фарқ мешаванд, вале ифлосшавии на он қадар зиёдро партови обрезҳо аз нуқтаҳои аҳолинишин , объектҳои хоҷагидорӣ ва обҳои дренажӣ аз майдонҳои кишт ба вуҷуд меорад. Сифати об дар Сирдарё, ки ба он аз болооб (дар водии Фарғона) обҳои дренажӣ ва обрезҳо аз мамлакатҳои дигар ворид мешаванд, з хуб то миёна вобаста ба давра тағйир меёбад. Дар гузашта паст гаштани сифати об дар Сирдарё, сохтмони дарғотҳо, каналҳо, насосҳои обкаш ва шикори бетанзими моҳӣ ба нестшавии намуди нодири ҷойдории моҳӣ – белбинии сирдарёӣ оварда расонд.

Чораҳои андешидашаванда Барои танзими истифодабарии захираҳои обӣ дар Тоҷикистон қонунҳо қабул шудаанд, гузариш ба тарзи ҳавзавии идораи захираҳои обӣ амалӣ шуда истодааст. Масъалаҳои хоҷагии об (ҳам миқдор ва ҳам сифат) ба идоракунии мақомоти Вазорати энергетика ва захираҳои об, Кумитаи ҳифзи муҳити зист ва Вазорати тандурустӣ до- хил мешаванд. Барои кам кардани ифлоскунии об системаи иҷозатдиҳии истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда ба ҳавзҳо амал мекунад. Чи аз ҳисоби буҷети давлатӣ ва чи бо кумаки ташкилотҳои байналмилалӣ иншоотҳои обтозакунӣ барқарор мегарданд, хати водопровод дар шаҳрҳо ва деҳот гузаронида мешавад.Кодекси азнавтаҳиягаштаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Барномаи ислоҳоти сектори об барои давраи то соли 2015 гузариш ба идоракунии захираҳои обӣ дар миқёси воҳиди гидрографӣ (ҳавзавӣ ва субҳавзавии дарёҳо) бо назардошти рушди иқтисодӣ ва имкониятҳои маҳаллӣ ба назар гирифтаанд. Дар ҳавзаи Сирдарё, аз ҷумла ҳавзаи дарёи Зарафшон, дар ҳавзаи дарёи Кофарниҳон – ҳавзаи дарёи Қаратоғ (Сурхандарё), дар ҳавзаи дарёи Панҷ – ҳавзаи дарёи Қизилсу, ҳавзаи дарёи Вахш бошад ҳамаи шохобҳои он чунин тарзи идоракунӣ бояд ҷорӣ шавад.



Расми 3.4. Харитаи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Сохти идоракунии ҳавзавии дарёҳо


Ташкил шудани ташкилотҳои ҳавзавӣ, шӯрои миллии об ва шӯроҳои ҳазавии дарёҳо барои ба ҳисоб гирифтани манфиатҳои ҳамаи тарафҳо ба назар гирифта шудааст. Яке аз аввалинҳо дар Тоҷикистон соли 2014 бо маблағгузории ҳориҷӣ нақшаи идоракунии ҳавзаи қисми Тоҷикистонии дарёи Исфара (дар қатори нақшаи якхела барои қисми қирғизии ҳавза) таҳия гардида буд.

Вазорати энергетика ва захираҳои об мақомоти асосии ҷавобгӯйи сиёсат ва танзими соҳаи захираҳои об ва комплекси сӯзишворию энергетикӣ мебошад. Агентии беҳдошти замин ва обёрӣ барои нигоҳдорӣ ва истифодабарии системаҳои ирригатсионӣ ва дренажӣ ҷавобгар аст. Ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон (АИО) обро дар байни аъзоёни худ тақсим мекунад ва маблағи хизматрасонии обтаъминкуниро ҷамъоварӣ менамоянд. Дар соли 2016 – 400 АИО ба қайд гирифта шудаанд, ки фаъолияти онҳо қариб 400 ҳазор гектар заминҳои обиро дар бар мегирифт.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист назоратро оид ба риояи меъёрҳо ва қонунҳо вобаста ба об амалӣ мекунад иҷозат барои истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда медиҳад.

Агентии обуҳавошиносии Кумита мониторинги сифат ва миқдори обҳои рӯизаминиро

мегузаронад.Саридораи геология (Тоҷикгеология) хулосаҳоро барои об дар манбаҳои обҳои зеризаминӣ медиҳад ва мониторинги обҳои зеризаминиро мегузаронад. Хадамоти назорати санитарӣ – эпидемиологии назди Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ мониторинги оби нушокӣ ва обҳои шиновариро мебарад. Кумитаи ҳолатҳои фавқулодда ва мудофиаи гражданӣ барои паст фаровардани хавфи офатҳои фавқулодда, аз ҷумла обхезӣ ҷавобгар аст. КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» барои идоракунии шабакаҳои оби ошомиданӣ ва канализатсионӣ дар шаҳрҳо ва деҳот ҷавобгар аст, вале шабакаҳои обтаъминкунӣ ва канализатсионии шаҳрҳои калон ба монанди Душанбе, Хуҷанд, Норак, Роғун, Файзобод дар тобеи мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ мебошад.

Ташкилотҳои маҳаллӣ ва ғайриҳукуматӣ дар таҳияи нақшаҳои маҳаллии истифодабарии захираҳои обӣ, паҳн намудани донишҳои дахлдор дар байни аҳолӣ дар чорабиниҳои намоиш додани усулҳои замонавӣ ва таҷҳизот барои обмонӣ иштирок менамоянд. Иштироки корхонаҳои хусусӣ дар идоракунии захираҳои обӣ ва обтаъминкунӣ на он қадар фаъол аст.Дар соли 2010 Тоҷикистон ва Афғонистон со-зишномаи байниҳукуматӣ оид ба ҳамкорӣ дар истифодабарии захираҳои обии ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Амударё ба имзо расониданд. Аз он давра ҳамкории дутарафа дар асоси мулоқотҳо, экспедитсияҳо ва тадбиқи лоиҳаҳои обӣ – экологӣ бо кумаки ташкилотҳои байналмилалӣ амалӣ шуда истодааст. Соли 2014 Тоҷикистон ва Афғонистон «Меморандум дар бораи якдигарфаҳмӣ дар масъалаҳои мубодилоти маълумоти гидрологӣ ва иттилоот вобаста ба ҳавзаи дарёҳои Панҷ ва Амударё дар давраи то соли 2020» имзо карданд.

4. Таъсири антропогенӣ ба литосфера

Таъсироти антропогенӣ ба литосфера

Литосфера – ин қабати болоии берунаи кураи Замин мебошад.

Сохти дохилии замин: қишри замин, мантия, ядро

Қишри замин – то чуқурии 35 км (5 – 15 км дар зери уқёнусҳо, 35 – 70 км дар зери континентҳо).

Ба таркиби қишри замин ҳамаи элементҳои химиявӣдохил мешаванд O – 49,1%, Si -26 %, Al – 7,4%, Fe – 4,2%, Ca – 3,3%, Na – 2,4%, K – 2,4%, Mg – 2,4%, Σ – 97,2%;

Мантия – байни қишри замин ва ядро то чуқурии 2900 км паҳн мешаванд. Бартарӣ дорад:: O, Si, Fe, Mg, Ni. Дар дохили мантия аз чуқурии 50-100 км дар зери уқёнусҳо ва 100-250 км дар зери континентҳо қабати моддае оғоз меёбад, ки аз рўи ҳолат ба гудозиш наздик мебошад, яъне астеносфера. Қишри замин бо қабати болоии мантия болотар аз астеносфера литосфера номида мешавад. Литосфера-қабати сахти берунии замин мебошад.

Ядро – поёнтар аз мантия дар чуқурии 2900 то 6371 км , аз Fe ва Ni иборат аст.


Литосфера (ё ин ки замин) – қисми муҳимтарини муҳити атрофи табиӣ мебошад, ки бо масоҳат, релеф, қабати хокӣ, наботот, сарватҳои зеризаминӣ тавсиф меёбад.

Ҳолати литосфера бо мурури вақт аз таъсироти омилҳои табиӣ ва фаъолияти инсон тағйир меёбад.

Омилҳои табиӣ (қувваҳо) ( гармӣ, намнокӣ, бод, радиатсия ва ғ.) ва зуҳуроти геологӣ (вулқонҳо, заминҷунбӣ, обхезӣ ва ғ. куллан литосфераро дар минтақаҳои алоҳида тағйир медиҳанд.

Яке аз хосияти муҳимтарини хок ин ҳосилхезии он, яъне қобилияти таъмин кардани ғизои органикӣ ва минералӣ мебошад. Ҳосилхезии он аз хосияти физикавӣ ва химиявии хок (почва) вобаста аст. Хок (почва) муҳити сефазагӣ мебошад, ки компонентҳои сахт, моеъ ва газмонандро дорад. Он дар натиҷаи таъсири мутақобилаи иқлим, наботот, ҳайвонот, микроорганизмҳо ташаккул ёфта дар худ компонентҳои зинда ва ғайризиндаро дар бар мегирад.

Ҳимояи литосфера

Занҷири асоси ҳимояи экологии замин:

– ҳимояи заминҳо аз эрозияи обӣ ва шамолӣ;

– ташкили системаи коркарди замин ва кишти ҳархела;

– чораҳои мелиоративӣ (мубориза бо ботлоқзоршавӣ ва шўршавии замин)

– рекултиватсияи қабати вайроншудаи замин;

– ҳимояи замин аз ифлосӣ, флора ва фаунаи манфиатбахш аз нестшавӣ;

– роҳ надодан ба беасос гирифтани замини ҳосилхез аз хоҷагии қишлоқ;

Чораҳои комплексӣ оиди мубориза бо эрозияи замин: заминсозӣ, агро-техникӣ, гидротехникӣ, ҷангалмелиоративӣ.

Пешгирии шўршавии дуюмбораи замин: – дренаж, танзмими обдиҳӣ, обмонии боронӣ, обмонии қатрагӣ ва зерирешагӣ, корҳо оиди гидро-маҳдудкунии каналҳои обёрӣ ва ғ.

Пешгирии ифлосшавии заминҳо бо пестидсидҳо (заҳрхимикатҳо) – усулҳои экологии ҳимояи растаниҳоро истифода мебаранд: биологӣ ва агро-техникӣ, қобилияти худтозакунии табиии заминро баланд мебардоранд.

Дар ҳолати гузаронидани корҳои сохтмонӣ, ки бо вайроншавии ме-хакнии қабати замин ба вуҷуд меояд рекултиватсия пешбинӣ карда мешавад.

Қишри замин аз кам шудани захираҳои канданиҳои фоиданок ва ифлосӣ бояд ҳимоя карда шавад. Зарур аст:

– аз қишр зиёдтар истихроҷ кардан ва истифодаи оқилонаи захираҳои канданиҳои фоиданок;

– ҳимоя намудани конҳо аз обпуршавӣ, сўхтор ва ҳоказо;

– пешгири намудани ифлосшавии қишр дар ҳолати нигаҳдории зери-заминии нафт, газ ва дигар моддаҳо. Риоя намудани принсипи истихроҷи пурраи канданиҳои фоданоки асосӣ ва ҳамроҳии он, истифодабарии пасмондаҳо.

Дарси амалӣ

Таъсироти истеҳсолоти кӯҳӣ ба ландшафти табиӣ

Хусусияти хоси ҷойгиркунии корхонаҳои саноати кӯҳӣ дар он мебошад, ки онҳоро метавонем танҳо дар ҷойҳое, ки конҳои канданиҳои фоиданок мавҷуд аст, ташкил диҳем. Ҳамин тавр, барои ташкили комплекси калони саноатие, ки иборат аз корхонаҳои самтҳои гуногуни дорои инфрасохтори мураккаб, корхонаҳои кӯҳӣ асос мебошанд. Аз ин лиҳоз, сарборӣ (нагрузка) ба муҳити атроф меафзояд.

Майдони умумии қитъаҳои замин, ки аз тарафи корхона дар тамоми мӯҳлати мавҷудияти он истифода мешавад, қитъаи қаъри заминро ташкил медиҳад. Дар вақти сохтмон, эксплуататсияи ва азнавсозиии корхона масоҳати қитъаи қаъри замин метавонад тағир ёбад (гирифтани заминҳои нав барои истифода ва азнавбарқароркунии заминҳои вайроншуда).

Дар қитъаи қаъри замин гурӯҳҳои зерини майдонҳо ҷудо карда мешавад:

1) барои маъмурияти худи корҳои кӯҳӣ; чунин қитъаҳо барои истифодабарии муваққатӣ дода мешавад, ба ғайр аз майдонҳо барои отвалҳои беруна;

2) барои ҷойгиркунии иншоотҳои саноатиии технологӣ ва ёрирасон, аз он ҷумла иншоотҳои тозакунӣ ва ҳавзҳои гирифтани об (водозаборные сооружения), анборҳои асосӣ ва муваққатии маводҳои тарканда ва ғ., объектҳои инфарсохторӣ ба корхонаи кӯҳӣ барои истифодабарии доимӣ ё дарозмӯҳлат дода мешавад.

3) барои ҷойгиркунии биноҳои истиқоматӣ, сохмони деҳаҳои корхонаҳои кӯҳӣ ё биноҳо ва иншоотҳо барои эҳтиёҷоти корхонаҳои кӯҳӣ дар территорияҳои мавҷуда; ин гуна қитъаҳои барои истифодабарии доимӣ дода мешавад.

4) барои ҷойгиркунии коммуникатсияҳои гуногун (роҳҳо, роҳҳои оҳан, хатти барқ, алоқа, канализатсия ва диг.; ин гуна қитъаҳои замин вобаста ба таъиноти коммуникатсияҳо ва мӯҳлати эксплуататсияи онҳо барои истифодаи доимӣ ва ё муваққатӣ дода мешавад.

Ареали таъсироти манфии корхонаҳои кӯҳӣ ба ландшафти муҳит аз масоҳати қитъаи қишри замин (земельный отвод) бисёр ҳам калон мебошад, ки ҳолати экологии ноҳияи корхонаҳои кӯҳиро бадтар менамояд.




Расми 4.1. Сохтори майдонҳои қитъаи кӯҳӣ ва замини қишр (горный отвод и земельный отвод):

а) – қитъаи кӯҳӣ; 1 – майдони карйер; 2-траншеяи бурришӣ; 3-траншеяи баромадӣ (выездная); 4-фазои баъди коркард боқимонда; 5- траншеяи капиталӣ; 12- сарҳаи қитъаи кӯҳӣ (горный отвод); б-қитъаи заминии қишр (земельный отвод); 6 – отвали чинҳои холӣ; 7-отвали махсус; 8-нигаҳдорандаи обҳои карйерӣ; 9-отвали партови саноатӣ; 10- анбори қабати ҳосилхези замин; 11-анбори хоки потенсиали ҳосилнокӣ дошта; 13 – ҳудуди қитъаи заминӣ.

(Структура площадей горного и земельного отводов: а – горный отвод: 1- карьерное поле; 2- разрезная траншея; 3 – выездная траншея; 4 – остаточное выработанное пространство; 5 – капитальная траншея; 12 – граница горного отвода; б – земельный отвод: 6 – отвал пустых пород; 7 – спецотвал; 8 – отстойник карьерного водоотлива; 9 – отвал промышленного мусора; 10 – склад почвенно-растительного слоя; 11 – склад потенциально плодородных пород; 13 – граница земельного отвода.)


Таъсироти истеҳсолоти кӯҳиро ба замин (ландшафт) ба мустақим ва ғайримустақим ҷудо намудан мумкин аст.

Ба гурӯҳи якум таъсиротҳое, ки ба вайроншавии қабати ҳосилхези замин, тағирёбии намуди зоҳирии территорияҳо, ихтисоршавии майдонҳои кишоварзӣ ва ҷангал, қабати растанӣ ё мигратсияи ҳайвонот оварда мерасонанд, ва сохтмони карйерҳо ва бурришҳо, сохтани отвалҳо, иншоотҳои нигаҳдории об ё партовгоҳҳо, сохтмони биноҳои саноатӣ ва шаҳрвандӣ, коммуникатсияҳо, деформатсияи сатҳи замин дар минтақаи гузаргоҳҳои кӯҳӣ, махсусан дар тарзи зеризаминӣ, дахл доранд. Таъсироти мустақим, ба ташкилшавии ландшафти нави техногенӣ дар минтақаи таъсироти истеҳсолоти кӯҳӣ оварда мерасонад.

Ба гурӯҳи дуюм таъсирот дахл доранд: пастшавии ҳолат ва ҳосилхезии замин, шароити афзоиши растаниҳо ва маскуни ҳайвонот оварда мерасонад: тағироти ҳолат ва реҷаи обҳои зеризаминӣ аз сабаби хушккунии кон, таҳшиншавии чанг пайвастагиҳои химиявӣ аз ихроҷҳо (выброс) ба атмосфера, инфилтратсияи обҳои ифлосшуда, ки минералӣ ба воситаи дамбаҳо ва асосҳои ҳавзаҳои об ва партовгоҳҳо, паҳншавии маҳсулоти эрозияи заминҳои вайроншуда, зериобмонӣ ва ботлоқшавӣ, деформатсияи сатҳи замин дар минтақаи гузаргоҳҳои кӯҳии зеризаминӣ, пастшавии сифати об ва реҷаи ҳавзҳои рӯизаминӣ ва ҷараёнҳои об. Таъсироти ғайримустақим ба деградатсияи ландшафт оварда расониданаш мумкин аст.

Тавсифи таъсироти мустақими корхонаи кӯҳӣ ба замин дар асоси маводҳои баҳисобгирии ҳолати заминҳо ва инвентаризатсияи давравии онҳо сурат мегирад.

Тавсифи таъсироти ғайримустақим дар асоси муайян намудани андозаҳои территория, ки ба ин таъсирот дучор шудааст, дараҷаи тағироти ҳолат ва сифати хок, пастшавии маҳсулнокии киштзорҳо, тағирёбии сифати маҳсулоти онҳо, асос меёбад.

Дар натиҷаи таъсироти мустақими ва ғайримустақими корҳои кӯҳӣ ба замин (ландшафт) омилҳои зерини экологии номусоид ба вуҷуд меоянд: ихтисоршавии майдонҳои ландшафтҳои табиӣ ва антропогенӣ, эрозияи обӣ ва ҳавоӣ, вайроншавии сохтори хок, минерализатсия, шӯршавӣ, интоксикатсия, намнокшавии зиёд, ҳосилшавии карстҳо, баландшавии фони радиоактивӣ, тағирёбии микроиқлим ва ғ.

Оид ба таъсироти манфии корхонаҳои кӯҳӣ ба ландшафт ин маълумотҳо гувоҳӣ медиҳанд.

Вайроншавии зиёди сатҳи замин ҳангоми бо тарзи кушод коркард намудани конҳо рӯё медиҳад, ки масалан ба ИҶШС 75% ҳаҷми истеҳсолоти кӯҳӣ рост меомад. Ҳангоми истихроҷи 1 млн тонна маъдани оҳан аз 14 то 640 га заминҳо вайрон мешаванд, маъдани мангандор – аз 76 то 600 га, ангишт – аз 2,6 то 43 га.

Дар натиҷаи камшавии захираҳо дар сатҳҳои болоии қишр конҳои бо шароити мураккаби коркарди кӯҳӣ-геологӣ аз худ карда мешавад, ва он ба боз ҳам зиёдшавии истифодаи заминҳоро талаб менамояд.

Ҳангоми бурдани корҳои зеризаминии кӯҳӣ барои истихроҷи КФ, ҳангоми сохтмони коммуникатсияҳои муҳандисӣ майдонҳои калон вайрон мешаванд.

Ҳамин тавр, масалан, бо ҳисоби миёна дар саноати ангишти ИҶШС дар натиҷаи деформатсияи сатҳи замини майдонҳои шахтавӣ ва ҷойгиркунии отвалҳои чинсҳои кӯҳӣ 4,4 га барои 1 млн тона ангишти истихроҷ шуда ба вуҷуд меомад.

Фаъолияти кӯҳӣ-техникӣ ба ҳосилшавии ландшафти техногенӣ бо шакли хоси релеф мусоидат менамояд. Вобаста аз миқёси таъсироти тағирёбии ландшафтҳои табиӣ, он локалӣ мебошад.

Аз рӯи баҳодиҳии мутахассисон дар вақтҳои наздик дар 13 иёлотҳои ИМА, ки дар тарафи шарқии ҳавзаи дарёи Миссисипи ҷойгир шудаанд, заминҳои болои қабатҳои ангиштии истихроҷшуда, ки баробари тақрибан 133 км 2 сатҳи замин аст, ба пастшавии сатҳ дучор мегардад.

Муаммоҳои зиёд оид ба ҳифзи захираҳои замин ҳангоми корҳои кушоди кӯҳӣ дар Германия ба вуҷуд меояд. Ҳавзаи ангишти бури Рейн масоҳати 140 ҳаз. га –ро ташкил медиҳад. Ҳаҷми чинсҳои ба отвал анбор мешуда баробари 500 млн т. мебошад.

Аз ибтидои азхудкунии ҳавза 21 ҳазор нафар аз 45 маҳалҳои аҳолинишин кӯчонида шудааанд.

Таъсироти манфии коркарди захираҳои табиӣ ба сатҳи замин, дар даҳсолаҳои охир боз ҳам назаррастар мебошад. Он дар намуди пастшавии сатҳи замин, ки дар ин минтақаҳо ба қайд гирифта шудааст:

– 

Дар Австралия – ҳангоми паст кардани сатҳи об дар вақти истихроҷи канданиҳо, гирифтани оби нӯшиданӣ ва саноатӣ.

– 

Дар Ҷопон – ҳангоми эксплуататсияи обгирандаҳои зеризаминӣ ва истихроҷи гази табиӣ.

– 

Дар Британияи Кабир – ҳангоми истихроҷи намак.


Пастшавии сатҳи замин дар яке аз ноҳияҳои Британияи кабир то 15 м расидааст, масоҳати ин территория дар Калифорния, ИМА баробари 13,5 ҳаз. км2 мебошад. Дар Ҷопон зиёда аз 40 ноҳияҳои пастшавии сатҳи замин бо масоҳати зиёда аз 7000 км2 ҳисобида шудааст, ки аз он 1200 км2 аз сатҳи баҳр поён мебошад.

Дарси КМРО

Таъсироти антропогенӣ ба ландшафти табиӣ

Дар асри XIX – ибтидои асри XX территорияеро, ки бо хусусиятҳои зоҳириаш, асосан бо релеф ва намудаш фарқият дорад, ландшафт меҳисобиданд. Баъзе вақт бо истилоҳи “ландшафт” ҳудудеро, бо шаклҳои алоқаи бо ҳам мутақобилаи хоси табиӣ доштаро меҳисобиданд. Дар илми георафияи муосир ландшафт ҳамчун геосистемае мебошад, ки бо ҳудуди муайяни аниқи аз ҷиҳати пайдоиш ва таърихи рушд фарқият дошта, дорои асоси геологии ягона, релефи намуди якхела дошта, иқлими умумӣ, мувофиқати ягонагии шароити гидротермикӣ, хок, биотсеноз мебошад.

Вобаста аз миқёс ва интенсивнокии таъсироти антропогенӣ намудҳои зерини тағйироти ландшафтҳоро ҷудо менамоянд:

глобалӣ, вақте ки тағироти муҳити табиат дар ҳудуди васеъ бо тағир ёфтани сифати атмосфера ва оби Уқёнуси ҷаҳон рӯй медиҳад;

минтақавӣ, дар натиҷаи таъсироти тӯлонӣ минтақаҳои ландшафтӣ табаддул меёбад;

регионалӣ, дар вақти ба таъсироти интенсивӣ комплексҳои географию-иҷтимоӣ, хоҷагию-иқтисодӣ ва иҷтимою-демографӣ дар сарҳадҳои ҳудудҳои тақсимоти маъмурӣ, ки дар суммаи таъсироти антропогенӣ ва дигар таъсиротҳои умумии ба онҳо хос,

ба муҳити табиат тавсиф меёбад;

маҳаллӣ, вақте ки тағироти ландшафтӣ дар ҳудудҳои нисбатан хурд рӯй медиҳад.


Ландшафтҳои антропогении дар натиҷаи фаъолияти инсон ташаккул ёфта – дар рӯи Замин кам набуда, ҳудудҳои калон ва минтақаҳои географии давлатҳои бисёрро дар бар мегирад. Тақрибан 32% масоҳати сатҳи Заминро ландшафтҳои антропогенӣ дар бар мегирад. Дар натиҷаи таъсироти интенсивӣ дар Белгия ландшафтҳои табиӣ қариб, ки боқӣ намондааст. Дар Британияи Кабир бошад заминҳои киштзор 80% территорияро, дар ИМА – 68%, дар Фаронса – 66%-ро дар бар мегирад.

Дар ташаккулёбӣ ва мавҷудияти ландшафт нақши масхсусро хок мебозад. Хок (замин) – яке аз захираҳое, ки бе он мавҷудияти инсон имконнопазир мебошад. Он асос барои гирифтани маҳсулоти хӯрока ва ашё барои қонеъ намудани эҳтиёҷоти зарурии инсон мебошад. Замин – базиси фазогии фаъолияти ҳаётии ҷамъият буда воситаи асосии истеҳсолоти хоҷагии қишлоқ мебошад, ки инсон дар раванди фаъолияти худ таъсироти мебарад.



Айни замон масоҳати заминҳои киштшуда, аз он ҷумла барои зироати техникӣ (масалан картошка, биринҷ – барои крахмал) тақрибан 12 % хушкиро ташкил медиҳад. Аз ин 33% дар Аврупо, 20% – ба Осиё, 20% – Амрико, 10 % – Африка, 5% – Австралия ва Океания рост меояд.

Дар кишварҳои тараққикарда масоҳати киштзорҳои хоҷагии қишлоқ мунтазам ихтисор шуда истодааст.

5. Садо ва таъсири он ба муҳити атроф

Садо ва таъсири он ба муҳити атроф

Ифлосшавии муҳит бо садо – таъсири физикии зарарнок ба муҳити атроф дар натиҷаи аз ҳад зиёд шудани сатҳи табиии мавҷҳои садогӣ ба вуҷуд меоянд.

Вобаста аз шунавоии одамизод мавҷи чандир дар диапазони лаппиши 16 то 20 000 Гертс овоз садо номида мешавад, камтар аз 16 Гертс инфрасадо, аз 20 000 ултрасадо, зиёда аз 1·109 гиперсадо. Одам қобилияти дарк кардани лаппиши садогиро дар диапазони 16 то 20 000 дорад. Диапазони садои шунавоӣ барои одамизод аз 0 то 170 дБА мебошад.

Садои нофорамро, чун қоида садои табиӣ не балки садоҳои антропогенӣ ба вуҷуд меорад, ки одамизодро ба мондашавӣ камшавии қобилияти фикрӣ ва маҳсулнокии меҳнат, сарбории аз ҳад зиёди асабӣ, стрессҳои садогӣ ва ҳ. Сатҳи баланди садо зиёда аз 60 дБА ба шикоят меоварад, дар ҳолати 90 дБА органҳои шунавоӣ ба вайроншавӣ сар мекунанд, 110-120 дБа ҳадди дардӣ буда, сатҳи аз 130дБА барои органи шунавоӣ харобовар мебошад. Дар ҳолати 180 дБА дар металлҳо тарқишҳо пайдо мешаванд.

Манбаъҳои садои баланд: нақлиёт, корхонаҳои саноатӣ, таҷҳизотҳои маишӣ ва ҳоказо.

Ҳифз аз таъсири овози баланд.

Ташкилоти байналхалқии тандурустӣ барномаи дарозмуддатро оиди кам кардани овози баланд дар шаҳрҳо ва мавзеъҳои аҳолинишини дунё кор-кард кардааст. Барои ҳал чораҳои комплексии ҳатмӣ андешидан лозим: қонунбарорӣ, техникӣ – технологӣ, сохтмонӣ шаҳрсозӣ, архитекторӣ шаҳрсозӣ. Санадҳои меъёриву қонунгузорӣ – шиддатнокӣ, вақти амал ва ди-гар параметрҳои овози баландро ба танзим медарорад. Дар асоси меъёр ҳамин хел сатҳи таъсири овози баланд оварда шудааст, ки дар давоми вақти дароз ба организми одам ягон хел таъсири манфӣ намерасонад, аниқтараш рўзона 40 ДБА ва шабона 30 ДБА. Сатҳи ҳаддӣ барои овози баланди нақли-ёт дар ҳудуди 84-92 ДБа муқаррар шудааст.

Чораҳои техникӣ-технологӣ – ҳимоя аз овози баланд ба воситаи чо-раҳои техникии комплексӣ (гузоштани ҷилдҳои овозфурўбаранда барои дастгоҳҳо). Барои нақлиётҳо садопахшкунанда, насби тормозҳои дискӣ, рўйпўши роҳи садофурўбаранда ва ҳоказо.

