Крытыка [Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч] (fb2) читать онлайн

Уладзімір Караткевіч Крытыка

…Будзеш свой сярод чужых

Калі мяне папрасілі напісаць артыкул аб перакладах твораў Байрана на беларускую мову, я не адразу даў згоду, бо недастаткова ведаю мову арыгінала. І ў тым, што вы чытаеце гэтыя радкі, вінавата мая любоў. Любоў да роднай мовы і любоў да Байрана.

Я чытаў творы паэта ў перакладах на іншыя мовы. Чытаў і некалькі дакладных — слова ў слова — празаічных перакладаў ягоных твораў.

Але мне хочацца пагаварыць аб адным: наколькі па-беларуску, наколькі поўна і дакладна гучаць вершы паэта. Ці не супярэчаць яны агульнаму духу мовы, складу думкі? Ці не зрабіў перакладчык з крылаў — купы лахманоў, з каменнай вежы — груды руін? Ці не стаў Байран заікацца?

Практыка нашага перакладу адмяла ўбок шырока распаўсюджаны цяпер сярод паэтаў Захаду дакладны празаічны пераклад сэнсу верша. Бо ён, пакідаючы непарушным "што", незваротна разбурае "як": музыку верша, яго інтанацыі, гучанне слоў і гукаў — усё тое, што складае магію паэзіі, усё, за што мы так пяшчотна яе любім.

Я паспрабаваў перакласці гэта іхнім метадам.

"Аднойчы Лілафея, дачка караля, сасніла дзіўны сон. Сасніла зямлю, палі і родны край. І тут пачула яна далёкі звон пад вадой…" Міла. Прыемна. Прыдасца нават у казку. Але нікуды не варта.

Нашы перакладчыкі разумеюць непадзельнасць "што" і "як", яны абралі свой шлях, бязмерна больш цяжкі, але і больш удзячны: перадаць душу паэта, не страціўшы ні грана сэнсу, ані гуку.

…Я тройчы прачытаў кнігу перакладаў, і яна пакінула ў мяне прыемнае, харошае ўражанне. Гэта сапраўды Байран, які гаворыць "дзе" і "чаго".

І, насуперак выдумкам дасужых балбатуноў (чуў я і такое), гэта яму аніяк не шкодзіць. Англійскі паэт ходзіць у новым, але сваім плашчы, і ён яму пасуе. Відаць, Байран, каб дажыў, слухаў бы гэтыя незнаёмыя гукі з прыемнасцю, а магчыма, і палюбіў бы нас — нават калі б не ведаў усяго астатняга, за што нас варта паважаць і любіць.

Што дзіўнага? Перакладчыкі таксама любяць яго.

Паспрабую сказаць пра іх некалькі слоў. Па парадку. А гэта цяжка, бо я адразу быў уладна захоплены лаканізмам "Урыўка" (пераклад Я. Семяжона) і простай гаротнасцю верша "Што ж, ты — шчаслівая" ў яго ж перакладзе. Нібы і тугі асаблівай няма, часам верш нібы кідаецца ў прозу, але сэрца аж заходзіцца ад болю.

Мікола Аўрамчык зрабіў адзін з найлепшых перакладаў зборніка. Гэта верш "Не ўспамінай, не ўспамінай". Паэту ўдалося перадаць нясцерпную страснасць шэдэўра. Трэба падкрэсліць, што пераважная большасць перакладаў зроблена на ўзроўні гэтага:

Тут усё Байранава. І ўсё — наша. Нават строфіка адпавядае беларускаму сказу, пявучаму, завершанаму ў сваім узвышэнні і падзенні. Сказу, які канчаецца толькі тады, калі не хапае ў грудзях паветра.

"Яўрэйскія мелодыі" — адзін з самых славутых цыклаў паэта — увогуле атрымаўся горш, чым можна было зрабіць. На маю думку, лепшы ў гэтым цыкле верш "Галашэнне Ірада па Марыямне" (пераклад Ю. Гаўрука). Гаўрук наогул шмат зрабіў для таго, каб даць пераклады правільныя, дакладныя, зробленыя на высокім, хоць, можа, і трохі сухаватым прафесійным узроўні. "Схмурнеў мой дух" (пераклад У. Дубоўкі) і "Як ноч у месячнай красе" (пераклад Я. Семяжона) — работы добрыя, але ніжэй магчымасцей перакладчыкаў. Мы будзем яшчэ гаварыць пра гэта.

Спачатку пра Уладзіміра Дубоўку. "Схмурнеў мой дух" — верш выключны, але, па-мойму, мала падыходзіць Дубоўку па духу і самому ладу думкі. У ім — змрочная, сапраўды "біблейская", хмурная патэтыка. Гэта сім-тым эклезіяст, як амаль уся Біблія. А перакладчык — чалавек светлы, рамантычна-мужны, сапраўдны славянскі паэт. Нешта светлае, сімпатычнае, бязмерна трывалае, нягледзячы на душэўную тонкасць, прысутнічае ў ягоным вершы. І вось таму так выключна добра атрымаліся ў яго пераклады двух вершаў са "Стансаў да Аўгусты". Гэта — "Калі згасіў праменне змрок" і "Закацілася сонейка лёсу".

Яны зусім розныя. Першы пераклад вельмі англійскі па манеры выканання. Другі — як славянскі плач. І ўсё ж я сэрцам адчуваю, што тут перакладчык узяўся за самае сэрца, за самую сутнасць гэтых вершаў. І што мне з таго, што гэта, магчыма, не такая высокая паэзія, як "Схмурнеў мой дух". Гэта проста элегічная, вельмі добрая песня — нібы жаўранак вырваўся з роснай травы; і я веру перакладчыку, што ён зразумеў душу Байрана. У гэтым, відаць, уся справа.

Слухайце, якая суровая баладная прысяга:

Я чытаў гэты зборнік, не зазіраючы спачатку ў змест, дзе названы прозвішчы перакладчыкаў. Для таго, каб быць бесстароннім у ацэнках. І вось часам з-за Байранавых радкоў выплывала знаёмае нават асабіста аблічча. Так здарылася з вершам "Урывак":

Канешне, Танк. Настроем амаль той, якога мы ведаем па філасофскіх вершах апошніх гадоў.

І вось тут паўстае адно вельмі важнае пытанне. Ці павінен паэт, які перакладае, памерці ў тым, каго ён перакладае? Я ведаю, для моцнай паэтычнай індывідуальнасці гэта цяжка, амаль немагчыма. Дух не хоча змяшчацца ў чужой амфары, няхай нават чароўнай, бунтуе, узламвае яе. Хоча сам для сябе зляпіць форму-ёмішча. І я не ведаю, што тут лепей: слабы дух у чужой велічнай форме або моцны, які тую форму зламаў. Відаць, у перакладзе, майстэрстве, якое ўсё ж павінна зберагчы чужую амфару, патрэбна трэцяе: захаваўшы сваю магутнасць, усё ж памерці ў другім, аддаць яму сябе самога, стаць яму слугою, як гэта ні цяжка. Але, з другога боку, як тады ставіцца да перакладаў Лермантава? Што яны, уласныя вершы ці пераклад з Гейнэ? Не ведаю. Ведаю толькі, што пераклад "Урыўка" пераходзіць ужо ў другі жанр, незаконна занядбаны цяпер жанр пераймання.

Эпіграмы і эпітафіі пераклаў для зборніка Семяжон. Аб іх, бадай, і не варта шмат гаварыць. Зроблена гэта лаканічна, з уласцівымі перакладчыку тонкасцю і гумарам. Пасля чароўных перакладаў з Бёрнса гэтага ад яго можна было чакаць. Вось урывак з эпіграмы на самазабойства брытанскага міністра Каслры:

Эпіграма — жанр няўдзячны. Усе смяюцца, усе здзіўляюцца, як лёгка і дасціпна льюцца словы. І ніхто не ведае, як гэта цяжка. І паэту, і перакладчыку.

Памер артыкула, на жаль, не дазваляе сказаць добрага слова ўсім астатнім перакладчыкам вершаў.

Цяпер пра паэмы, містэрыі, публіцыстыку. І перш за ўсё пра пераклад "Чайльд Гарольда".

"Чайльд", яго чатыры песні, перакладзены чатырма аўтарамі: Рыгорам Барадуліным, Міколам Арочкам, Язэпам Семяжонам і аўтарам гэтых радкоў.

Мне вельмі хочацца пахваліць свой пераклад. Але я не маю саманадзейнасці аднаго раманіста, які, пералічваючы раманы, што зрабілі пераварот у нашай белетрыстыцы, скончыў спіс словамі: "і раман аўтара гэтых радкоў". Таму я прамаўчу і замест няпэўнай свае кандыдатуры выстаўлю ўсе астатнія, асабліва ж — сапраўды выключны па чысціні і яснасці — пераклад Язэпа Семяжона. У ім няма залішняга пафасу, у гэтым перакладзе… Байран і ў пафасе сваім часам іранічны, вонкава лёгкі, нават легкадумны. Ён, як і Пушкін, і жартуе, і празаізмы ўжывае, і… раптам хапае за душу жалезнай, страшнай рукой рафасу — і стогн, крык ірвуцца з сэрца. Гэтыя ўласцівасці ў поўнай меры перадае праца Семяжона.

Вось пра Венецыю:

Калі б я жыў у век рамантыкаў, я сказаў бы, што Чэрвеньскія палі падаюць руку Анслейскім палям, каб іхнія верас і шыпшына сталі братам і сястрой нашаму верасу, нашай дзікай ружы.

Перакладу "Чайльда" ў пэўнай меры, відаць, перашкодзіла практыка нашага перакладу наогул. Дадзена згода на выданне кнігі перакладаў (з'ява досыць рэдкая) — і вось пачынаецца ліхаманка. Буйныя рэчы, як той самы "Чайльд Гарольд", трэба перакладаць гады. А час не чакае. Таму рэч даецца некалькім майстрам. Іначай проста немагчыма. І вось людзі бяруць на свае плечы велічэзную працу, але ў розных раздзелах усё ж заўважаецца рознастылёвасць.

У гэтым няма правіны людзей, таму што нельга двум майстрам зрабіць з аднаго ўзору дзве цалкам аднолькавыя вазы.

Глядзіце самі.

Чуеце? Адзін памер, аднолькавы выбух страсці, нават адна настройка. І толькі струны, струны аднолькавага "ля" гучаць розна. Бо не знайшлося яшчэ майстра, які здолеў бы зрабіць дзве ў свеце аднолькавыя струны. Бо нікому яшчэ не ўдавалася не толькі народ зрабіць аднолькавым ва ўсіх асобах, што складаюць яго, але і двух людзей зрабіць духоўнымі блізнятамі. Нельга забываць гэта.

І ўсё ж зроблена ўсё магчымае, каб паэма была адной суцэльнай брылай. "Чайльд Гарольд" перакладзены добра, а асобныя месцы (адно з іх — бой быкоў з першай песні) — проста выдатна.

Хацелася б сказаць некалькі слоў аб перакладзеным Максімам Лужаніным "Прароцтве Дантэ".

Праца зроблена на дастаткова высокім мастацкім узроўні, і гэта асабліва прыемна таму, што Дантава тэрцына (у Байрана яе метрыка трошкі парушана) з яе пяцістопным ямбам і пераплеценай, ланцужна-неразрыўнай рыфмоўкай — памер вельмі, надзвычай складаны, памер, якім не кожны паэт можа рызыкнуць.

Да нешматлікіх агрэхаў гэтага перакладу трэба аднесці толькі тое, што ў некаторых месцах трайная рыфма недакладная. У Дантэ — гэта сталь і жалеза, нягледзячы на амаль нечалавечую складанасць пляцення.

Прывяду прыклад у выдатным рускім перакладзе М. Лазінскага (на беларускую мову "Боская камедыя" пакуль не перакладзена). Гэта з песні трэцяй: "Брама пекла. Нікчэмныя", тыя, што "прожили, не зная ни славы, ни позора смертных дел":

Байран у "Прароцтве" ішоў шляхам Дантэ. І раптам у дакладнага, скрупулёзнага паэта, які сапраўды можа "вылепіць з гліны Адама", мы сустракаем такую, напрыклад, трайную рыфму: "дух — круг — уладару"; або "прах — раць — караць", "імкнуўся я — праяў — яхт" і г.д.

Глядзіце, як гэта добра перакладзена па сэнсе і якая недакладная рыфма ("узвышаў — знішчаць — вачам") шкодзіць агульнаму ўражанню:

А ўвогуле, паўтараю, гэта дакладны, грунтоўна пабудаваны пераклад.

Пакідае надзвычай добрае ўражанне работа Уладзіміра Дубоўкі над "Шыльёнскім вязнем", гэтай песняй мужнасці і тугі. Добра перакладзены той стрымана-грозны, прароцкі тэмп, якім вызначаецца гэтая паэма:

Ягоны ж пераклад "Каіна" — сур'ёзная, вельмі разумная і таленавітая работа… Люцыфар — дзіва! Яго словы пра бога — цуд!

І як ён адразу перастае быць вялікім, як толькі паспрабуе ўкленчання. І пратэст супроць бога, які не дае людзям Пладоў Жыцця, каб яны не зрабіліся падобнымі да багоў. І вера, што той, хто ўладае праўдай, павінен раздзяліць яе на ўсіх. І пакаранне за гэта імкненне Чалавека да ісціны. І пратэст супроць улады смерці над жывымі — усё вельмі добра.

Я дагэтуль трызню размовай Каіна і Авеля. Апошні — такая ханжа і нуда, што я, шчыра кажучы, забіў бы яго на другой старонцы, не чакаючы дзесятай.

Я забыў нават трохі сухаватыя першыя строфы "Бронзавага веку" і рагатаў, чытаючы раздзелы аб кангрэсе, ганьбе Вероны, аб Англіі і Аляксандры Першым. Вось гэта гнеў, вось гэта сарказм, вось гэта сіла!

Дубоўка паказаў, якія разнастайныя рэчы ён можа рабіць. І бліскуча рабіць.

Я казаў ужо, што пераклады Язэпа Семяжона — мая слабасць. "Бепа" — самы чароўны пераклад ва ўсёй кнізе. Лёгкі, натуральны, трохі фрывольны. Ніякай скутасці. Вясёлая, балбатлівая гамонка, як бег крынічкі па жвіры. І раптам — бізуном, дзягай!

Вось ён і з'явіўся, беларускі Байран. Нам патрэбны беларускі Дантэ, беларускі Гётэ… Без "Фаўста" і "Боскай камедыі" не можа абыходзіцца нічыя літаратура. І справа нават не ў Дантэ і Гётэ. Справа ў нас. Трэба гэта зрабіць для сябе, для ўзбагачэння сваёй мовы, для яе гнуткасці, шматфарбнасці, зіхацення, светаноснасці. Таму пераклад Байрана — крок, які нельга пераацаніць.

Добра аформленая, з выразнымі гравюрамі мастака П. Аляксеева, гэтая кніга стала неабходнай кнігай, асабліва на стале маладога чалавека. Таму што Байран — вечная любоў усіх узростаў, а асабліва юнага.

Мы любім яго сяброў, ненавідзім яго ворагаў. Але асабліва любім яго самога. Па многіх прычынах, але галоўным чынам таму, што ён — наш сучаснік, чалавек, які стаяў за лудзітаў, за грэкаў, за вольных, за прыгнечаных.

Ягоная творчасць вучыць любві да радзімы і волі, вучыць сумленню, нянавісці да клерыкалаў, да ханжаў, да поскудзі, да філістэраў, да гнілога быдла, якое церпіць выспяткі, да добраахвотных халопаў, што цалуюць чужынскія рукі. Яна непрымірымая ў нянавісці, бо любіць людзей.

Ці ж гэта не наш сучаснік? Вось аб капітале:

Байран верыў у справядлівасць для мільёнаў. Верыў у тое, што ў нядолі, у грубай сілы, рабаўнікоў, здзерцаў, гвалтаўнікоў і ашуканцаў нядоўгі век.

Ён быў атэіст. Гаворачы пра славу бога, ён разумеў славу і сілу праўды, якая робіць магутным нават слабога і пакрыўджанага.

I нам трэба падзякаваць перакладчыкам за тое, што яны данеслi да нас золата радкоў вялiкага англiчанiна.

Не, не англічаніна. Вялікага чалавека, які аднолькава належыць усім мовам і ўсім народам зямлі.

Невялічкая кніга ў мяцежнай, барвяна-чорнай вокладцы, кніга на нашай, на маёй і тваёй, чытач, роднай мове сведчыць аб гэтым.

А бадай вам цiкава было

Сёння ў вас свята, дзецi. Старэйшыя прынеслi вам падарунак, цудоўна выдадзеную кнiгу беларускiх народных казак. Малым пачытаюць гэтыя казкi бацькi, большыя — самi будуць чытаць i разглядаць малюнкi. I адразу ўстане перад вамi дзiвосны свет, дзе ходзяць каткi — залатыя лабкi, дзе воўк з сабакам — зусiм па-чалавечы — гарланяць на вяселлi песню, дзе ў балоце водзяцца смешныя дурнаватыя чэрцi.

Мы, дарослыя, зайздросцім вам. Калісьці і мы смяяліся і заміралі, слухаючы казкі. А ў вас усё гэта наперадзе.

Каму вы можаце падзякаваць за дарагі падарунак?

Кнігу гэтую стваралі сотні людзей, маляваў для яе малюнкі дужа таленавіты мастак. Але перш за ўсё трэба дзякаваць безыменным людзям, якія прыдумалі гэтыя казкі і, праз вякі, данеслі іх да вас.

Так, праз вякі. Пра рыбу, што праглынула пярсцёнак, людзі расказвалі тры тысячы год назад.

Чалавек тады шмат чаго не разумеў і лічыў, напрыклад, што пад час зацьмення змей крадзе сонца. Таму і нельга казаць, што казка — байка і выдумка. Не зусім.

Вось казка "Стары бацька". Яна ідзе з тых часоў, калі продкі нашы часта галадалі і таму ў час голаду адвозілі старых у лес. Дзікі звычай? Але казка гаворыць і аб тым, як ад яго адмовіліся, бо любілі бацькоў і зразумелі, што ўсім патрэбен іхні розум, што іх трэба шанаваць і даглядаць. Казка гаворыць аб высакароднасці і дабрыні і таму дарагая нам.

Кніга не мяняецца, а вусныя казкі ўвесь час мяняліся. Бацькі расказвалі іх дзецям, тыя — сваім дзецям. Нешта забывалі, нешта прыдумвалі, каб лепей. А паколькі забываецца горшае — казка рабілася ўсё лепшай і стала для нас узорам. Нямногія пісьменнікі могуць пісаць лепей. А таму казкі любяць усе: і малыя і старыя. Пра казку — ведайце — пішуць навуковыя кнігі. Праўда-праўда.

Вы даведаецеся з кнігі казак, што няма нічога сыцейшага за зямлю, саладзейшага за сон, шпарчэйшага за чалавечую думку. Дык вось, казка — ад нашай зямлі і яе людзей. Яна — чароўны сон і яна — думка чалавека.

Яна гаворыць аб тым, што той, што не капае з усімі студню, той няхай п'е расу; яна гаворыць, што грубая сіла нішто перад розумам; яна заклікае любіць людзей, памагаць ім, слухаць іх, але і мець свой розум.

Казка здзекуецца з паноў, якія пайшлі ад чорта, і ўслаўляе хітрага і вясёлага селяніна, які абводзіць вакол пальца гэтых паноў.

Хто запісаў казкі? Многія людзі. Назавём хоць некаторых з іх. Гэта Е. Раманаў, П. Шэйн, М. Федароўскі, А. Сержпутоўскі. Людзей, якія запісваюць песні і казкі, завуць фалькларыстамі. Яны сабралі многія тысячы казак.

Запісы трэба было апрацаваць: скараціць (дзяды любілі расказваць доўга, ім не было куды спяшацца ў бясконцыя зімовыя вечары), зрабіць казку цікавейшай, уставіўшы ў яе словы з іншых падобных казак. Многія казкі розных народаў падобныя. Трэба было ўзмацніць усё тое, чым беларуская казка адрозніваецца, скажам, ад англійскай, украінскай, французскай. Народы зямлі шмат у чым непадобныя адзін на аднаго і гавораць па-рознаму. Не скажа, напрыклад, немец: "А бадай вам смешна было". Гэта наша — беларускае. Вось гэтыя казкі і апрацавалі для вас пісьменнікі М. Клімковіч, А. Якімовіч і наш народны паэт Якуб Колас.

Нашто трэба было запісваць казкі? Фалькларысты ведалі, што дзецям у горадзе расказваюць іх радзей, чым на вёсцы. Але не гэта галоўнае.

Тады былі дужа цяжкія часы. Людзі галадалі і таму марылі, у такіх казках, як "Жаронцы", аб сытасці, волі і справядлівасці. Людзі працавалі вышэй сілы — і аб гэтым таксама гаварылі казкі.