Сатҳи шаҳрсозӣ – а) Баровардани манбаъи овози баланд аз ҳудуди мавзеи пуриморат; б) ташкили шабақаи нақлиётӣ, ки овози баландро дар ҷойҳои аҳолинишин роҳ намедиҳад.

Чораҳои архитектурӣ плангирӣ – ташкили иморатҳои овозҳимояку-нанда (герметизатсиякунонии оинаҳо, дарҳои дуқабата, рўйкаши деворҳои бо маводҳои садофурўбаранда ва ҳоказо)

Чораҳои ташкилиӣ – манъ намудани овози баланди автомашинаҳо, манъ кардани гузаштани самолетҳо аз болои шаҳр, тарбияи маданияти овозӣ.

Дарси амалӣ

Мисоли 5.1. Як тонна нефти ба об рехташуда дар сатҳи об пардаеро дар масоҳати 20 км2 ҳосил мекунад. Миқдори сорбенте, ки барои ҷамъ кардани пардаи нефтӣ, ки ба масоҳати 1 км2 рост меояд маълум карда шавад. Агар 1 кг сорбент ба худ 8 л нафтро ҷаббида тавонад. Зиччии миёнаи нафт 820 кг/ м3 мебошад.

Задача 5.1. Одна тонна разлитой нефти может образовать пленку на поверхности воды на площади 20 км 2 . Найти, какое количество сорбента понадобится для сбора нефтяной пленки, приходящейся на 1 км 2 поверхности морской воды, если один килограмм сорбента может впитать 8 л нефти. Средняя плотность нефти 820 кг/ м3.

Мисоли 5.2. Дар зинаи якуми тозакунии газҳои дудиро дар сиклон мегузаронанд ва коэфитсиенти кори фоиданоки (ККФ) сиклон баробарои 64,6% мебошад. Дар зинаи дуюуми тозакунӣ филтри остинмонандро насб карданд. Баъди ду филтр, ККФ-и тозакунӣ баробари 91,2% гардид. Коэфитсиенти кори фоиданоки таҷҳизоти зинаи дуюми тозакунӣ ҳисоб карда шавад.

Задача 5.2. На первой ступени очистку дымовых газов проводят в циклоне и коэффициент полезного действия (КПД) циклона составляет 64,6 %. На второй ступени очистки установили рукавный фильтр. После этого суммарный КПД установки определен равным 91,2 %. Рассчитать действительный КПД второй ступени установки по очистке от пыли.

Дарси КМРО

Кори лабораторӣ бо симулятор. Оиди мавҷҳо




Расми 5.1. Интерфейси симулятор

6. Асосҳои ҳуқуқӣ-меъёрӣ ва ташкилии ҳифзи муҳити атроф

6.1. Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикстон дар самти ҳифзи табиат

Ҳалли масъалаи ҳифзи муҳити атроф ва истифодабарии оқилонаи захираҳои табиӣ бо танзим намудани муносибати инсон ва табиат, риояи қоидаҳо ва дастурҳо вобастагӣ дорад.

Ҳифзи ҳуқуқии табиат аз худ ҷамъи меъёрҳои ҳуқуқии аз тарафи давлат муқарраргардида мебошад, ки дар натиҷаи амалигардонии муносибати ҳуқуқи вобаста ба иҷрои ҷораҳо оид ба нигаҳдории муҳити табиӣ, истифодабарии оқилонаи захираҳои табиӣ, солимгардонии муҳити зисти инсон барои манфиати наслҳои ҳозираву оянда, ба миён менамояд.

Ба низоми ҳифзи ҳуқуқии табиат чор гурӯҳи чораҳои юридикӣ дохил мебошад:

1. Танзимкунии ҳуқуқии муносибатҳо оид ба истифодабарӣ, нигаҳдорӣ ва барқарор намудани захираҳои табиӣ.

2. Ташкили тарбия ва омӯзонидани мутахассисон, маблағгузорӣ ва таъминоти маводӣ-техникии амалҳо доир ба ҳифзи табиат;

3. Назорати давлатӣ ва ҷамъиятӣ нисбати иҷроиши талаботҳои ҳифзи табиат;

4. Ҷавобгарии ҳуқуқии қонунвайронкунандагон;

Объектҳои қонунгузории ҳифзи табиат ин замин, қишри замин, обҳо, ҷангалҳо ва дигар намуди наботот, олами ҳайвонот, ҳавои атмосферӣ, ёдгориҳои табиӣ, ҷойҳои истироҳат, минтақаҳои сабзи наздишаҳрӣ.

Асоси системаи қонунгузории экологӣ дар ҶТ ин Сарқонуни мебошад, ки соли 1994 қабул гардидааст. Дар он муқарраротҳои асосии стратегияи экологии давлат ва самтҳои асосии пурзӯр намудани тартиботи қонунии экологӣ баён карда шудааст.

Дар моддаи Моддаи 13 –и Сарқонуни ҶТ гуфта шудааст: Замин, сарватҳои зеризаминӣ, об, фазои ҳавоӣ, олами набототу ҳайвонот ва дигар боигарии табиӣ моликияти истисноии давлат мебошанд ва давлат истифодаи самараноки онҳоро ба манфиати халқ кафолат медиҳад.

Тибқи Моддаи 10, Сарқонуни Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд. Қонунҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқие, ки хилофи Конститутсияанд, эътибори ҳуқуқӣ надоранд. Санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. Агар қонунҳои ҷумҳурӣ ба санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофшуда мутобиқат накунанд, меъёрҳои санадҳои байналмилалӣ амал мекунанд. Қонунҳо ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон эътироф кардааст, пас аз интишори расмӣ амал мекунанд.

Қонуни муҳиме, ки ба таъмини бехатарии экологӣ равона шудааст ин Қонуни ҶТ ДАР БОРАИ ҲИФЗИ МУҲИТИ ЗИСТ мебошад. Қонуни мазкур асосҳои ҳуқуқии сиёсати давлатиро дар соҳаи ҳифзи муҳити зист муайян намуда, ба таъмини рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ, кафолатҳои ҳуқуқи инсон ба муҳити зисти солим ва мусоид, таҳкими тартиботи ҳуқуқӣ, пешгирии таъсири номатлуби фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар фаъолият ба муҳити зист, ташкили истифодаи оқилонаи захираҳои табиат ва таъмини амнияти экологӣ равона шудааст.

Дар Қонуни мазкур мафҳумҳои асосии зерин истифода шудаанд:

– муҳити зист – муҳити зисти инсон, маҷмӯи ҷузъиёти муҳити табиӣ, объектҳои табиӣ ва табиии антропогенӣ, инчунин объектҳои антропогенӣ;

– объекти антропогенӣ – объекте, ки инсон барои таъмини эҳтиёҷоти иҷтимоии худ сохтааст ва он дорои хусусиятҳои объектҳои табиӣ намебошад;

– гуногунии биологӣ – шаклҳои гуногуни организмҳои зиндаи мансуб ба ҳама манбаъҳо, аз ҷумла, экосистемаҳои заминӣ ва обӣ ва комплексҳои экологӣ, ки организмҳои зинда ҷузъи онҳо мебошанд; мафҳуми мазкур гуногуниро дар доираи намуд, байни намудҳо ва гуногунии экосистемаҳо дар бар мегирад;

– муҳити зисти мусоид – муҳити зисте, ки сифати он фаъолияти устувори системаҳои экологии табиӣ, объектҳои табиӣ ва табиии антропогениро таъмин менамояд;

– зарар ба муҳити зист – тағйирёбии номатлуби ҳолати муҳити зист дар натиҷаи ифлосшавии он, ки ба таназзули системаҳои экологӣ ва коҳишёбии захираҳои табиӣ сабаб мегардад; (ҚҶТ аз 18.07.17 с., №1449)

– парки дендрологии давлатӣ – гурӯҳи растаниҳое, ки арзиши илмӣ, фарҳангӣ ва таърихӣ доранд, намудҳои табиии набототи боғу гулгаштҳо (паркҳо);

– моддаи ифлоскунанда – модда ё омехтаи моддаҳое, ки миқдор ва (ё) таркиби онҳо аз меъёри барои моддаҳои кимиёвӣ, аз ҷумла радиоактивӣ, дигар моддаҳо ва микроорганизмҳо муқарраргардида зиёд мебошад ва ба муҳити зист таъсири манфӣ мерасонанд;

– ифлосшавии муҳити зист – воридшавии моддаҳои эҳтимолан хатарноки кимиёвӣ ва биологӣ, моддаҳои радиоактивӣ, партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ ба муҳити зист, инчунин таъсири садо, ларзиш, майдонҳои магнитӣ ва дигар таъсири манфии физикӣ ба муҳити зист;

– назорат дар соҳаи ҳифзи муҳити зист (назорати экологӣ) – маҷмӯи чорабиниҳое, ки ба пешгирӣ, ошкор ва рафъ кардани ҳолатҳои вайронкунии қонунгузорӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист, таъмини риояи талабот, аз ҷумла меъёрҳо ва ҳуҷҷатҳои меъёрии соҳаи ҳифзи муҳити зист аз ҷониби субъектҳои фаъолияти хоҷагидорӣ ва ғайра равона шудаанд;

– ҳифзи муҳити зист – системаи чорабиниҳои давлатӣ ва ҷамъиятии дорои хусусияти ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, технологӣ, маърифатӣ ва байналмилалӣ, ки ба таъмини ҳамоҳангии муносибати мутақобилаи ҷамъият ва табиат дар асоси ҳифз ва барқарорсозии муҳити табиӣ, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ, беҳтар намудани сифати муҳити зисти инсон, пешгирӣ ва рафъи таъсири манфии фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар фаъолият ба муҳити зист ва бартараф намудани оқибатҳои он равона гардидаанд;


Яке аз қисмҳои асосии Қонун ин. ТАНЗИМИ ИҚТИСОДӢ ДАР СОҲАИ ҲИФЗИ МУҲИТИ ЗИСТ мебошад, ки принсипи пардохтро барои истифодабарии захираҳои табиӣ муайян менамояд. Тибқи Моддаи 20 Пардохти маблағҳо барои истифодаи захираҳои табиӣ (замин, об, сарватҳои зеризаминӣ, ҷангал, олами набототу ҳайвонот, захираҳои рекреатсионӣ ва дигар захираҳо) дар мавридҳои зерин ситонида мешавад:

– барои ҳуқуқи истифодаи захираҳои табиӣ;

– барои истифодаи захираҳои табиӣ дар доираи лимиту квотаҳои муқарраршуда;

– барои аз лимиту квотаҳои муқарраршуда зиёд истифода бурдани захираҳои

табиӣ;

БОБИ 6.АРЗЁБИИ ТАЪСИР БА МУҲИТИ ЗИСТ ВА ЭКСПЕРТИЗАИ ЭКОЛОГӢ

БОБИ 9. ВАЗЪИЯТИ ФАВҚУЛОДДАИ ЭКОЛОГӢ ВА МИНТАҚАҲОИ ОФАТИ ТАБИӢ

БОБИ 11. МИНТАҚАҲОИ ТАБИӢ ВА ОБЪЕКТҲОЕ, КИ МАХСУС МУҲОФИЗАТ КАРДА

МЕШАВАНД

БОБИ 12. СИСТЕМАИ МУШОҲИДАИ ВАЗЪИ МУҲИТИ ЗИСТ

БОБИ 13. НАЗОРАТ ДАР СОҲАИ ҲИФЗИ МУҲИТИ ЗИСТ

БОБИ 15.ТАЪЛИМУ ТАРБИЯ ВА ТАҲҚИҚОТИ ИЛМИИ ЭКОЛОГӢ


ҚОНУНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР БОРАИ ҲИФЗИ МУҲИТИ ЗИСТ – 02.08.2011

ДАР БОРАИ ҲИФЗИ ҲАВОИ АТМОСФЕРА – 28.12.2012

ДАР БОРАИ ЭКСПЕРТИЗАИ ЭКОЛОГӢ – 16.04.2012

ДАР БОРАИ АУДИТИ ЭКОЛОГӢ – 26.12.2011

Дар бораи партовҳои истехсолӣ ва истеъмолӣ – 10.05.2012

КОДЕКСИ ОБИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН – 02.04.2020

ҚАРОРИ ҲУКУМАТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР БОРАИ ТАСДИҚИ БАРНОМАИ ДАВЛАТИИ ЭКОЛОГИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН БАРОИ СОЛҲОИ 2009-2019 – 27.02.2009

БАРНОМАИ ДАВЛАТИИ ЭКОЛОГИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН БАРОИ СОЛҲОИ 2009-2019 – 27.02.2009

ДАР БОРАИ МАЪРИФАТИ ЭКОЛОГИИ АҲОЛӢ – 29.12.2010

ДАР БОРАИ БЕХАТАРИИ РАДИАТСИОНӢ – 01.08.2003

ҚАРОРИ ҲУКУМАТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР БОРАИ БАРНОМАИ МОНИТОРИНГИ МУҲИТИ ЗИСТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН БАРОИ СОЛҲОИ 2013-2017 – 03.12.2012

БАРНОМАИ ДАВЛАТИИ КОМПЛЕКСИИ РУШДИ ТАРБИЯ ВА МАЪРИФАТИ ЭКОЛОГИИ АҲОЛИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН ДАР ДАВРАИ ТО СОЛИ 2020

ДАР БОРАИ АРЗЁБИИ ТАЪСИРРАСОНӢ БА МУҲИТИ ЗИСТ – 18.07.2017

Дарси амалӣ (лабораторӣ) ва КМРО




Расми 6.1. Муайян намудани pH маҳлул

7. Муҳофизат аз таъсироти афканишоти электромагнитӣ


Афканишот – раванди афканиш ва паҳншавии энергия ба шакли мавҷ ва зарра. Аксар мавридҳо таҳти ин истилоҳ Афканишоти электромагнитӣ фаҳмида мешавад, ки дар навбати худ вобаста ба манбаъ ба Афканишотҳои гуногун тақсим мешавад. Физикаи классикӣ афканишотро чун афканиши мавҷҳои электромагнитӣ аз ҷониби барқа (зарядҳо)-и электрикии шитобёфта муоина мекунад.

Афканишоти намоён. Афканишоти намоён (рӯшноӣ) мавҷҳои электромагнитие мебошанд, ки чашми инсон мебинад ва онҳо дар фосилаи спектрҳои дарозии мавҷашон аз 380 нм (бунафш) то 780 нм (сурх) ҷойгиранд. Ҳангоми аз маншур (призма) гузаштани рӯшноӣ спектр пайдо мешавад, ки дар он афканишоти мавҷҳои дарозиашон гуногун таҳти кунҷҳои гуногун мешикананд. Дар натиҷа ҳафт ранги тирукамон: сурх, норинҷӣ, зард, сабз, нилобӣ, кабуд ва бунафш ҳосил мешаванд.

Таъсироти майдонҳои электромагнитӣ ба объектҳои биологӣ

Манбаъҳои асосии ин намуди нурпошии ионизатсиянакунанда – майдонҳои электромагнитии аз хатҳои баландшиддати электрикӣ (ЛЭП), аз стансияҳои радиотелевизионӣ ва радиолокатсионӣ. Дар ҳудуди ИДМ дарозии умумии танҳо ЛЭП – 500 кв зиёда аз 20 000 км-ро ташкил медиҳад (ғайр аз ЛЭП – 150, 300, 750).

Майдонҳо ва нурпошии электромагнитӣ ба вайроншавии фнксияҳои физиологии одам ва ҳайвонот оварда мерасонад. Майдонҳои электромагнитӣ ба таркиби генетикӣ, мембранаҳои ҳуҷайравӣ, системаҳои ирсӣ ва ҳолати гормоналии инсон зарари калон мерасонад.


Ҳимоя аз майдонҳои электромагнитӣ ва мавҷҳои он.

Усули асосии ҳимояи аҳолӣ аз таъсири зарарноки майдонҳои электромагнитӣ, аз хаттҳои баландшиддати электрикӣ, санитарӣ – ҳимоягӣ бо васеъгии 15-55 м вобаста аз шиддати хатти электригузаронанда ва дигар чораҳо. Ин ҷудо намудани заминҳои калонро талаб менамояд. Сатҳи шиддати майдонҳои электромагнитӣ ҳамчунин бо воситаи экранҳо кам кардан мумкин аст. Аз он ҷумла, дарахтзоркунӣ ва ба замин пайваст намудани тросҳо. Интихоби параметрҳои геометрикии ЛЭП ва ҳоказо. Хатҳои баландшиддатро ба кабел иваз намудан мумкин аст. Барои ҳимояи аҳолӣ аз нурҳои электромагнитӣ, ки аз тарафи воситаҳои алоқа ва радиолокаторҳо пайдо мешаванд ва ҳамчунин воситаҳои ҳимояи масофаро истифода мебаранд – минтақаҳои ҳимояи санитарӣ. Қоидаҳои санитарӣ, талабот бо компютерҳо, коидаи исти-фодабарии дисплейҳо (мўҳлати кор дар мониторҳо), равшанӣ, микроиқлим ва ҳоказо.

Дар ҷадвали зерин Андозаи минтақаи муҳофизатӣ санитарӣ, м нишон дода шудааст.


Дарси амалӣ ва КМРО

Истифодабарии симуллятор дар мавзӯъи қувваи электрикӣ, пайваст кардани лампочка бо батарея



8. Асосҳои бехатарии радиатсионӣ

Бехатарӣ ва химояи радиатсионй

Бехатарии радиатсионӣ – риоя намудани ҳудуди имконпазири таъсири радиатсия ба коргарони касбӣ, аҳолӣ ва муҳити табиати атроф, барқарор намудани меъёри қоидаи стандартӣ дар бораи бехатарӣ ва пешгирии он.

Ҳимояи радиатсионӣ – ин маҷмӯаи гигенӣ ва радиатсионӣ ,лоиҳаи конструкторӣ, техникӣ, ташкил намудани чорабиниҳо, ки ба таъмини бехатарии радиатсионӣ равон карда шудааст.

Химояи радиатсионӣ хангоми гузаронидани кор бо манбаъҳои афканишоти иониш ба чунин принсипҳои асосӣ асоснок карда шуда аст.

–тамоми фаъолияти бо афканиши иониш алокаманд буда манъ карда мешавад, агар фоидаи охирон аз ин фаъолият аз зарари овардашуда зиёд набошад.

–бузургии дозаи шахсӣ, шумораи инсонхои нурбориш шуда ва эҳтимолиятӣ нурбориш аз навъхои дилхоҳи гуногуни афканиши иониш бояд аз ҳама паст бошанд, бо назардошти омилҳои иқтисодӣ ва маишӣ, ки амалишавиаш мумкин бошад.

–нурбориши инсонҳои алоҳида аз ҳамаи манбаъҳои иониш ва навъи кор, ки набояд аз худуди дозаи баркароршуда зиёд бошад.

Мазмун ва масъалаи асосии дозасанҷӣ ба норма даровардани дозаи афканишот мебошад.

Аввалин бор мазмуни дозаи имконпазир соли 1902 пешниход карда шуд, ки 10 рад дар як шабонаруз буд. Дар солҳои гузариш ин бузургӣ доимо ба тарафи камшавӣ тағийр ёфт, дар асоси (60-умин чопи МКРЗ (соли 1993) пешниход шуд, ки дозаи ҳудудии асосӣ коргарони касбӣ 20 мЗв дар як сол, барои хурдсолони сини 16-18 сола, ки дар саноати атомӣ кор мекунанд 6 мЗв, барои ҳамаи аҳолӣ 1 мЗв мебошад.

Ҳимояи радиатсионӣ – қоидаи ҳимояи радиатсионӣ бо се пешниходи асосӣ асоснок карда шудааст, ки якуминбор ICRP (Международная комиссия по радиологической защите) дар соли 1977 коркард ва пешниход намудааст:

Мувофики мақсад будан: ҳамаи фаъолиятҳо манъ аст, ба ғайр аз ҳолате, ки бо мақсади фоидаовар барои инсон пешниҳод шудааст, мисол, барои муолича, бартараф намудани баъзе нуқсонҳо ва ғайра, ки барои ҷамьият фоидаовар буда, барои ҷуброн намудани зарари радиатсионӣ истифода мешавад.

Муносиб намудан: нурбориш бояд ниҳоят паст бошад, чӣ қадар ба таври амалӣ соҳиб шуда тавонем.

Маҳдудияти хатар ва дозаи касбӣ: ба инсон гирифтани дозаи радиатсионӣ, ки аз ҳудуди максималии имконпазир зиёд бошад, мумкин нест.

Аз ин принсипхо аз ҳама мураккабтар на хама вакт комилан мувофики мақсад истифодашаванда будан аст. Эҳтимолияти баҳодихии фоидаи тоза, ки ба кобилияти овардани ин ё он фаъолият асос карда мешавад, ба хулоса ва мувофиқи мақсад будани миқдори ченкуниҳо, ки хело мушкил имконпазир аст меорад. Инро ICRP кабул мекунад: «комиссия пешниҳод мекунад, дар ҳолате, ки ҳангоми қабул фаъолият талаб мекунад, ки хатари нурбориши радиатсиониро дорад, зарари овардани он бояд якбора ба протсеси интихоби ба дастоварда хамрох карда шавад. Зарари расонидашуда набояд маҳдудшуда бошад, агар он бо радиатсия алокаманд бошад, он бояд дигар намудхои зарарро аз ҷумла арзиши худи фаъолиятро, ба эътибор гирад. Баьзе вактҳо зарари ра- диатсионии расонидашуда аз зарари умумӣ хело кам аст. Хамин тавр мувофиқи максад ба даст овардани ин ё он фаъолият нисбати химояи радиатсионӣ бо сабабҳои васеътар муайян карда мешавад.

Ҷустуҷуи вариантҳои беҳтарин, ин айнан дар худуди идорахои махсусе, ки химояи радиатсиониро таъмин мекунанд, ҷавобгар мебошанд. Ин мавкеъ таракиёти ояндаи худро дар аризаи комитет доир ба ҳимояи радиатсионӣ ва саломатии ҷамъиятӣ, агенти барои энергияи атомӣ ОЭСР гирифт. Маҳдудияти асосии доза, дар пешниходи ченшудаи ICRP=26 (соли 1977) 50 миллион зиверт (5 рем) дар як сол барои коргарони касбии объектҳои хатарноктарини радиатсионй ва 5 милли зивертхо (500 милли рем) дар як сол барои аҳолӣ мебошад. Пешниҳоди иловагӣ вобаста аз шароит доза барои аҳолӣ дар ҳудуди як милли зиверт дар як сол тарафдори ва тасдиқ карда шавад. Ин дар оянда оҳиста-оҳиста меъёри кӯтоҳмухлат барои аҳолӣ ба ҳисоб меравад; Таьсири кутоҳмуддати ҳарсола монанди пешина дар худуди 5 милли зиверт ичозат дода мешавад.

Бояд ба хотир дошт, ки қимати дозаи солона 1мЗв – ин бузургӣ, ба қимати миёнаи радионуклидхои табиат фон (галоғулаи) дар замин буда баробар аст. Аммо, дар курраи замин районхои истиқоматие, мавҷуданд, мисол дар Ҳиндустон, Эрон ва Америкаи Чанубӣ, ки ғалоғулаи радиатсионии табиат аз 10 то 100 маротиба баланд, аз ҳисоби ба рӯи замин баромадани баъзе ҷинсхои куҳӣ. Ҳол он, ки аҳолие, ки дар он ҷойҳо истикомат мекунанд, ягон патологияи гирифтани дозаи баланд, хангоми нурбориши алокаманди ошкор нашудааст. Партовгоҳи Деҳмой – 20 мкЗв/ст – 17 мЗв/сол


Мувофиқи ҚҶТ Дар бораи бехатарии радиатсионӣ (Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 2003, №8, мод.465)

Принсипҳои асосии таъмини бехатарии радиатсионӣ аз инҳо иборатанд:


принсипи асосноксозӣ – манъи ҳама гуна навъи фаъолият вобаста ба истифодаи манбаҳои афканишоти иондоркунанда, ки ҳангоми он миқдори аз хатари зарари имконпазир гирифтаи инсон ва ҷомеа бар замми заминаи радиатсионии табиии расонидашуда бештар намебошад;

принсипи мутаносибгардонӣ – зимни истифодаи ҳама гуна манбаъҳои афканишоти иондоркунанда дар сатҳи нисбатан паст нигоҳ доштани миқдори инфиродии шуоъхӯрӣ ва теъдоди шахсони шуоъхӯрда ба андозаи барои саломатии шаҳрвандон безарар;

принсипи бамеъёрдарорӣ – аз ҳамаи манбаъҳои афканишоти иондоркунанда зиёд набудани миқдори инфиродии иҷозатдодашудаи шуоъхӯрии шаҳрвандон, ки барои саломатии онҳо хатарнок нест;

принсипи ҳимоя – ташкили системаи ҳимояи радиатсионии ҳайати кормандон, аҳолӣ ва ҳудуд дар асоси расонидани кӯмаки ҳатмӣ ба зарардидагон, андешидани тадбирҳо оид ба рафъи оқибатҳои садамаҳои радиатсионӣ ва дезактиватсияи муҳити табиии зист.

Истилоҳотҳо


ядерная безопасность – комплекс мероприятий, обеспечивающих безопасное обращение с ядерным материалом;

бехатарии радиатсионӣ – маҷмӯи чорабиниҳое, ки муносибати бехатарро бо маводи ядроӣ таъмин менамояд;


зиверт (Зв) – единица эквивалентной дозы радиоактивного излучения, принятая в международной системе (СИ);

зиверт (Зв) – воҳиди миқдори эквивалентии афканишоти радиоактивӣ, ки дар системаи байналмилалӣ (СИ) қабул шудааст;


радиоэкологический мониторинг – система специальных наблюдений за радиационной безопасностью персонала, населения и окружающей природной среды;

мониторинги радиоэкологӣ – системаи муоинаи махсуси бехатарии радиатсионии ҳайати кормандон, аҳолӣ ва муҳити табиии зист;

Дарси амалӣ

8.2. Иҷроиши кори лаборатории виртуалӣ






Дарси КМРО

Санҷиши фосилавии №1


Саволҳо (барои ҳар савол, ҷавоб на кам аз 4-5 ҷумла)


1. Истилоҳи консентратсияро шарҳ диҳед ( бо мисолҳо).


2. Тачғйироти иқлим, сабабҳо, усулҳои кам кардани таъсирот.


3. Маълумот оид ба тарозуи электронӣ, истифодабарии он (бо мисолҳо)


4. GPS чист? Истифодабарии он дар назорати сифати ҳифзи муҳит.


5. Барномаи телефонии Maps.ME and Google Earth –ро дар Экология барои чӣ истифода бурдан мумкин аст. Кадом маълумотҳоро нишон медиҳад (шарҳ диҳед).


9. Самаранокии фаъолияти ҳифзи табиат ва сарфаи захираҳо


9.1. Тартиби муайян намудани меъёрҳои пардохт барои ифлосгардонии муҳити табиӣ


Меъёрҳои пардохт барои ихроҷи моддаҳои ифлоскунанда ба атмосфера, партовти моддаҳои ифлоскунанда ба объектҳои обӣ, ҷойгиркунии партовҳо, муайян карда мешавад. Барои ихроҷи моддаҳои ифлоскунанда ба муҳити табиӣ ва ҷойгиркунии партовҳо ду намуди меъёри пардохт муайян карда мешавад:

– 

барои ҳаҷми имконпазири (дар ҳудуди меёърҳои муқаррашуда) ихроҷҳои моддаҳои

ифлоскунанда ва ҷойгиркунии партовҳо;

– 

барои аз меъёр зиёд ҳосилшавии

ихроҷҳои моддаҳои ифлоскунанда ва ҷойгиркунии партовҳо;

– 


9.2. Механизмҳои ҳифзи муҳити зист ва коҳиш додани маҳдудияти таъсири манфӣ ба онҳо

Иҷозат барои партофтани моддаҳои ифлоскунанда бо ҳаво ва об. Ҷарима барои вайронкунии

қонунгузории соҳаи ҳизи муҳити зист


Корхонаҳои саноатие, ки дар онҳо муомилот бо партовҳои хатарноки моддаҳои химиявӣ анҷом дода мешаванд, бояд барои бехатарии саноат эъломия (декларатсия) таҳия гардад, ки дар он баҳои хатари садамавӣ ва бартараф намудани оқибатҳои он ва пешгирии ҳолатҳои садамавӣ, тадбирҳо дарҷ гарданд. Илова бар ин экспертизаи экологии лоиҳаҳо ва баҳои таъсири он ба муҳити зист гузаронида мешаванд. Тамоми объектҳои саноатии Тоҷикистон вазифадоранд, ки ҳуҷҷатҳои меъёрии ҳадди имконпазири партовҳои моддҳои ифлоскунандаро ба атмосфера, ҳадди имконпазири партовҳои моддҳои ифлоскунанда ба объектҳои обӣ ва меъёри ҳосилшавии партовҳоро таҳия намоянд.

Пардохт барои партофтани моддаҳои ифлоскунанда ба ҳаво, манбаҳои обӣ ва ҷойгиронии партовҳо паст мебошад. Пардохт барои ифлоскунӣ дар соли 2014 11 миллион сомониро ташкил дод, ки аксарияти он ба партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ рост меояд.

Мақомотҳои давлатӣ миқдори зиёди ҷаримаро меситонанд, вале андозаи он низ паст мебошад. Дар соли 2014 ҳисоби миёнаи ҷаримаи экологӣ 120 сомониро ташкил намуд. Боиси зикр аст, ки меъёри ҷарима барои муомилотбо партовҳои токсикӣ ва мавадҳои радиоактивӣ нисбати қонун-вайронкунии соҳаи ҷангал ва манбаъҳои обӣ кам мебошад. Ҳоло он, ки партовҳои моддаҳои радиоактивии хатарнок ба мкҳити зист ва саломатии аҳоли таъсири зиёд дошта, анҷомдиҳӣ ва амаликунонии тадбирҳои қатъиро дорад. Маблағҳои аз ҳисоби ҷарима ситонидашуда, барои маблағгузории бартараф намудани зарари расонидашудаи экологӣ, сарф кардани он мумкин нест. Дар мақомотҳои минтақавӣ ва дастгоҳи марказии Кумитаи ҳифзи муҳити зист, китоби арзу шикоятҳо ташкил гардидааст.


9.3. Ҷамъоварӣ ва меъёр барои истифодаи сарватҳои табиӣ, хизматрасонии экологӣ ва энергия

Қонун Дар бораи ҳифзи муҳити зист, низомномаро дар бораи имтиёзҳои андозбандӣ, ки ба ҳавасмандгардонӣ дар самти истифодаи оқилона ва самарабахши сарватҳои табиӣ равона гардидаанд, дар худ таҷассум менамояд. Ҳамзамон ҳавасмандгардонии молиявии рушди манбаҳои барқароршавандаи энергия, нигоҳдории энергия ва моҳиятан баланбардории миқдори энергияро танзим менамояд. Вале, дар Кодекси андоз масъалаҳои болозикр таҷассум нагардидааст, илова бар ин санадҳои меъёрии зарурӣ таҳия карда нашудааст.

Пардохт барои истифодабарии сарватҳои ҷангал «иҷозат барои истифодаи ҷангал» ва объектҳои табиати ёбоӣ аз тарафи Ҳукумати ҶТ соли (соли 2007) муқаррар гардида буд ва бо назардошти беқурбшавӣ ва дигар факторҳо индексатсия карда мешаванд. Агентии ҷангал барои истифодабарии сарватҳои ҷангал меъёр муқаррар намуда, барои шикорӣ намудҳои шикории ҳайвонот иҷозат медиҳад. Пардохти воридшуда аз ҳисоби истифодаи сарватҳои ҷангалдар як сол 2,5 миллион сомониро ташкил мекунад. Андози истифодабарии замини фонди давлатии ҷангал барои як ҳайвоноти хонагӣ 2,48 сомонӣ ба як ҳайвон муқаррар гардидааст, ки даромади солонаи ба буҷаи он воридгардида 1,2-2 миллион сомониро ташкил мекунад. Пардохти экологӣ барои хизматрасонии системаҳои экологӣ муқаррар нагардидааст, вале дар ин самт дар Ширкент ва Ромит лоиҳаҳо амалӣ шуда истодаанд.

Ҳукумат лоиҳаҳои таҷрибавии усулҳои ҳифзи олами ҳайвонотро бо ҷалби аҳолии маҳаллӣ, махсусан дар самти ҳифзи ҳайвоноти ваҳшии морхӯр (бузи пармашох), бузи куҳии сибирӣ, Архари Помирӣ дастгири намуда истодааст. Раванди мазкур ба афзудани мабаҳои илова-гии даромад барои аҳолӣ ва камшавии шикори ғайриқонуни мусоидат мекунад. Барои шикори намудҳои ҳайвоноти нодир ва ҳифзшавандаи шомили китоби Сурх гардида, иҷозатнома талаб карда мешавад. Ҳар сол барои шикор намудани ҳайвонотҳои ба Китоби сурхи Тоҷикистон шомилгардида ба миқдори 65-85 сар иҷозатнома дода мешаванд. Квота барои додани иҷозатнома бо назардошти пешниҳоди Акадамияи илмҳо аз тарафи ҳукумат дода мешаванд ва шумораи солонаи онҳо 65-85 ададро ташкил мекунад.

Пардохт барои шикори як сар Архари Помирӣ 55 ҳазор сомониро ташкил намуда, даромади солонаи он то ба 3,6 миллион сомонӣ мерасад.

Як қисми ин маблағ ба буҷаи маҳаллӣ ва қисмми дигараш ба буҷаи ҷумҳуриявӣ ворид карда мешаванд. Як қисми дигари он барои ба ҳисобгирии шумора ва барқароркунии миқдори саршумори ҳайвонот сарф карда мешаванд. Дар Тоҷикистон замин моликияти истиснои давлат мебошад. Андози замин новабаста аз он, ки қитъаи замин ба истифодаи бемӯҳлат ё истифодаи якумра додашудааст, аз тарафи заминистифодабарандагон пардохта мешавад. Миқдори андози замин аз сифат ва мавқеи ҷойгиршавии он, арзиши кадастории он ва шакли истифодабарӣ аз 1 то 700 сомонӣ барои як гектар муқаррар гардидааст. Истеҳсолкунандагони маҳсулоти кишоварзӣ (шахсони ҳуқуқӣ ва хоҷагиҳои фермерҳо) ба супоридани шакли андози соддагардида гузаранд ва аз супоридани андози замин озод карда мешаванд. Барои истифодабарии маъдан иҷозатномаи махсус ва шартномаи байни истифодабаранда ва мақоми ваколатдор лозим аст. Бонус аз пардохти яквақта иборат буда, барои коркард ва истифодабарии сарватҳои маъмули умум роялти пардохт ткарда мешавад. Ҳамзамон Роялти барои НОБ-ҳо низ муқаррар мегардад, ки андозаи он 2,4 соминӣ барои 1 мегаватт-соат энергияи истеҳсолгардида мебошад.


9.4. Стратегия, барномаҳо ва нақшаҳои амал дар самти рушди устувор ва муҳити зист

Стратегияи миллии рушд то соли 2030, ки соли 2016 қабул гардидааст 3 сенарияро баррасӣ менамояд:

инерсионӣ (давом додани модели аграрии рушд),

индустриалӣ (амалигардонии лоиҳаҳои энергетикӣ ва инфросохторӣ),

индустралӣ-инноватсионӣ.


Дар Стратегияи рушд се қисм тадбиқ дида мешаванд:

1. Рушди иқтидори институтсионалӣ (системаи рушди идоракунии давлатӣ ва рушди

минтақаҳо),

2. Рушди иқтидори инсонӣ (маълумот ва илм, тандурустӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, маданият ихтисори нобаробарӣ),

3. Рушди босифати иқтисодӣ (сохтори ҳақиқии иқтисодӣ, сектори молиявӣ, иқлими инвеститсионӣ).


Дар Тоҷикистон инҷунин стратегия қабул гардидааст, ки масъалаҳои муҳими гуногуни муҳити зистро дар бар мегирад, аз ҷумла Стратегияи миллӣ ва нақшаи амал оид ба нигоҳдорӣ ва истифодаи самараноки гуногунии биологӣ (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2003, №392). Барномаи давлатии рушди ҳудудҳои табиии махсус ҳифзшаванда (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2005, №79, Барномаи беҳтар намудани таъминоти аҳолӣ бо оби тозаи ошамиданӣ (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2006, №514, Консепсияи миллӣ оид ба беҳтаргардонии партовҳои партовгоҳи коркари уран (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2014, №505), Нақшаи миллии оид ба коҳиш додани оқибатҳои тағйирёбии иқлим (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2003, №259), Барномаи давлатии омӯзиш ва нигоҳдории пиряхҳо (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2010, №209), Барномаи давлатии рушди тарбия ва маърифати экологии аҳолӣ то соли 2020 (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2015, №178), Барномаи реформаи секторҳои обӣ (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2015, №791) ва дигарҳо. Барномаҳои маҳаллии рушди иҷимоӣ-иқтисодии ҳалли масъалаҳои экологиро дар сатҳи маҳалли дар бар мегиранд, аз ҷумла таъминот


Бехатарии радиатсионӣ – риоя намудани ҳудуди имконпазири таъсири радиатсия ба коргарони касбӣ, аҳолӣ ва муҳит бо об, муомилот бо партовҳо ва кабудизоркунӣ, вале онҳа на ҳамеша ҳадафи асосиро ифода менамоянд ва ба нақшаҳои миллӣ ва стратегияҳо алоқаманди доранд.

Стратегия ва накшаҳое қабул гардидаанд, ки ба таъмини иҷрои уҳдадориҳои аниқи байналмилӣ равона гардидаанд, мисол Нақшаи милли оид ба иҷрои уҳдадориҳо нисбати конвенсияи Стокголмӣ оид ба ифлоскунандаҳои устуворӣ органики (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2007, №502) ва Нақшаи миллӣ оид ба кам намудани истифодаи моддаҳои вайронкунандаи қабати озон (қарори Ҳукумати ҶТ соли 2015, №643). Мақомотҳои давлатӣ дар самти ҳифзи муҳити зист ва самтҳо вабаста ба ҳолати муҳити зист. Масъалаҳои ҳифзи муҳити зист ва истифодаи сарватҳои табииро дар сатҳи олӣ Раёсати кишоварзӣ ва ҳифзи муҳити зисти Дастгоҳи иҷроияи Президенти ҶТ сарпарасти менамояд.

Барои таҳия ва пешбурди сиёсати давлатии экологӣ дар соҳаи ҳифз ва истифодаи табиат, Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва мақомотҳои маҳаллии он (қариб ҳазор нафар кор мекунад) ҷавобгӯй мебошанд.


Кумитаи ҳифзи муҳити зист ба инҳо ҷавобгӯй мебошад:


назорати давлатии истифода сарватҳои табиӣ ва ҳифзи табиат,

таҳияи лоиҳаҳои қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ вобаста ба масъалаи ҳифзи муҳити зист, ҳамзамон лоиҳаҳои барномаҳо,

стратегия ва нақшаҳои амали миллӣ оид ба ҳифзи муҳити зист, истифодаи самарабахши табиат ва амалигардонии он,

таҳия ва тасдиқ намудани меъёр ва қоидаҳо дар соҳаи ҳифзи муҳити зист,

тартиб додани маълумотнома ва ҳисоботи миллӣ оид ба муҳити зист,

ташкил ва гузаронидани экспертизаи экологӣ,

ташкил ва гузаронидани мониторинги экологӣ,

додани як миқдор намудҳои иҷозатнома ва иҷозат,

муқаррар намудани меъёру квотаҳо барои истифодаи сарватҳои табиӣ,

муқаррар намудани меъёри пардохт барои ифлоскунии муҳити зист ва муомилот бо партовҳо,

тартиб додан ва ҷорӣ намудани реестри манбаҳои ифлоскунӣ ва моддаҳои ифлоскунанда,

идоракунии фонди экологӣ,

маълумот ва маърифати экологӣ,

ҳамкории байналмилалӣ дар самти ҳифзи муҳити зист.


Дар назди Агентии гидротетеорологии Кумита, Маркази гидрометеорологӣ, Маркази тағйирёбии иқлим ва қабати озон, Маркази яхшиносӣ, Шабакаи истгоҳҳои метеорологӣ ва истгоҳҳои гидрологӣ ва мониторинги экологӣ амал менамоянд. Директори Агентии мазкур ҳамоҳангсозӣ Конвенсияи қолабии СММ оид ба тағйирёбии иқлим мебошад ва таваҷуҳи кишварро дар ташкилоти Умумиҷаҳонии метеоролигӣ пешниҳод менамояд.

Ба системаи ташкилотҳои ғайритиҷоратии Кумита Муассисаи давлатии Маркази илмӣ – тадқиқотии ҳифзи манбаҳои обӣ, Маркази маълумотҳои экологӣ, Муассисаи давлатии лабораторяи илмӣ – тадқиқотии ҳифзи табиат, Муассисаи давлатии Маркази миллии гуногунии биологӣ ва бехатарии биологӣ, Муассисаи Давлатии Маркази миллии татбиқи конвенсия Стокголм оид ба ифлоскунанҳои устувори органикӣ, Маркази назорати таҳлилӣ ва дигарон шомиланд.

Милитсияи экологӣ зерсохтори Вазорати корҳои дохилӣ буда, ҳангоми гузаронидани рейдҳои бар зидии қонуншиканон санҷиши воситаҳои нақлиётӣ бо нозирони ҳифзи муҳити зист ҳам-корӣ менамоянд. Илова бар ин системаи ғизовии воситаҳои партовҳои моддаҳои ифлоскунандаи муҳити зист ва додани маълумотнома дар ин самт бо нозирони ҳифзи муҳити зист ҳамкорӣ менамоянд.

Вазорати рушди иқтисод ва савдо, мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатиии пешбаранда буда, ба ҳамоҳангсозии сиёсат ва соҳаи иқтисодию иҷтимоӣ ва ҳамоҳангсозии соҳаи стратегияи рушд ва рушди кишварро амалӣ менамояд.

Вазорати энегетика ва сарватҳои обӣ, рушди соҳаи обу энергетикаро ҳамоҳанг сохта, назорати объектҳои обӣ ва энергетикиро таъмин намуда, лоиҳаҳои байналмилалиро сарпарастӣ менамояд. Агентии беҳдошти замин ва обёрии назди Ҳукумати ҶТ ба таъмиру аз навсозии таҷҳизотҳои ситемаи обёрӣ ва ҳолати заминҳои обёришаванда ҷавобгӯй буда, дар самти дастгирии асотсиатсияҳои истифодабарандагони об мақоми ваколатдор мебошад.

Агентии хоҷагии ҷангали назди Ҳукумати ҶТ барои пешбурди сиёсати давлатии соҳаи хоҷагии ҷангал, шикор, олами набототу ҳайвонот, ҳудудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда ва пебурди фаъолияти хоҷагидорӣ ҷавобгӯй мебошад.

Агентии омори назди Президенти кишвар ҳар сол маълумоти омории экологиро дар шакли маҷалаи «Хифзи муҳити зист» нашр намуда, маълумотҳои омори экологиро дар соҳаи муҳити зист амалӣ менамоянд.

Кумитаи давлатии заминсозӣ ва геодезӣ барои пешбурди сиёсати давлатӣ дар соҳаи истифодабарии замин кадастри замин ва назорати истифода ва ҳифзи замин масъул мебошад.

Саридораи геологияи назди Ҳукумати ҶТ ҳамоҳангсозӣ омӯзиши ва пешбурди сиёсат дар самти сарватҳоҳои заминӣ ва истифодаи сарватҳои маъданӣ мебошад.

Хадамоти давлатии назорати бехатарӣ оид ба корҳои бехатарии дар саноат ва назорати коркарди куҳии назди Ҳукумати ҶТ, реестри объектҳои хатарноки истеҳсолӣ бурда назорати идоравиро дар ин самт анҷом медиҳад.

Ҳангоми таҳияи сиёсат дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва истифодабарии сарватҳои табиӣ, Академияи илмҳо дастгирии илмиро таъмин менамояд. Дар ҳайати Академияи илмҳо Донишгоҳӣ масъалаҳои обӣ ва энергетика, Донишгоҳӣ ботаника ва зоология-кадоме ки татқиқоти марбутаро мегузаронанд, фаъолият менамоянд.

Дигар вазорату идораҳое, ки фаъолияташон ба рушди соҳаи муҳити зист ва ҳолатӣ сарватҳои табиӣ таъсир мерасонанд аз инҳо иборатанд: Вазорати саноат ва технологияи нав, Вазорати нақлиёт, Вазорати кишоварзӣ, Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ.

Мақомоти иҷроияи ҳакимияти давлатии маҳаллӣ дар доираи саллоҳияти худ пешбурди на-зоратро дар соҳаи ҳифзи муҳити зист анҷом медиҳанд, ҳамзамон таҳия ва амалӣ гардонии нақшаи амалро дар сатҳи миллӣ оид ба ҳифзи муҳити зист анҷом медиҳанд. Масъалаи хизматрасонӣ вобаста ба ҷамъкунӣ ва кашонидани партов, идоракунии сарватҳои табиии моҳияти маҳаллӣ дошта ва қабули қарор дар самти истифодабарии замин ва сохтмон ба фаъолияти мақомотҳои болозикр шомил мебошад. Роҳбарони мақомотҳои маҳаллиро, Кумитаи ҳифзи муҳити зист бо пешниҳоди мақомоти маҳаллӣ таъин менамояд, ки итоатмандии дутарафаро доранд.



Дарси КМРО

Партовҳо

Дар Тоҷикистон то ҳол далелҳои боэътимод нисбат ба ҷамъшавии партовҳои сахти маишӣ ва саноатӣ дар обҳо ва муомилот бо онҳо мавҷуд нест. Дар ду шаҳрҳои калонтарини кишар Душанбе ва Хуҷанд ҳар сол зиёда аз 300 ҳазор тонна партовҳои маишӣ ташаккул меёбад. Дар асоси баҳодиҳӣ ба 40% аҳолӣ дар самти ҷамъоварӣ ва кашонидани партовҳо хизмат расонида мешавад, ки асосан аҳолии шаҳрҳо мебошанд. Дар Консепсияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба солимгардонии маҳфузгоҳҳои партовҳои коркарди маъдани уран барои солҳои 2014-2024 ҳалли масъалаи муносибат бо партовҳои хатарноки радиоактивӣ пешниҳод гардидааст. Ба солимгардонии партовҳои маҳфузгоҳҳои калонтарини воқеъ дар шаҳри Истиқлол (Табошар) ва Деҳмой, ки дар наздикии шаҳри Хуҷанд воқеъанд нуфузи бештар додашудааст. Бо ҷалбӣ маблағҳои кӯмаки беруна, аз ҷумла бо дастгирии молиявии Россия ва Иттиҳоди Аврупо лоиҳаи коҳиш додани амалисозии партовҳои хатарноки радиоактивӣ, амалӣ мегардад. Партовҳои соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла пеститсидҳои мӯҳлати истифодаашон гузашта, дар шимол и кишвар (Конибодом) ва дар ҷануб (Вахш) ба ҳолати нисбатан бехатар гузаронида шуданд.

Бо ҷонибдории Фонди глобалии экологӣ, дигар фондҳои байналмилалӣ ва ташкилотҳо нақшаи дар оянда коҳиш додани таъсири ин партовҳо ва нобудсозии моддаҳои устуворӣ органикӣ тартиб дода шуда истодааст.

Муассисаи давлатии Маркази миллии иҷрои конвенсияи Стокголм оид ба ифлоскунандаҳои устувори органикии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати коҳиш додани хатари заҳрхимикатҳо ба муҳити зист ва саломатии аҳолӣ, иҷрои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Нақшаи миллии иҷрои ӯҳдадориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон доир ба Конвенсияи Стокголми Созмони Милали Муттаҳид оид ба ифлоскунандаҳои устувори органикӣ» таъмин намуда, дар ин самт корҳои заруриро анҷом ва лоиҳаҳои марбутаро амалӣ гардонида истодааст.

Бо дастгирӣ ва иштироки шарикони байналмилалӣ, аз ҷумла Фонди Швейсарии «Салиби сабз», Созмони амнияту ҳамкорӣ дар Аврупо, Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ, Барномаи рушди СММ дар Тоҷикистон, Барномаи озуқаворӣ ва кишоварзии СММ дар Тоҷикистон ва Бонки байналмилалии рушд, ҷиҳати таъмини амнияти экологии аҳолӣ чораҳои судманд амалӣ гардида истодааст. Дар ҷамоати Панҷ (ҷануби кишвар, виояти Хатлон), якҷоя бо ташкилоти Швейтсарии зиддиминнаҳо дар Тоҷикисион ва «Салиби сабз» барои 4 оилаҳое, ки анбори қаблии заҳрхимикатҳоро ба манзили истиқомати табдил дода, дар он зиндагӣ менамуданд, 4 хонаи истиқоматӣ сохта ба онҳо ройгон тақдим гардид. Ҳамзамон дар ҳамин ноҳия атрофии анбори қаблии заҳрхимикатҳо дар масоҳати 1 гектар бо симтур маҳкам карда шуд.

Дар шимоли кишвар, вилояти Суғд атрофии партовгоҳи заҳрхимикатҳои шаҳри Конибодом, ки дар он пеститсидҳои кӯҳна гӯронида шудаанд, дар масоҳати 1 гектар маҳкам гардид. Чунин корҳои безараргардонӣ дар ҷануби кишвар, дар дар партовгоҳи заҳрхимикатҳои ноҳияи Вахши вилояти Хатлон анҷом дода шуда, масоҳати 6 гектар бо маҳкам карда шуд.

Дар деҳаи Яккатут (ноҳияи Ҷомӣ, вилояти Хатлон) барои тоза намудани атрофии маҳал, Аксияи Тозагии замин гузаронида шуд ва дар натиҷа 120 тонна пеститсидҳои кӯҳнашудаи бо замину хок олудагардида, тибқи стандарт ва меъёрҳои байналмилалӣ барои нигоҳдории муввақатӣ ба партовгоҳи ноҳияи Вахш интиқол дода шуданд. Барои беҳсозии шароити партовгоҳи мазкур он бо хати обёрӣ, системаи мушоҳидавӣ таъмин, батареяи офтобӣ насб ва бо шинонидани дарахтони гуногун, майдони кабудизор ташкил карда шуданд.

Афзоиши аҳолӣ ва истеъмол, рушди саноат, вусъатёбии сохтмони ва нақлиёт боиси ташаккули намудҳои гуногуни партовҳо гардидааст. Таи 10 солаҳои охир, дар самти ташакулёбии партовҳои саноатӣ ва истеъмолӣ ҳисоботҳои оморӣ бурда намешавад. Аз ин лиҳоз, маълумоти боэътимод дар ин самт мавҷуд нест. Аз рӯи баҳои мутахассисон, ҳар сол дар Тоҷикистон 1-2 миллион тонна партовҳои истеҳсолӣ ва исмтеъмолӣ ташаккул меёбанд. Дар корхонаҳои Саноатӣ ҳанӯз аз давраҳои иттиҳоди шӯравӣ 200 миллион партовҳи истеҳсолӣ ҷамъ гардидаанд. Масоҳати майдони заминҳое, ки зери анборкунонии ҳамаи намуди партовҳо қарор доранд 1100 гектарро ташкил медиҳад, ки асоси онро партовҳои саноати коркарди куҳӣ ташкид мекунад (то 300 гектар замин зери партовҳои сахти маишӣ қарор доранд). Асоси ташакулёбии партовҳои саноатиро корхонаҳои металургӣ (сурма, алюминий, тилло, нуқра, сурб), комбинатҳои кимиёвӣ, нассоҷӣ ва озуқаворӣ ташкил медиҳанд. Муассисаҳо аз 5% то 50% партовҳои худро коркард менамоянд. Фаъолияти истеҳсолӣ ва партовҳои саноатӣ, аз ҷумла партовҳои радиоактивӣ асосан дар шимоли Тоҷикистон, вилояти Суғд мавҷуданд. Дар ин ҷо (то соли 1990) аз ҳама зиёд то 1 миллион тонна маъдан дар як сол истеҳсол карда шудааст. Дар тулии ним аср, дар 10 маҳфузгоҳҳо зиёда аз 55 миллион тонна партовҳои радиоактивӣ ҷамъ гардидааст. Аз ҳама бештар ин партовҳо дар Дегмой бо ҷоришавии самти (Чкаловск) ва дар шафати шаҳри Истиқлол (Табошар) ғарам гардидаанд. Гард ва буғи ин объектҳои таҷҳизоти ҳимоявӣ надоштаи партовҳои хатарнок, метавонад ба масофаҳои дур интиқол ёбанд ва боиси таъсири номатлуб ба саломатии одамон ва ифлосшавии замин гарданд.

10. Мониторинг ва ҳифзи муҳити атроф

10.1. Маълумоти экологӣ ва мониторинг

Вазъияти экологӣ дар ҷаҳон таҳлили ҳаматарафа ва мунтазами ҳолати муҳити атрофро талаб менамояд. Танҳо дар асоси маълумотҳои миқдорӣ қарорҳоро оид ба гузаронидани ҷораҳои зарурӣ, ки пастшавии ҳолати муҳити атрофро пешгирӣ менамояд, қабул кардан мумкин аст. Барои ин мақсад системаи мониторинги ҳолати муҳити атроф ташкил карда мешавад. Ҳангоми гузаронидани мониторинг усулҳои физикавӣ-химиявӣ, биологӣ, географӣ ва дигар истифода мешаванд, инчунин усулҳои кайҳонии мониторинг васеъ паҳн шуда истодааст.

Аз рӯи таснифоте, ки аз тарафи академик И.П. Герасимов пешниҳод гардидааст, мониторингро ба дараҷаҳои зерин тақсим мекунанд: биоэкологӣ, геоэкологӣ ва биосферавӣ.

Дараҷаи якум – мониторинги биоэкологӣ (биологӣ, санитарӣ-гигиенӣ, санитарӣ-токсикологӣ) мушоҳидаҳои зеринро дар бар мегирад:

– ҳолати муҳити атроф;

– дараҷаи ифлосшавии объектҳои обӣ бо моддаҳои ифлоскунанда;

– таъсири ин ифлоскунандаҳо ба инсон ва биота дар умум (ҷамъи флора, фауна ва микроорганизмҳо);

– мавҷудияти аллергенҳо, организмҳои патогенӣ, чанг дар муҳити атроф;

– мушоҳидаи миқдори оксиди сулфур ва нитроген, металлҳои вазнин дар атмосфера;

– мушоҳидаи сифати объектҳои обӣ, дараҷаи ифлосшавии онҳо ва ғ.

Объектҳои мониторинг инҳоянд: қабатҳои поёнии атмосфера, обҳои рӯизаминӣ ва зеризаминӣ, хок, ҷоришҳои саноатӣ ва маишӣ ва партовҳои газҳо, афканишоти радиоактивӣ ва партовҳо.


Дараҷаи дуюм – ин мониторинги геоэкологӣ мебошад. Он мушоҳидаро оид ба тағирот дар экосистемаҳо (биогеосенозҳо), компонентҳои табиӣ, дар мушоҳида оид ба маҳсулнокии онҳо, динамикаи захираҳои канданиҳои фоиданок, захираҳои обӣ, замин ва набототро дар бар мегирад. Объектҳои мониторинги геоэкологӣ: намудҳои камшуда истодаи наботот, ҳайвонот, микроорганизмҳо, геосистемаҳои табиӣ,агросистемаҳо ва. ғ.

Дараҷаи сеюм – мониторинги глобалии биосферавӣ. Мақсади ин мониторинг ин назорати ҳолати муҳити атроф дар миқёси голобалӣ мебошад, мушоҳидаи тағироти глобалӣ-фоновӣ дар табиат, пешгӯи кардани эҳтимоли тағиротҳо дар биосфера дар натиҷаи фаъолияти хоҷагиии инсон. Объектҳои ин намуди мониторинг: мувозинати радиатсионӣ, шаффофнокии атмосфера ва тағироти антропогении он, мувозинати ҷаҳонии обӣ ва ифлосшавии Уқёнуси ҷаҳонӣ, тағиротҳои калон дар сиклҳои биогеохимияии элементҳо ва моддаҳо (CO2, O2, N, S, P, H2O ва ғ.).


Дар шароти кунунӣ системаи мониторинги муҳити зисти Агентии обуҳавошиносӣ, лабораторияҳои Кумита ва Хадамоти назорати давлатии санитарӣ – эпидеомологии Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, инунин Агентии омор, Агентии хоҷагии ҷангал ва Геологияи тоҷик миқдори маҳдуди нишандиҳандаҳое, ки дар Нишондоди Комиссияи иқтисодии Аврупоии СММ доир ба истифодаи нишондиҳандаҳои экологӣ барои давлатҳоии Осиёи Марказӣ, Европои шарқӣ ва Кавказ нишон дода шудааст муайян менамояд. Бинобар сабаби мавҷуд набудани далелҳои боэътимод ва маҳдудияти системаи мониторинг, маълумотҳо кофӣ нестанд. Ба сифати мисол оид ба об, талафёбии об, таркиби фосфор ва нитратҳо, истифодаи маъданҳо маълумотҳо мавҷуд нестанд.