Трэба было, каб пра гэта ведалі ўсе.

Ну і хіба кнігі не маглі расказаць, што людзям так цяжка жывецца, што галодныя нават дзеці? Не маглі. Беларускія кнігі, як і мова, тады забараняліся, і казка была беднаму чалавеку замест кнігі. Яна была зразумела яму. І народ склаў казку "Замыкай" аб тым, што трэба любіць сваю мову, што між багатым і бедным агульнай мовы не можа быць.

Таму і трэба было запісаць казкі. Іх запісалі, і цяпер вы будзеце чытаць іх, здзіўляцца, смяяцца, а можа, і плакаць.

Казкі складаюцца і сёння. Калі пачуеце дзе — запомніце. Бо казка данесла да нас мінулае нашага народа, зберагла нашу мову. Яна данясе і да нашчадкаў памяць пра нас.

І ўсё адно лепей за казку не скажаш. Няхай гавораць яны. А вы, дзеці, ідзіце ў гэты край, за сем гор і мораў, трошкі бліжэй ад сонца і трошкі далей ад месяца…

Усё жыццё будзьце ўдзячны роднай казцы за той дзіўны свет, які яна падарыла вам.

Добрага вам падарожжа. Будзьце шчаслівыя.

"Бетховен б'е ў далонi…"

Мы з даўніх часоў шануем і любім братнюю паэзію Украіны. Сяброўства гэтае — праверанае часам, небяспекай, а бывала так, што і крывёй, пралітай супроць агульнага ворага. Былі часы, калі ў мужыцкай вайне ехалі перад казацкімі загонамі сляпыя кабзары, а перад беларускімі — сляпыя дудары і лірнікі. Яны былі сляпыя, але відушчыя сэрцам і добра разумелі адзін аднаго.

Час iшоў. Даводзiлася нашым паэтам разам сядзець у картуз-бярозах, разам партызанiць. Усё было. Але сяброўства наша прымушала шукаць адзiн аднаго i чытаць адзiн аднаго, разумеючы сябра сэрцам.

Аб усёй маладой украінскай паэзіі не напішаш. Гэта — работа складаная. І мы часцей за ўсё пішам аб тых, хто нам падабаецца. Як сказаў той паэт, пра якога я хачу гаварыць, у сваёй мініяцюры "Краплина":

Маладая ўкраінская паэзія вялікая. Але я ўсё ж паспрабую аддзяліць ад гэтага мора адну кроплю і паказаць чытачу "Полымя", як яна іскрыцца, якой яна чыстай вады.

Размова пойдзе пра апошнюю кнігу Уладзіміра Лучука, львоўскага маладога паэта.

Магу ганарыцца тым, што ён мой завочны добра сябра. На жаль, падзеі апошняга года не далі мне магчымасці сур'ёзна ўзяцца за пераклад ягоных вершаў, пазнаёміць з імі нашага чытача. Але ўсё яшчэ наперадзе.

Чытаю ягоныя вершы — і ён, здаецца, добра знаёмы мне. І не толькі ён, а яшчэ і заходнеўкраінская зямля. Таму што ён — сапраўдны яе сын і без яе не ўяўляе ні сябе, ні сваёй паэзіі.

У параўнанні з папярэднімі сваімі кнігамі ў новым зборніку Лучук моцна, значна вырас.

Што сказаць аб новай яго кнізе? Перш за ўсё, гэта добрая кніга. І яшчэ — гэта кніга народная і інтэрнацыянальная адначасова. Таму што без разумення душы свайго народа — суседа не зразумееш. Я прачытаў яе, і хоць я не навічок у блуканні па паэтычных украінскіх сцежках — мне здалося, я лепей зразумеў і Львоў (у якім мне не даводзілася бываць), і людзей гэтай зямлі, і Маркіяна Шашкевіча, заклапочанага лёсам Галіччыны і яе словам, і Івана Франко, і вадаспады Прута, і многае-многае іншае. А гэта азначае — кніжка дасягнула мэты. Бо менавіта так ідзе знаёмства між суседзямі. Бо паэзія — гэта зведанне душ, і выхаванне душ, і крык душ; і калі хочаш ведаць суседа — ведай перш за ўсё яго паэзію.

Я не скажу, што гэты зборнік без недахопаў. Так не бывае, асабліва калі палову недахопаў складаюць недахопы росту. Ёсць вершы проста слабыя, накшталт верша "Мое небо", ёсць псеўдафіласофскія, накшталт "Вогнища на шляху", ёсць і проста рытарычныя. Вось, напрыклад:

Звычайная гульня словам, якое не нясе поўнай нагрузкі.

Але гаварыць пра гэтыя вершы не хочацца. Хочацца хутчэй перайсці да таго, што радасна здзіўляе, аб чым гаварыць заўсёды прыемна, — да цуда сапраўднай высокай паэзіі, якая абпальвае паэта "рудым старукім полымем", "як клён на вятры", якая адмаўляе бязвольнасць, абыякавасць і жорсткасць.

У Лучука, як у кожнага сапраўднага паэта, выключны слых, які адрознівае ўсе сем фарбаў гукаў, выключнае пачуццё да дэталі, калі "сіне глядзяць на шлях з-пад зялёных далоняў ільны", выключны зрок, зрок мастака, які ведае, што цені ад прадметаў рознакаляровыя (мастакі гэта ведаюць даўно, а многія з паэтаў, на жаль, пачынаюць разумець толькі цяпер). Паэт ведае, што ад полымя — чырвоны цень, ад голуба — шызы, ад клёна — зялёны, і прымае ўсе рознакаляровыя цені, акрамя аднаго — чорнага ценю ад подлага чалавека.

Але гэта не галоўнае. Галоўнае, без чаго немагчыма ўявіць сабе паэта, гэта добрае, шырокае сэрца, адкрытае ўсім радасцям і гаротам, усяму дабру і злу свету. Гэтае сэрца не можа быць абыякавае. Яно смяецца з людзьмі, шкадуе і любіць іх, і кожны боль кожнага чалавека асядае на яго, як на растрывожаную, адкрытую рану.

Добры (нягледзячы на трохі няўдалую, зніжаную канцоўку) верш "Відозва до лікарів" і верш "Родильний будинок", дзе паэт з такой пяшчотай гаворыць аб ружовай пупышцы кулачка свайго трохдзённага сына, таксама паднятай у пратэсце супроць смерці разам з кулаком Хікмета і парэпаным кулаком калгасніцы. Добры і радасны верш "Сніжинки" ("Пралескі"), у якім кветкі скачуць з сакавіком і плюхаюцца белымі ручкамі ў сонечнай палонцы.

Але, безумоўна, самы добры і трывожны верш зборніка — "Роси". Ёсць радкі проста выключныя. Вось слухайце:

Часам бываюць у жыцці чалавека радасныя нечаканасці. Я нядаўна "знайшоў сякеру пад лавай" — адкрыў для сябе польскага паэта Цыпрыяна Норвіда. А адкрыўшы — літаральна закахаўся ў яго вершы. І вось, чытаючы "Роси", я ўвесь час лавіў сябе на думцы, што недзе я чытаў вершы такога самага запалу, сілы, чалавечнасці, хоць і зусім непадобныя. Потым успомніў. Гэта была "Жалобная рапсодыя на смерць Бема" Норвіда.

Паўтараю, гэта было зусім непадобна. Але гэта было і падобна вышэйшым падабенствам, бо абодва вершы нарадзіў аднолькавы боль па загубленых чалавечых жыццях.

Шмат добрых вершаў у зборніку. Вось "Сповідь Маркіяна Шашкевича…" — верш пра папа, які здолеў стаць паэтам, а ўласна — верш пра мову:

Высокі лаканізм, якога так не хапае многім.

І я па-харошаму зайздрошчу сябру, які мог сказаць так.

Аматары лірыкі, аматары слова і вобраза шмат знойдуць для сябе ў гэтым зборніку. Вось гучыць украінская песня…

Гэта ж трэба так! Глухі Бетховен, глухія воплескі, якія нібы страляюць у вуха, — усё перанесена на дрэвы. Атрымаўся нейкі дзівосны зрух — і вось перад намі яе вялікасць Паэзія.

Як жа гэта цябе азарыла!

Так, як і ў гэтым здзіўленні, што зямля, людзі і неба могуць жыць без цябе, а ты без іх — не можаш, як і ў тым, што пры позірку на прыгожую дзяўчыну цудам адрастаюць на руках "музычныя пальцы".

Або вось "Водопад". Гэта не проста вадаспад, гэта "Прут послизнувся з обрива!". А круча абыякава глядзіць на яго — "така, як ти, коли я проходжу мимо".

Лірыка прыроды, лірыка кахання ў паэта — чыстая, добрая, празрыстая, як неба, пявучая, як скрыпка.

Вы самі толькі што чулі яе музычнасць.

Я прачытаў гэты зборнiк з радасцю. Сучасная маладая ўкраiнская паэзiя — з'ява такая ўцешная i радасная, што ёй, кажучы словамi Лучука, "Бетховен б'е ў далонi".

Я ўсцешаны тым, што наша зямля ўкрываецца такой паэзіяй.

Паўсюль: ад Тбілісі да Таліна, ад Рыгі да Тувы.

Ад Львова да Мінска.

І радасна, што авейвае мяне сумленнае полымя.

Полымя сапраўднай паэзіі.

Да новых, яшчэ шырэйшых даляглядаў

Возьмем звычайную геаграфічную карту свету. І паглядзім, як адчувае сябе на ёй кожны пісьменнік і кожная літаратура. У прасторы і часе. Пра якія саслоўі, праслойкі і класы гаворыць гэты пісьменнік, гэтая літаратура. У якіх краінах жывуць людзі, створаныя аўтарамі гэтай літаратуры. Якіх пісьменнікаў з далёкіх і блізкіх земляў хочуць наблізіць да свайго народа, зрабіць яму роднымі творцы гэтай літаратуры.

Руская літаратура, напрыклад, асабліва з эпохі Пушкіна, аднолькава вольна адчувала сябе ў Англіі і Германіі, Іспаніі і Францыі. Яна і пісала пра гэтыя і іншыя краіны і, шматлікімі перакладамі, зрабіла так, што для рускіх чытачоў сталі даступнымі многія і многія тысячы кніг. Практычна — усё вартае з духоўнага багацця, накопленага чалавецтвам.

Беларуская літаратура да Багдановіча была лакальная, за рэдкімі выключэннямі гаварыла толькі пра Беларусь. Аўтары яе перакладалі вельмі мала і скупа. І гэта наклала на наша прыгожае пісьменства адбітак нейкай недавершанасці і абдзеленасці. З часоў Вялікага Максіма шмат змянілася. З'явіліся многія сотні перакладаў, почасту вельмі добрых. З'явіліся дзесяткі перакладчыкаў, часам выдатных. Нябожчык С. Маршак сам (магчыма, з некаторай дозай аўтарскай сціпласці) сказаў, што пераклады Р. Бёрнса, зробленыя Я. Семяжонам, лепшыя, чым у яго. А "Гамлет" і "Лір" у перакладзе Ю. Гаўрука! А пераклады М. Танка, Я. Брыля, Э. Агняцвет, А. Куляшова (называю першае, што прыходзіць да галавы)! А цудоўны беларускі Байран! А Лорка ў перакладзе Р. Барадуліна! І на падыходзе "Фаўст", перакладзены В. Сёмахам.

З вялікай прыемнасцю мы ўзялі ў рукі першую кнігу літаратурна-мастацкага зборніка "Далягляды", у якім змешчаны пераклады літаратурных твораў многіх народаў свету. Уласна кажучы, яго трэба назваць "Далягляды — 1975", таму што пакуль ён адзін такі і выйшаў. Першынец. Адзін за год…

Трэба адразу сказаць, што тут атрымаўся зусім не "першы блін". Многа і старанна папрацавала рэдкалегія, пераклады на добрым, часам нават на выдатным узроўні. Пастараліся таксама і паліграфісты.

Яшчэ раз пераглядаючы прачытаную ўжо кніжку, хочацца сказаць з самага пачатку, што даты 1945–1975 да многага абавязвалі ўкладальнікаў. Вайна — гэта асколак, які і дагэтуль сядзіць у калясардэчнай сумцы кожнага з нас.

…А. Твардоўскі: "Той дзень, як скончана вайна". Магутны талент паэта захапляў і пры яго жыцці, а цяпер і пагатоў. Журботная памяць людзей заўжды ўзвышае паэта. І таму трэба мець вялікую смеласць, каб наважыцца на пераклад мастака такога маштабу. І — талент. Падзякуем Міколу Аўрамчыку (ён, дарэчы, пераклаў і "Ты помніш, Алёша, дарогі Смаленшчыны" К.Сіманава), які мае і тое, і другое. пераклады яго ўсхваляваныя і дакладныя. А гэта цяжка, калі вершы тыя з дзяцінства ведаеш на памяць. Але тут перакладчыку турбавацца няма чаго. Працу ягоную варта памянуць добрым словам. Хай вершы гучаць нязвыкла — не страчана нічога важлівага з таго, што казаў арыгінал:

І зноў вайна. М. Шолахаў: "Яны змагаліся за Радзіму". У перакладзе М. Лужаніна, раздзелы з рамана. Таксама даўно знаёмая і таму надта адказная для перакладчыкаў рэч. Але і тут добра. Несумненная ўдача ў стэпавых пейзажах, у малюнку хутара над рэчкай. А лепш за ўсё — Лапахін. Так добра перададзены яго то з'едлівы, то хуткі, то злосна-павольны, то проста з лютым гумарком, а то і вясёлы, балбатлівы гаварок разумніка-салдата. І яшчэ — бабка з яе крыклівасцю, бурчаннем. Такая — як мноства вясковых бабак. Гэтыя моўныя адметнасці, гэтыя дыялектызмы. М. Лужанін справіўся са сваёй задачай грунтоўна, хаця і не без непазбежных страт. Што ж, мы даўно, яшчэ з даваенных часоў, ведаем яго як добрага перакладчыка.

Вельмі дакладны і паэтычны пераклад "Паэзіі" У. Бранеўскага даў нам Ю. Гаўрук:

…Першы агрэх. Нехта не ўсё добра прадумаў. Чаму Тадэвушу Рыжэвічу такі гонар, што ён мае біяграфію перад сваім цудоўным апавяданнем "Сыны", а, скажам, Яўген Гуцала, той жа Бранеўскі і многія іншыя такога гонару не маюць? Скажам, Шолахаў не мае ў гэтым патрэбы, яго і так усе ведаюць. Але — Ян Костра, Данат Шайнэр ці Францэ Прэшэрн? Шмат хто ведае пра іх?

Увогуле, на мой погляд, у наступных кнігах "Даляглядаў" трэба даваць у канцы (як гэта паспяхова робяць часопісы "Маладосць" або "Иностранная литература") кароткае: "Нашы аўтары". Гэта і карысць прынясе, і адначасова не будзе разбіваць асноўнага тэксту.

А пераклад Т. Ружэвіча Янкам Брылём вельмі добры. Выкліваюць пярэчанне толькі некаторыя дэталі. Застрэлілі хлопца. Брат у моргу змочвае вялікі пук газет і запаўняе забітаму чэрап. Каб, значыцца, выглядала "па-людску"… Ёсць усё ж і для літаратуры забароненыя вобразы. Асабліва калі за іх няспрытна бяруцца. Але гэта закід аўтару вельмі добрага апавядання, а не перакладчыку, якому трэба сказаць ва ўхвалу, што тут ёсць мова. У адрозненне ад некаторых іншых перакладчыкаў, якія ўжываюць не ўласцівыя нашай граматыцы звароты.

Увогуле, "Далягляды" — подзвіг перакладчыкаў, за гэта ім нашае дзякуй. Бо так мала часу, каб прачытаць такое па-польску, чэшску, славенску.

Дарэчы, чэшская і славацкая паэзія. Усе пераклады выкананы тут добра, на высокім узроўні. Аднак насцярожвае почасту падбор вершаў. Вітазлаў Незвал, напрыклад, змешчаным у зборніку вершам робіць не зусім тое, што трэба, уражанне. Можна было выбраць штосьці лепшае.

Добра гучаць вершы Іозефа Горы, Станіслава Косткі Неймана, Даната Шайнэра. Дужа ўдалыя і некаторыя пераклады П. Макаля. Напрыклад, "Страхоўка" Андрэя Плаўкі, "Паўстаць" Іозефа Мігалковіча, "Старыя настаўніцы" Войтэха Мігаліка, "Каляндар" і "Вяселле" Міраслава Валека, "Я іду" Штэфана Жары, "Дрэвы" Яна Смрэкі. П. Макаль праявіў добры густ у адборы пісьменнікаў і меў дакладнае перакладчыцкае пяро. Толькі шкада, што не трапілі сюды вершы, скажам, Лаца Навамескага. І яшчэ шкада, што ўкладальнікі абмежаваліся паўсюль толькі сучаснымі паэтамі, не ўключаючы класіку.

Нельга, вядома, у адным зборніку "абняць неабдымнае", але ў наступных — варта падумаць, каб падаць асобных аўтараў і цэлыя літаратуры па магчымасці паўней.

…"На ціхім возеры" Ю. Нагібіна. І апавяданне выдатнае, і пераклад Ф. Янкоўскага таксама. Ёсць дзве-тры недакладнасці. Напрыклад, наколькі я памятаю, у аўтара было "салодкі кліч прыроды", а не "далікатны". Гэта адно з найлепшых апавяданняў аўтара па сваёй чалавечнасці і глыбіні. Таму, што старонні чалавек паказаў нам саміх сябе збоку, падумаў пра нас так, як мы вельмі рэдка думаем пра сябе, і лепей, чым мы самі пра сябе думаем. Мне шмат даводзілася ездзіць і хадзіць па шляхах Беларусі з нашымі гасцямі, і ўсе яны здзіўляліся нашым людзям, а для нас сваё — непрыкметнае. На многае яны прымусілі мяне зірнуць іхнімі вачыма і яшчэ больш палюбіць тое, вышэйшае, імя чаму — Народ.

…На высокім узроўні і пераклады А. Зарыцкага з Луіса Фюрнберга. Але зноў жа здзіўляе (і гэта ў многіх месцах) нібы наўмысны падбор лірыкі рытарычнай.

Пераклады з украінскай таксама на вышыні. Вось "Чэмпіён" Ю. Смоліча, вось "Дружба" А. Галаўко і іншыя, усяго шэсць апавяданняў. Усе пераклаў Леў Салавей. Але, мне здаецца, трэба было падбіраць на кожную аўтарскую індывідуальнасць — індывідуальнасць перакладчыцкую. Увогуле, да працы над кнігай прыцягнулі занадта малую колькасць людзей, знаўцаў моў. А яшчэ нашто было ўключаць у падборку апавяданні накшталт "Вышыня-206" І.Лэ. Я люблю гэтага пісьменніка, у прыватнасці раман "Налівайка", але гэтае апавяданне папсавана газетчынай і штампамі. Апавяданне напісана даўно — яшчэ, мабыць, у вайну. Тады так можна было пісаць, не да "красот" было. А сёння як чытаецца вось хаця б такое:

"У кожнага (з байцоў. — У.К.) у вачах гарэў агонь рашучасці і бясстрашша. Усіх забраў бы ды і павёў… на рашучы бой, на славу". "Генерал стаяў і сачыў, як вярталася бясконца дарагое жыццё байца-героя". "Паўтараю: "Клімаў бярэ каманду на сябе, калі раптам мяне заб'юць (хіба забіць можна і "не раптам" — У.К.)… Раздольскі і Ліхтэрман сваімі грудзьмі заступаюць шлях пагоні…"

Яшчэ пра тое, што было натуральна ў Даўжэнкі і што не гучыць у яго паслядоўнікаў:

"Ноч сцерагла сарамяжлівую ўдзячнасць юнака, начныя росы абмывалі вочы".

"Вакол рабілася штосьці неверагоднае".

Гэткае "штосьці неверагоднае" ёсць у кожнага з нас. Але трэба адвучвацца. Вось як у вялікага паэта "бясконца дарагі баец-герой" яшчэ ў вайну гаварыў з палкоўнікам, пераплыўшы ледзяную раку:

Зразумела, аўтар апавяданняў тут ні пры чым, адказнасць нясе той, хто ўключыў іх у зборнік, выдадзены ў 1975 годзе.

Гэты "ляп" адзін з зусім нешматлікіх у вельмі добрай кнізе. Але на свята вельмі не хочацца, каб на гожым і дарагім твары была "пад носам клякса". Накшталт грузінскага "аула" (с.111), якіх там звеку не было.