Субъектҳои фаъолияти хоҷагидор, барои ҷорӣ намудани ҳисоботҳои оморӣ ба Агентии омор ҳисоботҳои зеринро пешниҳод менамоянд:

дар бора ҳавои атмосферӣ,

ҳолатҳои фавқуллодаи храктери табиӣ ва техногеннӣ дашта, тадбирҳои бартараф намудани он,

партовҳои сахти маишӣ,

ҳудудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда.

Дар соли 2010 Агентии омор қабули ҷамъоварии маълумотҳоро дар соҳаи хоҷагии об манъ намуд. Солҳои тӯлонист, кӣ ҳисоботи ташаккулӣ партовҳои истеҳсолӣ бурда намешавад. Масоили вобаста ба дақиқии маълумотҳо оид ба партовҳо ба ҳавои атмосферӣ ва ташаккулёбӣ партовҳои истеъмолӣ барои мутахассисони соҳаи экологӣ масоилҳои душворро эҷод менамояд. Ҳоло ҳам дар мубодилаи маълумотҳо душвариҳо ҷой доранд (маъмумотҳо дар асоси дархости хаттӣ, дар шакли хаттӣ (ғайриэлектронӣ) пешниҳод карда мешаванд). Сатҳӣ пасти мунтазамӣ, сифати ҷудокунӣ ва гирифтани намуна, инҷунин автоматикунонӣ ба суръат ва имконоти табодули маълумотҳо таъсир мерасонад. Принсипҳои заминавии маълумотҳои экологии муштарак, қисман ҷорӣ карда шудааст ва маълумотҳои фардӣ бошад, бештар ба назар мерасанд.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист маълумотҳоро дар 18 шакл аз сохторҳои зертобеи худ ҷамъоварӣ менамояд. Маркази маълумотҳои экологӣ маводҳои иттилоотии- блютенҳои экологие, ки маълумотҳои мониторинги экологиро дар бар доранд, омода менамояд. Кумита ҳафтаномаи «Инсон ва Табиат» ва маҷаллаи «Ҳифзи Табиат»-ро интишор менамояд. Ҳамзамон Кумита, дар самти паҳн намудани маълумотҳои экологӣ тавассути васоити ахбори омма ва веб-сайт худ (www.tajnature.tj) корҳои зиёдро анҷом медиҳад.

Дар Тоҷикистон мониторинги ҳолати ҳавои атмосферӣ дар 4-5 шаҳрҳои калон (Душанбе, Хуҷанд, Бохтар, Турсунзода ва Гулистон) амалӣ карда мешавад. Системаи автоматикии мониторинги муҳити зист фақат дар шаҳри Душанбе фаъолият мекунад. Мониторинги обҳои рӯизаминӣ аз тарафи Агентии обуҳавошиносӣ дар 30 нуқта амалӣ мегардад. Маълумотҳои мониторинги сифати ҳавои атмосферӣ ва об, дар веб-сайти Агентӣ (www.meteo.tj) ҷойгир кунонида мешванд.

Агентии омор дар веб-сайти худ (www.stat.tj) шакли электронии маҷмуаи маъълумотҳои омориро ҷойгир менамояд. Дар соли 2017 Маркази миллии гуногунӣ ва бехатарии биологӣ, системаи ҷамъоварӣ ва мубодилаи маълумотҳои экологиро дар сатҳӣ вилоятӣ ва кишвар таҳия намуд (http://biodiv.tj/). Системаи зикргардида, давра ба давра ба маълумотҳо пурра гардида истодааст.

Ҳисоботи масоҳати ҷангал, барқароркунии ҷангал, бунёди ҷангал, афзоиши ҳайвоноти ва паррандагон, дар ҳудуди фонди ҷангал ва ҳудудҳои табиӣ махсус муҳофизатшаванда, аз тарафи Агентии ҷангал амалӣ мегардад (http://forest.tj).

Ташхиси обҳои зеризаминӣ аз тарафи Хадамоти геологӣ амалӣ мегардад. Лабораторияҳои

муассисаҳои ба обтаъминкунӣ мониторинги сифати обҳои нӯшокиро амалӣ менамояд. Лабораторияҳои Хадамоти санитарию – эпидеомологӣ шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд, Бохтар, Кӯлоб

ва ВМКБ ташхиси обҳои нӯшокӣ ва обҳои барои оббозиро мегузаронанд. Маълумотҳои экологии вобаста ба ҳолатҳое, ки барои саломатии инсон ва муҳити зист хатар эҷод менамоянд, мақомоти марказии иҷроияи ҳокимиятӣ давлатӣ барои андешидани тадбирҳо истифода менамоянд. Ин маълумотҳо асосан аз маълумотҳои вазъи обу ҳаво, рух додани ҳолатҳои экстремалӣ, инчунин маълумотҳо дар бораи шароити санитарию эпидеомологӣ ва ҳолатҳои садамавӣ иборат мебошанд. Дар асоси ин маълумотҳо мақомоти марказии иҷроияи ҳокимиятӣ давлатӣ барои пешгирӣ ёки коҳиш до-

дани хатар ва зарар тадбирҳо меандешанд.


Қонуни ҶТ Дар бораи мониторинги экологӣ (Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, с. 2011, №3, мод. 174; Конуни ҶТ аз 26.07.2014 с., № 1120)

Қонуни мазкур асосҳои ташкилӣ, ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии таъмини мониторинги экологиро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян менамояд ва муносибатҳои мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва шаҳрвандонро дар ин соҳа ба танзим медарорад. (ҚҶТ аз 26.07.14с., №1120)

Дар Қонуни мазкур мафҳумҳои асосии зерин истифода мешаванд:

– таъсири антропогенӣ – маҷмӯи таъсиррасонии мустақим ва ғайримустақими фаъолияти инсон ба муҳити зист;

– ифлосшавии муҳити зист – дар натиҷаи фаъолияти хоҷагидорӣ ё дигар намуди фаъолияти инсон ба миқдори (консентратсияи) аз андозаи миёнаи бисёрсолаи табиӣ зиёд (дар ҳудуди тағйирёбии интиҳоӣ) ба муҳити зист овардан ё дар он пайдо шудани унсурҳои физикӣ, кимиёвӣ ва биологие, ки одатан ба он хос нестанд;

– таъмини амнияти экологӣ – маҷмӯи тадбирҳо оид ба пешгирии пайдоиш ва густариши ҳолатҳои хатарноки экологӣ ва рафъи оқибатҳои онҳо;

– муҳити зист – маҷмӯи ҷузъҳои табиат (ҳавои атмосфера, об, хок, қаъри замин, олами наботот ва ҳайвонот) ва ландшафт, ёдгориҳои табиӣ, таърихӣ, фарҳангӣ ва дигар объектҳои моддӣ, ки ба сифати ҳаёт, шароити фаъолият ва вазъи саломатии инсон ва (ё) амали мутақобилаи ин ҷузъҳо таъсир мерасонанд;

– ҳифзи муҳити зист – маҷмӯи тадбирҳои байналмилалӣ, давлатӣ ва минтақавӣ, маъмурию хоҷагидорӣ, ҳуқуқӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, технологӣ ва ҷамъиятӣ, ки ба ҳифз, истифодаи оқилона ва барқарорсозии муҳити зист равона карда шудаанд;

– истифодабарандагони табиат – шахсони воқеӣ ё ҳуқуқӣ, ки фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолиятро мувофиқи талаботи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ монда, дар пешбурди он захираҳои табииро истифода мебаранд ва (ё) бо амалисозии он ба муҳити зист таъсир мерасонанд; (ҚҶТ аз 26.07.14с., №1120)

– системаи мониторинги экологӣ – сохтори сермақсад ва сертаркибаи иттилоотӣ, ки бо роҳи якҷоякунии зерсистемаҳои алоҳида, маҷмааҳои ченкунию иттилоотӣ ва ҳисобкунию иттилоотии аз ҷиҳати мақсад ва талаботи умумӣ барои ташкил ва гузаронидани мушоҳидаҳо, ҷамъбаст ва ҳамгироии маълумоти бадастовардаи ба ҳам алоқаманд ташкил карда мешавад; (ҚҶТ аз 26.07.14с., №1120)

– ҳолати фавқулоддаи экологӣ – ҳолати хатарноки экологӣ, ки ба мақсади ҳифзи ҳаёт ва саломатии инсон, инчунин муҳити зист фавран андешидани тадбирҳои таъҷилиро барои рафъи он талаб менамояд;

– амнияти экологӣ – ҳолати муҳофизавии манфиатҳои ҳаётан муҳими инсон, ҷамъият, муҳити зист аз хатарҳои дар натиҷаи таъсирҳои антропогенӣ ва табиӣ пайдошаванда;

– ҳолати хатарноки экологӣ – ҳолате, ки дар натиҷаи таъсири омилҳои антропогенӣ ва табиӣ, аз ҷумла бар асари офату фалокатҳои табиӣ муҳити зист хароб гардидааст ё эҳтимоли хароб шудан дорад ва ё тағйир ёфта, ба вазъияти бад афтодааст ва вобаста ба ин ба манфиатҳои ҳаётан муҳими инсон ва ҷамъият хатар таҳдид мекунад;

– мониторинги экологӣ – маҷмӯи тадбирҳо оид ба гузаронидани мушоҳида, арзёбӣ, пешгӯии ҳолати ҷузъҳои алоҳидаи муҳити зист, маҷмааҳои ҳудудҳои табиӣ, объектҳои табиӣ ва табиию антропогенӣ, омилҳои табиӣ ва антропогении таъсир ба онҳо ва манбаъҳои ташаккулёбии онҳо дар асоси ченкунии нишондодҳои миқдорӣ ва сифатии ифлосшавии онҳо.


Мақсад ва  вазифаҳои мониторинги  экологӣ

  1. Мониторинги экологӣ бо мақсадҳои зерин гузаронида мешавад:

– мушоҳидаи ҳолати муҳити зист, аз он ҷумла ҳолати муҳити зист дар минтақаҳои воқеъи манбаъҳои таъсири антропогенӣ ва таъсири ин манбаъҳо ба муҳити зист;

– арзёбӣ ва пешгӯии тағйири ҳолати муҳити зист зери таъсири омилҳои антропогенӣ ва табиӣ;

– таъмини талаботи давлат, шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ ба иттилооти эътимоднок дар бораи ҳолати муҳити зист ва тағйирёбии он, ки барои рафъ ва (ё) кам намудани оқибати ногувори чунин тағйирёбиҳо зарур аст.


Вазифаҳои мониторинги экологӣ инҳоянд:

– ба роҳ мондани мушоҳидаҳои мунтазами ҳолати объектҳои мониторинги экологӣ;

– созмон додани махзани иттилоотии маълумот дар бораи объектҳои мушоҳидашаванда;

– арзёбии нишондиҳандаҳои ҳолат ва мукаммалии функсионалии маҷмааҳои табиӣ, муҳити зист ва вазъи саломатии инсон;

– пешгӯии тағйирёбии ҳолати объектҳои мушоҳидашаванда;

– таҳияи барномаҳо, пешниҳодот ва тадбирҳо дар бораи рафъи оқибати ногувори таъсир ба муҳити зист;

– иттилоотонии мақомоти ҳокимияти давлатӣ, шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ дар бораи ҳолати муҳити зист.


Объектҳо ва субъектҳои мониторинги экологӣ

  1. Объектҳои мониторинги экологӣ аз инҳо иборатанд:

– манбаъҳои таъсири антропогенӣ ба муҳити зист;

– объектҳо ва минтақаҳои махсуси муҳити зист (ҳавои атмосфера, об, хок, қаъри замин, объектҳои хоҷагии ҷангал ва дигар объектҳои табиӣ, ҳудудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда);

– гурӯҳҳои аҳолӣ, ки таъсири манфии омилҳои муҳити зистро ҳис менамоянд.

2. Субъектҳои мониторинги экологӣ аз инҳо иборатанд:

– мақоми ваколатдори давлатӣ оид ба ташкил ва гузаронидани мониторинги экологӣ; (ҚҶТ аз 26.07.14с., №1120)

– мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ;

– мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот; (ҚҶТ аз 26.07.14с., №1120)

– истифодабарандагони табиат.


3. Мониторинги экологӣ дар сатҳи ҷумҳуриявӣ, маҳаллӣ ва маҳдуд (локалӣ, объектӣ) дар ҳаҷме, ки гирифтани иттилооти пурра ва эътимоднок дар бораи муҳити зист ва ҳолати экологӣ, инчунин динамикаи тағйирёбии онҳо зарур аст, ба роҳ монда мешавад.


Принсипҳои асосии ташкил ва гузаронидани мониторинги экологӣ инҳоянд:

– мунтазамии мушоҳидаҳо дар ҳаҷми зарурӣ ва кофӣ;

– фаврӣ гузаронидани мушоҳидаҳо дар ҳолатҳои фавқулодда;

– ягонагӣ ва муқоисашавандагии усулҳои мушоҳида ва назорати ҷамъоварӣ, нигоҳдорӣ ва интишори иттилооти дастрасшуда;

– эътимоднокии иттилоот дар бораи ҳолати объектҳои мониторинги экологӣ ва дастрасии он барои муштариён;

– коллегиалӣ будан дар пешгӯии натиҷаҳои мониторинги экологӣ ҳангоми таҳияи лоиҳаи қарорҳои идоракунӣ;

www.meteo.tj Агентии обуҳавошиносии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (Агентство по гидрометеорологии Комитет охраны окружающей среды при Правительстве Республики Таджикистан)






– Дараҷаи ифлосшавии ҳавои атмосфера бо роҳи муқоисаи консентратсияи омехта (мг/м3) бо ҲМҒ ҳисоб карда мешавад.


– ҲМҒ – ҳадди муайяни ғилзат.


– ҲМҒм.ш – ин чунин консентратсияи моддаҳои ифлоскунандаест, ки ҳангоми ба организми одам ҳар рӯз дучор омаданаш ягон тағйироти ҷиддӣ дар он ва ё бемориҳоро ба вуҷуд намеорад Консентратсияи моддаҳои ифлоскунанда дар ҳавои атмосфераи минтақаҳои аҳолинишин набояд аз ҳад зиёд бошад.


– ИБ (ифлосшавии баланд) – консентратсияи як ё якчанд моддаҳо аз ҲМҒ 10 маротиба ва зиёда аз он аст.


-ИНБ (ифлосшавии ниҳоят баланд) – консентратсияи як ё якчанд моддаҳо аз ҲМҒ 50 ва аз он зиёдтар аст.


– Степень загрязнения атмосферного воздуха оценивается при сравнении концентрации примесей (мг/м3) с ПДК.

– ПДК – предельно- допустимая концентрация.

– ПДКср.с. – это такая концентрация загрязняющего вещества, которая при ежедневном в течение длительного времени воздействии на организм человека не вызывает каких-либо патологических изменений в нем или заболеваний.Концентрации загрязняющих веществ в атмосферном воздухе населенных мест не должны превышать ПДК.

– ВЗ (Высокое загрязнение) – концентрация одного или нескольких веществ превышает ПДК в 10 раз и более раз.

-ЭВЗ (Экстремальное высокое загрязнение) – концентрация одного или нескольких веществ превышает ПДК в 50 и более.



Дарси амалӣ. Мониторинги гидросфера

Иқдомҳои Тоҷикистон оид ба об, ки аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дастгирӣ шудаанд,

«Соли байналмилалии оби тоза, 2003»,

Даҳсолаи байналмилалии «Об барои ҳаёт, солҳои 2005-2015»,

«Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013»,

Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-

2028» мебошад.

Иқдомҳои мазкур диққати ҷомеаи ҷаҳониро ба аҳамияти об, иҷрои чораҳои

амалӣ ва ҳамкорӣ дар соҳаи об ҷалб намудаанд. Дар сатҳи минтақавӣ, Тоҷикистон дар фаъолияти Фонди байналмилалии наҷоти Арал (ФБНА), кори комиссияҳои он оид ба масъалаҳои хоҷагии об ва рушди устувор фаъолона иштирок мекунад.

Намуди асосии обистифодабарӣ дар Тоҷикистон обёрии замин ба ҳисоб меравад, ки

ҳаҷми истифодаи об дар он 75-85%-ро ташкил медиҳад. Барои муқоиса, истифодабарии об аз ҷониби хоҷагиҳои оилавӣ 4-5%, саноат-2-3%-ро ташкил медиҳад. Талафи об дар соҳаи обёрӣ ва шабакаҳои обрасонӣ ба 20-40% мерасад, шабакаҳои канализатсионӣ ва обпартовтозакунӣ таъмиру васеъкуниро талаб мекунанд.

Обҳое, ки баъд аз обёрӣ бароварда мешаванд, минерализатсияи баланд доранд ва ба сифати обҳои табиӣ таъсири манфӣ мерасонанд. Ба захираҳои об инчунин тағйирёбии иқлим таъсир мерасонад. Дар куҳҳо пиряхҳо об мешаванд, ки он ба зиёд шудани ҳаҷми оби дарёҳо, фаромадани селҳо ва обхезӣ оварда мерасонад, дар ояндаи дарозмуҳлат бошад, дар натиҷаи кам гаштани майдони пиряхҳо ҳаҷми захираҳои об кам гашта, таҳдиди хушксолӣ меафзояд. Вазъи истифодабарии захираҳои об ва захираҳои замин бо ҳамдигар зич алоқаманданд. Барномаи такмили хоҷагии об барои солҳои 2016-2025 ба он равона шудааст, ки гузариши тарзи таърихан ташаккулёфтаи маъмурӣ – ҳудудии захираҳои об ба идоракунии ҳавзавии дарёҳо дар Тоҷикистон таъмин гардад.


Дар шароити иқлими хушку гарм об воситаи асосии зиндагӣ ба ҳисоб рафта, дар қатори замин аз ҳама захираи муҳими табиӣ барои иқтисодиёт ва аҳолии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбад. Истифодаи ғайриоқилонаи захираҳои обу замин сабаби буҳрони экологии баҳри Арал гаштааст. Проблемаи асосии обии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз он ҷумла Тоҷикистон, фақат норасогии об нест, инчунин ба талаботи замонавӣ ҷавобгӯй набудани самаранокии обрасонӣ ва истифодабарӣ мебошад.

Резиши умумии солонаи дарёҳои дар ҳудуди Тоҷикистон ташаккулёфта 64 километри мукаабро ташкил медиҳад, резиши солонаи ҳамаи дарёҳое, ки аз қаламрави Тоҷикистон мегузаранд, ба 80 километри мукааб мерасад. Дар ҳудуди Тоҷикистон нисфи ҳаҷми дарёҳои ҳавзаи Баҳри Арал ташаккул меёбад. Дарёҳои асосӣ

Панҷ,

Вахш,

Кофарниҳон,

Зарафшон ва

Сирдарё

ба ҳисоб меравад


Арзёбии сифати оби дарёҳо ва кулҳо бо роҳи гирифтан ва ташхиси намунаҳо, мониторинги обҳои рӯизаминӣ аз ҷониби хадамоти гидрометеорологӣ амалӣ мегардад. Сифати об дар Тоҷикистон дар маҷмӯъ хуб аст, махсусан дар минтақаҳои куҳии ташаккулёбии дарёҳо. Дарёҳои Панҷ, Кофарниҳон, Вахш ва Зарафшон бо сифати хуби об фарқ мешаванд, вале ифлосшавии на он қадар зиёдро партови обрезҳо аз нуқтаҳои аҳолинишин , объектҳои хоҷагидорӣ ва обҳои дренажӣ аз майдонҳои кишт ба вуҷуд меорад. Сифати об дар Сирдарё, ки ба он аз болооб (дар водии Фарғона) обҳои дренажӣ ва обрезҳо аз мамлакатҳои дигар ворид мешаванд, аз хуб то миёна вобаста ба давра тағйир меёбад. Дар гузашта паст гаштани сифати об дар Сирдарё, сохтмони дарғотҳо, каналҳо, насосҳои обкаш ва шикори бетанзими моҳӣ ба нестшавии намуди нодири моҳӣ оварда расонд.


Чораҳои андешидашаванда

Барои танзими истифодабарии захираҳои обӣ дар Тоҷикистон қонунҳо қабул шудаанд, гузариш ба тарзи ҳавзавии идораи захираҳои обӣ амалӣ шуда истодааст. Масъалаҳои хоҷагии об (ҳам миқдор ва ҳам сифат) ба идоракунии мақомоти Вазорати энергетика ва захираҳои об, Кумитаи ҳифзи муҳити зист ва Вазорати тандурустӣ дохил мешаванд. Барои кам кардани ифлоскунии об системаи иҷозатдиҳии истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда ба ҳавзҳо амал мекунад. Чи аз ҳисоби буҷети давлатӣ ва чи бо кумаки ташкилотҳои байналмилалӣ иншоотҳои обтозакунӣ барқарор мегарданд, хати водопровод дар шаҳрҳо ва деҳот гузаронида мешавад. Кодекси азнавтаҳиягаштаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Барномаи ислоҳоти сектори об барои давраи то соли 2015 гузариш ба идоракунии захираҳои обӣ дар миқёси воҳиди гидрографӣ (ҳавзавӣ ва субҳавзавии дарёҳо) бо назардошти рушди иқтисодӣ ва имкониятҳои маҳаллӣ ба назар гирифтаанд. Дар ҳавзаи Сирдарё, аз ҷумла ҳавзаи дарёи Зарафшон, дар ҳавзаи дарёи Кофарниҳон – ҳавзаи дарёи Қаратоғ (Сурхандарё), дар ҳавзаи дарёи Панҷ – ҳавзаи дарёи Қизилсу, ҳавзаи дарёи Вахш бошад ҳамаи шохобҳои он чунин тарзи идоракунӣ бояд ҷорӣ шавад.

Вазорати энергетика ва захираҳои об мақомоти асосии ҷавобгӯйи сиёсат ва танзими соҳаи захираҳои об ва комплекси сӯзишворию энергетикӣ мебошад. Агентии беҳдошти замин ва обёрӣ барои нигоҳдорӣ ва истифодабарии системаҳои ирригатсионӣ ва дренажӣ ҷавобгар аст. Ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон (АИО) обро дар байни аъзоёни худ тақсим мекунад ва маблағи хизматрасонии обтаъминкуниро ҷамъоварӣ менамоянд. Дар соли 2016 – 400 АИО ба қайд гирифта шудаанд, ки фаъолияти онҳо қариб 400 ҳазор гектар заминҳои обиро дар бар мегирифт.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист назоратро оид ба риояи меъёрҳо ва қонунҳо вобаста ба об амалӣ мекунад иҷозат барои истифодабарии об ва партови обҳои истифодашуда медиҳад.

Агентии обуҳавошиносии Кумита мониторинги сифат ва миқдори обҳои рӯизаминиро мегузаронад.

Саридораи геология (Тоҷикгеология) хулосаҳоро барои об дар манбаҳои обҳои зеризаминӣ медиҳад ва мониторинги обҳои зеризаминиро мегузаронад. Хадамоти назорати санитарӣ – эпидемиологии назди Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ мониторинги оби нушокӣ ва обҳои шиновариро мебарад. Кумитаи ҳолатҳои фавқулодда ва мудофиаи гражданӣ барои паст фаровардани хавфи офатҳои фавқулодда, аз ҷумла обхезӣ ҷавобгар аст.

КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» барои идоракунии шабакаҳои оби ошомиданӣ ва канализатсионӣ дар шаҳрҳо ва деҳот ҷавобгар аст, вале шабакаҳои обтаъминкунӣ ва канализатсионии шаҳрҳои калон ба монанди Душанбе, Хуҷанд, Норак, Роғун, Файзобод дар тобеи мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ мебошад.

Дарси КМРО. Таҳлили натиҷаҳои мониторинг

Ҳавои тоза барои нигоҳ доштани саломатӣ ва зиндагии боҳаловат зарур аст. Сифати ҳаво ба муҳит таъсир мерасонад. Фаъолияти нақлиёт, энергетика ва саноат бисёр вақт сабаби партовҳои моддаҳои заҳрнок ва ифлоскунандаҳои ҳаво мегардад. Дар натиҷаи ифлосшавии ҳаво саломатии аҳолӣ, кишоварзӣ ва табиат метавонанд зарар бинанд.

Манбаҳои асосии доимии партовҳо ва ифлосшавии ҳаво дар Тоҷикистон корхонаҳои металлургӣ ва сементбарорӣ, инчунин марказҳои обугармидиҳии бо ангишт коркунанда ба ҳисоб мераванд. Тағйиротҳо дар сохтори саноат барои камшавии партовҳои моддаҳои ифлоскунанда мусоидат намуданд.





11. Таъмини иттилоотии системаҳои мониторинги экологӣ

11.1. Мавқеъи таъминоти информатсионӣ дар системаи мониторинги экологӣ

Вазифаи муҳимтарини системаи ягонаи мониторинги экологӣ ин на танҳо ба даст овардани иттилоот, балки нигаҳдории оқилонаи он, коркард ва пешниҳоди он мебошад. Муаммои таъминоти иттилоот барои ҳалли масъалаҳои экологӣ бисёр актуалӣ мебошад.

Ҳамаи маълумотҳо бояд бояд дуруст нигаҳ дошта шаванд, инчунин бояд систематизатсияи маълумотҳо вобаста ба ҳалли масъала имконпазир бошад. Дар давраи коркард ва таҳлили маълумотҳо пайваст кардани маълумотҳои гуногун бо ҳамдигар бояд имконпазир бошад.

Вазифаҳои системаи мониторинги экологӣ

Назорати фаврии ҳолати муҳити атроф;

Хулосабарорӣ дар асоси маълумотҳо;

Маълум кардани манбаҳои ифлосшавии муҳит;

Омода кардани маълумот барои қабули қарорҳо;

Моделиронӣ ва пешгӯӣ намудани вазъияти экологӣ;

Системаи иттилоотии ҷуғрофӣ – ин системаи ҷамъоварӣ, нигоҳдорӣ, таҳлил ва ба таври графикӣ визуализатсияи маълумотҳои фазоӣ ва иттилооти алоқаманд дар бораи объектҳои зарурӣ мебошад.



Расми 11.1. Намуди маълумотҳо дар системаи ГИС


      Бо истифода аз нуқтаҳои сайёр ва доимӣ, арзёбии комплексии муҳити атроф гузаронида мешавад, бо назардошти таъсироти якчанд омилҳои манфии гуногун. Системаи иттилооти маълумотҳоро дар намуди электронӣ ва чопӣ пешниҳод карда метавонад (натиҷаи ченкуниҳо ва ғ.). Ҳамин тавр, системаи мониторинги экологӣ бояд имконияти васеъ дошта бошад.

Дарси амалӣ ва КМРО

Шиносӣ бо сомонаи интернетӣ. Оид ба индекси сифати ҳаво.



Расми 11.2. Маълумоти онлайн оид ба сифати ҳаво



Расми 11.3. Шкалаи индекси сифати ҳаво

12. Экспертизаи экологӣ, аудит

12.1. Экспертизаи экологӣ

Ба системаи ҳифзи муҳити зист ва идоракунии истифодабарии табиат як қатор воситаҳои махсус ва фишангҳо дохил мешаванд, ки дар усули ҳифзи ҳуқуқӣ ва танзим, менеҷменти экологӣ ва маркетинг асос меёбанд. Ба ин дахл доранд: экспертиза, аудит сертификатсия, ки мунтазам такмил дода мешаванд, ва якдигарро пурра мегардонанд.

Экспертизаи экологӣ кафили фаъолияти механизми ҳифзи муҳити зисти табиӣ мебошад.

Принсипи асосноккунӣ ва қонуни хулосаҳои экспертизаи давлатии экологӣ ду самти онро инъикос менамояд – илмӣ ва маъмурию-ҳуқуқӣ. Экспертиза аз худ раванди илмӣ-тадқиқотиро ифода менамояд, яъне он бояд дар сатҳи муосири илмӣ – техникӣ, бо истифода аз шаклҳо ва усулҳои тадқиқотҳои илмии навтарин, бо ҷалби олимон-экспертони баландихтисос гузаронида шавад.

Натиҷаи кор бояд на танҳо дарёфти камбудиҳо вобаста ба меъёрҳои экологӣ бошад, инчунин арзёбии илмӣ асоснокшудаи оқибати онҳо, тавсияҳо ба мақомотҳое, ки қарорҳоеро вобаста ба бартарафгардонӣ қабул мекунанд.

Маълумот оид ба рафти гузаронидани экспертиза, қарорҳои қабулшуда ва ба назар гирифтани онҳо аз тарафи мақомотҳои идоракнуӣ ҳангоми амалигарддонии объекти экспертизашаванда барои ҳамаи аҳолӣ дастрас бошад.

Яке аз самтҳои фаъолияти мақомотҳои соҳаи ҳифзи табиат, кумитаҳо ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ ин экспертизаи экологӣ мебошад. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи муҳити зист”, “Дар бораи экспертизаи экологӣ” экспертизаи экологӣ – ин муқаррар намудани мутобиқат ё номутобиқатии ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо ба талаботи қонунгузорӣ оид ба ҳифзи муҳити зист ва истифодабарии оқилонаи захираҳои табиӣ, аз он ҷумла санадҳои меъёрии техникӣ.

Принсипҳои асосии сиёсати давлатӣ дар соҳаи экспертизаи экологӣ

Принсипҳои асосии сиёсати давлатӣ дар соҳаи экспертизаи экологӣ инҳоянд:

– хатари эҳтимолии экологӣ доштани фаъолияти ба нақшагирифташавандаи хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолият;

– ҳатмӣ будани гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ;

– дар маҷмӯъ арзёбии таъсиррасонии фаъолияти ба нақшагирифташавандаи хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолият ба муҳити зист;

– ҳатмӣ будани баҳисобгирии амнияти экологӣ ҳангоми гузарониданиэкспертиза;

– боэътимодӣ ва пуррагии маълумот, ки барои экспертизаи экологӣ пешниҳод карда мешавад;

– мустақилияти экспертҳои экспертизаи экологӣ;

– аз ҷиҳати илмӣ асоснок, холисона ва қонунӣ будани хулосаи экспертӣ;

– ошкорбаёнӣ, иштироки ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва ба назар гирифтани афкори ҷомеа;

– масъулияти иштирокчиёни экспертизаи экологӣ ва тарафҳои манфиатдор барои ташкил, гузаронидан ва сифати экспертизаи экологӣ.


Мақсад ва вазифаҳои экспертизаи экологӣ

1. Мақсадҳои экспертизаи экологӣ аз инҳо иборатанд:

– пешгирии оқибатҳои манфии имконпазири татбиқи объектҳои экспертиза ва таъсири номусоиди онҳо ба саломатии аҳолӣ, захираҳои табиӣ, муҳити зист, амнияти экологии ҷомеа, аз ҷумла бартарафкунии зарари онҳо зимни фаъолияти идоракунӣ, хоҷагидорӣ, сармоягузорӣ ва дигар фаъолият оид ба татбиқи объектҳои экспертиза;

– таъмини пешгӯиҳои экологӣ дар асоси ахборот оид ба ҳолат ва тағйироти имконпазири вазъи экологӣ дар натиҷаи ҷойгиронӣ ва инкишоф додани қувваҳои истеҳсолкунанда, ки ба саломатии аҳолӣ, захираҳои табиӣ, муҳити зист ва амнияти экологӣ таъсири манфӣ намерасонанд.

2. Вазифаҳои экспертизаи экологӣ аз инҳо иборатанд:

– арзёбии самарабахшӣ, асоснокӣ ва кофӣ будани тадбирҳо оид ба ҳифзи саломатии аҳолӣ, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ ва ҳифзи муҳити зист дар объектҳои экспертиза;

– арзёбии дурустии дараҷаи хавфу хатари экологии фаъолияти пешбинишаванда, ки аз тарафи фармоишгар ва ё таҳиягари лоиҳа муайян карда шудааст;

– арзёбии мутобиқати объекти экспертизаи ба истифода додашаванда дар марҳилаи қабули қарор оид ба истифодаи онҳо дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба стандартҳои экологӣ;

– ташкили таҳлил ва арзёбии ҳамаҷонибаю холисонаи аз ҷиҳати илмӣ асосноки объектҳои экспертиза;

– таҳлил ва арзёбии таъсири эҳтимолии аз ҷиҳати экологӣ зарарноки объектҳои экспертиза ба саломатии аҳолӣ, захираҳои табиӣ, муҳити зист, инчунин оқибатҳои эҳтимолии иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва экологии он;

– тайёр намудани хулосаҳои холисона ва аз ҷиҳати илмӣ асосноки экспертизаи экологӣ, сари вақт ба мақомоти давлатӣ ва дигар мақомоте, ки оид ба татбиқи объекти экспертиза қарор қабул менамояд, пешниҳод намудани онҳо, хабардор намудани шахсони манфиатдор, ҷомеа ва шаҳрвандон.

Намудҳои экспертизаи экологӣ

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон экспертизаи давлатии экологӣ ва экспертизаи ҷамъиятии экологӣ гузаронида мешаванд.

Хулосаи экспертизаи давлатии экологӣ – ҳуҷҷате, ки аз рӯи натиҷаи экспертизаи давлатии экологӣ таҳия шуда, дорои хулосаҳо дар бораи таъсири ин ё он фаъолият ба муҳити зист мебошад.

11.2. Экспертизаи давлатии экологӣ

Субъектҳои экспертизаи давлатии экологӣ.

Субъектҳои экспертизаи давлатии экологӣ аз инҳо иборатанд:

– экспертҳои экспертизаи давлатии экологӣ (комиссияҳои экспертӣ);

– фармоишгарон;

– таҳиягарони ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо.


Эксперти экспертизаи давлатии экологӣ намояндаи фармоишгар ва таҳиягари ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо, инчунин намояндаи шахси воқеӣ ва ташкилоте буда наметавонад, ки бо фармоишгар ё таҳиягари ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо шартномаи (қарордоди) меҳнатӣ дорад.

Объектҳои экспертизаи давлатии экологӣ

Объектҳои экспертизаи давлатии экологӣ аз ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳои зерин оид ба фаъолияти ба нақшагирифташавандаи хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолият иборат мебошанд, ки метавонанд ба муҳити зист таъсири манфӣ расонанд:

– лоиҳаҳои барномаҳо ва нақшаҳои ҷумҳуриявӣ ва маҳаллӣ, консепсияҳои соҳавӣ, пешгӯиҳо, ки татбиқи онҳо ба истифодаи захираҳои табиӣ алоқаманданд ва (ё) метавонанд ба муҳити зист таъсир расонанд;

– лоиҳаҳои шаҳрсозӣ;

– лоиҳаҳои меъморӣ ва сохтмонӣ, ки тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ гардидаанд;

– лоиҳаҳои санадҳои меъёрии техникӣ, ки дар онҳо талабот оид ба ҳифзи муҳити зист ва (ё) истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ нисбати маҳсулот ва раванди таҳияи он, истеҳсол, истифодабарӣ, нигоҳдорӣ, ҳамлу нақл, фурӯш ва истифодаи партовҳо ё хизматрасонӣ муқаррар мегарданд.

Тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Точикистон намудҳои дигари ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо, ки бояд аз экспертизаи давлатии экологӣ гузаранд, муқаррар карда мешаванд.

Тартиби гузарондани экспертизаи давлатии экологӣ

1. Экспертизаи давлатии экологӣ аз ҷониби экспертҳо гузаронида мешавад. Дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳолатҳои гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ аз ҷониби экспертҳои алоҳида ва комиссияҳои экспертӣ муқаррар карда мешаванд.

2. Экспертизаи давлатии экологӣ дар асоси аризаи фармоишгар бо замимаи ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо, ки бояд аз экспертизаи давлатии экологӣ гузаранд, маводи арзёбии таъсиррасонӣ ба муҳити зист дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар ҳуҷҷатҳои зарурӣ, ки таркиб ва мундариҷаашонро қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян кардааст, гузаронида мешавад.


11.3. Экспертизаи ҷамъиятии экологӣ

Объектҳои экспертизаи ҷамъиятии экологӣ

Ҳама объектҳои дар моддаи 9 Қонуни мазкур пешбинигардида метавонанд объектҳои экспертизаи ҷамъиятии экологӣ бошанд, ба истиснои ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳое, ки дорои маълумоти сирри давлатианд ва ё дастрасӣ ба онҳо тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳдуд гардидааст.


Субъектҳои экспертизаи ҷамъиятии экологӣ

Субъектҳои экспертизаи ҷамъиятии экологӣ инҳоянд:

– шаҳрвандон ва дигар шахсоне, ки тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон иҷрои экспертизаи ҷамъиятии экологӣ ба ҳуқуқу манфиатҳои қонунии онҳо дахл мекунад ва инчунин ҳуқуқи таъини гузаронидани экспертизаи ҷамъиятии экологиро доранд;

– ташкилотҳои ҷамъиятӣ, ки соҳаи асосии фаъолияташон тибқи оинномаи онҳо ҳифзи муҳити зист мебошад;

– экспертҳо ва ё комиссияҳои экспертӣ, ки барои гузаронидани экспертизаи ҷамъиятии экологӣ аз тарафи ташкилкунандагони он ҷалб карда мешаванд;

– фармоишгарон ё таҳиягарони ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо;

– мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот.


Тартиби гузаронидани экспертизаи ҷамъиятии экологӣ

1. Мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот ӯҳдадоранд аҳолиро аз фаъолияти ба нақшагирифташавандаи хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолият дар ҳудуди тобеи худ тавассути воситаҳои ахбори омма ва дигар усулҳои дастрас сари вақт хабардор намоянд.

2. Экспертизаи ҷамъиятии экологӣ пеш аз экспертизаи давлатии экологӣ ё бо он якҷоя гузаронида мешавад.

3. Экспертизаи ҷамъиятии экологӣ бо шарти ба қайд гирифтани аризаи ташкилкунандаи экспертизаи ҷамъиятии экологӣ оид ба гузаронидани он аз ҷониби мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот амалӣ карда мешавад. Талабот оид ба шакл ва мундариҷаи ариза барои гузаронидани экспертизаи ҷамъиятии экологӣ тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар карда мешавад.

4. Мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот аризаро бояд дар рӯзи ворид шуданаш ба қайд гиранд. Ариза дар ҳолатҳои зерин ба қайд гирифта намешавад:

– дар оинномаи ташкилкунандаи экспертизаи ҷамъиятии экологӣ фаъолияти ташкилоти ҷамъиятии мазкур дар соҳаи ҳифзи муҳити зист пешбинӣ нашуда бошад;

– экспертизаи ҷамъиятии экологӣ нисбат ба объекти экспертиза пештар гузаронида шуда бошад;

– дигар асосҳое, ки тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар гардидаанд.

Маблағгузории экспертизаи давлатии экологӣ.

Экспертизаи давлатии экологӣ, аз ҷумла ҳангоми такроран ва иловатан гузаронидани он аз ҳисоби фармоишгар маблағгузорӣ карда мешавад, агар дар қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон тартиби дигар муқаррар нагардида бошад.

Маблағгузории экспертизаи ҷамъиятии экологӣ

Экспертизаи ҷамъиятии экологӣ аз ҳисоби манбаъҳои зерин маблағгузорӣ карда мешавад:

– маблағи худии ташкилкунандагони экспертизаи ҷамъиятии экологӣ;

– ҳаққи узвияти ихтиёрии шаҳрвандон ва ташкилотҳо;

– дигар манбаъҳое, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст.


12.4. Аудити экологӣ

      Аудити экологӣ – таҳлили мутобиқати фаъолият ва ҳисоботи субъекти ҳоҷагидорӣ ба қонунгузории амалкунанда, ҳуҷҷатҳои меъёрию методӣ, дастурӣ ва танзимкунандаи соҳаи ҳифзи муҳити зист ва истифодаи захираҳои табиӣ.

Дарси амалӣ

ТАРТИБИ гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ


1. Тартиби ташкил ва гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ


1. Экспертизаи давлатии экологӣ дар асоси аризаи фармоишгар ва ё таҳиягари ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо бо замимаи мавод оид ба арзёбии таъсиррасонӣ ба муҳити зист аз ҷониби мутахассисони ваколатдори мақомоти экспертии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронида мешавад. 2. Объектҳои экспертизаи давлатии экологӣ ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳои фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигари ба нақшагирифташуда ба

шумор мераванд.

3. Ба ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ дохил мешаванд:

– лоиҳаҳои шаҳрсозии тарҳи умумӣ, махсус ва ҷузъӣ, лоиҳаҳои меъмории иморатсозии маҳал;

– асосноккунии маблаҷгузориҳо дар сохтмон, ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ (меъморӣ, лоиҳаҳои сохтмонӣ ва ҷайраҳо) барои сохтмон, таҷдид, васеъкунӣ, азнавсозии техникӣ, такмил, таҷйирдиҳии самти истеҳсолот, барҳамдиҳии объект ва маҷмааҳо новобаста аз шакли моликият ва идоравӣ;

– лоиҳаҳои нақшаи комплексии ҳудудии истифодабарии захираҳои табиӣ ва ҳифзи муҳити зист;

– лоиҳаҳои ҳудудҳои ҳифзи об ва хати наздисоҳилии объектҳои обӣ.

4. Ба дигар ҳуҷҷатҳо дохил мешаванд:

– лоиҳаҳои консепсия, пешгўӣ, барнома ва нақшаи рушди соҳавӣ, ки татбиқи онҳо ба истифодаи сарватҳои табиӣ вобаста аст ва ё метавонанд ба муҳити зист таъсир расонанд;

– лоиҳаҳои пешбурди хоҷагиҳои шикорӣ;

– лоиҳаҳои бунёди ҷангалзор;

– лоиҳаҳои ҳуҷҷатҳои ҳуқуқии техникию меъёрӣ, ки дар онҳо талабот дар бахши ҳифзи муҳити зист ва (ё) истифодаи самараноки захираҳои табиӣ ба маҳсулот, раванди коркард, истеҳсолот, истифодабарӣ, нигоҳдорӣ, кашондан, амалисозии безараргардонии онҳо ва ё хизматрасонӣ муқаррар карда шудааст;

5. Объекти экспертизаи давлатии экологӣ метавонад дигар лоиҳаҳои фаъолияти хоҷагидорӣ ва фаъолиятҳое бошанд, ки татбиқи онҳо ба муҳити зист таъсир мерасонанд,.

6. Ҳангоми дохилшавии ариза оид ба гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ бо замимаи мавод оид ба арзёбии таъсиррасонӣ ба муҳити зисти лоиҳаи кории ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо дар муддати то 5 рўз бақайдгирии он дар сохтори экспертӣ амалӣ карда шуда, таркиби ҳуҷҷатҳои пешниҳодшуда, ки бояд ба талаботи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти экспертизаи давлатии экологӣ мувофиқат кунанд, омўхта мешавад.

7. Дар ҳолати дар ҳаҷми пурра пешниҳод нагардидани маводи экспертизашаванда ин ҳуҷҷатҳо дар муддати 5 рўзи баъди бақайдгирӣ ба ташкилоти лоиҳакашӣ ё фармоишгар барои пурра намудан баргардонида мешаванд.

8. Мўҳлати гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ аз рўи дараҷаи мураккабии ҳуҷҷати пешниҳодгардида то 30 рўзро ташкил медиҳад. Дар ҳолатҳои зарурӣ вобаста ба мураккабии объекти экспертизашаванда ва ё таъсири байнисарҳадӣ доштани он мўҳлати гузаронидани экспертизаи давлатии экологӣ то 90 рўз тамдид карда мешавад.

9. Барои гузаронидани экспертизаи объектҳо ва намудҳои фаъолияти дараҷаи таъсиррасониашон баланд ва ё таъсири байнисарҳадӣ дошта аз ҷониби мақомоти экспертии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби мутахассисони Экспертизаи давлатии экологӣ, мутахассисони шўъбаҳои дахлдори Кумита, олимону мутахассисони соҳаҳои дахлдор комиссияи экспертӣ таъсис дода мешавад.

10. Ҳангоми гузаронидани экспертизаи давлатии экологии ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо баҳо дода мешавад:

– мутобиқати фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолиятҳо ба барнома, нақша, тарҳи комплексии ҳифз ва истифодаи самараноки захираҳои табиӣ, тарҳи ҷойгиронии самараноки худудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда, тарҳи рушди соҳавӣ, тарҳи гармитаъминкунӣ, обтаъминкунӣ ва шабакаи корезӣ, лоиҳаҳои шаҳрсозии тарҳи умумӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо ҳангоми мавҷуд будани онҳо, ки бо тартиби муқарраршуда тасдиқ шудаанд;

– асосноккунӣ ва аз назари экологӣ бехатар будани татбиқи фаъолияти пешбинишуда, ҳамчунин тарзи татбиқи онҳо, чорабиниҳои пешниҳодшудаи техникӣ, муҳандисӣ ва меъморию нақшавӣ, ки истифодаи самараноки мавод, ашёи хом, захираҳои замин ва сўзишворию энергетикиро

ба назар мегирад;

– пурагии омилҳои ошкоргардида оид ба таъсир ба компонентҳои муҳити зист ва дараҷаи аз назари экологӣ хатарноки онҳо, миқёси комплексии таъсири эҳтимолии фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар фаъолиятҳо ба муҳити зист;

– кифоя будани чорабиниҳои пешбинишуда барои таъмини талаботи қонунгузорӣ дар бахши ҳифзи муҳити зист, огоҳкунӣ аз эҳтимолияти рух додани ҳолатҳои садамавӣ ва рафъи оқибатҳои он; – дар асоси талаботи қонунгузорӣ дар бахши ҳифзи муҳити зист мавҷудияти розигии мақомоти салоҳиятдори ҷумҳуриявӣ ва сохторҳои вилоятии он тибқи салоҳияташон оид ба объектҳое, ки дар сарҳади ҳудудҳои табиии махсус муҳофизатшаванда ҷойгир карда мешаванд;

– мавҷудияти чорабиниҳо оид ба таъмини бехатарии экологӣ ҳангоми татбиқи фаъолияти хоҷагидорӣ ва дигар намуди фаъолиятҳои ба нақшагирифташуда дар ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ;

– дараҷаи хатарнокии экологии партовҳои истеҳсолии ҳосилшаванда ва мавҷудияти чорабиниҳо оид ба безараргардонии онҳо дар ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ;

– ба инобат гирифтани афкори ҷомеа оид ба татбиқи лоиҳаи пешниҳодшуда, аз ҷумла лоиҳаҳои шаҳрсозӣ ва ё лоиҳаҳое, ки таҷдид (зичгардонӣ)-и маҳалҳои аҳолинишин, объектҳои хатарноки истеҳсолӣ ва ҷайраро пешбинӣ менамояд, ки қонунгузорӣ баҳисобгирии афкори ҷомеаро

талаб менамояд; – мутобиқати андозаи хати муҳофизатию санитарӣ ба талаботи муқарраргардида ва дар ҳолати кам кардани он тибқи талаботи қонунгузорӣ мавҷуд будани асосноккунӣ ва розигии (хулосаи) мақомоти назорати санитарӣ;

– мавҷуд будани маълумот оид ба натиҷаи арзёбии дараҷаи ифлосшавии хок, обҳои зеризаминӣ ва рўизаминӣ аз маҳсулоти нафтӣ, ҳамчунин чорабиниҳо оид ба бартарафкунии ин ифлосиҳо дар ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ оид ба таҷдид ва (ё) барҳам додани объектҳои нигоҳдорӣ ва

фурўши маҳсулоти нафтӣ (аз ҷумла ҳама намудҳои нуқтаҳои фурўши сўзишворӣ);

– мутобиқати қарори лоиҳавӣ ба регламенти шаҳрсозӣ барои ҳудуди интихобшуда (зичии иморатҳо, кабудизоркунӣ, аз ҷумла мавҷудияти боҷхои сатҳи ноҳиявӣ ва шаҳрӣ, зиччии фонди аҳолӣ, таъминоти объектҳо ба ҷои нигоҳдории автомобилҳо);

– асосноккунии дар лоиҳа воридкунии объектҳои алоҳида (таваққуфгоҳ барои нигоҳдории техникаҳо, дегхонаи буҷӣ, анборҳо, биноҳои маъмурӣ-маишӣ ва дигар биноҳо), ҳамчунин асоснокии андозаи бино ва иншоотҳои ёрирасони ба таркиби лоиҳа варидшаванда, оид ба объектҳои таъиноти ҳифзи муҳити зист, ки маблаҷгузориашон аз фонди ҳифзи табиат (партовгоҳҳои партовҳои маишӣ ва (ё) партовҳои истеҳсолӣ, иншооти обтозакунии шаҳрӣ, иншооти обгирӣ ва ҷайраҳо) амалӣ карда мешавад;

– мутобиқати объект ба истифодаи мақсадноки замин, мавҷудияти онҳо дар номгўи объектҳои барои дар минтақаи функсионалии баррасишаванда ҷойгиршаванда тибқи санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ, аз он ҷумла санадҳои техникии меъёрию ҳуқуқӣ дар бахши сохтмон, меъморӣ ва шаҳрсозӣ, барои шаҳри Душанбе тибқи регламенти нақшаи генералӣ;

– мавҷудияти объектҳо барои ҷойгиронии муваққатии партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ;

– мавҷудияти системаи корезии боришот бо иншооти тозакунӣ барои объектҳои истеҳсолӣ;

– истифодаи об аз манбаъҳои объектҳои обии рўизаминӣ, обҳои боришотӣ ва оби барф;

– мавҷудияти чорабиниҳо оид ба ҳифз ва истифодаи самараноки захираҳои об (истифодаи системаи баргардандаи обтаъминкунӣ);

– мавҷудияти система ва иншооти обтозакунии босамари корезӣ, хоҷагию маишӣ ва истеҳсолӣ;

– ҷой надоштани равонакунии обҳои партов бо истифода аз релефи маҳал;

– дар лоиҳа мавҷуд будани чорабиниҳое, ки пешгирии таъсири номатлубро ба объектҳои олами ҳайвонот ва (ё) муҳити зисти онҳо таъмин менамояд (сохтмони иншоот барои гузаштани ҳайвоноти ваҳшӣ ба воситаи шабакаи нақлиётӣ, дарҷот ва дигар монеъаҳо дар роҳи муҳоҷирати онҳо, зоопарваришгоҳҳо ва дигар объектҳо барои парвариши ҳайвоноти ваҳшӣ ва ҷайраҳо);

– мавҷудияти чорабиниҳо ҷиҳати ҳифзи ҳавои атмосфера;

– мавҷудияти чорабиниҳое, ки тибқи тавсияҳои асосноккунии гидроэкологии ҷойгиронии объект иҷро гардидааст;

– мавҷудияти чорабиниҳо оид ба муомилот бо партовҳое, ки такроран истифода мешаванд.

11. Аз рўи натиҷаҳои экспертизаи давлатии экологӣ аз ҷониби мутахассиси масъули салоҳиятдор лоиҳаи хулосаи экспертизаи давлатии экологӣ тартиб дода мешавад, бо назардошти:

– хулосаи экспертизаи ҷамъиятии экологӣ (дар сурати мавҷуд будани

он);

– маводи мувофиқашудаи ҳисоботи тарафи фарогир оид ба арзёбии объектҳое, ки метавонанд таъсири байнисарҳадӣ ба муҳити зист дошта бошанд ва тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронидани чунин арзёбӣ талаб карда мешавад;

– пешниҳодҳои хаттии омода намудаи экспертҳои ҷайриштатӣ (барои объектҳои дараҷаи таъсирашон баланд ва таъсири байнисарҳадӣ дошта).

12. Мундариҷаи хулосаи мусбии экспертизаи давлатии экологӣ инҳоро бояд дарбар гирад:

– оид ба мувофиқати фаъолияти пешбинишуда ба талаботи экологӣ, ки тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бахши ҳифзи муҳити зист муқаррар карда шудаанд;

– оид ба имконпазирии таъсири пешбинишуда ба муҳити зист;

– оид ба имконпазирии татбиқи объекти экспертиза.

13. Хулосаи манфии экспертизаи давлатии экологӣ метавонад ду намуди натиҷа дошта бошад:

– оид ба зарурияти такмили ҳуҷҷатҳои пешниҳодшуда аз рўи мулоҳиза ва пешниҳодҳое, ки дар хулосаи экспертизаи экологӣ қайд гардидаанд;

– оид ба имконнопазирии татбиқи объекти экспертиза бо назардошти таъмин нашудани талаботи бехатарии экологии фаъолияти ба нақшагирифташаванда.

14. Ба хулосаи экспертизаи давлатии экологӣ мулоҳизаҳои махсуси эксперти экспертизаи давлатии экологӣ замима карда мешавад (дар сурати мавҷуд будани мулоҳизаҳои махсус).

15. Хулосаи экспертизаи давлатии экологиро эксперти экспертизаи давлатии экологӣ (ҳангоми баргардонидани маводи экспертизашаванда тибқи банди 7 боби 1 Тартиби мазкур ҳамаи аъзоёни комиссияи экспертӣ) имзо мегузорад ва онро роҳбари мақоми ваколатдорӣ давлатӣ дар соҳаи экспертизаи давлатии экологӣ тасдиқ менамояд.

16. Экспертизаи давлатии экологӣ, аз ҷумла ҳангоми такроран ва ё иловатан гузаронидани он аз ҳисоби фармоишгар маблаҷгузорӣ карда мешавад. Ҳаҷми маблаҷи гузаронидани экспертизаи давлатии экологиро қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бахши низоми иҷозатдиҳӣ муайян менамояд.

17. Додани хулосаи экспертизаи экологӣ ба субъектҳои фаъолияти соҳибкорӣ тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи низоми иҷозатдиҳӣ"амалӣ карда мешавад.

18. Хулосаи экспертизаи давлатии экологӣ ба фармоишгар ва ё таҳиягари ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо фиристода мешавад.

19. Фармоишгар ва ё таҳиягари ҳуҷҷати лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо ўҳдадор аст, ки нусхаи хулосаи экспертизаи давлатии экологиро ба мақомоти ҳифзи муҳити зисти маҳали татбиқи лоиҳа дастрас намояд.


2. Талабот ба таркиби ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо ва тартиби пешниҳоди онҳо ба экспертизаи давлатии экологӣ


20. Ҳуҷҷатҳои лоиҳавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳо ба экспертизаи давлатии экологӣ дар намуди қоҷазӣ ва электронӣ (аз рўи мавҷудияти имконияти техникӣ) пешниҳод карда мешавад. Ҳамаи маводи ба экспертизаи давлатии экологӣ пешниҳодшуда дар экспертизаи давлатии экологӣ нигоҳ дошта

мешаванд.

21. Шартҳои техникӣ ва экологӣ оид ба лоиҳакашӣ бояд тибқи талаботи санадҳои меъёрии ҳуқуқии техникӣ дар бахши сохтмон, меъморӣ ва шаҳрсозӣ, ҳамчунин ҳифзи муҳити зист ва истифодаи самараноки захираҳои табиӣ ба расмият дароварда шавад. Мўҳлати амали шартҳои техникӣ барои лоиҳакашӣ тибқи мўҳлатҳои меъёрии барои лоиҳакашӣ муқарраршуда муайян карда мешавад. Мўҳлати амали шартҳои экологӣ барои лоиҳакашӣ аз ду сол зиёд нест.

22. Шартҳои техникӣ ва экологӣ барои лоиҳакашӣ, ки мўҳлати амалашон ба охир расидааст, ба экспертизаи давлатии экологӣ қабул карда намешаванд.

(Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 декабри соли 2012, № 697 тасдиқ шудааст)

Дарси КМРО

Экспертизаи экологӣ

Шуъбаи экспертизаи экологӣ бо мақсади таъмини иҷрои талаботи моддаҳои 35-36 боби 6, 37-43 боби 7 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳифзи муҳити зист» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи экспертизаи экологӣ» таъсис ёфтааст.


      Шуъба ҷузъи таркибии Раёсати ҳифзи муҳити зисти вилоятӣ буда, татбиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар бахши экспертизаи экологӣ ва ба экспертизаи экологӣ фаро гирифтани объектҳои экспертизаи экологиро дар доираи салоҳияташ таъмин намуда, ҳуҷҷатҳои стандартӣ ва меъёрҳои экологиро танзим ва назорати иҷрои онҳоро таъмин менамояд.

Шуъба фаъолияти худро дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқии Ҷумҳурии Тожикистон дар соҳаи истифода ва ҳифзи муҳити зист, санадҳои ҳуқуқии байналмиллалие, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф шудааст, Низомномаи Кумита, Раёсат ва ҳамин Низомнома амалӣ менамояд.