Ці мае права перакладчык "паляпшаць" такія рэчы? Думаю, што, са згоды аўтара, мае. А калі той не разумее такой карысці і не згодзен — тады не трэба перакладаць такое ўвогуле. Так, апавяданне бабкі (с.112) немагчыма чытаць пасля "Мы з вогненнай вёскі…". І немагчыма ўжо чытаць сцэну бою з танкамі (с.117), якая нагадвае славутую песню з не менш славутага, неўміручага Швейка.

Добрае ўражанне робіць твор Я. Гуцалы "Стэфка". Тут і перакладчык зрабіў усё. Гэта найлепшы з усіх перакладаў Л. Салаўя, змешчаных у зборніку.

…Не будучы тэарэтыкам у вершаскладанні, нічога не магу сказаць пра санеты Р. Гамзатава ў перакладзе Язэпа Семяжона. Пераклад першакласны, чытаецца з прыемнасцю. Аднак мне хочацца паўтарыць за перакладчыкам, проста сказаць следам за ім аб "спрэчнасці самога з'яўлення формы санета на аварскай мове…"

Сілабіка? Мы ведаем цудоўныя санеты па-французску і па-польску. Вядома ж, адпаведна характару моў.

Іншыя адметнасці аварскай мовы, аж да алітэрацыі і цэзуры, — ну што ж, бывала і гэта. Але традыцыйная для аварцаў адсутнасць "рыфмы ў канцы радка" (Я. Семяжон) — гэта я ўжо не ведаю.

Я. Семяжон перапісвае аварскія "санеты" на еўрапейскі манер, робіць гэта, як заўсёды, вельмі добра. Але гэта не Гамзатаў і не санеты.

Адсутнасць рыфмоўкі ў арыгінале. А што ж тады дасць гэтым творам санетны замок, апошняе, самае важнае двухрадкоўе? Што звяжа санет? Колькасць радкоў? Разбіўка верша на два катрэны і два тэрцэты (у перакладзе мы і гэтага не бачым).

Санеты пісалі ўсялякія. "Хвастатыя", "безгаловыя", "перакуленыя", але ўсе гэтыя формы не былі класічнай формай санета. А ўжо санет без рыфмы? Не ўяўляецца.

Урэшце, будзем памяркоўныя. Магчыма, мы прысутнічаем пры нараджэнні формы, якую нейкі будучы тэарэтык літаратуры назаве "аварскім санетам". Толькі тады трэба будзе перакладаць такія санеты, не набліжаючы іх да санетаў Шэкспіра (дарэчы, таксама "няправільных"), а так, як яны гучаць на мове арыгінала.

…Перачытваеш наступныя старонкі і прыемна здзіўляешся. "Абрабаваны" Фелікса Піта Радрыгеса ў перакладзе С. Дорскага. Цудоўнае апавяданне ў добрым перакладзе. Вось гэтасапраўды мікракосм і адначасова макракосм, адно ў адным, чаго так не хапае ўсім апавяданням кнігі. Тут увесь свет на некалькіх старонках: абрыдлівы свет грошай — і свет мастацтва, абмежаванасць — і тое, што мы называем "богам у сабе". І прырода, і вялікая душа чалавечая.

Эстонская проза. Перакладчык Ян Скрыган. Ніхто ніколі не сумняваўся ў ягонай мове. І "Маргіналіі" Фрыдэнберта Тугласа, і ягоныя "Уцёкі" — гэта хораша (не толькі хораша аўтар выказаў думкі аб тым, як трэба пісаць, але так і напісаў).

А пранізлівы, шчымлівы боль "Халасцяка" Лілі Промет, схаваны за некаторай нават "весялосцю", ад якой хочацца плакаць.

А лірычная свежасць Эрні Крустэна ў апавяданні "Немаўля", уся гэтая старасць і маладосць у вечным бегу, у вечным чаргаванні, у вечнай змене змяркання і дня.

А Васіль Бялоў, прадстаўлены трыма цудоўнымі маленькімі апавяданнямі (пераклад Алены Шарахоўскай). Вельмі ж добра перакладзены няўлоўны бялоўскі гумар, так шчыльна сплецены з лёгкай — а часам і не вельмі лёгкай — журбой.

Лёс рускай вёскі, так блізкі да лёсу вёскі нашай.

Увогуле, на гэтай кнізе добра відаць адна вельмі адметная рыса: уменне адчуваць строй думкі суседа. Вось жа здолеў Разанаў зразумець "Homo sum" Юсцінаса Марцінкявічуса з яго адметным стылем.

Балгарыя. Аўтар Іван Вострыкаў. Перакладчык У. Анісковіч. "Сашо забівае ваўка". Суцэльны смех праз слёзы.

Уяўляеце вы сабе сімпатычнага брандахлыста, фантазёра, які проста голы кароль? Прачытваючы апавяданне, пранікаешся адчуваннем таго, якая гэта вялікая сіла — бязмежнае, адданае жаночае каханне. Каханне, якое наўрад ці чакае нешта добрае наперадзе.

Зноў Расія. Пераклад Т. Мартыненка "Сцёпкавага кахання" Васіля Шукшына, які так рана пайшоў ад нас. Пераклад добры. Але тут адна заўвага. Шукшын, мабыць, як ніхто з сучасных рускіх пісьменнікаў, цяжка паддаецца перакладу. Гэтая алтайская, сібірская, папраўдзе руская, самабытная мова патрабуе і нейкіх эквівалентаў у адным з дыялектаў беларускіх.

І яшчэ адна думка. Правамерна, калі перакладаецца руская класіка або сучасная класіка (дадамо да Нагібіна, Бялова і Шукшына яшчэ і цудоўны пераклад "Ручніка з пеўнямі" М. Булгакава, зроблены Я. Скрыганом). Гэта прыносіць карысць самому літаратурнаму працэсу. А вось перакладаць з рускай нешта сярэдняе — па-мойму, няма рацыі.

У "Даляглядах" заўсёды будзе цесна. Тым не менш трэба даваць больш месца мовам, якія нам незразумелыя. Няхай больш гавораць усходнія паэты, паэты Паўднёвай Амерыкі, манголы, грэкі, арабы, японцы, дый ці мала хто яшчэ. Хай "з берагоў Арпачая" часцей далятае да нас голас вялікага варпета — майстра Авеціка Ісаакяна, які з такой сілай данёс да нас у сваіх перакладах Рыгор Барадулін.

Не ведаючы славенскай, не магу меркаваць з пэўнасцю аб якасцях перакладаў Н.Гілевіча. Думаю, што яны дакладныя. Зноў шкада толькі, што няма хаця б слова-другога пра кожнага са славенскіх паэтаў, якія гавораць тут з намі, і ўвогуле пра славенскую паэзію.

Урэшце дабраліся да смеху.

Перакладзены Янкам Брылём "Непрычасаныя думкі" Станіслава Ежы Леца. Тонкі, філігранны, з'едлівы гумар славутага польскага аўтара гучыць і па-беларуску:

" — Калі скажаш "Святых няма!", абражаюцца нават атэісты.

— Калі няма з чаго смяяцца, нараджаюцца сатырыкі…"

Прыклады можна было б множыць і множыць. Але і так відаць, як упрыгожваюць кнігу гэтыя, "непрычасаныя". Шкада, што іх мала. Будзем спадзявацца на тое, што яны з'явяцца і ў новых "Даляглядах". А ўвогуле гэты гумарыстычны раздзел у наступных кніжках трэба пашыраць.

Дабраліся мы ўрэшце, аж на старонцы 259, і да крытыкі з публіцыстыкай. "Слова пра Івашкевіча" К. Федзіна (добры пераклад В. кудраўца), грунтоўнае даследаванне Н.Гілевічам балгарскай паэзіі пра апошнюю вайну, вельмі цёплае слова А. Гардзіцкага пра Альбінаса Жукаўскаса, вернага сябра Беларусі.

На жаль, тут малавата дадзена прасторы нашым замежным сябрам. Толькі адзін артыкул славака Душана Слабодніка — пра беларускую прозу. Ды і той — па неабходнасці — малы.

Рыхтуючы наступныя кнігі, трэба пра гэта падумаць. Магчыма, нават заказаць аўтарам з-за мяжы падобныя артыкулы. Трэба падумаць і аб рубрыцы "Пра нас пішуць". У гэтай кнізе яна прадстаўлена толькі змястоўнай публікацыяй Я. Семяжона аб водгуках нямецкага друку на выданні беларускіх твораў у ГДР і вельмі цікавым фрагментам з артыкула Марыі Чурак (Польшча) аб беларускай літаратуры пра другую сусветную вайну і аб успрыманні яе ў Польшчы.

…Ну вось, мы нібыта прайшліся па розных частках свету. Усе яны ў гэтай не дужа вялікай кнізе, якая, аднак, значна пашырыла наш кругагляд.

Зразумела, што яна яшчэ не без недахопаў, але карысць такога выдання — бязмерная.

У той жа час шкада, што ў кнізе няма англічан, італьянцаў, іспанцаў і г.д. Шкада, што няма хаця б малога раздзела перакладаў з класікі іншых народаў.

Так, ёсць хібы. Але ж гэта толькі пачатак вялікай справы: планамерна пазнаваць іншыя краіны і народы. Перадумовы для гэтага ёсць. Патрэбна толькі быць упартымі, увішнымі, працавітымі. Патрэбны школа перакладчыкаў і максімум прыкладзеных да гэтай справы сіл.

З любоўю да чалавека

Мы доўга чакалі гэтай кнігі, чытаючы ў часопісах адменныя, вельмі свежыя вершы паэта. Яны заўсёды вылучаліся сярод другіх нашых вершаў нейкім прасветленым, па-дзіцячы непасрэдным светаадчуваннем, прасветленым нават у глыбокай суровасці, суровым нават у скупым жарце, які паэт часам дазваляе сабе.

Я не крытык і таму не магу прасочваць пад зямлёю "корані" кожнага верша і вобраза, грунтоўна сцвярджаць, што паэт спыніўся на сваім шляху і не расце, у той час калі ён выбірае новы кірунак. Не магу я "ўдумліва" разважаць аб уплыве на Наўроцкага Уітмена і "сучасных лацінаамерыканцаў" (чамусьці Уітмена вінавацяць ва ўсім, што не падобна на ранейшае).

Не магу таму, што наш паэт — жывая галіна ад нашага дрэва. І няхай на ёй вырастаюць такія па форме плады:

А магчыма, і іншыя з наўмысна задышлівым рытмам, са знарочыстым (і зманлівым) прымітывізмам мыслення.

Ці не ўсё адно, калі гэта нам — не чужое, калі на нашай мове сказана яшчэ і такое слова, ад якога яна стала багацейшай, прыгажэйшай, гучнейшай?!

Алесь Наўроцкі — паэт таго пакалення, якое ў поўнай меры вынесла на дзіцячых плячах ліхалецце вайны:

Яно не ваявала, пакаленне паэта, але — хто ведае? — ці не цяжэй было дзіцячаму сэрцу адчуваць сябе бяссільным, а вачам бачыць такое:

Цяжка гаварыць пра нейкія літаратурныя "ўплывы" на творчасць Алеся Наўроцкага. І калі крытык, нядрэнны знаўца паэзіі, кажа мне, што ў "Стрэле ў твар смерці" адчуваецца "ўплыў" касмічнасці Чарота", мне хочацца сказаць — "не". Справа не ў тым, што "пажар палыхае. Ад агню куды кідацца? Ён ліжа ногі, рукі, твар". Справа ў тым, што ў аднаго сусветны пажар быў бязлітасны да людзей, да кожнай асобы чалавечай і да набыткаў культуры, створаных рукамі чалавека. А другі — і гэта лепей за ўсё іншае паказвае, што мінулі гады, — уважлівы да кожнага жадання, да кожнай усмешкі чалавечай, бо галоўная рыса яго вершаў, - гуманізм, бо ён добра разумее, што кожны забіты чалавек — гэта забіты сусвет, забітае мора, забітае неба.

Магчыма, жывым цяпер менш справы да забітых сусветаў — іхнія ж сусветы жывыя, — але сэрца паэта павінна памятаць больш за іншыя сэрцы: на тое ён і паэт.

Паэта, як і ўсё яго пакаленне, асабліва чуйнае да несправядлівасці, балюча ўразіла з'ява, імя якой "культ асобы". Ён верыў у гэтую асобу, "як у сонца", а аднойчы "тое сонца забальзаміравалі". І паэт гаворыць з горыччу:

У роздуме над гэтай з'явай, у паступовым асэнсаванні таго, што Сталін заняў толькі месца Леніна, а яго замяніць не мог, паэт робіць мужную выснову ("Размова з Уладзімірам Ільічом"):

Здавалася б, даволі і таго, што сэрца зведала такую горкую праўду. Але на плячах пакалення і яшчэ адна праўда, яшчэ адзін цяжар. Гэта праўда і цяжар атамнага стагоддзя, і, што б ні казалі, цяжар гэты падае на плечы тых, хто малады. Таму што ім жыць, ім несці адказнасць за ўсё, ім заганяць джына — носьбіта смерці — зноў у бутэльку, адкуль яго калісь выпусцілі. І таму юнак нашага часу не можа не быць горача зацікаўлены лёсам чалавецтва і самой маці-Зямлі.

Голас паэта выбухае крыкам усяго чорнага, што перашкаджае багатым фарбам зямлі сплятацца ва ўсё новых каляровых гамах. Гэта сказана вельмі па-беларуску, і адначасова гэта — як слова і песня ўсіх народаў. Хутчэй ваяваць за праўду, каб нікога не крыўдзілі, нікога не забівалі. Нельга, каб выбухнула вайна, нельга ацэньваць грашыма жыццё, нельга, каб панавала сытае свінства, нельга, каб дзяўчына з Хірасімы згарэла ад болю, нельга, каб ажыў фашызм, нельга, каб загінула ад вадародных ураганаў нясцерпна родная ў сусвеце калыска жыцця, жамчужына Розуму — Зямля.

Гэтая абвостранасць пачуццяў нараджае і стыль, — нервовы, трапяткі, які дарэмна хоча здавацца спакойным і разважлівым. Дарэмна, бо ўнутры ў паэта ўсё трапеча любоўю да людзей.

У Алеся Наўроцкага тонкі слых. Вось прамень ударыў па адстралянай гільзе, вось мяўкаюць вясновыя коцікі на галінах ракіт… У яго незвычайны зрок. Ён бачыць, як мяшаюць у шклянцы разам з цукрам сонечны прамень, як "злуецца" пад ветрам беласнежная сукенка дзяўчыны. І тут ужо адбываецца тое дзіва, якое прымушае кожнага горка шкадаваць, чаму ён не прыкмеціў гэтага раней. Чаму не прыкмеціў зялёныя крылы бяроз або вецер, які "свістаў спачатку ў дудачку, потым у дудку, а ўжо затым у дуду".

Сапраўды, чаму?

Справа, відаць, у тым, што трэба самому памясіць гразь, самому адчуць волю сцежкі ў жыце, самому задыхацца ў скрутках калючага мяцельскага дроту…

Можа з'явіцца ўражанне, што я захвальваю паэта. На самай справе гэта не так. Няма кніг без недахопаў, і мне спачатку хацелася проста заўважыць самае добрае. Гэта заўсёды прыемна: заўважаць добрае.

Але, відаць, не абыдзешся і без крытычных заўваг, бо дрэннае асабліва кідаецца ў вочы, калі кніга добрая. Часамі паэт пачынае гаварыць чужым голасам, яшчэ з 20-х год, знаёмым для нас:

Крыўдна таксама, калі ў творах паэта пачынаюць гучаць безгустоўныя ноты:

Гэта — як фальшывая нота ў добрай сімфоніі.

Можна было б адшукаць у кнізе яшчэ некаторыя пралікі. Дарэмна, напрыклад, паэт уключыў у яе слабы верш "Дзве дарогі сому", у якім ёсць слабыя па свайму паэтычнаму напаўненню радкі, накшталт:

Дарэчы, і слова "затапіць" не стасуецца ў дачыненні да сома.

Але гэта ўсё недахопы, якія не псуюць агульнае ўражанне ад кнігі.

Адным з лепшых вершаў зборніка з'яўляецца верш "Яблыня кахання". Мастацкі лаканізм і тая асаблівая чысціня пачуццяў, якая ўласціва Алесю Наўроцкаму, — усё гэта сплятаецца ў дзіўны па сваёй прастаце і выразнасці вянок.

Тое самае і з вершам "Страта". Паэт знаходзіць простыя, вельмі дакладныя словы для песні ў гонар дружбы. Мала хто за апошні час так палка пісаў аб страце друга, як Наўроцкі. Мы як быццам забылі тое неасэнсаванае пачуццё, якое цягне да чалавека няўхільна, як лёс, і ў гэтым падобнае на каханне. Мы не знаходзім у сваіх вершах такіх шчымлівых нот, якія знайшоў Алесь Наўроцкі для памяці сябра свайго маленства ў вершы "Страта". І наогул у нашых вершах пачуцці часта падмяняюцца вытанчанай нюансіроўкай, бліскучым, але халодным, як крышталь, агнём. Болю, ад якога, як нажом па сэрцу, у нашых вершах амаль няма. У Наўроцкага ж — першапачатковая яркасць і магутны накал смутку, радасці, лікавання. Калісь вытанчаных рымлян здзіўляла, што дакі маглі з гора качацца па зямлі, а ад радасці рагатаць так, што лісце падала з дрэў. І вось мы, што звыклі бараніцца ад гора ўсмешачкай, адчулі: мала нам дадзена такога за апошнія гады. І добра ведаць, што "Другу…" і "Рыдлёўка" — гэта такога накалу вершы аб суме адзіноты, аб жаданні чалавека вечна жыць у працы, у сыне, у справе, — якіх у нас не было з часоў тых вершаў Багдановіча, — беларускіх і рускіх, — што прысвечаны Ані. Наогул між гэтымі паэтамі значна больш падабенства, чым можна падумаць, і не ў рытміцы, не ў тэмах, а ў цеплыні самой удачы, у неўстаткаванасці паэтычнага характару, што народжаны для цеплыні, але не заўсёды яе мае.

Алесь Наўроцкі часам трохі імпрэсіяністычны: ён сканцэнтроўвае сваю ўвагу на адным якім-небудзь імгненні, і тады, калі ў гэтым імгненні сціснуты ўсе вякі і душы ўсіх людзей, — тады нараджаецца верш-скарб накшталт "Багрыма".

Хацелася б даць А. Наўроцкаму некалькі добрых парад. Першая з іх — не пагарджаць баладным жанрам, бо ён не чужы яму. Такія вершы, як "Вядро вадой напоўнена" і "Пачатак", — гэта зерні сапраўдных, сціслых, адухоўленых "іскрай божай" балад.

Другая парада — развіваць свой зрок сатырыка. Лепшыя з "Элегій", змешчаных у зборніку, сведчанне таго, што Алесь Наўроцкі валодае пяром сатырыка. Ён не можа прайсці паўз месца, дзе хлусяць, дзе крыўдзяць людзей, не можа не праспяваць адыходнай таму благому, што, на жаль, яшчэ трымаецца ў жыцці. А калі дадаць да гэтага, што ў "Элегіях" прысутнічаюць яшчэ сум і роздум над лёсам людскім, — вы зразумееце самі: паэту нельга кідаць гэтай сваёй дарогі.

Пасля ўсмешак маланкі сапраўды лягчэй дыхаць зямлі. Няхай жа часцей бліскаюць гэтыя ачышчальныя маланкі.

Задума: узнiкненне i ўвасабленне

Польскі вучоны Міраслаў Ахоцкі, які працуе над праблемамі літаратурнай творчасці, прыслаў ліст пісьменніку Уладзіміру Караткевічу. У лісце ён пісаў;

"Я быў вельмі ўсцешаны, калі некалькі месяцаў таму Ян Гушча, з якім мяне лучыць не толькі дружба, але і тое, што мы разам рэдагуем "Асновы", наказаў мне падборку беларускай паэзіі, а ў ёй Ваш цудоўны верш "Таўры". Спадзяюся, што нумар "Асноў" са сваім вершам Вы ўжо атрымалі.

Я якраз у рамках сваёй працы (дактарат) пішу кнігу пра нараджэнне літаратурнага твора. Пра тое, як нараджаецца твор у свядомасці пісьменніка. Якія фактары з акаляючай пазалітаратурнай рэальнасці робяць уплыў на фарміраванне верша, апавядання, рамана. I таму, што праца мая, як я ўжо сказаў, мае навуковы характар, мае філасофскія і сацыялагічныя абагульненні павінны абапірацца на выказванні пісьменнікаў адносна таго, як у іх, у дачыненні да канкрэтных твораў, праходзіў творчы працэс. У сваёй кнізе я буду цытаваць выказванні пісьменнікаў розных нацыянальнасцей. Мне асабліва важна і тое, каб была прадстаўлена таксама беларуская літаратура. Ці не змаглі б Вы напісаць мне пра тое, як узнікае верш у Вас? Я знаю, што Вы добра ведаеце польскую мову, але прашу Вас напісаць Ваш ліст па-беларуску, таму што у сваёй працы я буду цытаваць выказванні пісьменнікаў на мове арыгінала і ў перакладзе".