Вазифаҳои асосии шуъба:

– ташкил ва гузаронидани экспертизаи экологии объектҳо (тибқи руйхати замимагардида – иншооти категорияи 4, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 июни соли 2013, №253 тасдиқ карда шудааст), назорати танзими ҳуҷҷатҳои меъёрии соҳаи муҳити зист ва лоиҳаҳое, ки ҳангоми амалишавии онҳо хавфи таъсиррасонӣ ба муҳити зист мавҷуд буда, аз тарафи шахсони воқеъӣ ва ҳуқуқӣ, новобаста аз шакли фаъолият, тобеъият, моликият, шаҳрвандӣ ва мансубият, пешниҳод мешаванд;

– фаъолияти назоратиро дар соҳаи экспертизаи экологӣ дар ҳудуди вилоят амалӣ менамояд;

– таъмини иҷрои талаботи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бахши экспертизаи экологӣ дар вилоят;

– ба ҳолати воридот ва содироти маводҳои кимиёвӣ, автошинаҳои қисман истифодашуда ва ғайраҳоро зери назорат гирифта, меъёри онҳоро муайян менамояд;

– бо тартиби муқарраршуда дар таҳлил ва пешниҳод намудани лоиҳаҳои қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оид ба ҳифзи муҳити зист иштирок менамояд;

– иштирок дар таҳияи ҳуҷҷатҳои меъёрӣ оид ба муайян кардани ҳадди ҷоизи меъёрҳои садо, ларзиш, майдони магнитӣ ва истифодаи моддаҳои кимиёвӣ;

– бевосита ва якҷоя бо дигар мақомоти дахлдор таъмин намудани талаботи қонунҳои амаликунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба истифода ва ҳифзи муҳити зист ҳангоми таҳияи ҳуҷҷатҳои дастурию методӣ ва техникию идоравӣ;

– назорат оиди таҳияи ҳуҷҷатҳои танзимкунанда дар бораи ҳуқуқ ва вазифаҳои шаҳрвандон дар фаъолияти вобаста ба ҳифзи муҳити зист, тартиби ҳалли баҳсҳои ҳифзи табиат ва ҷавобгарӣ барои ҳуқуқвайронкунӣ дар самти ҳифзи муҳити зист;

– ҳамоҳангсозии фаъолияти сохторҳои Раёсат ва соҳаи такмили ҳисоботи омории давлатӣ ва идоравӣ, қоида ва стандартҳо оид ба меъёрдарории истифодаи табиат, дар мувофиқа бо воҳидҳои сохтории Кумита, омода сохтани пешниҳодҳо барои такмили стандартҳои экологӣ;


– ташкили базаи маълумот оид ба вазъи муҳити зист, фаъолияти назорати давлатӣ ва стандартҳои меъёрҳои экологӣ;


– пешниҳоди таклифҳо оид ба такмили ҳисоботи омории давлатӣ ва идоравӣ дар соҳаи истифодаи оқилонаи захираҳои табиат;

– маводҳоро барои ба экспертизаи давлатии экологӣ фаро гирифтан объектҳои категорияи 1, 2, 3, омухта, барои баррасӣ ба Кумита пешниҳод менамояд.

Шуъба барои ҳалли вазифаҳояш ҳуқуқҳои зеринро дорост:

– иштирок дар таҳияи санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ;

– барои беҳтар намудани фаъолияти соҳаи стандартикунонӣ, сертификаткунони маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза ба Раёсат ва Кумита таклифҳо пешниҳод менамояд;

– дар муҳокимаҳои масъалаҳои фаъолияти Раёсат, шуъбаҳо, бахшҳо дар ҷамъомадҳо, семинарҳо ва конференсияҳо иштирок менамоянд;

– аз воҳидҳои сохтории Раёсат, шуъбаҳо, бахшҳо, аз ҷумла бо мувофиқаи роҳбарияти Раёсат аз дигар вазорату идораҳо маълумоти ҷорӣ ва дигар маълумоти заруриро барои иҷрои вазифаҳои шуъба, мувофиқи ин Низомнома талаб менамояд.

– барои риояи меъёрҳои экологӣ ва стандартҳо дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ба корхонаю ташкилотҳои дар вилоят буда, новобаста аз шакли тобеъият ва моликияташон оиди ҷавобгу будан ба талаботи Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи муҳити зист назорат бурда, санҷишҳо мегузаронад ва таклифҳо пешниҳод менамояд.

13. Мавқеъи сертификатсия дар экологияи муҳандисӣ

13.1. Мақсад ва вазифаҳои сертификатсия

Яке аз самтҳои ҳалли масъалаи таъмини сифати муҳити атроф, ҳифзи саломатӣ, таъмини бехатарии истеъмолкунандаи молҳо ва хизматрасониҳо ин – сертификатсия мебошад. Истилоҳи “сертификатсия” – ро васеъ истифода мебаранд, мисол дар арзёбии сифати молҳои муайян, хизматрасониҳо, равандҳо (аз он ҷумла технологӣ), системаҳо (масалан, системаи сифат), ва истеҳсолот. Инчунин гуфтан мумкин аст, оид ба сертификатсияи компютери фардӣ ё ин ки оид ба сертификатсияи бинои истиқоматӣ, сертификатсияи муассисаи таълимӣ ё ин ки сертификатсияи экологӣ. Дар ин ҳол дар арзёбӣ базаҳои гуногуни меъёриву-техникӣ ва меъёрҳои гуногуни мутобиқатро истифода мебаранд.

Сертификатсия ҳатмӣ ва ё ихтиёрӣ шуда метавонад.


Тибқи моддаи 9-и ҚҶТ Дар бораи ҳифзи муҳити зист: Моддаи 9. Ваколати мақоми ваколатдори давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ин – ташкил кардан ва гузаронидани сертификатсияи экологии объектҳои муҳити зист, захираҳои табиӣ, маҳсулот, мавод ва ашёи хом, партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ, равандҳои технологӣ ва хизматрасонӣ, ки барои пешгирӣ ва бартараф кардани зарар ба муҳити зист ва таъмини амнияти экологӣ равона карда шудаанд;.

Тибқи ҚҶТ Дар бораи ҳифзи муҳити зист: Моддаи 34.Сертификатсияи экологӣ

1. Сертификатсияи экологӣ бо мақсади таъмини фаъолияти аз ҷониби хоҷагидорӣ ва дигар фаъолияти аз ҷиҳати экологӣ бехатари шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ гузаронида мешавад.

2. Сертификатсияи экологӣ метавонад ҳатмӣ ё ихтиёрӣ бошад.

3. Сертификатсияи экологии ҳатмӣ мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон анҷом дода мешавад.


Мувофиқи ҚҶТ “Дар бораи сертификатсияи маҳсулот ва хизматрасонӣ” Сертификатсияи ҳатмӣ дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ мегардад. Ташкил ва гузаронидани корҳо оиди сертификатсияи ҳатмӣ ба зиммаи мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар баъзе ҳолатҳои пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон оиди баъзе навъҳои малсулот метавонад ба зиммаи дигар мақомоти идораи давлатӣ гузошта шавад.

Сертификатсияи ҳатмӣ иҷроиши талаботҳои бехатарӣ, ки ба таъмини ҳаёт, саломатии истеъмолкунанда ва ҳифзи муҳити зист равона шудаанд, дар назар дорад.

Сертификатсияи ихтиёрӣ – ин сертификатсияе, ки дар асоси ихтиёрӣ бо иқдоми истеҳсолкунанда (иҷрокунанда), фурӯшанда ё истеъмолкунандаи маҳсулот гузаронида мешавад.

Тартиби системаи сертификатсиониро дар мисоли сертификатсияи ҳатмии маҳсулот дида дида мебароем. Сертификати мутобиқат – ин амали тарафи сеюм мебошад ва тасдиқ менамояд ки маҳсулот ба стандарт ва ё дигар ҳуҷҷати меъёрӣ мутобиқат менамояд.


Сертификатсия бо мақсадҳои зерин гузаронида мешавад:

– 

ҳифзи инсон ва муҳити атроф аз маҳсулоти эҳтимолан хатарнок;

– 

баланд бардоштани эътимоднокӣ ба сифтаи маҳсулот;


Намудҳои стандартҳои экологӣ

Стандартҳои сифати муҳити атроф;

Стандартҳои таъсироти имконпазир ба МА;

Стандартҳои равандҳои технологӣ;

Стандартҳои сифати маҳсулот;

Стандартҳои ташкилӣ-идоракунӣ;


Барои ба таври расмӣ тасдик кардани аз ҷиҳати экологӣ тоза будани маҳсулот ва истеҳсолот, инчунин безарар будани онҳо ба муҳити зист сертификатсияи экологӣ гузаронида мешавад. Илова бар ин, ин тартиб ҳадафҳои зеринро пайгирӣ мекунад: рақобати озоди маҳсулот дар асоси маълумот оид ба аз ҷиҳати экологӣ тоза будани он, ҳифзи истеъмолкунандагон аз фаъолияти истеҳсолкунандагони беинсоф, тасдиқи нишондодҳои экологии сифати маҳсулот.

Бо гузаронидани сертификатсияи экологӣ, ширкатҳо системаи менеджменти экологиро ҷорӣ мекунанд, аудити пурра мегузаронанд ва ихтиёран сертификати ISO 14000 –ро соҳиб мешаванд, кӯшиш мекунанд, ки таъсири манфии истеҳсолотро ба муҳити зист кам кунанд, самаранокии иқтисодии онро тавассути кам кардани истеъмоли захираҳо ва партовҳо беҳтар созанд. Ба шарофати мавҷудияти чунин шаҳодатнома обрӯи ширкат ба таври назаррас беҳтар мешавад.

Системаи сертификатсия қоида ва равандҳои худро дорад. Системаҳои зерини сертификатсия мавҷуд аст: миллӣ; дутарафа; бисёртарафа; минтақавӣ; байналмилалӣ.


13.2. Сертификатсияи экологӣ

Сертификатсияи экологӣ ин чораи идоракунанда вобаста ба таъмини сифати маҳсулот, корҳо, хизматрасониҳои характери экологӣ дошта мебошад. Экосертификатсия бо мақсади ташкили механизми иқтисодӣ-ҳуқуқӣ оид ба амалигардонии ҳуқуқи шаҳрвандон ба муҳити зисти мусоид гузаронида мешавад.

Экосертификатсия мусоидат менамояд ба:

– 

ҷорӣ кардани равандҳои технологӣ ва таҷҳизотҳои аз ҷиҳати экологӣ бехатар;

– 

истеҳсоли маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ бехатар, баланд бардоштани сифати он;

– 

ташқили шароит барои истеҳсолоте, ки ба талаботҳои экологии муқарраршуда ҷвобгӯ мебошанд;

– 

пешгирии воридшавии маҳсулот, технологияҳо, партовҳо, хизматрасониҳои аз ҷиҳати экологӣ хатарнок;

– 

интегратсияи иқтисоди кишвар ба бозори ҷаҳонӣ ва иҷроиши уҳдадориҳои байналмилалӣ.

Дарси КМРО

Омӯзиши эффекти парникӣ.



Расми 13.1. Интерфейси симулятор. Эффекти парникӣ

14. Воситаҳои техникӣ ва усулҳои ҳифзи атмосфера

14.1. Таснифоти таҷҳизоти чангқаппак

Пеш аз оғоз намудани тозакунии муҳити ҳавоӣ ва газӣ, ки бо чанг ифлос шудаанд, бояд таҳлили хосият ва хусусияти чангҳо гузаронида шавад. Маълум аст, ки аз рӯи дисперснокӣ чангҳо ба панҷ гурӯҳ ҷудо мешаванд:

1 – чангҳои хеле калондисперсӣ бо диаметри зарраҳо, d50 = > 140 мкм;

2 – чанҳои калондисперсӣ, d50 = 10 … 140 мкм;

3 – чангҳои миёнадисперсӣ, d50 = 10 … 40 мкм;

4 – чангҳои майдадисперсӣ, d50 = 1 … 10 мкм;

5 – чангҳои хеле майдадисперсӣ, d50 = < 1 мкм;


Нишондиҳандаи дисперснокии чанг, чун зиччии он дар вақти интихоби воситаҳо ва таҷҳизотҳои чангқаппак нақши муҳимро мебозанд.

Зарраҷаҳои чанг вобаста аз хусусияти физико-химиявӣ зиччии гуногун доранд:

– ҳақиқӣ;

– зоҳирӣ;

– резандагӣ;


Зичии зоҳирии зарраҷаҳои чанг нисбат ба массаи он ба ҳаҷм муайян карда мешавад. Масалан барои зарраҳои пурра (бемасомадор) ифодаи ЗИЧЧИИ ЗОҲИРӢ БА зичии ҲАҚИҚӢ баробар аст.

Мафҳуми зиччии резандагӣ барои муайян кардани ҳаҷми чанг дар анборҳо, ҷорӣ шудааст. Ин зиччӣ барои қабати чанг ба таносуби массаи қабат ба ҳаҷми он баробар аст ва аз масомадорнокии зарраҳо ва аз раванди ташаккулёбии қабати чанг вобастагӣ дорад. Бо мурури замон зичии чанги резандагӣ зиёд мегардад.

Яке аз хусусияти муҳим дар вақти интихоби усули тозакунии ҳаво аз чанг ин часпандагии зарраҳо мебошад, аз сабаби он ки, чӣ қадаре хосияти часпандагии чанг зиёд бошад, ҳамон қадар эҳтимоли часпидани чанг ба элементҳои қубурҳои газӣ пайдо мешавад ва маҳкам шудани қисмҳои алоҳидаи чангқаппакҳо ба миён меояд. Часпандагии чанг ҳангоми намнокии он баланд шудан, зиёд мегардад.




Расми 14.1. Таснифоти таҷҳизоти чангқаппак


Бояд қайд намуд, ки чанги дисперснокиаш гурӯҳи 1 ба камчаспанда ва 2 ва 3 бошад – ба миёна часпанда, ва 4 – 5 – ба часпанда дахл дорад. Ҳангоми намнок намудан, чангҳои гуногун часпандагии гуногун доранд, аз ҳамин сабаб муайян намудани дараҷаи нам шудани он зарур аст.

Дар вақти интихоби реҷаи кори чангқаппакҳои бо усули тар ин хусусияти чанг бисёр муҳим аст. Дар баъзе ҳолатҳо инчунин заряди электрикии зарраҳоро низ ба назар гирифт, ки он ба рафти кор таъсир мерасонад.

Вобаста ба хусусияти ҷудо кардани зарраҷашои сахт аз фазаи газӣ, ҳамаи таҷҳизоти чанқаппакро ба синфҳо ҷудо менамоянд (расми 14.1).

Тозакунии ҳаворо аз ғашҳои сахт ва моеъ бо истифода системаҳои аспиратсионии вентилятсионӣ амалӣ намудан мумкин аст, ки параметрҳои он дар ҷадв. 14.1 оварда шудааст.




      Аз ин намудҳои таҷҳизотҳои бо усули хушк – сиклонҳо бештар паҳн шудаанд (расми 14.2.). Масалан, онҳо дар қаппидани хокистар, ки дар марказҳои гармидиҳӣ ҳосил мешаванд, истифода бурда мешаванд. Дар сиклонҳо таҳшинкунии хокистари хушк дар натиҷаи даврзанӣ зери таъсири эффекти марказгурез ба вуҷуд меояд. Эффекти марказгурез бештар дар зарраҷаҳои калон ба назар мерасад.



Расми 14.2. Чангқаппакҳои сиклонӣ а – бо воридкунии тангенсиалӣ, б – бо белчаҳои аксиалии баргмонанд; в – батареявӣ;


Ба ғайр аз ин, дараҷаи тозакуни газҳо дар сиклонҳои батареягӣ пасттар, нисбат ба скрубберҳо ё электрофилтрҳо мебошад.       Сиклонҳои батареявӣ одатан барои қапидани хокистар/чангҳои андозаашон калон, ҳамчун зинаи якуми тозакунӣ истифода бурда мешаванд. Барои кори муътадили сиклон герметинокии анбор зарур мебошад. Агар анбор ғайригерметикӣ бошад ба дараҷаи тозакунӣ таъсири манфӣ мерасонад.

Дарси амалӣ

Намудҳои гуногуни таҷҳизотҳо


Сиклонҳои силиндрӣ барои қапидани чанги хушки системаҳои аспиратсионӣ таъин шудаанд ва барои дар зинаи тозакунии пешакии газ то ворид шудан ба филтрҳо ва электрофилтрҳо истифода бурда мешаванд.




Расми 17.3. Сиклонҳои силиндрӣ (а) ва конусӣ (б)


Дарси КМРО.

Ҳисоб кардани сиклонҳо


Барои иҷроиши ҳисоби сиклон маълумотҳои ибтидоии пешакӣ зарур аст:

– ҳаҷми гаи тозашаванда Q, м3/с;

– зиччии газ ҳангоми шарити корӣ ρ, кг/м3;

– часпакии чанг дар ҳарорати корӣ µ, Па*с;

– консентратсияи воридшавандии заррачаҳои чанг свх, г/м3;

– зиччии заррачаҳои чанг ρч, кг/м3;

– самаранокии зарурии тозакунии газ η;.

Ҳисобкунии сиклонҳоро бо методи наздикгардонии пайдарпай бо тартиби муайян иҷро мекунанд.


Консентратсияи имконпазири ҳаддии моддаҳои ифлоскнанда дар ҳавои атмосферии маҳалҳои аҳолинишин. Таҳлили чадвали КИҲ.

15. Ҳифзи объектҳои обӣ аз ифлосшавӣ

15.1. Гардиши об дар табиат

Аз чор се ҳиссаи сатҳи кураи замин бо об пўшида шудааст. Қабати обии Заминро гидросфера меноманд. Гидросфера маҷмўи тамоми обҳои кураи заминро – рўизаминӣ, зеризаминӣ, обҳои пиряхҳо ва қабати барфиро ифода менамояд. Ба таркиби гидросфера оби атмосфера дохил мешавад, ки дар гардиши умумии обҳо нақши муҳимро мебозад. Ҷузъи асосии гидросфера объектҳое мебошанд, ки дар онҳо об ҷамъ шудааст (уқёнус, баҳр, кўл, дарё, ҳавз, ботлоқ, канал, қабати обҷамъшудаи замин ва ғ.)

Гардиши об дар табиат, ин раванди бефосилаи ҷойивазкунии об дар Замин аст (дар атмосфера, гидросфера ва қишри замин), ки дар он табаддулоти фазавии он ва каму беш доштани характери даврии он ифода мегардад. Он аз рўи кўчиши массавӣ ва аз рўи сарфи қувва муҳимтарин гардиш дар Замин буда, барандаи чунин амалиётҳо мебошад: бухоркунии об аз сатҳи оби уқёнуси ҷаҳонӣ ва хушкӣ, кўчиши буғҳои об бо ҷарёнҳои ҳавоӣ, конденсатсия ва бозгашти об дар намуди боришоти атмосферӣ ба уқёнус (гардиши хурди уқёнусӣ) ё ба хушкӣ, ки қисми он бо воситаи дарёҳо боз ба уқёнус бармегардад (гардиши калон).

Бо назардошти обе, ки аз сатҳи хушкӣ бухор шуда, дубора дар намуди боришоти атмосферӣ ба хушкӣ мерезад ҳамчун гардиши таҳҷоӣ ва ё дохилиқитъавӣ фарқ карда мешаванд. Маҷмўи равандҳои алоқамандро, ки гардиши сарбастаи обро дар муддати муайяни вақт ташкил медиҳад, силсилаи гидрологӣ меноманд.

Қувваи ҳаракатдиҳандаи гардиши глобалии об дар Замин, ин энергияи офтобӣ ва қувваи кашиш мебошанд. Тақрибан сеяки умумии энергияи офтобии ба Замин ворид гашта, барои ба вуҷуд овардани ҳаракати гардиши об сарф мешавад. Бо фурўбарии (хориҷкунии) гармӣ ҳодисаҳои бухоршавӣ, конденсатсияи буғҳои об, обшавӣ, яхбандӣ ва дигар гузаришҳои фазавии об ба вуҷуд меоянд. Бо таъсири қувваи вазнӣ афтиши боришоти атмосферӣ, ҳаракати обҳои рўизаминӣ ва зеризаминӣ ба вуҷуд меоянд, кадоме барои коркарди энергия (гидроэнергетика) истифода мешавад.

Ҳамин тавр, ба гардиши об, ки бо ҷараёни энергияи офтобӣ ба вуҷуд оварда мешавад, гардиши бисёр элементҳои химиявӣ ва пайвастаҳои онҳо алоқаманд аст. Дар гардиши калони об мавҷудоти зинда, экосистемаҳо ба таври аён иштирок доранд.

Гардиши об бо баланси обӣ тавсиф дода мешавад. Миқдоран нигоҳдории об дар «зарфиятҳо» (уқёнусҳо, пиряхҳо ва ғ.), инчунин ҷараёнҳои оби ба гардиши глобалии об ҷалб шуда, ки дар сарчашмаҳои гуногун пешниҳод шудаанд, фарқ мекунанд (дар ҷадвали1.19 миқдори миёнаи захираҳои об дар объектҳои табиӣ оварда шудааст).

15.2. Таснифи ғашҳои об ва усулҳои асосии бартараф кардани онҳо


Ғашҳои об – пайвастаҳои минералӣ ва органикӣ, ҳамчунин микроорганизмҳое, ки муҳити зисташон об аст (бактерияҳо, замбўрўғҳо, обсабзаҳо, соддатаринҳо).

Гуногунии ғашҳои об ҳангоми тозакунӣ ва омодасозии об барои истеъмолгарон душвориҳои муайянро пеш меоварад. Миқдори ғашҳои об садҳо маротиба аз адади маводҳое, ки усулҳои тозакунии онҳо коркард карда шудааст, зиёд аст. Зиёдшавии миқдори намудҳои ифлосиҳо дар оянда танҳо меафзояд. Бинобар ин стратегияе, ки мақсади коркарди усулҳои тозакуниро барои намудҳои ҷудогонаи ифлосиро дорад, бесамар ҳисобида мешавад. Ин муаммо, зарурияти таснифи хосиятҳои моддаҳо – ғашҳои об ва ошкор намудани он хосиятҳое, ки интихоби усулҳои тозакунии обро аз гурўҳи моддаҳои мазкур муайян мекунад, ба миён меорад. Дар натиҷа принсипи универсалии таснифи ғашҳои об коркард карда шуд.

Таснифи асосии ғашҳои об аз рўи ҳолати фазавӣ-дисперсии он чунин мебошад:

•      тавсифи фазавӣ-дисперсии модда, ки рафтори онро дар муҳити обӣ, пас, муносибати онҳоро бо реагентҳои воридшаванда ва усули истифодашавандаи тозакунӣ, муайян мекунад;

•      қобилияти бисёр моддаҳо дар муҳити обӣ тағир додани ҳолати фазави-дисперсии худ зери таъсири омилхои физикӣ-химиявӣ (рН, таркиби намакӣ, ҳарорат ва ғ.), ки имкониятҳои васеъро барои татбиқкунии роҳҳои технологии тозакунии обҳои табии ва ифлос фароҳам меоварад;

•      мувофиқатии роҳҳои муайяни технологии дуркунии ғашҳо дар ҳолати фазавӣ-дисперсии онҳо.

Ғашҳои обро нисбатан ба чунин гурўҳҳо ҷудо намудан мумкин аст:

•      зарраҳои калон – макрозарраҳо, ки бо чашми оддӣ дар намуди хирагии об дидан мумкин аст. Андозаи зарраҳо аз воҳиди микрометр (мкм) то 1 мм аст. Инҳо зарраҳои ғайриорганикии гетерогенӣ мебошанд. Онҳо бо об ҳудуди аниқ доранд ва худ такшин мешаванд;

•      микрозаррахое, ки бо микроскопи оптикӣ дидан мумкин аст. Аммо бо чашми оддӣ ба намуди оппалестсентсия муайян намудан мумкин аст. Андозаи онҳо аз ҳиссаҳо то воҳиди микрометрро ташкил медиҳанд. Онҳо табиати ғайриорганикӣ ва биологӣ доранд. Бо сабаби ҳаракати броунӣ ин зарраҳо худ такшин намешаванд;

•      зарраҳое, ки андозаҳояшон аз сад як ҳиссаи мкмро ташкил медиҳад ва асосан макромолекулаҳои калон мебошанд, ки ба маводҳои органикӣ ҳал мешаванд. Массаи молекулавиашон то 500000 воҳид (далтон) мебошад. Инчунин вирусҳо ва бактерияҳо низ дохил мешаванд;

•      зарраҳои боз ҳам хурдтар – андозаҳояшон аз сад то ҳазор ҳиссаи мкмро ташкил медиҳад. Молекулаҳои маводҳои ғайриорганикӣ ва органикии бо массаи молекулавии аз 1000-50000 воҳид (далтон), ва инчунин баъзеи вирусҳо мебошанд;

•      маҳлулхои ҳақиқӣ, дар таркибашон ионҳои ҳалшудаи маводҳои ғайриорганикӣ, ки андозаҳояшон бо ангстрем (1Å = 0,1 нм = 10-4мкм) чен карда мешаванд, доранд.

Барои дуркунии ҳар яки ин ғашҳо усулҳои гуногунро истифода бурдан мумкин аст. Ҳар як роҳи тозакунӣ ба худ якчанд равандҳоро дарбар мегирад, ки як маҷмўи таъсир ба макро- ва микросатҳ мебошад.

Макрозарраҳо ба таври худ такшин мешаванд. Бинобар ин, роҳи қулайтарини дуркунии чунин ғашҳо такшинкунӣ мебошад. Аммо раванди такшинкунӣ каммаҳсул мебошад, барои ҳамин, ҳам кам истифода бурда мешавад. Суръати такшинкуниро бо роҳи ҳосилкунии агрегатсиякунии зарраҳо бо ёрии реагентҳои махсус, ки ба об илова мекунанд, яъне усули дурдабандӣ ва флокулятсия зиёд карда мешавад. Зарраҳои сабуктар бо роҳи полонидан бо тўрҳо ва девораҳои масомадор (ковок) ҷудо карда мешавад.

Микрозарраҳо ба таври худ такшин намешаванд. Барои такшинкунии онҳо истифодаи усули дурдабандӣ ва флокулятсия ҳатмӣ мебошад. Чунин зарраҳоро бо усули микрополоиш дар маводҳои масомадор низ ҷудо намудан мумкин аст. Ҳангоми масомаҳои хурд то андозаи бактерияҳо маҳлул стерилизатсия карда мешавад.

Макромолекулаҳои калонро ҳам бо усули дурдабандӣ ва флокулятсия ҷудо кардан мумкин аст. Онҳоро инчунин бо усули микротасфия ва ултраполоиш дар мембранаҳои махсус, ки андозаи масомаҳояш аз андозаи зарраҳои ҷудошаванда хурд аст, ҷудо намудан мумкин аст.

Микрозарраҳои массаи молекулавиашон 1000-50000 воҳид (далтон), ва ҳамчунин бактерияҳоро аз маҳлул бо усули ултраполоиш ҷудо мекунанд.

Молекулахои пайвастаҳои органикӣ бо массаи молекулавии гуногун бо методи сорбсия дар сорбентҳои масомадор ё дар анионитҳои махсуси фурўбарандаи органикӣ дур карда мешавад.

Ионҳои ҳалшудаи маводҳои ғайриорганикиро бо усули реагентӣ, полоиш-нанополоиш ва таровиши чаппа, ё мубодилаи ионӣ истихроҷи комплексӣ намудан мумкин аст.

Ифлосиҳои органикӣ ва биологиро бо оксидкунандаҳои қавӣ бартараф намудан мумкин аст.

Ифлосиҳои биологӣ бо таъсири физикавӣ, ҳамчунин ултрасадо, разряди электрӣ, афканишоти ултрабунафш ғайрифаъол мегарданд.

Дар ҷадвали 15.1. спектри андозаҳои зарраҳо, ки ҳам дар таркиби обҳои табиӣ ва ҳам дар обҳои ифлос ҳастанд, ва ҳамчунин методҳои дуркунии ғашҳо оварда шудааст.

Ғашҳои дуруштдисперсӣ, ки бо об суспензияҳоро, эмулсияҳо, кафкҳоро ташкил медиҳад ва ҳамчунин планктон ва бактерияҳои патогенӣ аз ҷиҳати кинетикӣ ноустувор ҳастанд, дар ҳавзҳо дар ҳолати муаллақ зери қувваи гидродинамикӣ меистанд. Ингуна маводҳо дар натиҷаи кафидани ҷинсҳо ва шустани хоку гил бо обҳои ифлос ба ҳавзаҳо мерезанд. Ин ғашҳо бештар аз зарраҳои хоку гил, рег, лойқа, эмулсияи равғанҳои минералӣ, маҳсулотҳои нафтӣ ва ғ. иборат аст. Дар сатҳи зарраҳо метавонанд бактерияҳо, вирусҳо, маводҳои радиоактивӣ ҷамъ шаванд. Ин ғашҳоро аз об бо таъсири қувваҳои гравитатсионӣ, қувваи часпиш (адгезия), ки ба такшинӣ вобаста аст, самаранок дур кардан мумкин аст.

Ғашҳои об аз ҳиссаҳо то воҳиди мкм асосан аз зарраҳои коллоидӣ (минералӣ ва органикӣ), гуминӣ, фулвотезобҳо, ки аз қабати хоки ҷангалзорҳо, торф, ботлоқ шуста мешавад, иборат аст. Ин зарраҳообро сиёҳтоб мекунанд. Инчунин пайвастаҳои калонмолекулавии пайдоишаш табиӣ, ки ба воситаи обҳои ифлос ба ҳавзҳо мерезад; вирусҳо ва дигар микроорганизмҳои коллоидии дараҷаи дисперсӣ иборат аст. Ғашҳои ин гурўҳ бо об системаҳои қавии агрегатии кинетикиро (ғашҳо амалан такшин намешаванд, вақти такшиншавии онҳо солҳо давом меёбад) ташкил медиҳанд. Ин ғашҳоро аз об асосан бо усули дурдабандӣ, сорбсия ва бо таъсири оксидкунандаҳо дур мекунанд.

Ғашҳои молекулавии дараҷаи дисперсӣ – ин газҳои дар об ҳалшуда, пайвастаҳои органикии пайдоиши биологӣ, ва инчунин моддаҳои органикии бо обҳои шорандаи саноатӣ (истеҳсолотӣ) ва обҳои шорандаи маишӣ дароварда мешуда – фенолҳо ва ҳосилаи онҳо, аминҳои ароматӣ, нитропайвастҳо ва дигарҳо мебошанд. Раванди тозакунӣ аз онҳо – аэратсия (барои дуркунии маводҳои газӣ); сорбсия, экстраксия (барои дуркунии маводҳои органикӣ), тозакунии биохимиявӣ мебошад.

Ғашҳои дараҷаи дисперсии ионӣ дар об дар натиҷаи диссотсиотсияи намакҳо, тезобҳо ва асосҳо ҳосил мешавад. Ғашҳои ин гурўҳ аз об бо роҳи ҳосилкунии пайвастаҳои камҳалшаванда ва ё камдиссотсиатсияшаванда дур карда мешавад. Ба ғайр аз ин, ҷудокунии онҳо бо роҳи сорбсияи мубодилаи ионӣ, электродиализ, таровиши чаппа, ва инчунин бо роҳи тағирдиҳии ҳолати агрегатии об амалӣ карда мешавад.

Алоқаи динамикии байни гурўҳҳои ғашҳои об имконият медиҳад, ки алоқамандии гурўҳҳоро ба самти дилхоҳ тағир дода шавад ва ҳалли самараноки технологӣ дар ҳолати конкретии омодакунии об ёфта шавад.

Дарси амалӣ

Усулҳои тозакунии обҳои шоранда


интихоби тарз ва усули тозакунӣ

Барои интихоби тарз ва усулҳои тозакунӣ, бояд маълумот оиди таркиби обҳои шоранда доштан лозим аст. Ин маълумотро истифода бурда, дар наздикшавии аввала, ҳам сатҳи тозакунӣ ва ҳам таркиб ва миқдори партовҳое, ки дар раванди гузаронидани тозакунии он ҳосил мешаванд, муайян кардан мумкин аст. Номгўи нишондиҳандаҳое, ки аз рўи он тадқиқоти таркиби обҳои шоранда гузаронида мешавад, бо назардошти ҷой ва шароити ҳосилшавии обҳои шоранда ва талаботҳое, ки ба обҳои шоранда гузошта мешавад, муайян карда мешавад.




Расми 15.1. Тарҳи гузаронидани тадқиқоти таркиби

моддавии обҳои шоранда

Маълумоти умумиро оиди таркиби моддаҳои ифлоскунанда дар обҳои шоранда, ҳангоми гузаронидани тадқиқот мегиранд, ки нақшаи онҳо дар расми 9.1 оварда шудааст. Миқдори моддаҳои ифлоскунандаро одатан бо мг/дм3 муайян мекунанд


Тарзҳои хос ва усулҳои тозакунии обҳои шорандаи саноатӣ ва маишӣ

Маълумотҳоро дар бораи таркиби обҳои шорандаи ҳосилшаванда ва талаботҳое, ки ба онҳо бояд обҳои тозашуда ҷавобгў бошад дониста, усул ва тарҳи технологии тозакунӣ, дастгоҳҳои асосӣ ва ёрирасонро интихоб мекунанд.

Ҳамаи усулҳои тозакунии обҳои шорандаро вобаста аз қонуниятҳое, ки дар асоси онҳо ҷойгир шудаанд, одатан ба механикӣ, химиявӣ, физикӣ-химиявӣ, биологӣ ҷудо мекунанд (расми 9.2).

Мансуб додан ба ин, ё он гурўҳи усулҳо мутлақ намебошад, чунки самаранокии тозакунӣ дар сатҳи назаррас бо ҳаракати раванди маҷмўъавӣ ва зуҳурот муайян карда мешавад. Усулҳои тозакунии обҳои шоранда, мумкин аст вобаста аз ҳолати агрегатӣ ва моддии моддаҳои ифлоскунандаи обҳои шоранда гурўҳбандӣ карда шаванд (расми. 9.3), ки барои дур кардани онҳо истифода бурда мешавад.




Расми 15.2. Таснифи усулҳои тозакунии обҳои шоранда


Барои расидан ба дараҷаи тозакунии талабкардашуда, сермаҳсул кардани раванди тозакунӣ ва таъмини риояи меъёрҳое, ки барои обҳои шорандаи ба обҷамъкунак равонакунанда гузошта шудааст, якҷоякунии усулҳои механикӣ (физикӣ) ва биологиро бо усулҳои химиявӣ ва физикӣ-химиявӣ, имконият медиҳад.



Расми 15.3. Усулҳои тозакунии обҳои шоранда аз моддаҳои ифлоскунанда


Тозакунии механикӣ

Дар асоси усулҳои тоза намудани механикӣ, қонунҳои ҷудокунии системахои дисперсии об вокеъ мебошад. Онҳо барои дур кардани зарраҳои дағалдисперсӣ ва моддаҳои муаллақ истифода бурда мешаванд. Самаранокии тозакунӣ аз андоза ва суръати такшиншавии зарраҳои дисперсӣ (бар рўи об баромадан) вобаста аст. Дастгоҳи асосие, ки барои дур кардани моддаҳои муаллақ истифода бурда мешавад-таҳшинкунакҳои навъ ва сохтҳои гуногун, обполоҳо, элакҳо мебошанд.

Нисбатан дастрасӣ, харҷи кам барои тозакуниро ба назар гирифта, ин усулҳо аз ҳама паҳнгаштатарин ҳисобида мешаванд. Онҳо дар ин, ё он намуд дар бисёр тарҳҳои технологии тозакунӣ оварда шудааанд. Тозакунии механикӣ равонкунии моддаҳои муаллақро аз обҳои шорандаи маишӣ ба 60-65%, аз баъзе обҳои шорандаи саноатӣ бошад ба 90-95%, пастшавии ИБО, ИХО-ба 15-20%-ро таъмин мекунад.

Ба усулҳои механикӣ, дуркунӣ аз обҳои шоранда ҳамроҳиҳои бегона ва ғашҳои дағалдисперсӣ, равған ва маҳсулотҳои нафтӣ, чарбуҳоро дохил кардан мумкин аст. Барои ин навъҳои гуногуни панҷараҳо бо сўрохиҳои аз 3 то 16 мм истифода бурда мешаванд, ки бо усули равонкунии ҳамроҳиҳои дошташуда ва шакли меҳвар (пластина), ки сурохиҳои панҷараро ташкил медиҳад, фарқ менамоянд.

Миқдори ғашҳои дошташуда аз бузургии сўрохиҳо вобаста аст ва метавонад 2…5 дм3 ифлоскунанда барои 1 сокин дар як сол, аз панҷараи сўрохиаш 40 мм ҷудокардашуда 5…10 дм3 ифлоскунандаҳо барои 1 сокин дар як сол, аз панҷараи сурохиаш 20 мм ҷудокардашуда 10…25 дм3 ифлоскунандаҳо барои 1 сокин дар як сол, аз панҷараи сурохиаш 6 мм ҷудокардашударо ташкил диҳад

Элакҳо (варақаи перфоратсияшуда, тўрҳои пўлодӣ ё синтетикӣ) барои дур кардани зарраҳои андозаашон 0,15 мм ва боло аз обҳои шорандаи коммуналӣ ва саноатӣ истифода бурда мешаванд. Дар вақти тоза кардани баъзе обҳои шорандаи саноатӣ бо воситаи элакҳо, қисми зиёди моддаҳои дар обҳои шоранда буда боздошта мешаванд, ки минбаъд истифода бурда мешаванд.

Одатан дар регқапакҳо зарраҳои андозаашон зиёда аз 0,2 мм дошта мешаванд. Агар дар системаи тозакунӣ элак пешбинӣ шуда бошад, он гоҳ қумдоракҳо пеш аз онҳо гузошта мешаванд. Регқапакҳо ҳангоми тозакунии обҳои шорандаи коммуналӣ ва аҳён-саноатӣ истифода бурда мешаванд. Ҳангоми тозакунии обҳои шоранда регқапакҳоро барои дур кардани зарраҳои хуб седиментатсияшуда (корхонаҳои мошинсозӣ, металлургия) истифода бурдан мумкин аст.

Гидросиклонҳои содда аз рўи самаранокӣ ба регқапакҳо наздик мебошанд ва барои дур кардани зарраҳои андозаашон зиёда аз 30 мкм истифода бурда мешаванд.

Дур кардани равғанҳо пеш аз партофтани обҳои шоранда ба канализатсия ба амал бароварда мешавад. Ҳангоми тозакунии обҳои шорандаи коммуналӣ равғанҳо дар раванди таҳшинкунӣ дур карда мешаванд.

Полоишро, одатан барои доштани зарраҳои андозаашон камтар аз 10 мкм истифода мебаранд. Дар обполоҳо барои ин мақсад масолеҳи полоишкунанда дар намуди матоъ (тўрҳо), қабати масолеҳи доначадор, масолеҳи масомадорро истифода мебаранд. Ҳангоми гузаштани обҳои шоранда тавассути масолеҳи полоишкунанда моддаҳои муаллақ дар сатҳ ё дар фазои масома дошта мешавад.

Микрополоиш ва ултраполоиш барои дур кардани зарраҳои андозаашон дар сатҳи 0,1 мкм ҷой дошта истифода мебаранд. Ултраполоиш-барои дур кардани зарраҳои аз андозаашон 0,01 мкм истифода бурда мешавад.

Дар раванди кори ҳамаи навъҳои обполоҳо обҳои шўянда ҳосил мешавад, ки коркарди иловагиро талаб мекунад.

Тозакунии механикиро ҳамчун усули мустақил, он гоҳ истифода мебаранд, ки оби софшуда баъди ин усули тозакунӣ дар равандҳои технологии истеҳсолот истифода бурда шавад, ё ба обанбор бе вайрон кардани ҳолати экологии онҳо партофта шавад истифода мебаранд. Дар ҳамаи дигар ҳолатҳо, тозакунии механикӣ (бо назардошти полоиш) ҳамчун зинаи аввалаи тозакунии обҳои шоранда хизмат мекунанд.

Дарси кмро

Тозакунии химиявӣ ва физикӣ-химиявӣ

Усулҳои физикӣ-химиявии тозакунии обҳои шоранда барои дур кардани ҳам моддаҳои сахт ва моддаҳои муаллақи моеъ, ки онҳо бо усулҳои оддии механикӣ дур карда намешаванд ва ҳам моддаҳои ҳалшудаи табиати гуногун дошта, истифода бурда мешаванд. Онҳо ҳангоми тоза кардани обҳои шорандаи саноатӣ пеш аз равона кардан ба объекти обӣ, ба иншоотҳои тозакунии марказонидашуда ё барои такроран истифодабарии онҳо асосӣ мебошанд. Байни онҳо усулҳои ҷудокунӣ, ки истифодабарии онҳо консентриронии ифлоскунандаҳоро, ва усули мубаддалкунӣ, ки дар табдил додани моддаҳои ифлоскунанда ба пайвастагиҳои бехатар асос карда шудааст, таъмин мекунад.

Усулҳои химиявӣ ба реаксияҳои қисматҳои обҳои шоранда бо реагентҳо асос карда шудаанд ва барои танзими рН-и обҳои шоранда, дуркунӣ аз обҳои шоранда бо таҳшинкунии катионҳо ва анионҳоро дар намуди намакҳои ҳалнашуда ва гидроксидҳо, истифода бурда мешаванд. Ҳангоми ба сифати реагентҳо истифодабарии пайвастагиҳои перекис ё хлори фаъол (масалан, озон ва гипохлорит), софкунии обҳои шоранда аз ҳисоби оксидшавии ғашҳои органикӣ ба даст омаданаш мумкин аст. Дар раванди тозакунии химиявӣ миқдори бисёри таҳшин ҳосил шуданаш мумкин аст. Агар ҳосилшавии таҳшинӣ ба амал наояд, он гоҳ миқдори намаки обҳои шоранда меафзояд.

Ҳар яке аз усулҳои дидашаванда, барои тозакунии обҳои шоранда аз моддаҳои ифлоскунандаи муайян истифода бурда мешавад. Адсорбсия барои дур кардани моддаҳои рангкунанда, МФСС, фенолҳо, карбогидридҳои ҳосилаи нитроген ва хлор истифода бурда мешавад. Бо дегазатсия ё шамол додан, аз обҳои шоранда H2S, NH3, SO2, СО2, баъзе карбогидридҳоро дур кардан мумкин аст.

Истифодабарии дурдабандҳо ва флокулянтҳо вобаста аз таркиби обҳои шоранда равонкунии то 99%-и моддаҳои муаллақ, то 70 % ИБО5, то 40% ИКО, то 95 % ва зиёди нитроген ва фосфорро таъмин мекунад. Дар вақти охир дурдабандҳо ва флокулянтҳо барои равонкунии патогенҳо, бактерияҳо, вирусҳо ва оддитаринро фаъолона истифода мебаранд.

Вояи дурдабанд аз таркиби обҳои шоранда вобаста аст. Барои обҳои шорандаи маишӣ он одатан то 50 мг/дм3 ташкил медиҳад, барои обҳои шорандаи саноатӣ, мумкин аст дар ҳудудҳои васеъ тағир ёбад. Барои интихоб кардани шароити коркард бо дурдабандҳо ва флокулянтҳо JarTest-ро истифода мебаранд. Дастгоҳи мувофиқи лабораторӣ аз шаш қуттӣ иборат аст, ки ба онҳо якбора вояи гуногуни дурдабандро воябандӣ мекунанд. Омехтакунии босуръат бо омехтакунии сусти оянда дар муддати вақти додашуда ва таҳшинкунӣ ба амал бароварда мешавад. JarTest наздикшавии хубро ба шароити реалии таҳшинкунии хуб медиҳад. Самаранокии коркард бо роҳи чен кардани миқдори моддаҳои муаллақ, ИКО, қобилияти аз худгузаронӣ, тирагӣ, ИБО, N ва Р баҳогузорӣ карда мешавад. Дигар параметрҳоро, ба монади ҷобаҷокунии зарраҳо аз рўи андоза, дзета-потенсиал истифода бурдан мумкин аст.

Металлҳои вазнин дар обҳои шорандаи истеҳсолоти галваникӣ, обҳои шахтавӣ, дар маҳсулоти саноати ишқоронии гидрометаллургӣ, дар обҳои шорандаи раванди тозакунии тари газҳо, ки ҳангоми сўхтани ангишт ва сўзонидани партовҳои сахти маишӣ ва ғайра, мавҷуд буданаш мумкин аст.

Барои дур кардани металлҳои вазнин ба монанди Cd (II), Cr (III), Cr (VI), Cu (II), Ni (II) ва Zn (II) аз обҳои шоранда, таҳшинкунии химиявӣ, тасвибкунӣ, мубодилаи ионӣ ва осмоси баръаксро истифода мебаранд. Ба самаранокии раванд рН, вояи реагентҳо, дараҷаи ғилзати металли аввала ва маҳсулнокии дастгоҳ таъсир мерасонад. Мубодилаи ионӣ самаранокии тозакуниро аз Cd (II), Cr (III), Cu (II), Ni (II) и Zn (II) бо дараҷаи ғилзати аввалаи тақрибан 100 мг/дм3, осмоси баръакс-бо дараҷаи ғилзати ибтидоии тақрибан 200  мг/дм3таъмин мекунад.

Металлҳои вазнин инчунин, мумкин аст бо ёрии дурдабандҳо дур карда шаванд. Самаранокии дуркунӣ аз навъи металл ва дараҷаи ғилзати ибтидоии ғашҳо вобаста аст.

Аз ҳама усули паҳнгаштатарини тозакунӣ аз ионҳои металлҳои вазнин, ин безараргардонии оддии обҳои шоранда ва такшинкунии металлҳо дар шакли гидрооксидҳои мувофиқ мебошад. Азбаски, рН-е, ки ба такшиншавии максималии ионҳои металлҳои гуногун ҷавобгў аст, мувофиқат намекунанд, бояд барои ҳар яки онҳо фосилаи рН-ро ёфтан лозим аст, ки дар он дараҷаи лозимии тозакунӣ расида мешавад. Баъзан, тағирёбии дузинагии бузургии рН ва ҷудо кардани моддаҳои муаллақ талаб карда мешавад.

Он вақт натиҷаҳои хуб гирифтан мумкин аст, ки миқдори ақаллан як ион, минимум 5 маротиба аз дараҷаи ғилзати боқимонда зиёд бошад. Он гоҳ ў дар рН-и оптималӣ такшин шуда якҷоятакшиншавии дигар ионҳои металлҳоро таъмин мекунад. Агар ҳалшавандагии гидроксид дар дараҷаи лозима гузаронидани металлҳои мавҷударо ба ҳолати ҳалнашавандагӣ имконият надиҳад, дигар усулҳои равонкунии онро дидан мумкин аст, масалан дар намуди карбонатҳо ё гидроксикарбонатҳо (масалан Рb2+) фосфатҳо (масалан, фосфатҳо Са ё Zn) сулфидҳо (барои металлҳои дувалента), ки ҳангоми ворид кардани Na2S ҳосил мешавад. Ҳақиқатан, сулфидҳои ҳосилшаванда зарраҳои коллоидии хеле майдаро ҳосил мекунанд, ки барои такшин кардани он дурдабандро истифода бурдан лозим меояд.

Бояд қайд кард, ки ҳангоми мавҷудияти комплексҳосилкунандаҳои табии (масалан, кислотаҳои гуминӣ), ё синтетикӣ (масалан, туршҳои этилендиаминтетрасирко) реагентҳои мавҷудбудаи-такшинкунӣ нокифоя мебошад. Коркарди пешакӣ бо оксидкунандаи сахт зарур аст, масалан ба монанди озон, ки мақсади асосии он вайрон кардани комплексҳосилкунанда, ва аз ин сабаб дар озод кардани металлҳо мебошад.

Обҳои шорандае, ки рН-и онҳо аз ҳудуди муайяншуда берунанд (одатан 6,5-9,0), бояд безарар карда шаванд. Ҳудуде, ки бояд дар он қиммати рН барои обҳои шорандаи ба канализатсия партофта мешуда ҷойгир бошад, вобаста аз таъмини нормалии кори шабакаҳои обравонкунӣ ва иншоотҳои тозакунӣ гузошта мешавад. Танзими рН барои зиёд кардани суръати реаксияи химиявӣ, вайрон кардани эмулсия ва ғайра ба амалӣ карда мешавад. Барои баланд бардоштани рН, маҳлули NaOH ё оҳаки шукуфта Са(ОН)2 – ро истифода мебаранд барои ноил шудан ба қимати пасттари рН-тезоби сулфат, хлорид, дуоксиди карбонро.

Сулфатҳо ҳангоми миқдори барзиёд будани онҳо дар обҳои шоранда, дар намуди кристаллҳои CaSО4 таҳшин мешаванд. Барои дур кардани ионҳои фтор аз обҳои шорандаи корхонаи истеҳсоли нуриҳои фосфорӣ, истеҳсоли шиша ва ғайра, онҳоро (обҳои шоранда) бо оҳак, бо ҳосилшавии фториди калсийи сустҳалшаванда безарар мекунад. Барои ба дараҷаи баланди тозакунӣ аз ионҳои фтор расидан, ба сифати такшинкунандаҳо CaCl2-ро истифода мебаранд.

Пайвастагиҳои фосфор дар обҳои шорандаи корхонаҳои мошинсозӣ, корхонаҳои истеҳсоли нуриҳои фосфорӣ, дар обҳои шорандаи маишӣ, дар обпартоҳои дастгоҳҳои энергетикаи гармӣ мавҷуд ҳастанд. Аз обҳои шорандаи турш пайвастагиҳои фосфор бо оҳак, аз обҳои шорандаи нейтралӣ ва ишқорӣ-бо дурдабандҳои оҳан-ва алюминийдор таҳшин мешаванд.

Барои дур кардани пеститсидҳо, моддаҳои рангкунанда, моддаҳои фаъоли сатҳӣ, карбогидридҳо, аз он ҷумла полисиклҳои ароматӣ аз обҳои шоранда оксидкунӣ бо озон, озон бо пероксиди гидроген истифода бурда мешавад. Тозакунӣ аз сианид ва сулфидҳо инчунин дар оксидшавии онҳо то нитроген ва сулфат-анионҳо бо ёрии оксидкунандаҳои қавӣ-озон, оксиген ва ғайра асос карда шудааст.

Истифодабарии оксидкунандаҳои қавӣ баро безараргардонии обҳои шорандаи тозашуда дар Боби 3 оварда шудааст.

Барои тоза кардани обҳои шоранда аз CrО42- ба онҳо барқароркунанда (масалан, гидросулфити натрий) воя карда мешавад, хроми бақароршаванда то Cr+3, ки дар намуди гидроксид такшин мешавад.

Тозакунии электрохимиявии обҳои шоранда, дар равандҳое, ки дар электродҳо ва дар фазои байниэлектродӣ ҳангоми тавассути обҳои шоранда гузаштани қувваи барқи доимӣ, асос карда шудааст. Равандҳои асосӣ дар электродҳо ҳангоми электролизи маҳлулҳои обӣ инҳо мебошанд: дар катод-ҷудо шудани гидроген, разряди ионҳо бо ҷудошавии электрохимиявии (таҳшиншавӣ)металлҳо ё барқарор кардани моддаҳо, бе ҷудо шудани фазаи мустақил, дар анод-ҷудошавии оксиген, галогенҳо, оксидшавии моддаҳо бе ҷудошавии фазаи мустақил ё ҳалшавии электролитии металлҳои электрод .



Расми 15.4 Таснифи усулҳои электрохимиявии тозакунии обҳои шоранда

Усулҳои электрохимиявии тозакунии обҳои шорандаи саноатӣ ба усулҳои мубаддалшавӣ, ҷудокунӣ ва усули омехта ҷудо карда мешаванд (расми 10.1). Усулҳои мубаддалшавӣ, тағирёбии тавсифии физикӣ-химиявӣ ва фазагӣ-дисперсии ифлоскунандаҳои обҳои шорандаро таъмин мекунад, ки он ба безараргардонӣ ё ҷудо кардани онҳо аз обҳои ифлос оварда мерасонад.


Усулҳои ҷудокунӣ барои ғилзаткунонии ғашҳо бе тағирёбии ночизи хосиятҳои фазагӣ-дисперсӣ ё хосиятҳои физики-химиявии моддаҳои аз обҳои шоранда ҷудо мекарда, истифода бурда мешаванд. Ҷудошавии ғашҳо ва обҳо асосан аз ҳисоби тасфияи кафкҳои электрогенератсияи газҳо ё таъсири қуввагии майдони электрикӣ, ки нақли зарраҳои заряднокро дар об таъмин мекунад, рўй медиҳад. Ба усулҳои омехтаи электрохимиявии тозакунии обҳои шоранда усулҳое дохил мешаванд, ки якҷоякунии як, ё якчанд усулҳои мубаддалшавӣ ва ҷудокунии ифлоскунандаҳои обҳои шорандаро дар як дастгоҳ амалӣ мегардонад.

Барои тоза кардани обҳои шоранда аз ғашҳои ҳалкунанда ва дисперсӣ бисёртар электродурдабандӣ, электротасфия ва омехтаи онҳо, оксидкунии электрохимиявӣ, электродиализро истифода мебаранд. Усулҳои электрохимиявӣ, дуркунӣ ё безараргардонии моддаҳои ифлоскунандаро бе истифодабарии реагентҳои химиявӣ имконият медиҳанд. Инҳо ба энергияталаб дохил мешаванд ва барои тоза кардани ҳаҷми на он қадар калони обҳои шоранда истифода бурда мешаванд.

Параметрҳои технологии раванд – зичии ҷараён (А/м2), сарфи нисбии электроэнергия (кВт∙ч/м3), шиддатнокӣ (В), баромади маҳсулоти реаксияи электродӣ аз рўи ҷараёни барқ ва ғайра ба ҳисоб меравад. Як қатор усулҳои электрохимиявии тозакунӣ дар Боби 3 дида шудаанд.

Оксидкунии электрохимиявӣ барои тоза кардани обҳои шоранда аз ғашҳои ҳалшуда (сианидҳо, аминҳо, спиртҳо, алдегидҳо, пайвастагиҳои нитрогенӣ, сулфидҳо, меркаптанҳо) истифода бурда мешавад. Дар раванди оксидкунии электрохимиявии моддае, ки дар оби шоранда мавҷуд мебошад, то СО2 , об, дигар пайвастагиҳои содда ва бехатар оксид мешаванд. Ба сифати анод масолеҳи дар шароитҳои электролиз ҳалнашванда истифода бурда мешавад (графит, дуоксиди сурб, рутений, ба сатҳи титан расонида шудааст ва ғайраҳо).

Ҳангоми истифода бурдани анод аз оҳан, алюминий ва дигар металлҳо, ҳалшавии электрохимиявӣ бо гузариш ба маҳул ионҳои ин металлҳо ба вуҷуд меояд, ки баъдан гидроксидҳои ҳалнашаванда ҳосил мекунад. Гидроксидҳои навҳосилшуда фаъолнокии баланди адсорбсионӣ ба зарраҳои коллоидӣ ва муаллақ доро мебошанд. Ин раванд умуми карда электродурдабандӣ номида мешавад ва ҳангоми тоза кардани об аз ғашҳои ҳалнашаванда, эмулгатсияшуда ва баъзан пайвастагиҳои ҳалшаванда, ки ба поғаҳои дурдабандҳои электрогенератсияшаванда сорбсия шуданро доранд, истифода мебаранд. Электродурдабандӣ барои тоза кардани обҳои шоранда аз равған, маҳсулотҳои нафтӣ, ионҳои металлҳои вазнин, фенолҳо, моддаҳои сатҳии фаъол, моддаҳои рангкунанда ва ғайра истифода бурда мешавад.

Гузаронидани электродурдабандиро дар муҳити нейтралӣ ё пастишқорӣ бо ҷараёни барқии зичиаш на зиёда аз 10 А/м2, масофа байни электродҳо аз 20 мм ва суръати ҳаракати муҳит на кам аз 0,5 м/с тавсия медиҳанд. Ба сифати анодҳо оҳанпораи пўлодин ва дигар партовҳои коркарди металлҳоро истифода бурдан мумкин аст. Самаранокии тозакунии электродурдабандӣ аз рўи моддаҳои сатҳашон-фаъол-60….70%-ро, аз рўи равған-75… 95% , аз рўи маҳсулотҳои нафтӣ-то 95%, аз рўи хром-90…98%, аз рўи моддаҳои муаллақ-90…95%-ро ташкил доданаш мумкин. Сарфи энергия аз 0,2 то 2,5 кВт∙соат/м3-ро ташкил медиҳад.

Раванди тозакунии обҳои шоранда бо электродиализ дар ҷудокунии моддаҳои ионизатсиякунанда дар зери таъсири қувваҳои электрҳаракатдиҳанда, ки дар маҳлул аз ҳар ду тарафи мембрана ба вуҷуд меорад, асос карда шудааст. Ў аз кўчиши ионҳо тавассути мембрана дар зери таъсири гуногунии потенсиали гузошташуда (электрокўчиш) асоснок карда шудааст. Электродиализро барои ширинкунии оби баҳр, дарё ва кўл, тозакунии обҳои шорандаи саноатӣ бо роҳи ҷудо карда гирифтани ионҳо истифода мебаранд. Барои бенамакгардонии об, мембранаҳои гомогенӣ ва гетерогенӣ истифода мебаранд. Мембаранаҳо бояд муқобилияти ками электрикӣ дошта бошанд.

Электродиализро бисёр вақт бо ду мембранаи мубодилаи ионӣ (катионитӣ дар катод ва анионитӣ дар анод) мегузаронанд. Дар ин ҳолат аз қисми миёна, ки ба он ҷо маҳлули электролит ворид карда мешавад, ҳамчун катионҳо ва инчунин анионҳо низ дур карда мешаванд. Ин тарзро барои тозакунии гидрохокистарҳо аз ғашҳои электролит истифода мебаранд. Ҳангоми истифодабарии диафрагмаҳои электрохимиявии фаъол (мубодилаи ионӣ) самаранокии раванд меафзояд ва сарфи электроэнергия кам мешавад.