Уладзімір Караткевіч адгукнуўся на просьбу польскага даследчыка. Рэдакцыя штотыднёвіка лічыць, што адказ пісьменніка будзе цікавы і для чытачоў. Таму прапануем яго Вашай увазе. Ліст друкуецца з некаторымі скарачэннямі.

Вельмі паважаны пане Ахоцкі!

Прабачце за тое, што не жадаючы гэтага, затрымаўся з адказам на Ваш ліст, які дужа ўсцешыў мяне. Я быў у раз'ездах, — у прыватнасці ў Міры. Думаю над лібрэта гераічнай оперы з XVII стагоддзя. А, значыць, трэба было капацца ў архівах, шукаць знаўцаў і г.д.

Цяпер паспрабую, як магу, адказаць на Вашы пытанні. I, дзеля самага пачатку, я хачу сказаць аб тым, што мы занадта мала ведаем чалавечую псіхіку, яе асаблівасці, тое, як яна мяняецца ад вонкавых абставін, спрыяльных ці неспрыяльных, мала, каб дакладна адказаць, якім чынам узнікла думка, ідэя, твор.

Словам, "таямніца гэтая велькая ёсць". Таму я дасылаю толькі свае назіранні, толькі тое, што прыблізна ведаю сам і нават тое, што чуў ад сяброў па пяру, не буду надта ўключаць. Каб быць пэўным.

Што сказаць аб паўставанні, аб узнікненні літаратурнага твора?

Перш за ўсё павінен быць адпаведны настрой. Яго ствараюць розныя рэчы. Пачуцце вялікага спакою, або, наадварот, нейкая падзея, што скалане цябе аж да глыбіні душы. Або нешта такое, што спалучае і тое і іншае. Мінулым летам, напрыклад, такі настрой нарадзіўся ў мяне на старажытным славянскім гарадзішчы Святая гара, пад вёскай Гарадное, на Століншчыне. Вакол балоты і мокрыя сонечныя лугі, а пасярод іх, над рэчачкай, гара з абсечанай верхавінай. Уся зарасла чорнымі ад старасці соснамі. На соснах вуллі ў выглядзе чалавечых фігур. Тут жа адна хата і руіны млына з колам, выкачаным на адхон. Перад хатай цвітуць касачы і пеўнікі.

Гэта ўжо гатовы верш. Аб ім можна забыць, але раптам ён сам усплыве, у самы неадпаведны момант.

А ўжо атрымаецца верш ці не — тут усё залежыць ад тысячы прычын, перш за ўсё, я лічу, ад асацыяцый, ад багацця іх, ад умення чалавека выхаваць іх у сябе і аперыраваць імі.

Часам наштурхоўвае на гэта нават кніга. Прычым, не толькі ў тым сэнсе, што вычытаны недзе дакументальны факт, які адразу нараджае цэлы рой ідэй, вобразаў, тыпаў, але і ў тым сэнсе, што, бывае, нейкая думка кнігі нараджае асацыяцыю "ад супрацьлеглага", асацыяцыю-пародыю або ўспамін. Ён абрастае другімі ўспамінамі і ўрэшце ператвараецца ў сваю супрацьлегласць, у рэч, якая мае самастойную каштоўнасць.

Не было выпадку, каб, перачытаўшы нашага Купалу, Багдановіча, некаторыя рэчы Чорпага, або, скажам, не менш мне, нам блізкіх і мілых Каханоўскага, Міцкевіча, Норвіда, Славацкага, Крашэўскага, Вейсенгофа, Струга, Тэтмаера, Ружэвіча, Пшыбася, Парандоўскага (імя ж ім — легіён, і я называю толькі першыя, што прыйшлі да галавы), каб не з'явіўся халодны і высокі настрой, калі ўсё ж звініць захапленнем, чыстай зайздрасцю і глыбокім незадавальненнем сабою. Нешта, прыблізна, такое: "Бог ты мой, як умелі пісаць (або: як пішуць), чэрці! Ну вось, гэтыя часу не трацілі, столькі змаглі даць, а ты нават з невялікай сваёй здольнасцю лайдак" і г.д.

Пачуццё, падобнае на рэўнасць да жанчыны, калі мы пачынаем лезці са скуры і, часам, скакаць вышэй галавы.

Ну вось, настрой створаны, усё адно чым, матэрыял заўсёды пад рукой, бо ўсё жыццё ты толькі і рабіў, што жыў і збіраў убачанае і чутае. I тут толькі трэба берагчы гэты настрой, не расплюхаць яго і чакаць, пакуль цябе "панясе".

Пачынаецца гэта па-рознаму і заўсёды нечакана. Ад погляду на нешта, ад ценю, паху, які ўспомніў з дзяцінства, ад выпадковага слова з размовы праходжага пад ліхтаром. Раптам устае гатовы, заўсёды адкрышталізаваны радок. Ён можа быць нават гукам, але гукам таксама адзіна патрэбным. Таму, што ён заахвочвае рабіць далей, не дазваляе кінуць, абяцае, што гэтая, чарговая праца будзе добрай і патрэбнай табе, што яна можа ўзварушыць іншага.

Пасля гэтага гука або радка (а ён часта бывае ключавым) ты ўжо працы не кінеш, хаця б яна дасталася табе ў дзённых, або нават у тыднёвых пакутах. Галава, душа, вусны нават будуць увесь час працаваць, хай падсвядома, ствараючы цэлае. Ты можаш на большы або меншы тэрмін забываць аб гэтым, але рашэнне ўсё адно прыйдзе, нават, бывае, у сне.

Гайдануў у сялянскай хаце пустую, бязгучную калыску і забыў. I толькі пасля ўсплыло: "Бязгучная гайдаецца калыска, як паміж небам і зямлёй труна…" А адсюль ужо два крокі да думак аб вайне, аб катастрофе, аб усёй нашай трагічнай гісторыІ… аб Адаме, які бачыў усё гэта ў сне… і аб тым, што вялікую мужнасць трэба мець, каб ведаць, прадбачыць такое і ўсё ж пачаць шлях. Аб тым, што і мы жывем з такой вось штодзённай мужнасцю і што ў гэтым шмат высокага.

Вы хацелі ведаць, якім чынам узнік верш "Таўры". Пастараюся аднавіць гэты ўспамін. Некалькі год назад я пайшоў на Аю-даг. Адзін. Можа, і не спяшаўся б, але прачытаў, што досыць многа дзён хадзіць на Мядзведзь-гару будзе нельга: будуць труціць з самалётаў шконікаў лесу.

За ўсю дарогу ніводнага чалавека. Скалы, сцежка, дрэвы.

А на верхавіне, як толькі дабраўся, старая, разбітая крэпасць таўраў.

Я іхнія сляды і дагэтуль не раз бачыў: мы здымалі фільм пад Кошкай-гарой, і там трапляліся каменныя скрыні іхніх магіл, зарослыя зямлёй. А тут уразіла. Замест муроў — валы з рассыпаных каменняў. Усё зарасло паўдзённым лесам, абвілося плюшчом. Ледзь відаць квадраты, рэшткі вежаў. I наперадзе самае страшнае дрэва, якое бачыў. Каравае, з кароткімі, як абрубкі, тоўстымі да неверагоднасці, пакручанымі галінамі. З дупламі, на якія звісаў мох. Нібы пачвара нейкая на цябе насоўваецца.

А пайшоў далей — і раптам высокая паляна над морам, урвішчы, мора шырокае, аж да неба, густа-сіняе. Ранняя вясна. Паўсюль россыпы сініх горных гіяцынтаў.

I вось падумалася, што й тыя бачылі гэта, а цяпер мы не ведаем, хто яны былі, чым пакутвалі і радаваліся, не ведаем нават ніводнага слова з іхняй мовы, нІводнай песні. Але ж не зніклІ яны як адзін, пакінулі ж яны дзяцей, хай пасля атурэчаных, абруселых цІ яшчэ як. Тых, што пачалі гаварыць на гоцкай мове або сталі слугамі генуэзцаў на іхніх факторыях. Не мець нават памяці — жахлівы лёс. Песні — забытыя, абліччы, усё. Прайшла катастрофа і няма цэлай грамады. Ну, а каб зараз глабальная вайна і дайшлі б да варварства тыя, хто ацалеў? I нейкі вучоны эпохі вялікіх адкрыццяў у нейкім З000 годзе раптам пасівеў бы або галаву зламіў над праблемай, чаму тубыльцы, што жывуць над ракой Ваал, у цяперашніх Нідэрландах, гавораць на адной мове з тубыльцамі з-пад ракі Вааль, у цяперашняй Паўдзённай Афрыцы.

Такі быў, прыблізна, ход думак.

…А ласля, праз даволі значны час, калі і думкі гэтыя былі схаваныя ў далёкія каморы памяці, усплыло нейкае ключавое слова, не памятаю зараз, якое дакладна, — ці не "на муры, што нязнанымі продкамі ўзведзены?" — нічым не звязанае ні з таўрамі, ні з Аю-дагам (бачыце, тут пайшло ўсё ж ад уражанняў, хаця І забытых, а ў вершы пра сон Адама ўвогуле ні ад чаго, ад радка пра калыску). I раптам пайшло і пайшло. I хаця там няма ні гіяцынтаў, ні іншага — гэта ўжо адбор — усе яны нябачна прысутнічаюць, як толькі мой падтэкст, які дазволіў мне ўсхвалявацца і, шляхам ужывання двух-трох скупых рэалій, крыху ўсхваляваць іншага.

Я ведаго людзей (адзін з іх нават мой сябра., якому я веру), якія казалі мне, што ім здаралася сасніць верш. Прычым ледзь не цалкам, з розвіткам сюжэта, з думкай, нават з памерамі і асобнымі строфамі. Думаю, што гэта магчыма. Мозг увесь час заняты адным і нават у сне працуе нейкай сваёй часткай. Са мной такога не здаралася: каб адразу ўвесь верш. Гэта і зразумела. Адзін чытае па радку, а другі "фатаграфуе" адразу цэлую старонку, як я чытаю патрэбную мне, але нудную літаратуру (Буніна або Чэхава так, вядома, чытаць не будзеш). Нейчы мозг можа і ўладкаваны так, каб "сфатаграфаваць" з думак і асацыяцый няспання цэлы верш у сне.

Але са мною бывала, што ў сне ўзнікаў нейкі радок або думка аб тым, што было б цікавым вершам. Ніколі, здаецца, яны не прыходзІлІ разам. Але аднойчы здарылася так, што канчатковы штуршок для стварэння рэчы прыйшоў у сне.

Усё было запісана ў некалькі блакнотаў. I пах паветра Прымор'я, і колер сопак, і факты, і выгляд партавых кранаў, і назіранні над звярамі ў запаведніках і над людзьмі, што так дапамагаюць ім. Думаў напісаць вялікі дарожны нарыс. Прайшоў ледзь не год.

I раптам сон, у якім ўсё гэта злілося на фоне "адбіцця атамнай атакі на базу субмарын", якое я назіраў (я тады часова працаваў карэспапдэнтам у марской газеце). Атака была вучэбная, але ў сне адчувалася з апакаліпсічным размахам і жудаснай рэальнасцю.

Адразу ж, яшчэ амаль не перайшоўшы да явы, я адчуў… не, мяне як стукнула, што ёсць досыць добра намечаны сюжэт і ёсць нота, з якой трэба пачаць. I ўсё на сваім месцы, усё — адзіны сплаў.

Так і ўзнікла паэма ў прозе "Чазенія". Яна і пачынаецца з гэтага сну, які я аддаў герою, каб паказаць яго духоўны стан. Я не змяніў у ім нічога, ніводнага гуку, ніводнага колеру (сон быў каляровы). Толькі перамяніў сапраўднае імя напарніка са сну на нейтральнае "друг".

…Наконт стылю што ж сказаць.

Калі прыблізна паўстае, пасля ўсяго, аб чым я пісаў Вам ужо, думка і памер (для верша) — то пасля проб, часам шматлІкіх, выкрышталізоўваецца мікрастыль, стыль толькі для гэтай рэчы (макрастыль адзін, хаця і выпрацоўваецца гадамі, крыху мяняючыся ад рэчы да рэчы). Але я не мастак ахарактарызаваць, што гэта такое. Пішу, як прывык, падпарадкоўваючыся густу, слыху, зроку. А ўсё гэга ў кожнага чалавека іншае. То, можа, і піша кожны чалавек па-іншаму менавіта таму. Я, напрыклад, цярпець не магу некаторых слоў, хаця яны, дальбог, ні ў чым перада мной не вінаватыя. Ясна, што я пазбягаю іх, як і сіх-тых колераў, напрыклад, хаця б яны на сто працэнтаў падыходзілі да параўнання.

Лепей, відаць, не скажаш, што стыль — гэта чалавек, яго густы, прыстрасці і г.д. Колькі людзей, столькі і стыляў.

Далей ужо ўсё вядзе думка, або, часам, і сам герой, у якім раптам праяўляецца небяспечная самастойнасць: выявілася ненкая новая рыса характару, дзякуючы якой ён проста не мог у дадзеным выпадку ўдарыць ворага ці, наадварот, збаяцца яго. Бывае і так, што мяняюць плынь рэчы і нейкія вонкавыя ўражанні. Напрыклад, на дзіва светлы настрой, які адчуваеш пасля коннай паездкі па жніўях, з аплеценых павуціннем, "пражаю маці божай", пад празрыстым небам — гэты настрой можа прымусіць, пад уплывам хвіліны, даць такі самы настрой герою, што знаходзіцца ў гэты момант нават у досыць скрутных. абставінах. Хай на адно імгненне раптам адчуе шчасце жыцця ў самую жахлівую хвіліну. Гэта бывае часам эфектна і нечакана праўдзіва.

Раман — гэта, вядома, не тое. Асабліва раман гістарычны. Думку аб ім, жаданне напісаць яго ажыўляе, часцей за ўсё, нейкі асобны факт, вычытаны ў хроніцы ці старажытным акце. Для мяне гістарычная рэч пачынае жыць з анекдота (не ў нашым сэнсе, а ў тым, у якім разумелі яго продкі год дзвесце назад: трагічны або вясёлы, але заўсёды сюжэтны і арыгінальны факт з жыцця рэальнай гістарычнай асобы). Для мяне мой "Хрыстос у Гародні" пачаўся з урыўка з "Хронікі" Стрыйкоўскага, "Сівая легенда" — з магілёўскіх хронік. Толькі факт, хай і нязначны, павінен узрушваць.

Але я ўяўляю і іншы шлях. Разглядае чалавек беларускія гравюры Скарыны і Вашчанкі, дзе сцэна з "Юдзіфі" і па касцюмах, і па тыпах — наша сярэднявечча. Або разглядае серыю карцін з жыцця Хрыста. Уявім сабе, што яны з кватэры Паліптыкі Аўгусціянскага з касцёла Катарыны ў Кракаве. Глядзіць гэтыя "Спайманні", "Маленні аб чашы" і г.д. I раптам разумее, што гэта XV ст., якое было яно ў Польшчы і Беларусі. ЛюдзІ, тыпы, адзеннІ. На гэтым цалкам можа ўзнікнуць нейкі сюжэт з гісторыі рэлігійных сутычак.

Але пасунуць на стварэнне гістарычнага рамана можа і асабістая зацікаўленасць да эпохі. Мяне, напрыклад, прымусіла займацца 186З годам сямейнае паданне аб расстраляным у той час чалавеку. Ведаючы толькі тое паданне, я напісаў сваё "Паром на бурнай рацэ" (толькі пазней, праз некалькі год, я знайшоў судовую справу ягоную ў Віленскім архіве, усё выявілася, было так, як расказвалі мне). Але яшчэ да "Парома" быў задуманы вялікі раман аб паўстанні.

Ад першай думкі, ад першага помыслу — ад іх яшчэ да твора, як ад зямлі да неба. Тут пачынаюцца пакуты егіпецкія і, адначасова, ледзь не самы прыемны этап работы. Я збіраў матэрыял для "Каласоў пад сярпом тваім" дванаццаць год.

Шукаеш, капаешся ў архівах, ездзіш на месцы сражэнняў, пытаешся ў старых, скажам, у Мілавідах, што ім расказвалі бацькі і дзяды, дзе гэта было, хто адкуль ішоў. Словам, па слоўцу, па дакументу, па апавяданню, па пейзажы месца, дзе біліся. Кожнае адкрыццё выклікае лавіну асацыяцый, варыянтаў, мяняе калізіі, вымушае гаварыць ужо жывых у тваім уяўленні людзей.

Вось пан штурмуе манастыр, у якім схаваліся дачка з жаніхом (гэта дзеля характарыстыкі дзеда героя). Вось другі, жах наваколля, на гулянцы ў якога нехта абавязкова абап'ецца і памрэ, склікае гасцей на сваё пахаванне — і ўстае з труны з келіхам шампанскага ў руцэ.

У дакуменце пра гэта — два радкі. I тут бярэцца за працу ўяўленне, ледзь не самае галоўнае для пісьменніка, асабліва на гэтым этапе.

Ну, збіраеш матэрыял, ну, ведаеш напамяць некаторыя сцэны. Рэч усё адно яшчэ не гучыць. А калі ўсё ж у такі момант сядзеш яе пісаць, то атрымаецца правільна, з веданнем справы і… мёртванароджана.

Зноў патрэбен настрой, той стан душы, асаблівы, напяты, гатовы на ўсё, той настрой, калі, здаецца, што няма немагчымага, той настрой адпаведнасці сябе — свету, які бацькі крыху вялікапышна, але ўвогуле правільна звалі натхненнем.

Для верша гэта патрэбна кожны раз. Для рамана, почасту, толькі для тых ключавых сцэн, якія выклікаюць лавіну, і да ўзроўня якіх, хай ненапісаных яшчэ, ты ўвесь час будзеш падцягваць сцэны іншыя, каб зраўняцца, а то і пераўзысці.

Гучанню рэчы дае штуршок, нешта звонку. Зноў такі гук, пах, пейзаж, сцэнка, якую ўбачыў. Я сам не ведаю, што гэта, тое, якое штурхае, у чым яго адпаведнасць твайму настрою, які толькі й чакаў, каб прарвацца. Але, калі ўсё гатова і чакае — гэты ўладны суровы загад, гэты поштурх не прымусяць сябе доўга чакаць.

З "Каласамі пад сярпом тваім"… гэта атрымалася некалькі разоў.

У вясну таго года, калі я пачаў пісаць раман, давялося мне плысці чаўном па Дняпры. Ля адной вескі, бераг якой рака вечна падгрызала, я ўбачыў на паўкруглым выступе старую дзічку-грушу, якая цвіла. Ясна было, што толькі каранямі яна зберагла сабе ў гэтым годзе жыццё, каб у наступным абурыцца ў вясновую палавень. I гэта было, як настрой струны, як сімвал гэтай пагрознан і літасцівай ракі часу і, адначасова, як сімвал чагосьці надзвычай гожага, што асуджана на загібель і ўсё ж мае мужнасць цвісці.

І яшчэ. Вясной, у дзікі дванаццацікіламетровы дняпроўскі разліў, я выйшаў са стрэльбаю і сабакам да ракі. Сабака быў малады, не вытрымаў і пагнаў хатніх гусей. Тыя беглі адчайна, як я ні крычаў на сабаку, не спыняліся і, дабегшы да стромы, сарваліся з яе і паляцелі з рэзкім крыкам. Дзьмуў нізавы вецер, развёў страшныя хвалі з брудна-белымі грабянцамі, а гусІ ляцелі, ляцелі і, вельмі далёка, апусціліся на хвалі і, белыя, загайдаліся на чорнай вадзе. Такія яны былі самотныя і, адначасова, смелыя ў гэтым змаганні з шалёнай стыхіяй. I прыгожа гэта было, як не ведаю што. Гэтая сцэна стала запевам і другой тэмай працягу рамана, які я зараз канчаю.

Вось бадай і ўсе, што я магу Вам сказаць. Тут няма і спробы тэарэтызацыі. Гэта ўсяго толькі адказ на Вашы пытанні і датычыцца тое, аб чым я Вам напісаў, толькі мяне. Калі Вы, прагледзеўшы ўсе адказы, дасланыя Вам, выведзеце з іх нейкія заканамернасці, уласцівыя ўсім, хто піша — я вельмі буду ўзрадаваны. Эстэтыка, псіхалогія творчасці, творчы працзс — яшчэ не сталі дакладнай навукай. Гаварылі і пісалі шмат, але ўсё неяк вакол, без пэўнасці і пераканальнасці. Патрэбныя анкеты сярод усіх літаратараў, як гэта, хай выбарачна, робяць зараз сацыёлагі сярод студэнтаў, рабочых і г.д. Тады мы хаця трошкі будзем ведаць і наш мозг, і работу ягоную, і тое, што мы на зямлі робім увогуле, і што такое наш свет, а можа будзем ведаць і сёе-тое філасофскае, вышэйшага парадку. Скажам, што гэта такое за арганізм Чалавецтва ў цэлым.

Вы адзін з пачынальнікаў гэтай работы (што датычыцца літаратараў), бо анкетамі, як гэта любілі рабіць раней, нічога не даб'ешся. Што з таго, што адзін п'е каву і курыць, а другі за работай трымае ногі ў вадзе? Гэта фізіялогія.

Трэба ведаць, як працуе мозг сапраўднага матэматыка, мастака, паэта. Трэба ведаць іхнія адносіны з усім навакольным светам, ад апошняй дробязі да праблем Быцця, усе падрабязнасці гарачага віравання ўсіх людзей сярод усіх.

I наш "Фаўст"

Шмат год я ведаў аб тым, што чалавек, пра якога я сёння гавару, перакладае адну з найвялікшых паэм зямлі на беларускую мову. Я ведаў Васіля Сёмуху даўно, ён быў рэдактарам аднаго з маіх твораў і сумленна імкнуўся зрабіць яго лепшым. Ведаў пра многія перакладзеныя ім кнігі, ведаў аб тым, што ён вывучыў латышскую мову і цудоўна пераклаў "Агонь і ноч" Я. Райніса. І вось перада мною — цяпер ужо адшліфаваная — ляжыць рэч, аб якой мы столькі гаварылі, за пераклад якой так, часам зацята, спрачаліся… Раней я прачытаў першы варыянт, потым — іншыя. І ўсё ж кожны раз адгортваў першую старонку з пачуццём лёгкага недаверу — а ці можа гэта быці?

Пераклад "Фаўста" рэч, бадай, немагчыма-складаная. Ісці па сцежках Гётэ — як на злом галавы. Дыхаць жыватворным, але высокім паветрам яго горных вяршынь можа не ўсякі.

І яшчэ адна падстава для трывогі. Я рызыкну сказаць, што пераклад такой рэчы — адзнака сталасці літаратуры, адзнака таго, што плынь яе нястрымная. Не можа паўнакроўна жыць літаратура без Шэкспіра, Дантэ, Гётэ, якія гучаць на яе мове. Першы ў нас ёсць. Другога пакуль што няма. Трэці — толькі што з'явіўся.

І вось пераклад прачытаны да апошняй старонкі. З грудзей вырываецца ўздых палёгкі… Вытрымалі… І ўсе мары юнацтва калі-небудзь узяцца за яго самому адпадаюць. Цяжкая праца выканана дасканала, і пасля яе ўсе твае спробы будуць проста непатрэбнымі…

Мы чамусьці саромеемся хваліць. Але чаму не сказаць шчырага цёплага слова аб гэтай працы, чаму не аддаць ёй належнага?

В. Сёмуха зрабіў, па-першае, выключную па сур'ёзнасці работу. Дасканала ведаючы нямецкую мову і з'яўляючыся тонкім знаўцам мовы роднай, ён не абмяжоўваецца гэтым. Тонкасці — тонкасцямі, але дух пераклада, тое, як разумелі ідэю Гётэ розныя людзі зямлі, - гэта таксама важна. І Сёмуха чытае ўсё, што напісана аб "Фаўсце" вучонымі і літаратуразнаўцамі (для сучаснікаў паэту дастаткова было даць намёк, але перакладчыку часам трэба гэты намёк удакладніць і раскрыць, зрабіць зразумелым). Ён чытае пераклады трагедыі на тыя мовы, якія ведае, і, у прыватнасці, вывучае адзін з найлепшых перакладаў — пераклад Я. Райніса. Ён перачытвае дагётэўскія творы, бо ў творчасці вялікага паэта натуральна зліліся філасафічнасць старых аўтараў, брутальная, гратэскавая застрашлівасць сярэдневяковай "літаратуры аб ведзьмах", адчай паэтаў трыццацігадовай вайны і празрыстая яснасць старадаўняй нямецкай народнай балады (нямецкага барока), яе нявіннасць і чысціня, яе кранальная паэтычнасць і грубаваты гумар. Я не памылюся, калі скажу, што ўсё гэта адбілася ў перакладзе.

Перакладзена ўсё: і класічная яснасць гётэўскага "Прысвячэння", і яго лёгкі наіў, што ідзе яшчэ ад XVІІІ стагоддзя, і гэты ключ да паэмы:

Кожны падыходзіць да з'яў навакольнага свету, на жаль, са сваім капылом. І аб творы мастацтва мы мяркуем, часцей за ўсё, па тым, наколькі ён адпавядае нашаму веданню аб гэтым свеце. Чытаючы "Пралог у тэатры", я не мог адкаснуцца ад думкі, што гэты, удала перакладзены перакладчыкам, урывак мае глыбока сучаснае гучанне.

Часам, назіраючы, як тэатр губляе сваё аблічча, мне хочацца прачытаць урыўкі з гэтага пралога. Можна, вядома, "не шкадаваць для прадстаўлення ні дэкарацый, ні машын", але думаючы аб публіцы, як дырэктар з "Пралогу", вы страціце яе.

Нават нагаданае паказвае, як добра выканаў перакладчык сваю задачу. І не толькі тут. Ён бывае розны: смяшыць, кранае або прымушае гневацца, робіцца лірычным або грубым, але ніколі не нудным. І ў "Пралогу на небе" з яго рэдкаснай па глыбіні, трохі неўразумелай філасафічнасцю, і ў "Піўніцы Аўэрбаха ў Лейпцыгу", і ў апошніх сцэнах. Абыякавым не застаецца ніхто — і гэта першая дадатная якасць перакладу, якая ідзе ў спалучэнні з вялікай дакладнасцю, калі не страчана амаль нічога з таго, што хацеў сказаць паэт, — гэтага, згадзіцеся, зусім нямала.

Другое дасягненне В. Сёмухі — глыбокая нацыянальнасць перакладу. У лепшым сэнсе гэтага слова. На кожным кроку бачыш немца, які склаўся, як чалавек, у канцы XVІІІ ст., з яго трохі яшчэ сярэдневяковай нямецкасцю, у якой самое слова "мастацтва" чытаецца не "кунст", а трохі манерна — "куншт". І тут здарылася дзіва: перакладчык добра зразумеў галоўны закон перакладу, які кажа, што каб быць бліжэй — трэба трохі адысціся, што пераклад слова ў слова (які так шкодзіць перакладам з блізкіх моў і збядняе, напрыклад, вялікую беларускую паэзію ў вачах рускага ці ўкраінскага чытача), не самы лепшы, бо, здаецца, усё тое самае, а шарму няма, і трэба шукаць не словы-блізнюкі, а эквівалент.

І вось, шукаючы гэты эквівалент, перакладчык дасягнуў дзіўнага: з намі гаворыць вялікі Германец, але, адначасова, гэта гаворыць Беларус, што выказвае думкі Гётэ, як выказваў бы іх ён, але па-беларуску. Гэта ёсць і ў самой моўнай тканіне, і ў майстэрскім перакладзе народных сцэн. Перакладчык не баіцца адысці нават ад агульнапрынятых слоўных формул. Іх, звычайна, цяжка нават перакласці, бо перад вачыма стаіць прыклад і аўтарытэт першага перакладчыка, які надаў радкам афарыстычны характар.

Вось, напрыклад, разважанні Мефістофеля аб філосафах. Дасціпны дух раптам (і гэта ў славутым рускім перакладзе) канчае гэтыя разважанні дыдактычным уздыхам. Нібы гэта і не ён.

Рускі тэкст Н. Халадкоўскага:

Беларускі тэкст:

І, далібог, гэта і жыва, і афарыстычна, і на дзіва па-беларуску.

Мефістофель увогуле ўдаўся перакладчыку. Як і ў Гётэ, ніяк не можаш пазбыцца думкі, што аўтар ім трохі любуецца. Так, нарабіў пад канец шмат дрэннага (трэба ж яму апраўдаць сваю рэпутацыю), так, з'едлівасць. Але, нягледзячы на ўсё наноснае, ён багаборац, а значыцца ў сім-тым блізкі да ўвасобленага чалавека. Нахабны, дзёрзкі, вясёлы, злосны… і на дзіва сімпатычны. Сапраўдны іронік, хітруга, сафіст, цынік — і істота, якая чыніць дабро. Уладар дзіўнай, але цалкам натуральнай дыялектыкі: жыць — каб адмаўляць. Частка цемры, якая спарадзіла святло. Мефістофель, як кожны прывід, створаны людзьмі, і, паколькі "на яго можна", людзі прыпісвалі яму ўсе горшыя якасці саміх сябе. Каб апраўдаць сваё поўзанне на жываце перад уладамі, расперазанымі хамамі-ваякамі і светам гвалту. А таму іронію ягоную назвалі зласлівасцю, праўду — дэманізмам, а з'едлівасць — нянавісцю да людзей.

Натуральнасць, жывасць, лаканізм і дасціпнасць слоў Мефістофеля — найбольшая ўдача ў перакладзе. І не дзіва. Гётэ, відавочна, прыемна было яго пісаць, перакладчыкам — перакладаць. І нездарма ён атрымаўся, на мой погляд, наймацнейшай постаццю твора, вышэй за ідэю пошукаў, увасобленую ў Фаўсце, вышэй за ідэю жаноцкасці і спакою — анемічную Маргарыту, якой толькі яе пакуты даюць права на нашу ўвагу і спачуванне. Бо ён — гэта скепсіс, гэта адмаўленне старога, пробны камень чалавечай думкі і стымулятар чалавечага поступу, а значыць, неабходная частка нас саміх. Перакладчык справіўся з перадачай гэтага цудоўна.

Вось прыклад. Не ведаючы, дзе збеглы муж Марты, Мефістофель, аднак, кажа ёй, што ён памёр. Фаўст абураецца. І тады калега кідае міну пад яго і ўсю схаластычную "навуку", якая хлусіла і хлусіць людзям, бярэцца тлумачыць свет і ўплываць на яго, а сама разбіраецца ў ім не больш, чым у адметных рысах фізіялогіі кішэчнаполасцевых на Венеры.

А вось як перададзена вясёлая, з'едлівая, чароўная сцэна Мефістофеля з вучнем. Разумны цынік — і дурань да апошняга — аж круціцца:

І разумны, усёзнаючы д'ябал адказвае бліскучым маналогам аб страшнай мане навук. Аб філасофіі, што, разбіраючы на часткі, не ўмее потым злучыць разам, аб метафізіцы,што прыкрывае напышлівымі словамі тое, чаго не можа ўзяць ілбом… Нічога, малады чалавек, навучыцеся і хлусіць. Дзіця таксама не адразу прывыкае да цыцкі маці… Вучань згаджаецца:

І пачынаецца здзек з усяго таго, чым замяняе для сябе чалавек сапраўдную праўду.

Той, хто возьме на сябе клопат зверыць прыведзеныя і іншыя цытаты з арыгіналам, — не можа не здзівіцца высокай дасканаласці перакладу, яго вытанчанасці і зграбнасці.

Часам здаецца нават, што пераклад больш афарыстычны, чым арыгінал. І гэта зразумелая рэч. Вялікаму паэту часта даводзілася хаваць сваю ясную ідэю за шалупіннем эзопавай мовы: звычайны лёс паэта, які хоча, каб яго чыталі, і, адначасова, хоча пазбегнуць папрокаў у бязвер'і, скепсісе і нянавісці да таго, што гэтай нянавісці варта. Перакладчыку цяпер трэба расшыфроўваць і праясняць такія месцы, пакідаючы толькі лёгкі налёт вэлюму на іх: "бачыце, што і як ён хацеў схаваць".

Тут прасочана, выяўлена і высветлена ўся гісторыя трагічных пошукаў Фаўста.

Высокая яснасць перакладу прымушае нас думаць не проста аб працы перакладчыка, але аб спалучэнні яе са скрупулёзнай працай даследчыка і тлумачальніка. Гэта прыкметна ў першых ужо сцэнах і асабліва ў "Кабінеце Фаўста". Складаныя пераходы чалавека — ад задыханага рытму адчаю перад непазнавальнасцю прыроды да гордага ўздыму чалавечага гонару перад духамі, сярэдневяковая цьмяная навука з яе лабірынтамі і горкае, гордае расчараванне ў ёй, высоты абстагаванага мыслення і простыя чалавечыя словы.

Між тым, нялёгка было перакладчыку. Сучасная беларуская мова і сёння запінаецца на паняццях старадаўняй метафізікі і таго, што складала тады навуку: магіі, астралогіі, дэманалогіі і іншага. В. Сёмуха робіць спробу ўспомніць сёе-тое са старых юрыдычных, філасофскіх, кніжных слоў, хаця, магчыма, часам і недастатковую. Бываюць пры гэтым і выдаткі. Так, напрыклад, у спрэчцы Фаўста з богам, калі першы разбірае пачатак кнігі быція і прыходзіць да думкі, што "слова" аніяк не магло быць пачаткам усяго існага, няварта было б ужываць слова "Чын" (справа). Не падыходзіць і дробязнае па значэнню слова "ўчынак". Нельга сказаць

"Спачатку быў — Учынак".

Сам не ведаю, што тут трэба ўжыць. "Дзея"? Яшчэ нешта? Але "Чын" — гэта ўсё ж значна лепей за "справу" або яшчэ, крый нас божа, "справунак".

І ўсё ж усё, што зроблена для перадачы глыбока філасофскіх месцаў, здзіўляе натуральнасцю гучання, калі нават чалавеку непадрыхтаванаму цалкам ясная сутнасць усіх філасофскіх спрэчак і сама філасофія твора…

Прызнаюся, я заўсёды з вялікай цікавасцю чытаю новы пераклад. Па розных прычынах. У прыватнасці ж яшчэ і таму, што недзе ў глыбіні маёй душы жыве цікаўнасць тых рымлян, якія хадзілі глядзець на гладыятараў: пачуццё смяротнай небяспекі таго, што адбываецца на арэне, у той час, як табе самому нічога не пагражае за ровам і бар'ерамі.

Сапраўды, перакладчыку цяжкавата па-новаму перакласці, скажам, "быць або не быць" ці "оставь надежду всяк сюда входящий".

Ці, напрыклад, такую вядомую па рускіх, польскіх, украінскіх перакладах "Блыху", праспяваную мільён разоў усімі basso cantante, пачынаючы ад Шаляпіна.

І вось як яна гучыць па-беларуску:

І такая песня, як "Кароль з Фуле", зацяганая мяшчанскімі спевакамі, катрыншчыкамі, далікатнымі мяшчаначкамі, абсмяяная Генрыхам Гейнэ, — яна таксама загучала па-новаму.

І яшчэ адна дадатная рыса перакладу. В. Сёмуха не саромеецца грубасці жыцця, грубасці вялікай трагедыі. А гэтым грашылі амаль усе перакладчыкі — нібы Гётэ адчувае пільную патрэбу ў тым, каб яго выпраўлялі, прыгладжвалі, прычосвалі, забываючы, што бліскучы залізаны радок — прывілей бездараў, за гэта іх і любяць. І ніколі ў свеце не пераможа той, хто не глядзіць жыццю ў вочы і баіцца называць рэчы іх найменнямі.

Перакладчык не цураецца і грубаватасці так званай простанароднасці. І вось глядзіце.

Хіба не нагадвае гэта "Без музыкі, без дуды?.." І добра, што нагадвае. Таму што, пачынаючы са сцэны гулянкі, перакладчык, нібы знайшоўшы ключ да таго, што адбываецца ў сэрцах герояў, робіць сваю справу ўсё лепей і лепей.

Усё яскравей паўстае перад намi зямля i народ — сарамлiвы, юрлiвы i вясёлы. Калi ж яшчэ ўлiчыць, што В. Сёмуха паспяхова дабiўся таго, каб ва ўсiх дзеючых асоб была свая мова, — то поспех яго несумненны.

Хораша перакладчык перадае тонкія назіранні Гётэ за прыродай: маналог Фаўста аб захадзе сонца, маналог Фаўста ў пячоры пра навальніцу, пад'ём на Грац у буру.

Або наіўная сярэдневяковая жаночая песенька, якая сапраўды, магла карыстацца поспехам толькі ў ХІV стагоддзі, у век містэрый, але якая і цяпер кранае нас, як успамін аб уласнай чароўнай наіўнасці.

Нас таксама кранае маленне Маргарыты, сцэна яе сустрэчы з Валянцінам — і паўсюль разнастайная дакладнасць у рытміцы. Я сям-там звяраў з арыгіналам, калі рытмічны злом перакладу здаваўся мне неапраўданым. І выяўлялася, што так у арыгінале, і што гэта не шкодзіць рэчы, бо перакладчык ішоў па радках вялікай трагедыі не па-рабску, і творча.

Я не скажу, вядома, што няма недахопаў. Але іх мала. Раней недакладнасцяў было больш, але перакладчык упарта працаваў над тэкстам — і ён зрабіўся зграбны, дакладны. Былі, напрыклад, раней рытмічныя зрывы ў сцэне з Вагнерам, цяпер яны збольшага выпраўлены. Былі, часам, рыфмы тыпу "жыве — на ўме! (параўнай сумна славутае "дзе-небудзь — мядзведзь"). Цяпер гэтага амаль няма.

Мiнула 15 гадоў з часу майго знаёмства з першым варыянтам "Фаўста". Прайшоў час, i вось рэч, ужо скончаная i адшлiфаваная, зноў ляжыць перада мною.

Блуканні па пакутах чалавечай душы, працы, думак, сэрца. І ледзь не першая спроба апісаць выхад яе на святло з таго змроку, у які ўкінута яна жыццём. Няхай яшчэ пад знакам тэалогіі — але спроба выхаду.

Ісці доўга, крывава, амаль безнадзейна:

Уступаюць у бой, нішчачы дабрабыт людскі, папяровыя грошы. На змену першай радасці (іх лёгка насіць нават у сумцы салдата ці ў якой кантычцы) прыходзіць капітал, які Гётэ заўважыў у жыцці і распяў на ганебным слупе ледзь не першы. Прыходзіць з ім інфляцыя.

І ўсё ж душа чалавечая паўстае супраць усяго гэтага. Няхай яна і не пераможа часам, але бываюць паражэнні, што вышэй за перамогу.

І пару слоў аб ілюстрацыях Арлена Кашкурэвіча.

Гэта вельмі своеасаблівы, па-новаму прачытаны, дужа сучасны "Фаўст". "Фаўст" вар'яцкага веку войнаў, нейтронных бомбаў, маўтхаўзенаў, аўтамабільных гонак, трушчоб, наркотыкаў, рэгбі, дзікіх катастроф і самоты. І кожны мае права на свой апакаліпсіс, на Грэтхен ля аргана з філармоніі, на лысага бітніка Мефістофеля на пустой бочцы з-пад бензіну, на шабас ведзьмаў, што лятуць на аўтапакрышках, на бітыя машыны і на лаканічную, найбольш прасякнутую болем — а не сімваламі! — сцэну ў турме. І на сцэны вайны, дзе якраз сімвалы найбольш ім падыходзяць.

Не зусім задавальняе мяне толькі Мефістофель. Зразумела, гэта дастойны праціўнік (менавіта такім дынызаўрам і зрабіў яго мастак), зразумела, будзеш ненавідзець таго, хто падносіць латы, як будучы пратэз, воіну, а пасля на магілах пераможцаў, на іх латах і гарматах трыумфальна трубіць у трубу.

І ўсё ж гэта крыху не мой Мефістофель. І таму неяк менш верыш ва ўзнясенне Фаўста.

Але ж кожны мае права на свой пункт погляду, да таго ж і ў ілюстрацыях ёсць галоўнае, тое, што і ў кнізе, — выхад да святла.

Фаўсту даравалі, бо ён змагаўся, даравалі, бо ён хацеў дабрыні (а часам з гэтага выходзіла і зло). І пад канец жыцця перамог: нават сляпы, на краі магілы, думаючы, што канчаюць дамбу і канал, ён разважае так:

У заключэнне хачу заўважыць, што кожны новы пераклад — гэта новае даследаванне "Фаўста". У дадзеным выпадку — удалае даследаванне, якое зрабіў Васіль Сёмуха. Таму гэтае эсэ не разважанне пра тое, чаго вартая гэтая рэч, а проста некалькі думак аб перакладзе "Фаўста", аб нашым беларускім "Фаўсце".

Крэсіва. Іскры. Агонь

Памятаеце, прыдбаў андэрсенаўскі салдат цудоўнае крэсіва? Ударыш ім — і спраўдзіцца нават немагчымае. Вось прыблізна ў гэткім стане і я. У руцэ ў мяне "Крэсіва", кніга вершаў паэта Васіля Зуёнка. Але спачатку нкалькі заўваг. Занадта, бадай, дэкларатыўны першы верш зборніка — "Мільёны год". Нягледзячы нават на пругкі рытм і някепскую канцоўку (што, увогуле, для невялікага верша зусім няблага). Але такі ўжо ў нас звычай: напхаць у пачатак кнігі самых сярэдніх вершаў. Нібы адчэпнага даць: за сярэднасць не лаюць, то вось вам пад удар пешку, абы зберагаліся фігуры другой лініі.

Некаторая спрошчанасць верша "З вайны сустрэлі мацяркі сыноў" — таксама не радуе. Боль ва ўсіх аднолькавы, калі сын не вярнуўся з вайны. Ды толькі гаварыць пра яго трэба кожны раз іначай. Калі гэтага няма — тады ўвогуле не трэба. Васіль Зуёнак гэта ведае. Ведае хаця б таму, што побач стаіць верш "Помнік", дзе гэтая адметнасць зроку выяўлена высакародна, па-свойму, сапраўды па-народнаму.

Перад намі паэт. Паэт адметны, свежы, паэт са сваім зрокам, са сваім адкрытым гукам жыцця, слыхам і адкрытым болю і любві сэрцам.

Няма патрэбы тлумачыць розніцу паміж паэтам і нейкім іншым чалавекам. Усе ведаюць, напрыклад, са школьнага курсу фізікі, што чалавек, падскочыўшы, штурхае нагамі шар зямны, і той не адкочваецца толькі таму, што неверагодная розніца ў масе, але ўзаемадзеянне між чалавечым целам і зямлёй — роўнае. Усе ведаюць, і ўсе, каму гэта не спатрэбілася ў пасляшкольным жыцці, - забываюць. Але ніхто з тых, хто прачытае верш паэта, — не здолее забыць. Паэзія запамінальная да смерці.

Гэта не ілюстрацыя да закону фізікі. Дзеля гэтага трэба было самому ляжаць пад той яблыняй і адчуць, як яблык упаў у траву, як азвалася — гулка на дасвецці — зямля. Трэба было, каб, як ад кожнай сапраўднай паэзіі, здрыгануўся не толькі шар зямны, але і сэрца таго, хто чытае. А калі чытаеш і мурашкі бягуць па спіне, гэта і ёсць — яе вялікасць Паэзія.

Хочацца сказаць аб галоўнай якасці паэзіі В. Зуёнка. Якасць гэтая — сапраўдная чалавечая дабрата, той гуманізм, якому павінна вучыць паэзія і дзеля якога яна толькі і існуе на зямлі.

Ён у паэта ва ўсiм. Птушкi недаверлiва злятаюць з гнёздаў, i чалавек, каб не астылi гнёзды, iдзе прэч. Ён ведае, што iх занадта многа крыўдзiлi. Адкуль iм ведаць, што паэт здатны "пiць з жураўлямi пiва", што ён "свой"? У недаверы птушак — той недавер, якi занадта часта iснаваў мiж людзьмi ў гiсторыi i якога не павiнна iснаваць. Таму што чалавецтва стала дарослае i недавер пахне смерцю. I гэтая дабрата i ўсёразуменне ў аўтара "Крэсiва" паўсюль. У вершы "Добры прыезд". У ненадакучлiвай фiласафiчнасцi "Часа абнаўлення, часа вяртання". Словам, Васiль Зуёнак з тых, хто стаў бы нарогам, рунню, дажджом, хлебам i,урэшце, зноў чалавекам.

У маленькай кніжцы шмат вершаў з сапраўды глыбокай філасафічнасцю. Так, ёю: бо сказанае аб простасці, чысціні, празрыстасці зусім не выключае складанасці. І не выключае глыбокага майстэрства. Напрыклад, у найтанчэйшым па інструментоўцы вершы "Успамін".

Падобнае за апошні час нячаста даводзілася бачыць. А тут тое сустракаем у вельмі асацыятыўным, часам нават занадта ўскладнённым вершы "Ралля — аснова". Шукаць, урэшце, трэба і тут. На кожнай сцежцы нашай паэзіі. І паэт шукае.

Ніхто чамусьці не задумаўся, а чаму ў нас малавата вершаў на так званую "рабочую" тэматыку і чаму яны не заўсёды першакласныя па якасці? Якая таму прычына? Можа, яна ў тым, што праца, скажам, селяніна, рыбака, паляўнічага апаэтызавана самім шматтысячагадовым існаваннем паэзіі, што вакол яе традыцыя, звычкі, вакол яе — народная песня, прырода, што жыццё горада, жыццё завода здаецца, па неабходнасці, нівеліраваным. А можа, прычына ў тым, што мы гаворым пра паэзію "сялянскую", "рабочую", паэзію "для нешматлікіх" (глупства якое!!!) і пры тым забываемся на тое, што існуе адна паэзія — чалавечая і дзеля чалавека, у неадрыўным адзінстве і ў разнастайнасці почыркаў.

І вось перад намі вершы: "Над лесам — заводскія гмахі", а найперш — "Соль", ледзь не найлепшы ў зборніку, сапраўдны гімн працы і чалавеку.

Немагчыма працытаваць увесь верш з вольнай і мужнай яго інтанацыяй. Трэба прачытаць самому.

Яшчэ адной якасцю паэта ёсць — трывалая і дыхтоўная, моцная народная стыхія. Я пазнаю гэтыя радкі нават у перакладзе: па тыпова беларускай, вясковай пяшчоце і мяккасці, па адной гэтай падзяцы:

Гэта тая дабрата і ласкавасць супакутавання, якая пераварочвае душу, калі бачыш аднаногага салдата ў лазні, які не пусціў з сабою на паліцу хромавую нагу. Гэта дабрата да тых, хто ў небыцці, але гэта яшчэ і дабрата трывогі, папярэджання, мужнасці, як у адным з найлепшых вершаў зборніка "Ідуць дажджы":

Народная стыхія паэтава яшчэ і ў спеўнасці. Не ў той, што нараджае шлягеры, а ў той, што бярэ інструментоўку народнага — "Шчыравала пчала" — і надае ўсяму гэтаму сучасны змест. І гэта больш сучасна, чым вольны верш, які кананізавалі некаторыя з нашых паэтаў.

Вершы "Калі б так проста кахалася", "Я не ведаю дзень той", "Прадвесне", "На Начы", "Чырвоныя ветры" — сучасныя.

І шмат яшчэ чаго з народнай стыхіі ёсць у творчасці В. Зуёнка. Гэта і гонар чалавека, які "жыве сяўбой, бярэ сяўбой". І страсная любоў да роднай прыроды, уменне пісаць аб ёй так, што верш хвалюе, як яна сама. Вось выезд восені:

Гэта сарказм і іронія ("Каменная філасофія", "Стары цецярук"). І цудоўная лірыка разлукі і кахання, то гарачая, то празрыстая і чыстая снегавой беллю ("Ля далёкіх паўстанкаў"). І тое ж язычаскае "Нахіляўся, як дзікі лясун", — з такой нечаканай і таму поўнай чароўнасці празаічнай канцоўкай.

Чалавек, які сказаў, што кнігаўкі — трыццатае калена марскіх чаек і — рыдаюць, бо трызняць аб назаўсёды страчаным моры, гэты чалавек — паэт. Ён паэт, бо сказаў пра зялёную поўню, што праз тыдзень выйдзе над лесам, што хмарка і верабей б'юць крыламі, купаючыся ў лужыне.

Але нават каб нічога не было напісана, акрамя верша "Тры вышыні, тры сілы знаю ў лесе", — аднаго з найлепшых за апошнія гады, пра які гаварыць і гаварыць бы асобна — хапіла б і яго. Філасофія, глыбіня, сіла высакароднага сімвалу. Верш, над якім думаць і думаць, перажываць і перажываць. Верш з соснамі, рабрыстымі, як здані, да падсочкі, з соснамі, што пазбаўлены жывіцы, крыві — чаму і знікае смольны дух з хат, звонкасць — з цымбал, вышыня думкі — у паэтаў. Цудоўны, высокі верш, які якраз і сцвярджае, што не знікае і не знікне вышыня думкі ў сапраўдных паэтаў.

Хацелася б напаследак пажадаць маладому аўтару доўгага шчаслівага, добрага шляху. Каб яго крэсіва заўжды высякала, распальвала сапраўдны, святы агонь паэзіі.

Слова ад аўтара

Той, хто чытаў мой раман "Каласы пад сярпом тваім", памятае, вядома, галоўнага героя рамана князя Алеся Загорскага, князя паходжаннем, селяніна выхаваннем, дэмакрата перакананнямі. Памятае блізнюкоў-братоў Кагутоў, названых братоў героя, "дзядзьку" (і старэйшага сябра) Халімона Кірдуна і іншых, пра якіх аповесць толькі ўпамінае.

Як яна ўвогуле ўзнікла, аповесць "Зброя"? Як вы памятаеце, першыя дзве кнігі рамана канчаюцца "на парозе" паўстання 1863 — 64 гадоў, заключную фазу якога ўзначаліў на Беларусі і ў Літве сябра Алесеў Кастусь Каліноўскі.

Вядома, што трэба для кожнай рэвалюцыі. Перш за ўсё ўмовы, калі большай частцы грамадства робіцца немагчыма існаваць так, як раней, немагчыма цярпець далей сацыяльны і нацыянальны прыгнёт. Умовы, пры якіх меншасць забылася на справядлівасць і штохвілінна папіхае нагамі гонар Чалавека, які працуе, корміць, думае (а з такіх заўсёды складаецца большасць усякага грамадства, калі гэта не грамадства разбойніцкае, якое здабывае сабе хлеб не плугам, а доўбняй; бывалі ў гісторыі такія).

Па-другое, патрэбна думка аб нясцерпнасці свайго становішча і аб тым, як гэта становішча змяніць. Думка, якую ўспрыняла як сваю большая ці меншая частка Грамадства. Таго, вядома, якое сумленна зарабляе свой хлеб штодзённы — усё адно, арэ яно зямлю ці мудрыць яно над формуламі.

Ёсць думка — знойдзецца і трэцяе, рукі, якія разбураць састарэлы, не адпаведны часу, закасцянелы панцыр, што перашкаджае росту.

Але нават калі ёсць усе прадумовы — яны так і могуць застацца прадумовамі, калі рукі не ўзброены.

Могуць, што праўда, прайграць і ўзброеныя рукі, як прайграла, па розных прычынах, паўстанне 1863 — 64 гадоў, але ўзброеныя рукі паўстання прынамсі прымусілі гаварыць пра сябе. Прымусілі нашчадкаў памятаць, паважаць памяць паўстання, рабіць з яго ўрокаў свае высновы (І Інтэрнацыянал і ўсё, што з яго наследавала і сталася, работа многіх і многіх дзеячаў, філосафаў, паэтаў).

І мы не можам у гэтым выпадку цытаваць горкае двухрадкоўе:

Мяцеж не можа скончыцца удачай…

У выпадку такім ўсе звуць яго іначай.

Таму што — ну, так! — для аляксандраў і мураўёвых задушанае паўстанне было мяцяжом, але для нашых сучаснікаў яно Рэвалюцыя, што йдзе ў славе сваёй. І салдаты яе заўсёда застаюцца для нас прыкладам. А дасягальным ці недасягальным — гэта ўжо залежыць не ад іх, а ад яго, цябе, мяне. Ад кожнай асобы, якая разумее, што на яе глядзяць не толькі вочы сучасніка, але і іхнія, даўно ўжо мёртвыя і вечна жывыя вочы.

Як нарадзілася аповесць? Шчыра кажучы, нечакана, і таму я павінен сказаць пра гэта некалькі слоў. Спачатку павінен быў быць невялікі раздзел трэцяй кнігі рамана. Менавіта аб тым, як пэўная колькасць рук атрымала зброю. І раптам, як гэта часта бывае, героі пачалі сваволіць, выломлівацца са свайго асяроддзя, а значыць, і з тканіны рамана.

Што ведаў мой герой дагэтуль? Досыць яшчэ патрыярхальны сялянскі і дваранскі свет "заходніх правінцый". Ведаў і вялікі свет, што сваю ўбогую галізну прыкрыў золатам, перамогамі, указамі, што мудрэйшыя адзін за другі, бессаромнай балбатнёй і яшчэ больш бессаромнай эксплуатацыяй.

Ведаў ён і адзіна сапраўдны свет (і цвет) і тагачаснага грамадства. Той, якому тупа перашкаджалі жыць і працаваць і дружна торкалі наперад, калі трэба было паказаць фасад імперыі. Тое, аб чым Някрасаў казаў:

Ён, Алесь, вучыўся ў лепшых вучоных Пецярбургскага універсітэта, прападаў па эрмітажах, зачытваўся Дастаеўскім (сасланым у катаргу) і Лермантавым (застрэленым), быў асабіста знаёмы з Шаўчэнкам, слязьмі абліваўся, слухаючы песні народа і музыку, якая вырасла з іх.

Ён яшчэ меў заліцца слязьмі з зусім іншай прычыны.

Таму што існавала не толькі грамадства людзей духу і думкі (гэтых ён ведаў і любіў), не толькі грамадства прыдворнае (ведаў і вымушаны быў жыць у ім).

Існавала грамадства зламаных, грамадства адкідаў, вялізная дзяржаўная звалка, імперскі сметнік, на які выкідаліся непатрэбныя часткі машыны, знішчаныя ёю ж самой.

Была на тым сметніку гніль (калі толькі чалавек можа стаць гніллю без актыўнай дапамогі грамадства), былі слабыя парасткі (а можна ж было не таптаць, а падставіць тычку), былі і такія, што пры іншых абставінах маглі б зрабіцца годнымі, а можа, і вялікімі сынамі грамадства.

А зрабіліся і тыя і тыя гноем, вялізнай смярдзючай клаакай, якой трэба саромецца, самае існаванне якой ганьба для добрага гаспадара, якім павінна быць кожная цывілізаваная грамада.

Урэшце, чаго ёй было саромецца, той грамадзе? Сябе самой у мініяцюры?

…І вось на самае дно гэтай клаакі быў вымушаны спусціцца мой герой. Таму што зброю не купіш ні ў дзяржаўным арсенале ці, тым больш, у Румянцаўскай бібліятэцы.

Людзі святой ідэі вымушаны былі твар у твар сустракацца з дном, пазаддзем, падонкамі. Парадокс? Кепскі парадокс.

Ёсць гонар у залатаным сцягу. Але латкі не павінны быць са сметніка.

Не павінны? Ну, а калі сметнік — параджэнне і неад'емная частка грамадства? Так званага грамадства?

І калі гэты сметнік усё ж — людзі? Не па сваёй віне не здатныя на подзвіг, доблесць, веды, але ўсё ж людзі. Мімаходам і без дакораў сумлення знішчаны неацэнны чалавечы матэрыял. Орган, які прырода стварыла, каб пазнаць самую сябе і які такія ж людзі зрабілі адходам, непрыдатным нават для ацэнкі сваёй сутнасці.

Каюся, мала светлага ўбачыць у аповесці чытач. Але кожны ўдар бізуна на яе старонках я магу падмацаваць дакументам. І менавіта таму раздзел выліўся ў аповесць, якой нельга было заставацца ненапісанай.

Таму што менавіта ў гэтай клаацы героі мае (як сотні іншых у рэальным жыцці) прыдбалі сапраўдны гарт, сапраўдную зброю.

Усведамленне таго, што нельга, каб мучылася Рагожская слабада, каб "кнутобойничали" на Балотнай плошчы, каб ішоў у бандзюкі Сашка Шчалканаў.

Усведамленне таго, што кожны на зямлі, нават самы патаптаны і зняважаны, табе сябра і брат. Можа быць такім. Будзе, калі ад полюса да полюса кожная жывая душа задумаецца над гэтым, над тым, што не паўсюль яшчэ на зямлі такое адышло ў нябыт.

Над тым, што чалавецтва не павінна быць дэбільным дзіцем, якое ламае свае цацкі, а то й нявечыць сябе самога.

Калі мне ўдасца няхай на кароткую хвіліну пераканаць Вас, што разуменне, спачуванне і шкадаванне — таксама зброя, я буду лічыць, што я недарэмна адабраў час у Вас і ў сябе.

Справядлiвасць

Роздум над "Вечам славянскіх балад"

Што такое ўплыў кнігі на чалавека і ў чым ён? Чаму адна, здавалася б, разумная з разумных, высакародная з высакародных, так і пакідае цябе халодным?

І чаму іншая, зусім непачцівая да чалавека, прымушае гэтага чалавека ледзь не маліцца на аўтара?

Чаму адна, вытанчаная, выклівае мароз агіды, што прабягае па спіне, або, у лепшым выпадку, нястрымныя пазяханні?

А другую, напісаную часам нават крыху карава, не выпусціш з рук і, скончыўшы, адразу захочаш перачытаць.

Мне здаецца, што адзін з сакрэтаў уплыву кнігі — у яе закончанасці. Кніга, як жывая істота. Прыўкрасны алень, прыўкрасная птушка ў палёце, прыўкрасная, як ні дзіўна, і змяя са стракатым візэрункам яе скуры. Хаця першыя выклікаюць жаданне паляцець, а другія — дрыжыкі агіды.

Калі ў цалкам завершанай, у сабе самой цэльнай кнізе заключаны яшчэ высакародныя мэты, якіх хоча дасягнуць аўтар, высокая ідэя (і мужнасць і дасягненні яе), розум, сэрца, захапленне перад чалавекам і супакутаванне яму, нястомная, бяссонная нянавісць да яго ворагаў — кнізе забяспечаны поспех, прынамсі, у людзей добразычлівых і разумных, людзей, якія ведаюць, што да чаго.

Калі да ўсяго гэтага дадаць яшчэ і такую "драбніцу", як талент. Вядома, гэта толькі мая асабістая думка, і я не збіраюся навязваць яе нікому.

У сучаснага чалавека вечна не хапае часу, мы ўсе заўсёды некуды спяшаемся. І, як ні дзіўна, менавіта гэта дапамагло мне напісаць пра кнігу Янкі Сіпакова "Веча славянскіх балад". Выпраўляючыся на адну пачцівую творчую нараду ў Крым, я ўзяў гэтую кнігу з сабой. І там мне прыйшла ў галаву думка выпрабаваць кнігу на аўдыторыі, вельмі далёкай вершам і Беларусі.

Прачытаў ёй некалькі балад. І тут пачалося тое, чаго я, прызнацца, аніяк не чакаў. Людзі, якія не ведалі анічога па-беларуску, людзі, якія мала ведалі нашу літаратуру, раптам нібы страпянуліся, узрушаныя да глыбіні (не пабаюся ўжыць гэта слова) чымсьці, што мне спачатку здалося, магчыма, і не зусім важлівым, хаця кніга і вельмі падабалася мне.

Сібірак перадрукаваў "выбранае" на машынцы, ставячы адзінку замест "і". Ленінградзец завучвае "Лазню" і "Еш!" на памяць, просіць выправіць вымаўленне, перапісвае. І ўсе, чалавек дзевяць, просяць самую кнігу.

Гэта было досыць даўно. За гэты час думкi аб "Вечы" адкрышталiзавалiся, а сама кнiга надыбала процьму верных прыхiльнiкаў, трывала заняла сваё пачэснае месца на беларускай лiтаратурнай палiцы.

А тады я моцна задумаўся: у чым справа? Што такое кніга і ў чым, у прыватнасці, уплыў гэтай кнігі?

Так, перш за ўсё, у цэласнасці, у завершанасці, хаця і ў ёй ёсць "лішнія прывескі".

Усяго крыху болей за паўтары сотні старонак. І на гэтых старонках — каласальны віток. Першы віток у гісторыі славянства (пра папярэднія мы не ведаем, ад тых часоў дайшлі да нас курганы ды косці і, на жаль, больш амаль нічога; і хаця "курганы вельмі шмат нам гавораць", а ўсё ж гавораць яны менш, чым нам бы хацелася), пачатак бясконцай, накіраванай у будучыню спіралі, аб бясконцых наступных вітках якой мы пакуль можам толькі здагадвацца.

Маю я рацыю альбо не, але паэт задумаўся над гэтым і паспрабаваў першым — у строгай, амаль сістэматычнай цэласнасці паказаць: а што гэта такое было. Удалося гэта да канца або не — вырашаць не нам. Але я думаю, што ў вельмі значнай ступені ўдалося. Удалося для першага накіду агульнай паэтычнай гісторыі славянства, займацца якой давядзецца яшчэ і яму, і многім іншым, калі мы хочам ведаць, які ён, наш характар, якія адрозненні розных людзей у гэтай вялікай "сям'і".

Хто мы, адкуль мы прыйшлі, куды мы ідзём?

І паэт думае. І цвёрда ведае, што кніга славянства не канчаецца "Дасвеццем". І праводзіць, цярэбіць сякія-такія сцежкі ў будучыню. Накшталт той жанчыны з балады "Сяўба", якая перш за ўсё сеяла на папялішчы кветкі.

Што з іх вырасце? Толькі б не порах. Што нясе наступны віток? Гэта залежыць толькі ад нас. Толькі да нас саміх, і ад усіх, колькі іх ёсць, людзей на зямлі.

І вось гэтая філасофская сістэма кнігі, так рэдкая ў нас, дый не толькі ў нас, здзіўляе перш за ўсё. Не майстэрства і не мастацкасць (такіх кніг многа), нават не напал гуманізму (і гэта ў беларускай кнізе не рэдкасць, хутчэй правіла), а тое, што… кніга — адзін выдых.

Гэты хлопец, сам таго не жадаючы, даў ладнага выспятка паэтам майго пакалення, i ў тым лiку, мне.

І дзякуй богу. Свет, дзе няма месца нечаканасцям — гэта не свет.

І кніга гэта добра паслужыць людзям і Беларусі.

…Менш за ўсё я збіраюся тут цытаваць. Гэта не пахвала кнізе, хаця яна і дабрэнная, не пахвала і майстэрству, хаця яно і адточанае. Гэта пахвала роздуму, задуме і выкананню яе, цэльнасці.

Кніга ў сутнасці — поўная жудасці, страшная кніга, нягледзячы на некаторыя рэверансы ў бок жарту, пераможнай песні і г.д. (дарэчы, у значнай ступені лішніх тут, хаця іхняя прысутнасць і зразумелая, іначай у многіх валасы б усталі дыбаром).

Гэтая кніга ўся — адзін аголены нерв. Гісторыя пакуты. Прычым не толькі гісторыя пакуты македонца, беларуса, рускага, славена, а і ўвогуле гісторыя пакуты Чалавека, імя якому Славянін.

І, нібы ў казцы, чым далей, тым страшней гэтая пераклічка мучэнняў паляка, балгарына, рускага, серба…

Дзеці, чакаючы ўколаў добрага доктара (доктара ў канцлагеры), гуляюць у мячык, не ведаючы, што пасля ўкола будзе не бульба, а смерць^[1] ("Мячык").

Настаўнік вядзе апошні ўрок, стоячы разам з дзецьмі пад рулямі аўтаматаў, урок нянавісці і чалавечнасці, які дзецям праз пяць мінут ужо не прыдасца, але, быць можа, прыдасца жывым, калі нехта аб ім пачуе ("Урок").

Ды што я кажу? Прыдасца, перш за ўсё, самому сабе. Дзеля ўцвярджэння сябе як чалавека, нават на краю магілы.

Вязні адкормліваюць, каб быў моцны дзеля расправы з наглядчыкам, вязня, не ведаючы, што ён правакатар ("Еш!")

Жанчыны труць перац (сыпаць у вочы гвалтаўнікам, таму што мужчыны пабітыя і бараніць няма каму). Адпраўляюць у выгнанне чалавека за тое, што ён хоча лётаць. Сляпы аркестр рабоў грае перад эмірам, ведаючы, што на эмірскі ложак усходзяць тыя, каго яны, рабы, любяць. І гэтак далей, далей.

Ды што ж гэта за народ (народ аўтара кнігі, перш за ўсё), што ж гэта за народы, што гэта за этнічная група, што на яе валіцца столькі бедаў?! І за што?!

А вось за што. За вечныя пошукі святасці не там, дзе трэба яе шукаць ("Пустэльнік"). Іншы раз за залішнюю прывязанасць да свайго і абыякавасць да агульнай справы ("Валы"). За тое, што іншы раз адольвае коснасць ("Крылы", "Кукіш"). За тое, што не стаяць адзін за аднаго, не падтрымліваюць брата ("Рэха"). За неразумную ўладу адных ("Булава"). І за не менш неразумную пакорлівасць другіх ("Конь").

Праўда, у кожнай з гэтых балад ёсць і адваротны бок (я ўжо не кажу аб пазіцыі самога аўтара, які галоўны станоўчы герой усёй кнігі, нават самых змрочных і безнадзейных яе твораў). "Пустэльнік" — гэта яшчэ і сумленне, што абудзілася ў "богу" (ды вось толькі калі яно абуджаецца?). "Валы" — гэта яшчэ і людзі, што йдуць на смерць. "Крылы" — гэта ўсё ж апафеоз чалавеку, які ўзляцеў. "Конь" — гэта яшчэ і разіншчына. "Рэха" — гэта яшчэ і гераізм адзіночнай барацьбы.

Так вось, менавіта адзіночнай. І ўся сутнасць, напэўна, у тым, што гістарычныя ўмовы стагоддзямі сеялі між славян раз'еднанасць.

Не дзяржаўную — гэта б яшчэ палова бяды, — а разагульненасць неардынарных асоб, з якіх кожная, амаль кожная прыдатная ў баладу, а на справе — на справе цягне ў свой бок, і таму часта атрымоўваецца адзін канфуз. І таму гінуць, выходзяць на эшафот да плахі, стаюць пад кулі. Таму, што нехта не даў валоў падвезці зброю — "зрабі, божачка, каб у майго суседа карова здохла".

Паміраюць пад чужымі сцягамі, змагаючыся супраць братоў па духу і крыві, абы "Сцяг — уперад, славу — уперад" ("Руяне").

Дык чаму ўсё ж пры такой колькасці ворагаў, пры ўласнай неўладкаванасці, не згінуў самы след гэтага люду яшчэ ў XII, яшчэ ў XV, яшчэ ў…?

Дзе корань сілы і жывучасці?

Па-першае, у высокім пачуцці справядлівасці і несправядлівасці, спрадвечна, прыродна ўласцівым гэтым людзям. Пра гэта гаворыць "Веча" балады-прамовы XI–XIII стагоддзяў, узятых са старажытных летапісаў і хронік, своеасаблівы "запеў у канцы", пасля якога "Развітанне" здаецца нават і не вельмі патрэбным. Нешта накшталт росчырка ў канцы подпісу.

І гэта нагаварыўшы Яраславу столькі рэзкіх слоў, колькі ён ні дагэтуль, ні пасля не чуў у жыцці, прымусіўшы яго са слязамі прасіць дапамогі.

Гэтае вось абвостранае пачуццё справядлівасці не пакідала лепшых людзей славянства і ў самыя чорныя часы. Дый лепшыя гэтыя людзі былі не таму, што былі асабліва разумныя, надзеленыя талентам, уладай і ўсім такім іншым, а таму, што яны былі справядлівыя.

Можа, таму і ўпаў першы ўдар. Можа, таму на месца хмельнага, маладога "Піра", калі продкам здавалася, што абхапілі рукамі Зямлю — і яна трэсне, скора і прыйшла бяда.

Хмель віруючай, юнай варварскай крыві скора абернецца цяжкім пахмеллем "Руян".

Як быццам можна было, нават тады, камусьці адседзецца на востраве? Як быццам спяваннем славы Батыю ("Пыл") можна ўратаваць сваю паганую душонку, калі браты твае пабітыя? Пыл — ён і ёсць пыл.

Цягнецца і цягнецца — ад верша да верша — журботная і мужная ніць беларускай і ўкраінскай, чэшскай і македонскай, славянскай гісторыі.

Бяда і рабства, і няма выйсця. Але ёсць справядлівасць і, у дадатак да яе, у самым пачатку, ледзь ці не толькі ўпартасць.

Упарта стаяць, упарта ўгрызацца каранямі ў зямлю. Прымушаюць — кланяцца ворагу, кланяцца "гаспадару", але ведаць, што гэта несправядліва, і таму ўпарта ненавідзець.

Урэшце, папросту збегчы. Зловяць — уцячы зноў.

Але хаця дзень пабыць свабодным.

А на цябе куюць кайданы. І, нібыта словамі безыменнага серба ХІV стагоддзя напісаная, з'яўляецца ў зборніку "Анафема", антыпод "Законніку Стэфана Душана".

Гэта ўжо новая ступень на шляху да свабоды і абурэння. Не толькі справядлівасць, не толькі ўпартая вера ва ўцёкі, але яшчэ і разуменне, што несправядлівы закон. А адсюль і нянавісць, падфарбаваная злым сарказмам.

Пратэст "Званоў", пакуль яшчэ праз плач.

І, урэшце, пратэст зброі ("Грунвальд"). Пакуль яшчэ толькі за права славянства жыць і дыхаць. Пакуль яшчэ не супраць "сваіх", "унутраных крыжаносцаў".

Ох, які доўгі, які яшчэ доўгі-доўгі-доўгі шлях да гэтай свабоды ад "сваіх" і "чужых" уладароў (як быццам паскудства ведае розніцу рас і нацый?!), шлях да мары аб зямлі, што сплывае малаком і мёдам. І ёсць жа, ёсць яна, вось тут у нас пад нагамі ("Казакі"). Але на шляху да яе, на кожным кроку рабства і палон. Зрэдку ўжо ўдаецца вырвацца, але не часта.

І тады справядлівасць, уменне стаяць да канца на сваім, нянавісць і бязмежнае свабадалюбства ўваскрашаюць прызабытую Думку. І няхай сёй-той яшчэ ў "святой прастаце" (словы самога пакутніка) падпраўляе трэскі пад кастром Яна Гуса ды пакідае ў яго лаўжы — гэта нічога. Лозунг Гуса, лозунг чэшскага гусізму "Стой за праўду" — застанецца. Таму што славянін умее ўжо тую праўду давесці.

"Стой горда… Сёння яны запаляць з нас такі касцёр, які ім у вякі-вякоў не пагасіць".

Гэтай праўдзе будзе цяжка праламіцца праз халоднасць людскую ("Свае"), праз звычайную чалавечую любоў да свайго цёплага гнязда, якая іншы раз вядзе ў такое рабства, што лепей бы яе не было; недарэмна ж кажуць: "Ворагі Чалавеку хатнія яго".

Нічога, чалавек зразумее, нават праз глухату слёз ("Просьба"), што з тымі, з тымі, што, як сляпні, абляпляюць людскую бяду… з імі не можа быці нічога, акрамя бітвы.

Штохвілінна зрываючыся, часам на каленях, Раб, Славянін, Чалавек усё ж паўзе з прорвы ўгору, устае, зноў падае і зноў устае.

Спыняе Сонца, зрушыўшы ў вечны яе шлях Зямлю, хаця… сам сабе яшчэ баіцца прызнацца ў гэтым ("Трызненне"), хаця нават сам Розум павінен праводзіць на радзіму таемна ("Кантрабанда").

Хай сабе. Няхай няўдалая барацьба. Ён цяпер не баіцца і памерці за свабоду — памерці каралём. Хай нават і на распаленым троне.

І, урэшце, з'яўляецца прага ведання. Не ў адзінак, а паўсямесна. А разам з ёй і гуманізм. Што ж, амаль ужо цэлы Чалавек.

Нават калі яны і церпяць, бо няроўныя сілы, — будынак прыгнёту, што ўзводзяць з іхніх хат, непрыкметна — камар носу не падточыць — усё адно рвецца ў неба языкамі полымя ("Будоўля").

Гэта не азначае, што ў нас не засталося любові да роднай зямлі, калі яна ў бядзе ("Ростань"), толькі з-за таго, што ёю правяць нягодныя, прагныя рукі ("Булава"). Мы можам прадаць нават жонак, па іхняй жа просьбе, каб купіць коней, дзеля таго, каб на іх ваяваць, дзеля таго, каб на іх перамагчы тых, што нязваныя прыйшлі на нашу зямлю.

Усё ж у нас ("Чубы") адзнака вольнасці казацкай. Мы нюхнулі свабоды. А таго, хто яе панюхаў, не загоніш у хлеў. Дудкі!

Так, усё цяжэй і цяжэй. Таму што шалёна супраціўляецца растучаму нашаму дабру — зло. Але і гэта нічога.

Бо прыйшло ўрэшце, пасля пачуцця справядлівасці і ўсяго, што дабром наслаілася, напластавалася на яго, яшчэ і самасвядомасць таго, хто ты ёсць чалавек і якая твая прыналежнасць да свайго народа. Прагучаў заключны акорд. Асоба твая гатовая.

Ты ўстаў на ногі. І цяпер цябе не зваліць ніякімі канцлагерамі, ніякімі маўтгаўзенамі.Нічым.

Падае ў выпаленую вайной зямлю насенне кветак. Што з іх вырасце — залежыць ад рук, якія будуць гэтую зямлю рыхліць, саграваць цеплынёю рук, паіць, абараняць.

Ну вось. Калі я не памыліўся, у гэтай кнізе ёсць цэльнасць. Цэльнасць ідэі, цэльнасць мастацкая, цэльнасць сістэмы (хай не без некаторых нязначных пралікаў, дый то зразумелых).

Ёсць высакароднасць мэты. Мужнасць казаць аб рэчах неабходных, знаходзячы ў іншым малым — вялікае, а ў некаторым вялікім — подлае. Ёсць розум, сэрца, захапленне перад чалавекам і супакутаванне яму, нястомнасць, бяссонная нянавісць да яго ворагаў. І, вядома ж, талент, які лёгка заўважыць кожны, хто прачытае гэтую кнігу. Кнігу гордасці і кнігу надзеі.

Гэта дужа беларуская рэч, нягледзячы на прысвячэнне той ці іншай балады таму ці іншаму народу.

Пра мастацкія якасці кнігі казаць не буду. Агромністая задача, якую ўзваліў аўтар на свае плечы, не магла быці выканана не мастаком. Скажу адно: нездарма пасля назвы стаіць не "вершы", а "паэзія". Гэта і ёсць сапраўдная, чыстай вады, паэзія.

І пад канец хачу дадаць яшчэ толькі адно.

Перасцярогу. І вельмі сур'ёзную. Па тым, як аўтар размахнуўся, як яму ўдалося ўдарыць, ён стварыў дзеля сябе і нас, дзеля грамадства адну з кніг свайго жыцця. Ці будуць у яго іншыя — залежыць толькі ад яго аднаго.

Але пасля такой кнігі ён проста не можа… да не, проста ніхто да яго не пацерпіць вершаў слабых, вершаў хаця б напалову хлуслівых, вершаў — фігавых лісцікаў.

Ён павінен трымацца на вышыні, якую ён сам заваяваў для сябе. І няхай памятае, што нічога няма лягчэй, чым страціць такое давер'е.

Што ж, ён сам хацеў гэтага і сам гэтага дабіўся. Так што — хочаш не хочаш, — а трэба трымацца.

І няхай ён гэта ведае. Раз і назаўсёды.

Уступнае слова да перакладаў А. Мiланава

Я выбраў і пераклаў для чытачоў нашага часопіса некалькі вершаў і эпіграм маладога балгарскага паэта Аляксандра Міланава. Яны спадабаліся мне сваім непрымірымым стаўленнем да ўсяго злашкоднага, да ўсіх тых вусеняў, якія сёння спрабуюць тачыць лісце на зялёным дрэве жыцця. Яны спадабаліся мне, бо іх аўтар — вясёлы паэт, добры да добрага і гнеўны на злое.

Аляксандр Міланаў нарадзіўся ў 1933 годзе ў вёсцы ля горада Ямбала. Сярэднюю адукацыю атрымаў у Ямбале і Плоўдзіве. У 1957 годзе скончыў філалагічны факультэт Сафійскага універсітэта. Некаторы час настаўнічаў у г. Чырпане і ў Сафіі, выступаючы адначасова і як журналіст.

У 1959 годзе выйшаў зборнік яго сатырычных вершаў "Анафема", праз тры гады — кніга нарысаў і эскізаў аб будаўніках плацін на рацэ Орда ў Радопскіх гарах — "Сонцы, якія не заходзяць", у 1963 годзе — другая кніга сатыры "Вясенняя небяспека".

Мне хочацца пажадаць паэту шматлікіх перамог у яго вясёлай і высакароднай вайне.

Шчыравала ў бары пчала…

Я не ведаю, мой дружа, ці пяеш ты гэтую песню дакладна так, як я? Але гэта агульная. Наша песня. І так шкада, што Маці твая, мая другая Мама, Куліна Андрэеўна, той песні не дапела.

Калі ласка, не чакай асаблівай ухвалы ў свой адрас. Усе мы — і ты і я — нічога не варты перад талентамі нашых маці. Усё ў нас — ад іх.

Я не меў гонару ведаць твайго бацьку (хіба што на фота ў маленькай тваёй ушацкай хаціне), але маці тваю з найпрыгажэйшымі ў свеце вачыма — я ведаў. І дужа яе любіў — між іншым — і за тое, што яна нарадзіла гэткага таленавітага сына.

Памятаеш, калісьці мы ехалі старой ушацкай дарогай. Сядала сонца. Стаўбуры хвояў зрабіліся ад таго мядзяныя. І ад кожнага старога кургана лёг заходні цень. Тысячы і тысячы — паўмесяцам — ценяў. Вы тыя курганы называлі "валатоўкамі". Гэта былі магілы волатаў — нашых продкаў.

…Адкрываю тваю новую кнігу — "Свята пчалы". Усё гэта я амаль дваццаць год ведаў. Ад "Маладзіка над стэпам" да "Займішча", да паэм. Але, сабранае ў адно, гэта ў некаторай ступені плён сарака аднаго года твайго жыцця. Як сказаў Дантэ: "Пражыўшы век зямны да палавіны…"

Адгортваю "Маладзік над стэпам" (1959).

Я тады амаль цябе не знаў. Ведаў — ёсць. Ведаў — вершы, якіх пажадаў бы найлепшаму другу. Пажадаў бы — каб гэта я мог — сабе.

Цытаваць цябе амаль нельга! Іначай атрымаецца кніга цытат.

Ведаю бадай што ўсё пра цябе. І кароткае "прыедзе" з верша "Бацьку", і "цётку-жартаўніцу" з верша "Дома", і нават песні, якія яна спявала.

Дарогі нашы — спачатку — былі розныя. У таварным вагоне ты ехаў на цаліну. Я ў ім — беспрытульнічаў. Цябе чакалі цаліна і падкручванне гадзіннікаў і прыгажосць "Вечара над Таболам". Мяне — вайна і адсутнасць нават мары аб гадзінніку і голад на беразе Табола. І ўсё ж вечна перасякаліся нашы шляхі. Нават у "Насцінай кухні".

З гадамі ты, паэт, робішся прасцей. Як маці. Паспрабуй перакласці "Рунець, красаваць, налівацца", "Нагбом", "Неруш". А пасля (за выключэннем рэцыдыва "Рум") прыходзіць вельмі простае — "Адам і Ева", вячыстая тэма тваёй творчасці.

Што там кажуць аб залішняй складанасці?!

Гэта, па-мойму, прасцей за ўсё. Асабліва калі ўспомніш тваю хату, вяз ля варотаў і тое, як двухзубыя ваўчкі чапляюцца за порткі, калі роснай раніцай пройдзешся па бульбянішчы.

Свежасць погляду. Вось, мабыць, самае галоўнае, што ты прынёс. Тое, што кожны з нас стараўся рабіць, але не кожнаму гэта ўдавалася.

Гінулі нашы з табою сябры ("Палата мінёраў"). Нас гэта абышло.

Наша пакаленне — дзіўнае. Сумленнае і пакрыўджанае смерцю бацькоў, братоў, таварышаў. Мала радасці ў вершы паэта Рыгора Барадуліна "Труба". Усё адно як Мефістофель трубіць над пажарышчам. Але што было б, калі б не знайшлося хлопца, які мог бы трубіць? На котлішчах. У самых безнадзейных абставінах. І што было б з чалавекам, які не насіў бы пад пахаю пілу, нібы скрыпку ("Скрыпачы")? Які не навучыўся б падмазваць стэарынавай свечкай патэльню пад аладкі, пісаць добрыя вершы…

Ніяк не магу быць бесстаронні да Маці, да Ушацкай зямлі, да Задаброцця, да дзічкі на роднай тваёй Верасовачцы.

Дабраўся толькі да сорак другой старонкі. А іх трыста дзевяноста тры. І невядома, на чым спыніць вока. Ці на парадзелым касяку гусей над борам, ці на Лысоні, якая ветліва махала галавою гасцям?

…Вечна мы спрачаліся за "нагбом" (па-вашаму, ушацку, гэта, мабыць, правільна, бо "нагібам") і за наша, аршанскае, "набгом". А спрачацца і не было чаго. Бо сувязныя недапілі, усё адно — "нагбом" ці "набгом". Чашу гэтую дапіваць нам. І, як сказаў ты:

Хочацца цытаваць усю кнігу. Ад бароў, якія валілі інваліды "для ўдоўіх хат", да суседняй "панны Варшавы" і да любай нашай усеагульнай "Сафійкі", да агульнага нашага Вечалля.

А вось радкі гарэзлівыя, свавольныя:

Мабыць, ніхто з паэтаў не пайшоў бы на такое. Нехта казаў мне, што ў "гэтай вытанчанасці занадта вычварнай вытанчанасці" (стыль!), што ў гэтым ёсць "пэўны інфантылізм".

Дазвольце спытаць, чаму такую "дзяціннасць" мы прабачаем аўтару, "чуждому чарам черному челну", а сабе — не. Харошае свавольства не пашкодзіць ніякай літаратуры. Хутчэй зробіць яе багацей.

Асабліва калі побач "паляць бульбоўнік", калі праз паэта "прарасла Белавежа".

Бадай што, адзіны верш, які не прымаю, — "Мая мова".

Але гэта здаецца не такім важным, калі побач, на лясной дарозе, дрыжыць "саломінка з абмалочаным каласком…"

Тым болей што побач "Лісток ушацкай восені" з яго мокрай пыскай, тым болей што побач "Беларусь — мая мова і песня".

Перачытваю "латышскі" (і надта ж беларускі) цыкл Рыгора Барадуліна. Любоў і прыхільнасць нашы да гэтай зямлі вядомыя ўсім. Але мне ніколі не даводзілася сказаць пра гэта на сотую долю так моцна, як ён. Мы былі з ім разам і ў "Леснічоўцы Вэлдзіс", на возеры пад Малтаю раздавалі белыя лілеі латышскім і літоўскім дзяўчатам, бачылі — па вялікім паўколе — агні на беразе Рыжскага заліва. Было "Ліго", Янаў дзень, дзень Яна Купалы.

Інтэрнацыяналізм уласцівы кожнаму з нас. Беларускія паэты разумеюць спевы сібірскіх людзей, але ўсё ж галоўнымі для іх застаюцца беларусы Адам і Ева, перасяленцы ў далёкаўсходняй тайзе, людзі, якія зрадніліся з ёю і садзяць там сваю бульбу.

Паэты ўвогуле болей хваляцца, чым робяць. І болей аддана робяць, чым хваляцца. Іх толькі хваляць пасля, часам запозна:

За што яго, Барадуліна, трэба яшчэ любіць? За яго неймаверную працавітасць, за сакавітую мову яго вершаў.

Цяжка пісаць пра такую кнігу. Бо кожны яе радок адзываецца ўва мне, яго земляку і амаль равесніку, несамавітым болем. Вось радкі пра нашых жанчын:

Аб усім не скажаш. Але даўно-даўно ты казаў мне аб задуме "Матчыных песень". А я ж і сам іх чуў ад Куліны Андрэеўны. І не дадумаўся да такога. Але на тое ты і ёсць яе сын. Я ж помню, як мы сядзелі ў Задаброцці за малой рачулкай. І маці твая трымала на руках тваю Ілону, тады яшчэ сапраўды малую "Лану". І мы спявалі. І што гэта былі за песні — мабыць, ніхто болей не ўведае. Хіба што па тваіх "Матчыных песнях". Яна была больш таленавітая за нас абодвух.

Гэта — з яе песні.

Мне таксама не верыцца, што яе няма. Хавалі мы яе на схіле, каля курганоў. І тут ужо нічога не паправіш. Засталіся толькі хата з падлогай, вышараванай яе рукамі, садок, вяз, вечная наша памяць.

І яшчэ твае вершы і паэмы. Тваё "Свята пчалы". І ўсё таленавітае.

Лес над возерам. Мы стаім на ўзгорку на другім баку таго возера. Бачым адбітак гэтага лесу ў вадзе, нерэальны, размыты. І яшчэ лес над табою. На гэтым беразе. І гэта як фуга з яе трыма часткамі. Толькі трэба глядзець зверху, што ты і робіш. Сын нашай зямлі, нашай беларускай паэзіі. Друг, які прынёс мне "Свята пчалы".

Якiм шляхам iсцi?

Дзве тэндэнцыі набіраюць зараз сілу ў сусветнай паэзіі.

Першая тэндэнцыя: адмовіцца ад рыфмы, якая быццам забівае ў вершах сэнс, і ад рытму, які нібыта з'яўляецца насіллем над словам.

Другая тэндэнцыя — тэндэнцыя шліфавання формы верша, давядзенне рыфмы і рытму да небывалай дасканаласці.

І хоць слых людскі больш звыклы да рыфмы і рытму, якія пануюць у нашай паэзіі, - сілы першай тэндэнцыі змяншаць нельга.

Нельга лічыць асноўныя кампаненты сучаснага верша спрадвечнымі. Паэзія старажытных Грэцыі і Рыма лічыла рыфму атрыбутам "варварскіх вершаў", фальклор многіх народаў Каўказа ніколі не ведаў яе, і пісьмовая літаратура авараў, напрыклад, пайшла па дарозе сваёй народнай паэзіі. Усходнеславянскія быліны і думы, сербскія гайдуцкія песні таксама пазбаўлены рыфмы.

Лічыць рытм і рыфму вечнымі, нам здаецца, таксама нельга. Першая тэндэтцыя набірае сілу. Амаль адмовіліся ад рыфмы паэты Іспаніі, большасць паэтаў Грэцыі абапіраецца зараз у сваіх вершах толькі на няпэўны рытм. У Італіі забылі традыцыі Дантэ, там зараз бадай што толькі адзін-два сіцылійскія народныя паэты яшчэ карыстаюцца рыфмай. І так у большасці краін.

Сутыкненне дзвюх названых тэднэнцый — гэта не проста барацьба за разнастайнасць форм паэзіі. Гутарка фактычна ідзе аб тым, знікне сучасная форма верша або адбудзецца далейшы росквіт яе. І нам, паэтам, трэба ўжо зараз звярнуць на гэта самую пільную ўвагу, стаць на абраны намі шлях і да канца змагацца на ім за сваю мэту.

Справа не ў тым, вядома, што ўсе паэты павінны трымацца рукамі і зубамі за сілаба-танічную сістэму і за рыфму. Калі нехта хоча размаўляць з чытачамі, выкарыстоўваючы іншыя формы паэзіі, - калі ласка.

Хай у нашай сучаснай беларускай і агульнасавецкай паэзіі будуць уітмены, якія цярпець не маглі рыфмы, і маякоўскія, якія шліфавалі яе, як алмаз. Кідаць за гэта ў аднаго з іх каменнямі зможа хіба толькі артадаксальны дурань, і першыя вершы прыкметна здольнага маладога паэта А. Наўроцкага, напрыклад, нічым не горшыя за вершы (возьмем таксама кагосьці з маладых) Ю. Свіркі, хоць падыход да формы ў іх дыяметральна працілеглы.

Справа не ў гэтым. Мяне асабліва хвалюе, як будзе напісана большасць твораў нашай паэзіі, якім будзе яе твар. І калі пры гэтай большасці (сярод якой таксама будуць розныя індывідуальнасці) у нас будзе яшчэ шмат розных паэтаў — наша паэзія яшчэ больш узбагаціцца. Мы даўно выраслі з сялянскіх пялёнак. Калі пра беларускую паэзію кажуць, што чытаць яе — гэта "як басанож па расе прайсціся" — мы павінны крыўдзіцца. Чытаючы лепшыя творы беларускай паэзіі, адчуваеш нешта большае, чым "прайсці па расе". Мы адчулі ўжо добра сваю сталасць. У нас ёсць розныя вершы: песенныя і баладныя, народныя і філасофскія, наіўныя і, хай выбачаюць рэдактары, кніжныя.

І менавіта таму мы ўжо зараз павінны выбраць, па якой дарозе пойдзе наша паэзія: адмовіцца яна, у большасці сваіх галасоў, ад жорсткіх канонаў размеру і складанай рыфмы або будзе далей удасканальваць іх.

Ці з'яўляецца наватарствам тое, што прапануюць нам прыхільнікі першай тэндэнцыі? Так, з'яўляецца, калі гэта прапануе нам просты і сімпатычны нам талент такога паэта, як Парніс, бо гэты паэт змагаецца за высакароднасць чалавечай душы, за гуманізм і не забаўляецца занадта словам, зберагаючы рытм. Не, не з'яўляецца, калі гэта прапануюць нам сучасныя "дадаісты", у якіх слова з'яўляецца "самавітым", а сучасная форма — "састарэласцю".

Слухаючы разважанні гэтых прыхільнікаў першай тэндэнцыі, ніяк не можаш адкаснуцца ад думкі, што ўсё гэта аднекуль даўно знаёма табе. І нарэшце здагадваешся: "Ды гэта ж яны амаль слова ў слова паўтараюць разажанні нашых колішніх ОПОЯЗ'аўцаў, гавораць словамі Тынянава, хоць сам ён яшчэ ў трыццатых гадах адмовіўся ад сваёй тэорыі "агалення формы". І яны, мала здатныя на тое, каб прыдумаць нешта свежае, сваё, паўтараюць нашы зады.

Мы ведаем, што выклікае да жыцця тэорыі, якія аддаюць перавагу слову над думкай і стылем. З часам знікаюць старыя формы, нараджаюцца новыя. З'яўляюцца паэты, якія гуляюць словам, прымушаюць яго стаяць на галаве. Гэта заканамерна і нават карысна, але мы ведаем, бо перажылі гэта, што сам па сабе гэты час не дае пладоў. Паэты наступнага пакалення бяруць з дасягненняў гэтай эпохі толькі найбольш падыходзячыя для сябе формы, магчыма — некаторыя кампаненты стылю, і карыстаюцца імі, арганічна спалучаючы з усім гэтым сваю думку і сваю філасофію.

Так дэкаданс узбагацiў верш, якiм карыстаемся зараз мы. Грэчаскiя, iтальянскiя, а за апошнi час i польскiя часопiсы поўныя разважанняў аб тым, што наша сiстэма верша "аўтаматызавалася", што рытмы састарэлi, што рыфма аджыла свой век, што парадак слоў у сказе зусiм не супадае з рытмам радка, i што таму нам трэба адмовiцца ад усяго гэтага, перайсцi да вольных вершаў, а там i зусiм сцерцi мяжу памiж вольным вершам i прозай. Цi так гэта?

Мне, як чалавеку з нетэарэтычным складам думкі, хацелася б, у адказ на гэта, проста прывесці ўрывак з верша М. Танка:

Тут "аўтаматызаваная" сістэма верша, якой пісалі і тры тысячы год таму, тут, як бачыце, парадак слоў зусім не супадае з рытмам (вельмі "традыцыйным", нават з цэзурай пасля восьмага складу), і ўсё ж гэта, на мой погляд, паэзія.

Магчыма, такі метад спрэчкі некаторыя крытыкі і літаратуразнаўцы палічаць заганным, паўзучым і хто ведае яшчэ якім. Таму паспрабуем падыйсці з іншага боку.

Натуральна, што вершы, перш за ўсё, павінны гучаць. Яны — пераходная ступень да музыкі. Натуральна таксама, што з даўніх часоў змагаюцца між сабой дзве тэндэнцыі чтання вершаў: 1) акцёрскія (на сцэне) — ОПОЯЗ'аўцы калісь называлі яе фразуючай, — і 2) паэтычная (напеўная, па рытму), — яе называлі тактуючай.

Якая з іх лепшая? Кажуць, што паэты дрэнна чытаюць свае вершы, і мала хто ведае, што многія акцёры ім зайздросцяць, што наогул рассяканне радка на сэнсавыя адрэзкі, асабліва пры павялічаных паўзах, — глупства, бо гэта ўжо не верш. Калі нават мы толькі размесцім словы, не прытрымліваючыся вершаваных радкоў — і то чытаць гэта будзе вельмі цяжка. Такую спробу зрабіў калісьці Жукоўскі, і вось што ў яго атрымалася:

Мне здаецца, нiхто больш не спакусiўся на такiя спробы.

Тут рашэнне, як часта бывае, пасярэдзіне між музыкай і сэнсам. І тое і другое яснае толькі ў іх адзінстве. Барацьбы гукавога і сэнсавага фактараў не павінна быць, і ўзмацняць гукавы фактар за кошт яснасці належыць толькі тады, калі мы вельмі добра ведаем, пра што ідзе гутарка ў вершы, калі мы можам абмежавацца намёкамі на ўсім вядомы прадмет. Так, для чалавека, які нічога не ведае аб паўстанні дзекабрыстаў, верш М. Асеева "Сінія гусары" з яго наўмыснымі гукавымі спалучэннямі, намёкамі, непераймальнымі алітэрацыямі — здаецца незразумелым. А калі мы ведаем аб прадмеце верша, нам стане зразумелы настрой гэтых людзей, ліхаманкавыя спрэчкі аб царазабойстве, аб радзіме за чаркай віна, ляск капытоў па Ліцейнаму, вочы, якія з-пад ківераў пагражалі палацам. І усё гэта пад звон гітары, які паступова пераходзіць ад мажора да мінора.

Тады і толькі тады мы не прыкмячаем наўмыснасці напісанага. І таму прыхільнікі першай тэндэнцыі і маюць і не маюць рацыі адначасова. Пачынаючы з Тынянава, яны правы ў тым, што сэнс фразы часта не супадае з рытмам яе, які здаецца непатрэбнымі ланцугамі, што гэтыя абставіны нарадзілі вольны верш, але яны не правы, калі абвінавачваюць у гэтым рыфму і рытм. Форма не вінаватая, як не вінаваты і сэнс.

Вінаваціць трэба паспешлівасць і часам проста няўмельства паэта. У вопытнага майстра пакуты рыфмы і рытму — справа другарадная, яна зусім не перашкаджае новым вобразам, хутчэй наадварот, выклікае іх. Я, напрыклад, упэўнены, што толькі пошукі свежай рыфмы да слова "сонца" (справа, паміж іншым, амаль немагчымая) далі А. Вялюгіну, — праз слова "слонцы", — наступны малюнак:

Тут рыфма вяла за сабою думку, а не наадварот. Калісьці між паэтаў была распаўсюджана вельмі карысная гульня "бурымэ": на зададзеныя рыфмы трэба было напісаць верш. І заўсёды ў дзесяцёх паэтаў атрымлівалася на адны рыфмы дзесяць розных вершаў. Гэта патрабавала хітрыкаў і мастацтва.

І толькі той, хто не пакутаваў над словам, не насіў яго па дзесяць дзён у галаве, можа сказаць, што правільная метрычная сістэма верша — занадта таннае вырашэнне пытання. Праўда, што паузныя вершы пачаліся ў рускай паэзіі, скажам, з Жукоўскага, Фета і Палонскага. Але нам, практыкам, цяжка згадзіцца з тым, што яны — вершы будучага, што ў імя іх трэба забіць рытм, як гэта зроблена ў "Рустэме і Зарабе".

Вершы усё ж не музыка, і калі ў музыцы часта гук замяняецца паузаю, то ў паэзіі гэта можна дазволіць толькі ў вынятковых выпадках. А знішчыць сучасны рытм можна толькі шырока ўжываючы паузы.

Сучасныя разбуральнікі формы і метра сціраюць мяжу нават паміж вольным вершам і прозай, а значыцца, губляецца самы сэнс слова "паэзія".

У чым жа справа? Справа у тым, што верш — гэта не зацямненне сэнса слова рытмам, а падпарадкаванне слова рытму, частковая дэфармацыя яго ў рытмізаваным сказе.

І робіцца гэта дзеля таго, каб даць сэнсу яснасць, надаць слову значнасць. Мы так часта паўтараем многія словы, што яны абтрапаліся на языку, загубілі свой водар. А верш адраджае гэты водар, і словы, змешчаныя ў ясныя радкі, звязаныя звінячай рыфмай, паўстаюць перад намі ў першапачатковай чысціні.

Звычайныя словы: "свет", "сэрца", "хада", "раджаць", "клады". Проза скажа:

"З сэрцам, поўным тугі, накіраваўся ён цвёрдай хадою ў свет, які ляжаў за весніцамі. Мінуў старыя клады, якія бялелі крыжамі"… і г.д.

Паэзія скажа:

У прозе рытмічнасць часта бывае агіднай, таму што справа прозы — камечыць, кідаць, ляпіць словы, як скульптар гліну. Проза ўздзейнічае на пачуццё людзей праз думку. Верш навастрае слова і дзейнічае ім на думку чалавека праз яго пачуццё.

Менавіта ў вершы тонка спалучаюцца рытм і сінтаксіс, утвараючы гармонію з яе меладычнасцю, паўнатою гукаў, якія дапамагаюць найбольш яснаму выказваню думкі чалавека, яго пачуцця.

Рытм нельга забіваць, гэта не забаўка, не цацка для дасужых паэтаў. Гэта найлепшы сродак адкінуць усё непатрэбнае, сказаць галоўнае сцісла, афарыстычна, каб мозг чалавека назаўсёды затрымаў думку ў сабе.

Не сакрэт, што старажытныя ваяводы, будучы непісьменнымі, перакладалі данясенні ў верш і прымушалі ганцоў завучваць яго; не сакрэт, што людзі, якія ў выніку ранення страцілі памяць, цвёрда памятаюць адно: вывучаныя калісьці вершы. Мы не належым ні да першых, ні да другіх. Прыгадваюцца словы А. К. Талстога аб тым, што ў некаторых вершах (безумоўна, дрэнных) усякая балбатня так яскрава выступае, што яе крэсліш і крэсліш.

Але тут жа прыгадваецца і другое выказванне. Калісьці Кірэеўскі сказаў сябру, які пачынаў пісаць:

— Каб ты пісаў вершы… кожнае слова, добра сказанае, мела б для цябе цану добрай думкі… ці хочаш быць добрым пісьменнікам у прозе? — пішы вершы.

Прыхільнікі знішчэння формы і думкі, прыхільнікі самастойнага слова зрабілі б з гэтага выказвання выснову, што вершы надаюць нават беззмястоўнаму слову нейкі змест і значэнне. І на гэтым бы спаймаліся, патрабуючы свабоды верша на мяжы прозы.

Мы зробім іншую выснову: як магчыма адмовіцца ад такой моцнай зброі, як вершы, рыфма, рытм, калі яны надаюць сілу ўздзеяння нават адносна беззмястоўным, няпэўным і туманным, хоць чароўна прыгожым сказам?!

Як павiнен тады абылганы iмi верш узмацняць сiлу ўздзеяння пэўных i акрэсленых сказаў?!

І ці можам мы адмовіцца ад рытму і рыфмы, ад лепшай, ад найболш моцнай нашай зброі? Вядома, не.

У нас застаецца традыцыя беларускай народнай песні, традыцыя вершаў, якія выраслі на гэтай багатай глебе, вершаў Купалы і Багдановіча, Багушэвіча і Коласа.

Наш шлях — гэта не шлях знікнення рыфмы, звядзення рытму на ўзровень прозы праз вольны шлях. Наш шлях ва ўдасаналенні рытмаў нашай паэзіі. Гэтую справу распачаў яшчэ Багдановіч, а мы павінны прыстасаваць усе рытмы, на якія толькі здатнае музычнае вуха, да нашай гожай, гнуткай мовы, вытанчыць рыфму да меж магчымага, дзе яна была б дасканалай і, адначасова, не абмяжоўвала паэта і не перашкаджала чытачу ўспрыймаць вобразы верша.

Дзеяслоўная рыфма, рыфма, пабудаваная на сугучнасцях, складаная рыфма, каламбурная рыфма — усе прыдатныя для верша.

Не знікненне формы, а росквіт яе, росквіт насуперак намаганням доўбнегаловых кансерватараў і лёгкадумных "наватараў", рэвізіяністаў і фармалістаў розных гатункаў.

Гэта наш шлях, на якiм стаiм i змагаемся за ўсё лепшае, перадавое, што нясе з сабой наша савецкая паэзiя.

Примечания

1

Нягожа гаварыць пра недахопы ў прымяненнi да такога цудоўнага верша. Але гэта недахоп не толькi яго. Iншы раз аўтару не хапае пачуцця меры. Доказы грувасцяцца гара на гару, калi хапiла б i пясчынкi. Маленькi чалавек гаворыць: "Мяне не заб'еце. I толькi за тое, што я поляк". I тут жа крычыць: "Хто ты естэсь? Поляк малы". Ён гэта ўжо давёў. Больш стрымана i высакародна. Але гэтая нястрыманасць ва ўзвышаным — гэта i ўвогуле наша агульная беларуская рыса.

(обратно)

Оглавление

…Будзеш свой сярод чужых

А бадай вам цiкава было

"Бетховен б'е ў далонi…"

Да новых, яшчэ шырэйшых даляглядаў

З любоўю да чалавека

Задума: узнiкненне i ўвасабленне

I наш "Фаўст"

Крэсіва. Іскры. Агонь

Слова ад аўтара

Справядлiвасць

Уступнае слова да перакладаў А. Мiланава

Шчыравала ў бары пчала…

Якiм шляхам iсцi?

*** Примечания ***