Истифодабарии бисёр усулҳои химиявӣ ва физики-химиявии тозакунии обҳои шоранда бо ҳосилшавии таҳшиниҳо ҳамроҳӣ карда мешавад, ки истифодабарӣ ё безараргардонии онҳо, муаммои муайянро доштанаш мумкин аст.

16. Муомилот бо партовҳои истеҳсолот ва истеъмол

16.1. Муомилот бо партовҳо

Партовҳои истеҳсолот ва истеъмол (партовҳо) ин боқимондаи ашё, маводҳо, полуфабрикатҳо, дигар боқимондаҳо ки дар раванди истеҳолот ва ё истеъмол ҳосил шудаанд, ва ҳамчунин маҳсулоте, ки хосияти истеъмолиро гум кардааст, меноманд.

Партовҳои хатарнок гуфта, партовҳоеро меноманд, ки моддаҳои зарарнокро доранд, ва хосияти хатарнок (заҳрнокӣ, таркишӣ, фаъолнокии баланди радиоактивӣ) ё ин ки барангезандаҳои касалиҳои сироятиро доранд, ва ҳамчунин барои муҳити атроф ва инсон хатари потенсиалӣ доранд.

Дар кишвари мо дар ин самт ҚҶТ Дар бораи партовҳои истехсолӣ ва истеъмолӣ қабул карда шудааст.

Қонуни мазкур муносибатҳоеро, ки дар рафти ҳосилшавӣ, ҷамъоварӣ, нигоҳдорӣ, истифодабарӣ, кашондан, безараргардонӣ ва гуронидан, инчунин дар идоракунӣ ва назорати давлатӣ дар соҳаи муомилот бо партовҳо ба миён меоянд, танзим менамояд ва ба пешгирии таъсири манфии партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолӣ ба муҳити атроф, саломатии инсон ҳангоми муомилот бо партовҳо ва истифода бурдани онҳо барои эҳтиёҷоти хоҷагию истеҳсолӣ ба сифати манбаи иловагии ашёи хом мусоидат менамояд.

Мафҳумҳои асосӣ

Дар Қонуни мазкур мафҳумҳои асосии зерин истифодамешаванд:

– партовҳо – моддаҳои гуногун, масолеҳ ва ҷисмҳое, ки дар рафти ҳаёт ва фаъолияти инсон ба вуҷуд омада, дар ҷои пайдо ё зоҳиршудаашон қобили истифода бурдан нестанд ва моликашон онҳоро нобуд карданианд ё худ ҳатман бо роҳи истифодабарӣ ё барҳамдиҳӣ аз онҳо халос шуданиянд;

– партовҳои истеъмолӣ- маҳсулот, масолеҳ, моддаҳое, ки дар натиҷаи истеъмолкунӣ хусусиятҳои истеъмолии худро пурра ё қисман гум кардаанд;

– ашёи хоми дуюмдараҷа- партовҳои истеҳсолӣ ва истеъмолие, ки барои истифодаи дубора ҷамъ (муҳайё) ва тайёр карда шудаанд;

– партовҳои рӯзғор – партовҳои истеъмолие, ки дар маҳалҳои аҳолинишин дар натиҷаи фаъолияти ҳаётии аҳолӣ пайдо шудаанд;

– партовҳои хатарнок – партовҳое, ки дар таркиби худ моддаҳои дороӣ хусусиятҳои хатаровар (ба монанди заҳрнокӣ, сирояткунанда, таркишӣ, хатари сухторӣ, қобилияти баланди реаксиониро) доранд ва дар миқдору шаклҳое мавҷуданд, ки ҳар кадоми он чӣ мустақилона ва чӣ дар тамос бо моддаҳои дигар барои саломатии инсон ва муҳити атроф хатари бевосита ё имконпазир доранд;

– нигоҳдории партовҳо – нигоҳ доштани партовҳо дар захирагоҳҳои махсус таҷҳизонидашуда то лаҳзаи аз он ҷо барои гуронидан, безарар гардондан ё ба истифода баровардани онҳо;

– гуронидани партовҳо – ҷудогузории партовҳо, ки дар муҳити атроф паҳн гаштани моддаҳои ифлоскунандаро пешгирӣ намуда, ба истифодаи минбаъдаи ин партовҳо роҳ намедиҳад;

– истифодаи партовҳо- истифодаи партовҳо барои истеҳсоли маҳсулот ва иҷрои корҳо (хизматрасонӣ) ё ҳосил намудани неру (энергия);

– безараргардонии партовҳо – коркард (аз ҷумла сӯзондан)-и партовҳо дар дастгоҳҳои махсус, ки таъсири хатарнокии онҳоро ба муҳити атроф ва инсон кам мекунад;

– технологияи кампартов – ҷараёни истеҳсоли маҳсулот, ки дар рафти он ҳангоми истеҳсоли як воҳиди маҳсулот назар ба истифодаи усулҳои мавҷудаи анъанавии истеҳсолии ҳамин маҳсулот миқдори ками партов ҳосил мешавад;

– меьёрҳои муомилот бо партовҳо- маҳдудияти миқдори ва сифатӣ вобаста ба ҳосилшавӣ, ҷамъкунӣ, нигоҳдорӣ, истифодабарӣ, кашондан ва гуронидани партовҳо бо назардошти таъсири онҳо ба муҳити атроф;

– меъёри ҷойгиркунонии партовҳо – миқдори интиҳоии партовҳо, ки ҷойгир карданаш бо назардошти вазъи экологии минтақа дар муҳлати муқарраршуда ба шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ иҷозат дода шудааст;

– мавзеи ҷойгиркунонии партовҳо – машқгоҳҳо, партовгоҳои иҷозатшуда, анборҳои махсус, хоктудаҳои ҷинсҳои кӯҳӣ ва дигар мавзеъҳои таҷҳизонидашудаи махсус барои нигоҳдорӣ ва гуронидани партовҳо;

– шиносномаи партовҳои хатарнок – ҳуҷҷате, ки аз хусусияти сифатӣ ва миқдории партовҳо бо нишондоди шаклу дараҷаи хатарнокии онҳо шаҳодат медиҳад;

– мониторинги мавзеи гуркунӣ – назорати дарозмӯҳлат ба ҳолати мавзеи гуркунии партовҳо, ифлосшавии муҳити атроф дар ҳудуди чунин мавзеъҳо ва муҳити зист дар натаҷаӣ ҳодисаҳои табиии дар он баамалоянда, инчунин баҳодиҳӣ ва пешгуии ифлосшавии муҳити зист аз ҳолатҳои воқеии чунин мавзеъҳо.

– коркарди партовҳо- фаъолияте, ки ба истифодаи партовҳо ба сифати захираҳои дуюмдараҷа вобастагй дорад;


16.2. Муомилот бо партовҳо дар Тоҷикистон

Дар Тоҷикистон то ҳол далелҳои боэътимод нисбат ба ҷамъшавии партовҳои сахти маишӣ ва саноатӣ дар обҳо ва муомилот бо онҳо мавҷуд нест. Дар ду шаҳрҳои калонтарини кишар Душанбе ва Хуҷанд ҳар сол зиёда аз 300 ҳазор тонна партовҳои маишӣ ташаккул меёбад. Дар асоси баҳодиҳӣ ба 40% аҳолӣ дар самти ҷамъоварӣ ва кашонидани партовҳо хизмат расонида мешавад, ки асосан аҳолии шаҳрҳо мебошанд.

Дар Консепсияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба солимгардонии маҳфузгоҳҳои партовҳои коркарди маъдани уран барои солҳои 2014-2024 ҳалли масъалаи муносибат бо партовҳои хатарноки радиоактивӣ пешниҳод гардидааст. Ба солимгардонии партовҳои маҳфузгоҳҳои калонтарини воқеъ дар шаҳри Истиқлол (Табошар) ва Деҳмой, ки дар наздикии шаҳри Хуҷанд воқеъанд нуфузи бештар додашудааст. Бо ҷалбӣ маблағҳои кӯмаки беруна, аз ҷумла бо дастгирии молиявии Россия ва Иттиҳоди Аврупо лоиҳаи коҳиш додани амалисозии партовҳои хатарноки радиоактивӣ, амалӣ мегардад.

Партовҳои соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла пеститсидҳои мӯҳлати истифодаашон гузашта, дар шимол и кишвар (Конибодом) ва дар ҷануб (Вахш) ба ҳолати нисбатан бехатар гузаронида шуданд. Бо ҷонибдории Фонди глобалии экологӣ, дигар фондҳои байналмилалӣ ва ташкилотҳо нақшаи дар оянда коҳиш додани таъсири ин партовҳо ва нобудсозии моддаҳои устуворӣ органикӣ тартиб дода шуда истодааст. Муассисаи давлатии Маркази миллии иҷрои конвенсияи Стокголм оид ба ифлоскунандаҳои устувори органикии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати коҳиш додани хатари заҳрхимикатҳо ба муҳити зист ва саломатии аҳолӣ, иҷрои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Нақшаи миллии иҷрои ӯҳдадориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон доир ба Конвенсияи Стокголми Созмони Милали Муттаҳид оид ба ифлоскунандаҳои устувори органикӣ» таъмин намуда, дар ин самт корҳои заруриро анҷом ва лоиҳаҳои марбутаро амалӣ гардонида истодааст.

Бо дастгирӣ ва иштироки шарикони байналмилалӣ, аз ҷумла Фонди Швейсарии «Салиби сабз», Созмони амнияту ҳамкорӣ дар Аврупо, Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ, Барномаи рушди СММ дар Тоҷикистон, Барномаи озуқаворӣ ва кишоварзии СММ дар Тоҷикистон ва Бонки байналмилалии рушд, ҷиҳати таъмини амнияти экологии аҳолӣ чораҳои судманд амалӣ гардида истодааст.

Дар шимоли кишвар, вилояти Суғд атрофии партовгоҳи заҳрхимикатҳои шаҳри Конибодом, ки дар он пеститсидҳои кӯҳна гӯронида шудаанд, дар масоҳати 1 гектар маҳкам гардид. Чунин корҳои безараргардонӣ дар ҷануби кишвар, дар дар партовгоҳи заҳрхимикатҳои ноҳияи Вахши вилояти Хатлон анҷом дода шуда, масоҳати 6 гектар бо маҳкам карда шуд.

Дар деҳаи Яккатут (ноҳияи Ҷомӣ, вилояти Хатлон) барои тоза намудани атрофии маҳал, Аксияи Тозагии замин гузаронида шуд ва дар натиҷа 120 тонна пеститсидҳои кӯҳнашудаи бо замину хок олудагардида, тибқи стандарт ва меъёрҳои байналмилалӣ барои нигоҳдории муввақатӣ ба партовгоҳи ноҳияи Вахш интиқол дода шуданд. Барои беҳсозии шароити партовгоҳи мазкур он бо хати обёрӣ, системаи мушоҳидавӣ таъмин, батареяи офтобӣ насб ва бо шинонидани дарахтони гуногун, майдони кабудизор ташкил карда шуданд.

Афзоиши аҳолӣ ва истеъмол, рушди саноат, вусъатёбии сохтмони ва нақлиёт боиси ташаккули намудҳои гуногуни партовҳо гардидааст. Таи 10 солаҳои охир, дар самти ташакулёбии партовҳои саноатӣ ва истеъмолӣ ҳисоботҳои оморӣ бурда намешавад. Аз ин лиҳоз, маълумоти боэътимод дар ин самт мавҷуд нест. Аз рӯи баҳои мутахассисон, ҳар сол дар Тоҷикистон 1-2 миллион тонна партовҳои истеҳсолӣ ва исмтеъмолӣ ташаккул меёбанд. Дар корхонаҳои Саноатӣ ҳанӯз аз давраҳои иттиҳоди шӯравӣ 200 миллион партовҳи истеҳсолӣ ҷамъ гардидаанд. Масоҳати майдони заминҳое, ки зери анборкунонии ҳамаи намуди партовҳо қарор доранд 1100 гектарро ташкил медиҳад, ки асоси онро партовҳои саноати коркарди куҳӣ ташкид мекунад (то 300 гектар замин зери партовҳои сахти маишӣ қарор доранд).

Асоси ташакулёбии партовҳои саноатиро корхонаҳои металургӣ (сурма, алюминий, тилло, нуқра, сурб), комбинатҳои кимиёвӣ, нассоҷӣ ва озуқаворӣ ташкил медиҳанд. Муассисаҳо аз 5% то 50% партовҳои худро коркард менамоянд. Фаъолияти истеҳсолӣ ва партовҳои саноатӣ, аз ҷумла партовҳои радиоактивӣ асосан дар шимоли Тоҷикистон, вилояти Суғд мавҷуданд. Дар ин ҷо (то соли 1990) аз ҳама зиёд то 1 миллион тонна маъдан дар як сол истеҳсол карда шудааст. Дар тули ним аср, дар 10 маҳфузгоҳҳо зиёда аз 55 миллион тонна партовҳои радиоактивӣ ҷамъ гардидааст. Аз ҳама бештар ин партовҳо дар Дегмой бо ҷоришавии самти (Чкаловск) ва дар шафати шаҳри Истиқлол (Табошар) ғарам гардидаанд. Гард ва буғи ин объектҳои таҷҳизоти ҳимоявӣ надоштаи партовҳои хатарнок, метавонад ба масофаҳои дур интиқол ёбанд ва боиси таъсири номатлуб ба саломатии одамон ва ифлосшавии замин гарданд. Маҳфузгоҳҳо ва ғарамҳои партовҳои таҷҳизониданашуда, хатари рахнашавӣ ва селро ба вуҷуд меоранд. Инчунин ду даҳяки ғарамҳои маъдан бо радиактивҳои баланд таъсир пайдо гардидаанд. Баъди пошхӯрии иттиҳоди шуравӣ дар соли 1991 коркарди уран қатъ гардид ва аз ҳамин давра нигоҳдории маҳфузгоҳҳо масъалаи ҷиддиро ба миён овардааст. Дар ҳолати кунунӣ дар шимоли кишвар беҳдошти ҳолати объектҳои муҳимтар ба нақша гирифта шуда, кор дар ин самт идома дорад.

Дар даҳсолаи гузашта, дар деҳот тавассути истифодабарии кимиёдоруҳо безараргардонии замин аз малах, ҳашаротҳои пахта, дефолятсияи пахта ва дигарҳо бошиддат ҷараён гирифт. Партовҳои радиоактивӣ ва саноатии аз давраи Шуравӣ боқимонда, Табошар, Тоҷикистони Шимолӣ Дар давраи шуравӣ истифодабарии пеститсидҳо ба як гектар то ба 20-40 килограмм расид. Дар ҳолати имрӯза истифодабарии пеститсидҳо ба як гектар аз 10 то 100 маротиба кам гардидааст. Пеститсидҳо метавонанд дар хок ва обанборҳо солҳо ҷамъ ва худро нигоҳ доранд, ки боиси расонидани таъсири манфӣ ба саломатӣ ва системаҳои экологӣ гарданд.

Партовгоҳҳои пеститсидҳо ва химикатҳои куҳнашуда, партовҳои хатарноктарин буда, масъалаи муракабро ба миён меоранд. Миқдори онҳо 10-15 ҳазор тоннаро ташкил медиҳад (кодоме, ки қисми зиёди онҳоро Дуст (Дихлор -диффелин –Трихлорэтан ташкил мекунад) ва миқдори заминҳои ифлосгардида, аз ин зиёдтар мебошад. Ин намуди партовҳои хатарнок асосан дар ду партовгоҳӣ калонтарин- дар шафати деҳаҳои ноҳияи Вахш ва шаҳри Конибодом воқеъ мебошанд. Қаблан аҳолии маҳаллӣ реҷаи нигоҳдории пеститсидҳоро вайрон карда, онро мефурухтанд. Ҳолати партовгоҳҳои пеститситҳои аз истифода соқидгардида, дар давраи солҳои 2011 то2016 дар доираи лоиҳаҳо ва барномаҳои байналмилалии Фонди глобарии экологӣ, Барномаи рушди СММ дар Тоҷикистон, Созмони амнияту ҳамкорӣ дар Аврупо ва дигар ташкилотҳо беҳтар карда шуда, ба устувории бехатарии онҳо мусоидат намуд.

Ҳар сол дар шаҳри Душанбе 250-270 ҳазор тонна ва дар шаҳри Хуҷанд 50-60 ҳазор тонна партовҳо ташаккул ёфта, ба партовгоҳҳо кашонида мешаванд ва ҳаҷми партовҳо сол то сол зиёд мегарданд. Тибқи далелҳои пурсиш, ба 80% аҳолии шаҳрҳо ва 15% аҳолии деҳот, дар самти ҷамъоварӣ ва кашонидани партовҳо хизмат расонида мешаванд, ки ба ҳисоби миёна қариб 40% аҳолии Тоҷикисионро дар бар мегирад.

Тадбирҳои андешидашаванда. Барои ҳалли масъалаҳои вобаста ба партовҳо дар кишвар Қонун «Дар бораи партовҳои истеъмолӣ ва истеҳсолӣ» қабул гардида, лоиҳаи Стратегияи миллии идоракунии партовҳо таҳия гардид ва ҳоло мавриди баррасии Ҳукумати кишвар қарор дорад. Барои амалигардонии стратегияи мазкур системаи оморӣ ва малағ зарур мешавад.

Муомилот бо партовҳои радиоактивиро Қонун «Дар бораи муомилот бо партовҳои радиоактивӣ» танзим менамояд. Қонуни мазкур уҳдадориҳои асосии мақомоти ҳокимияти давлатӣ, инчунин қоидаҳои литсензиякунонии фаъолиятро вобаста ин намуди партовҳо муайян менамояд. Дар Консепсияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба солимгардонии маҳфузгоҳҳои партовҳои коркарди маъдани уран барои солҳои 2014-2024 масъалаи таваҷҷуҳӣ аввалиндараҷа додан ба солимгардонии маҳфузгоҳҳои шаҳрҳои Истиклол и Деҳмой муайян гардидааст.

Соли 2016 Тоҷикистон ба Конвенсияи Базел оид ба назорати аз сарҳадгузаронии партовҳои хатарнок ва нобудсозии онҳо шомил гардид. Конвенсияи мазкур, масъалаи ҳифзи интиқоли партовҳои хатарноки ба қайд гирифта нашударо баланд бардошта, ҷиҳати дастрасӣ ба маълумотҳо дар самти муомилот бо партовҳои хатарнок ва мавҷудияти иқтидор барои нобудсозии онҳо имконият медиҳад.

Бонки Аврупоии рушд ва таҷдид лоиҳаҳоро дар самти беҳтар намудани ҷамъоварӣ, коркард ва нобудсозии партовҳои сахти маиширо дар шаҳрҳои калон аз ҷумла Душанбе ва Хуҷанд амалӣ намуда истодааст. Корхонаҳои ҳозиразамон ташкил гардида, барои ҷамъоварӣ ва кашонидани партовҳо, инфрасохтори зарури таъмин дастрас карда шуданд ва аллакай дар ин самт беҳбудӣ ба назар мерасад. Маркази коркарди партовҳо – шишапора, қоғаз ва маҳсулоти нассоҷӣ шаҳри Хуҷанд буда, дар шаҳри Душанбе партовҳои пластикӣ қисман коркард карда мешаванд.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист якҷоя ва дар ҳамкорӣ бо мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии маҳаллӣ ва Корхонаи воҳиди давлатии «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» беҳтар намудани ҷамъоварӣ ва нобусозии партовҳои истеъмолӣ ва истеҳсолиро бо роҳҳои зерин дар назар доранд:

амалигардонии Стратегия миллӣ дар бораи муомилот бо партовҳо (баъди қабули Ҳукумат);

рушди системаи объектҳои ҳозиразамон барои ба навъҳо ҷудокунӣ,коркард ва нобудсозии партовҳо;

андешидани тадбирҳо ҷиҳати ҳавасмандгардонӣ дар самти беҳсозии коркард ва кам намудани партовҳои шаҳрҳо ва корхонаҳо.

Кумитаи ҳифзи муҳити зист, бо ташкилотҳои байналмилалие, ки барои ҳисоботу ҷамъоварии пеститсидҳои аз истифода соқидгардида, таъмини бехатарии нигоҳдории онҳо дар партовгоҳҳои марказонидашуда ва ҷустуҷуи роҳҳои пурра нобудсозии ин партовҳо кӯмаки молиявӣ мерасонанд, ҳамкориро идома медиҳад.

Агентии омор дар ҳамкорӣ бо Кумита, ҷиҳати беҳтар намудани системаи ҷамъоварии маълумотҳо оид ба партовҳо ва васеъ намудани миқдори маълумотҳое, ки аз тарафи мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии маҳаллӣ ва корхонаҳои саноатӣ пешниҳод мегарданд, кӯшишҳо ба харҷ медиҳанд.

Дарси амалӣ

Паспортикунонӣ ва сертификатсияи партовҳо

Яке аз ҳуҷҷатҳои асосӣ дар системаи идоракунии партовҳо ин шиносномаи партовҳои хатарнок мебошад – ин ҳуҷҷате, ки таалуқ доштани партовҳоро ба партовҳои намуд ва синфи мувофиқи хатарнокӣ, ки дорои маълумот оид ба таркиби онро дорад, муайян менамояд. Шиноснома барои ташкили бисёр равандҳо дар муомилот бо партовҳо зарур аст.

Маҷмӯъи партовҳо, ки хусусияти умумӣ дошта, ба системаи таснифоти партовҳо таалуқ доранд, мафҳуми – намуди партовҳо-ро муайян менамояд.

Таъсироти партовҳо ба муҳити атроф аз таркиби сифатӣ ва миқдории он вобастагӣ дорад. Партовҳо аз худ омехтаи моддаҳои аз ҷиҳати таркиби химиявӣ ва хосияти физикавӣ-химиявии гуногундоштаро ифода менамоянд.




Расми 16.1. Тавсифи асосии партовҳои зараровар ва хатарнок


Хатарнокии партовҳо барои муҳити атроф аз хосияти онҳо, ки ба мигратсияи компонентҳо ба муҳити атроф мусоидат менамояд, вобастагӣ дорад.

Партовҳо бо миқдори зиёд дар соҳаҳои базавии саноат (хоҷагии қишлоқ, энергетика, металлургия, сохтмон, нақлиёт), ва ҳамчунин дар рӯзгор ҳосил мешавад. Масалан дар металлургияи ранга тақрибан аз 2 млрд тонна маъдан, ки истихроҷ мешавад, танҳо 1% он дар намуди маҳсулот барои коркард истифода мешавад.




Расми 16.2. Хосиятҳои асосии партов, ки хатарнокии экологии онро зиёд мегардонанд




Расми 16.3. Схемаи структуравии муомилот бо партовҳои истеҳсолот ва истеъмол

Дарси КМРО

Таснифоти партовҳо

Мавҷуд набудани системаи умуми қабулшудаи таснифоти партовҳои истеҳсолот ва истеъмол зарурияти истифодабарии якчанд принсипҳои ҷудокунии партовҳоро ба миён меорад (расми 16.4.)



Расми 16.4. Принсипҳои асосии ҷудокунии партовҳо


Ғайр аз ин, дар системаи муомилот бо партовҳо таснифоти партовҳо аз рӯи ҳолати агрегатӣ (сахт, моеъ, газмонанд ё чангугазӣ), истфода мешавад, ки барои боз ҳам пурратар муайян намудани партовҳоро имкон медиҳад. Ин барои интихоби тарз ва технологияи муомилот бо партовҳо зарур мебошад (утилизатсия, сӯззонидан, гӯронидан). Мувофиқи таснифоти овардашуда, ба маҳлулҳои обӣ ва шламҳо омехта (органикӣ ва ғайриорганикӣ), нейтралӣ, ишқорӣ ва икслотагӣ дахл дорад. Ба маҳлулҳои ғайриобӣ ва шламҳо дахл доранд: қатронҳои истифодашуда, равғанҳои гуногун, маҳлулҳои органикӣ (сӯзонидашаванда ва нашаванда).



Расми 16.5. Таснифоти партовҳо аз рӯи ҳолати агрегатӣ

Адабиётҳои истифодашуда


1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология.– М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 455с.

2. Экология. Охрана природы, экологическая безопасность / Под ред. В.И. Данилова Данильяна. М. Изд-ва МНЭПУ, 1997;

3. Экология. Учебн. Пособие / Под ред С.А. Боголюбова. М.: Знание, 1997

4. Афанасьев Ю.А., ФокинС.А. Мониторинг и методы контроля окружающей среды. М.: МНЭПУ, 1998.

5. Мазур И.И., Молдаванов О.И., Шишов В. Н. Инженерная экология. М., Высш. шк., 1996.

6. Инженерная экология: Учебник / Под ред. Проф. В.Т. Медведева. – М.: Гардарики, 2002. – 687 м.: ил.

7. Медведев В.Т. и др. Методы и средства защиты от шума. М.. МЭИ, 1997.

8.      Машкович В.П., Панченко А.М. Основы радиационной безопасности: Учеб. Пособие для вузов. М.: Энергоатомиздат, 1990.

9. Маргулис У.Я. Атомная энергия и радиационная безопасность. 2-е изд., перерад. и доп. М.: Энергоатомиздат, 1988

5. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. М.: Финансы и стати-стика, 1998;

6. Вронскиӣ В.А. Прикладная экология.– Ростов на Дону: Феникс, 1996. – 422с.

7.      Забиров Р.Г. Экология. Китоби дарсӣ барои донишҷўёни мактабҳои олӣ. .– Душан-бе. Эр-Граф. 2013.– 480 с.

8. Абдулвахобов А. Экология : учебное пособие . – Душанбе : ЭР-граф, 2003

9. Одум Ю. экология: пер. с англ., Т. 1-2.-М.: Мир, 1986. Т.1- 328с; Т.2 – 376с.

10. Промышленная экология. / Под ред. В.В. Денисова. – М.: Изд. Центр «Март» , 2009. – 720 с.

11.Розанов Б.Т. Основы учения об окружающеӣ среде. – М.: Изд-во МГУ , 1984. – 376с.

Сомонаҳои интернетӣ:

1. Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати ҶТ: www.tajnature.tj

2. Рӯзномаи экологӣ: http://environment.tj

3. Омори экологӣ ва нишондиҳандаҳои рушд: www.stat.tj

4. Маълумот мониторинги муҳити зист, обу ҳаво, об ва иқлим: http://meteo.tj

5. Качество воздуха в городах РТ: www.iqair.com/ru/tajikistan/





Комплекси таълимӣ-методӣ, аз фанни «Экологияи муҳандисӣ» барои ихтисоси ҳифзи муҳандиси муҳити зист. ДКМТ, Бўстон, 82 саҳ., 2021


© Ҳоҷибоев Далер, 2021


Оглавление

  • 1. Муқаддима. Маълумот дар бораи фан
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  • 2. Таъсири антропогенӣ ба атмосфера
  •   Дарси амал
  •   Ҳаво ва Иқлим
  •   Сифати ҳаво
  • 3. Таъсири антропогенӣ ба гидросфера
  •   Таъсироти антропогенӣ ба ҳавзаи обӣ
  •   Захираи обии Ҷумҳурии Тоҷикистон
  •   3.2. Танзими қонунгузории истифодабарӣ ва ҳифзи захираҳои обӣ
  •   Дарси амалӣ.
  • 4. Таъсири антропогенӣ ба литосфера
  •   Таъсироти антропогенӣ ба литосфера
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  • 5. Садо ва таъсири он ба муҳити атроф
  •   Садо ва таъсири он ба муҳити атроф
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  • 6. Асосҳои ҳуқуқӣ-меъёрӣ ва ташкилии ҳифзи муҳити атроф
  •   Дарси амалӣ (лабораторӣ) ва КМРО
  • 7. Муҳофизат аз таъсироти афканишоти электромагнитӣ
  •   Дарси амалӣ ва КМРО
  • 8. Асосҳои бехатарии радиатсионӣ
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  •   Дарси КМРО
  • 10. Мониторинг ва ҳифзи муҳити атроф
  •   Дарси амалӣ. Мониторинги гидросфера
  •   Дарси КМРО. Таҳлили натиҷаҳои мониторинг
  • 11. Таъмини иттилоотии системаҳои мониторинги экологӣ
  •   Дарси амалӣ ва КМРО
  • 12. Экспертизаи экологӣ, аудит
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  • 13. Мавқеъи сертификатсия дар экологияи муҳандисӣ
  •   Дарси КМРО
  • 14. Воситаҳои техникӣ ва усулҳои ҳифзи атмосфера
  •   Дарси амалӣ
  • 15. Ҳифзи объектҳои обӣ аз ифлосшавӣ
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси кмро
  • 16. Муомилот бо партовҳои истеҳсолот ва истеъмол
  •   Дарси амалӣ
  •   Дарси КМРО
  • Адабиётҳои истифодашуда
  • Сомонаҳои интернетӣ: