Усмешка жалобнай каралевы, альбо тайна магнітнага замка [Серж Мінскевіч] (fb2) читать онлайн

Серж Мінскевіч

Усмешка жалобнай каралевы, альбо тайна магнітнага замка

Аповесць легендарных часоў

I

ПАКІНЬЦЕ СВОЙ СМУТАК!

Гэтыя незвычайныя падзеі адбываліся, калі па белым свеце вандраваў мастак Дроздіч.

Хадзіў ён у ботах з чырвонага саф’яну, жоўтых атласных шараварах і скураным паўкафтане з узнятым каўняром. У любое надвор’е яго сівыя валасы прыкрываў зялёны ў кавуновыя паскі берэт, з сярэдзіны якога вытыркаўся кароткі закручаны хвосцік. На плячы ў вандроўнага мастака вісела скураная торба, а пры хадзе ён абапіраўся на парасон-кіёчак, зроблены з кораня чорнага дрэва і празрыстага ядвабу. Калі мастак Дроздзіч стамляўся, ён раскрываў парасон і сядаў пад ім на ўзбочыне. Ядваб парасона быў такім тонкім, амаль паветраным, што Дроздзіч праз яго мог добра бачыць усё, што робіцца вакол. І, акрамя таго, гэты празрысты ядваб, нібы вялікае павелічальнае шкло, набліжаў далёкія прадметы. Мастак Дроздзіч глядзеў скрозь свой павелічальны парасон і бачыў, як там, наперадзе, на яго шляху, людзям жывецца. І калі ён бачыў, што жывецца ім дрэнна, што ў іх бяда-гора, уставаў ды ішоў да іх паспешлівым крокам.

У скураной торбе мастак Дроздзіч трымаў раскладны мальберт, палітру, збанкі з фарбамі, палатно з таго ж празрыстага ядвабу, што і парасон, пэндзлі з тонкімі, як варсінкі вусеняў, валаскамі. А таксама ў яго торбе быў вялікі пузаты слоік. Туды ён клаў скручаную трубачкай свежую карціну. Спачатку ён заўсёды пісаў на палатне з празрыстага ядвабу і заўсёды адно і тое ж. Ён пісаў усмуткі людзей. Усмешка — гэта ад смеху, тое, што з’яўляецца ў смеху, калі куткі вуснаў уверх, а ўсмутка — тое, што з’яўляецца ў нас у смутку, калі куткі вуснаў уніз. Мастак Дроздзіч напіша на ядвабе партрэт чалавека ў смутку, яго жальжаласныя вочы, яго вусны, як перакуленую лодачку, і пакажа таму чалавеку, а той, гледзячы на сябе, такога шкадобнага недарэку, міжволі ўсміхнецца. Вось тады — хоп! — скруціць мастак Дроздзіч гэты партрэтз усмуткай, у слоік пакладзе і накрыўкай закрые. І чалавек, партрэт якога напісаў мастак Дроздзіч, больш не будзе такім маркотным і сумным.

А ў пузатым слоіку тым часам чараўніцтва адбываецца: партрэт засмучонага чалавека знікае — ядвабнае палатно зноў празрыстым робіцца, а намаляваныя вусны, з апушчанымі долу куткамі, ператвараюцца ў чорнага вусеня.

Заўважыць мастак іншага маркотнага альбо чымсьці засмучанага чалавека, — каваля, рамесніка, купца, малочніцу ці маладзіцу са слязьмі на вачах, тады акуратна страсе вусеня-ўсмутка з ядвабнага палатна ў слоік, каб той зваліўся на самае дно, і дастае ўжо чыстае, празрыстае ядвабнае палатно. Уздыхне мастак Дроздзіч, абмакне пэндзлік у фарбы, уважліва паглядзіць на смуткуючага чалавека і пачынае пісаць яго партрэт. І чалавек той замест усмуткі з усмешкай застаецца.

Калі побач з мастаком Дроздзічам ужо не застанецца аніводнага засмучонага чалавека, ён прымаецца пісаць іншыя карціны — палі, лясы, хаты, нябесныя зоркі — толькі ўжо на звычайным ільняным палатне, і дорыць іх людзям. Сяляне ці гараджане альбо замчане — жыхары замкаў — у падзяку за гэта запрашаюць вандроўнага мастака да сябе дадому, частуюць яго самым лепшым з таго, што ў іх маецца, на начлег даюць самы цёплы і ўтульны пакой і наймякчэйшы ложак. Старасты вёсак, кіраўнікі гарадоў, князі і нават каралі не раз прасілі яго застацца, пажыць альбо пагасціць у іх даўжэй, але мастак Дроздзіч у адказ толькі дзякаваў, кланяўся і заўсёды паўтараў адно і тое ж:

— У гэтулькіх яшчэ землях мне пабываць трэба.

Браў мастак Дроздзіч свае незвычайныя рэчы і адпраўляўся далей.

Так і падарожнічае ён па свеце, пакуль не набярэцца поўны слоік чорных вусеняў...

***

Аднойчы ішоў мастак Дроздзіч белай дарогай. Доўга ішоў, змарыўся і, як звычайна, вырашыў прысесці на ўзбочыне адпачыць трошкі. Але не паспеў ён як след уладкавацца пад сваім ядвабным парасонам, як зірнуў наперад і зразумеў, што не да адпачынку яму. Падхапіўся і хутка-хутка пакрочыў далей.

Перад ім, уніз па дарозе, ляжала мястэчка. Як ні ўзіраўся мастак Дроздзіч, не мог разгледзець там ні адной жывой душы. Мястэчка выглядала цалкам пустым. «Што ж гэта такое? Куды ўсе падзеліся?» — думаў мастак. Праз свой парасон ён бачыў адчыненыя дзверы хат, раскінутыя тавары на рынкавай плошчы, перакуленыя вёдры ў лужынах пралітай вады каля студняў. Здавалася, жыхары мястэчка толькі што былі там, займаліся сваімі штодзённымі справамі, і раптам, як быццам у адно імгненне, іх не стала.

Мастак Дроздзіч ішоў таропка, задыхаўся.

Нечакана з-пад каменнага моста, перакінутага па-над ровам, які аддзяляў могілкі ад мястэчка, насустрач мастаку вышлі юнак і дзяўчына. Абодва стрункія, ладныя, з прыгожымі тварамі, вялікімі цёмна-карымі вачамі, але вельмі спалоханымі. Юнак і дзяўчына былі падобныя адно да аднаго, быццам родныя брат і сястра. Хаця, насамрэч, яны не былі нават стрыечнымі братам і сястрой.

На дзяўчыне была белая да каленяў сукенка з гафтам на каўняры і рукавах, мяккія плеценыя з палосак скуры сандалі. Вецер развіваў яе доўгія каштанавыя валасы. Юнак быў апрануты ў ільняную кашулю, падперазаную чырвоным поясам, і палатняныя штаны, запраўленыя ў невысокія боты. На галаве ў яго быў карычневы замшавы капялюш з белым пяром. З-пад капелюша віднеліся цёмна-русыя, да плячэй, валасы.

— Не хадзіце ў мястэчка, добры чалавек, — сказала дзяўчына.

— Туды нельга, — папярэдзіў юнак.

— Я здалёк заўважыў, што тут нешта не тое... Але што здарылася? — спытаў мастак Дроздзіч.

— Удзень раптам святло пацямнела, і наляцелі на горад чорныя віхуры, — пачала распавядаць дзяўчына.

— Каго такая віхура закруціць, ператвараецца ў чорны цень і ляціць уверх, туды, дзе віруе чорная хмара, — працягнуў юнак.

— Нашых бацькоў, суседзяў, усіх-усіх, дзяцей і старых, тых, хто быў у дварах, і тых, хто ў хатах хаваўся, усіх закруцілі чорныя віхуры...

— Праз вокны і дзверы, праз коміны ўляталі віхуры ў хаты...

— Усіх-усіх забралі... Толькі мы з Арцінам засталіся. Вось, паспелі схавацца пад гэтым мостам. А ў мястэчку цяпер нікога няма. Пустэча, страх і жах... — казала дзяўчына.

— Нават усе жывёліны разбегліся. Глядзіце! — юнак паказаў на дарогу.

Сотні маленькіх і вялікіх слядоў жывёл і жывёлінак віднеліся на ёй. Усе сляды вялі прочкі з горада.

— Так, вялікае няшчасце прыйшло ў ваш горад, — прамовіў мастак Дроздзіч.

— Ой, прабачце... Мы зусім забылі прадставіцца. Я — будучы віцязь — Арцін, а гэта — будучая яснапанна Алеолла, — сумна сказаў юнак.

— Пакуль проста Алеолла, — дзяўчына зрабіла рэверанс, але з-за гора, якое яна адчувала, не змагла, як неабходна ў такіх выпадках, усміхнуцца, — мне яшчэ толькі належыць стаць яснапаннай. А мястэчка наша завецца Скімень.

— А я — мастак Дроздзіч, — пакланіўся вандроўнік.

— Мы пра вас чулі... — прызнаўся юнак.

— Пра вас, мабыць, усе людзі чулі, — дадала дзяўчына.

— Гэта Алеолла прыдумала схавацца пад мостам побач з могілкамі, — паведаміў Арцін.

— Правільна прыдумала, — пахваліў мастак Дроздзіч. — Я ведаю, што гэта за чорныя віхуры і чорная хмара прайшлі над вашым мястэчкам. Ад іх толькі пад такім мостам, які вядзе ад месца жыцця-радасці да месца жалю-смутку і можна схавацца.

— А што гэта за віхуры і хмары такія? — разам сумна спыталі Арцін і Алеолла.

— Ваш горад наведала Жалобная Каралева Паляндра. Вы, пэўна, чулі пра Снежную Каралеву, уладарку холаду і снегу.

— Так, — кіўнулі Арцін і Алеолла.

— Дык вось, — працягнуў мастак Дроздзіч, — Паляндра — гэта ўладарка гора і смутку. Мне даводзілася яе бачыць — сухая, згорбленая, старая. Твар у яе жоўта-карычневы, а зрэдчас робіцца шэра-зялёным. На ссівелых валасах замест кароны яна носіць вянок з шасці зачаўрэлых чорных руж. І Паляндра заўсёды прагне людскога гора. Г этак жа, як мы, калі доўга не паямо, адчуваем голад, таксама і яна пакутуе ад недахопу гора. А калі Паляндра вельмі галодная горам, то робіцца чорнай-чорнай, зморшчваецца і ўся трэскаецца, як кара на балотным карчаку. Тады Жалобная Каралева загадвае сваім слугам збіраць чорных вусеняў і варыць з іх поліўку.

Алеолла і Арцін слухалі мастака з шырока раскрытымі вачамі, а той распавядаў далей:

— У Чорным Балоце, у багне, на Імховай Выспе стаіць сплецены з каравых каранёў церам. На страсе яго ў вялізных гнёздах жывуць чорныя чаплі, а Паляндра —у цераме, у пакоі з няроўнай столлю. Пад церамам знаходзіцца скляпенне для людзей, пераўтвораных у чорныя цені. Паляндра, уся ў чорных строях, лётае па свеце ў чорнай карэце, запрэжанай чорнымі чаплямі — гэта і ёсць тая хмара і віхуры, якія вы бачылі. Чаплі чапаюць і чапляюць людзей, таму яны так і завуцца — чаплі. Як убачаць яны чалавека, закружваюць яго, кружаць, кружаць, пакуль той не ператворыцца ў цень, а потым кідаюць яго ў жалезную ступу, якую Паляндра заўсёды возіць з сабою на задку карэты. Затым Жалобная Каралева разам са сваімі прыслужніцамі-чаплямі кідае цені людзей у скляпенне-цямніцу, пад тым карчакаватым церамам.

Мастак Дроздзіч прымоўк, паглядзеў на неба — ці не збіраецца на даляглядзе чорная хмара — і зноў пачаў апавядаць:

— Вакол той цямніцы ад смутку і гора людскога на балотных купах вырастаюць гнілякі, на якіх і заводзяцца чорна-бурыя вусені. Менавіта з гэтых вусеняў Паляндра гатуе сабе і сваім чаплям поліўку. Але з часам людскія цені становяцца тонкімі, зусім тоненькімі і слабенькімі. Яны ўжо не ў стане сілкаваць балотную зямлю сваім горам, і гнілякі перастаюць расці, і вусеняў на іх заводзіцца ўсё менш і менш. Вось Паляндра кожны год і адпраўляецца за новымі людзьмі. Вы, напэўна, чулі, што раз-пораз дзе-нідзе знікаюць людзі...

Алеолла і Арцін ад гэтага аповеду яшчэ больш засмуціліся.

— Ну досыць ужо, давайце лепш я вашыя партрэты напішу, — прапанаваў мастак Дроздзіч.

— Не трэба, — уздыхнула Алеолла.

— Не да забаваў нам цяпер, — смутна вымавіў Арцін.

— Давайце, давайце.

Мастак звыкла дастаў са скураной торбы мальберт, пэндзлі і фарбы, адкрыў пузаты слоік, прымайстраваў ядвабнае палатно да мальберта.

Першым мастак Дроздзіч напісаў партрэт Алеоллы, затым Арціна.

У дзяўчыны і юнака трошкі адлегла на сэрцы. Уважлівей, ужо не такім затума­ненным ад гора позіркам зірнулі яны на рэчы вандроўнага мастака — на збанкі з фарбамі, на пэндзлікі, на мальберт.

— Ой, што гэта за брыдота ў вас такая? — спытала Алеолла і паказала на вусеняў на дне слоіка.

— А, гэта. Усмуткі людзей. Цяпер там ёсць і вашыя. У мяне дамова з Жалобнай Каралевай — я хаджу па свеце, збіраю ўсмуткі людзей і ў выглядзе чорна-бурых вусеняў, прыношу ёй. Тады яна не так часта да людзей наведваецца. Аднак бачыце, якая яна ненаедная... Абагнала мяне, не паспеў я ў вашае мястэчка прыйсці.

— Пачакайце, паслухайце... — задумаўся Арцін. — Калі нашы людзі знаходзяцца ў яе скляпенні-цямніцы — значыць, іх можна адтуль вызваліць.

— Правільна! — падтрымала гэтую ідэю Алеолла. — Мы іх вызвалім!

Здавалася, знік смутак з твараў Арціна і Алеоллы. Юнак адчуў сябе сапраўдным

віцязем, а дзяўчына — яснапаннай.

— Г эта партрэт так падзейнічаў? — спытала Алеолла ў мастака Дроздзіча.

— Не, — адказаў ён. — Калі ў чалавека ў жыцці з’яўляецца мэта, яна здольна выгнаць з яго сэрца смутак і нават заглушыць любы, самы востры боль.

Раптам усё вакол пацямнела. Як ні сачыў мастак Дроздзіч за небам — не ўгле дзеў. Закруціліся над імі чорныя віхуры.

— Сюды, да мяне, хутчэй! — крыкнуў мастак Дроздзіч. — Жалобная Каралева дадому вяртаецца!

Мастак раскрыў над сабою ядвабны парасон. Пад яго шмыгнулі і Алеолла з Арцінам. Сяк-так прыціснуліся адно да аднаго.

— Гэты парасон робіць нас нябачнымі для Паляндры і яе паслугачоў, — прашаптаў мастак Дроздзіч.

І праўда — віхуры і хмара хутка пранесліся над імі і зніклі за парослымі лесам узгоркамі.

— Паслухайце, міленькі мастак Дроздзіч, — пачала прасіць Алеолла, — пазычце нам, калі ласка, на пару дзён ваш чароўны парасонік. Мы з Арцінам пойдзем на тое балота, схаваемся пад парасонам і вызвалім людзей.

— А як жа мне быць? — нахмурыў бровы мастак Дроздзіч.

— А вы, — працягвала Алеолла, — пажывіце пакуль пад гэтым мостам, папішыце карціны. Вы ж самі казалі, што чорныя чаплі тут нікога не крануць, а значыць, і вас таксама.

— Зразумейце ж, — сур’ёзна адказаў мастак Дроздзіч, — на свеце так шмат гарадоў, мястэчак і вёсак, дзе я таксама патрэбны. Пакуль буду тут расседжвацца, колькіх яшчэ людзей забярэ Паляндра!

— Тады пойдземце з намі, — настойліва прапанаваў Арцін. — Вы нас атуліце сваім парасонам, а мы зробім човен, пераплывём Чорнае Балота і вызвалім людзей.

— Што вы, — хітнуў галавою мастак Дроздзіч, — Чорнае Балота немагчыма пераплыць на чоўне: пад яго дном балота становіцца глейкім, ліпкім, човен цалкам захрасае. І перайсці гэтае балота нельга: пад нагамі яно ператвараецца ў жыжу, зацягвае на дно. Гэта жудаснае месца. Як толькі ў мяне набіраецца поўны слоік усмутак, я прыходжу на бераг Чорнага Балота, проста хаваюся пад парасон і стаўлю слоік на купіну. Тры разы прасвішчу так, як плача суслік-байбак, скажу замову, і прылятаюць чорныя чаплі, забіраюць слоік. А я чакаю, калі яны вернуць яго пустым. А дачакаўшыся, кладу слоік у торбу і зноў іду вандраваць па свеце, збіраць новыя ўсмуткі.

— Ну зразумейце, нам вельмі трэба неўзаметку пракрасціся да той цямніцы! — усклікнула Алеолла.

— Пракрасціся туды — гэта толькі палова справы, — разважліва прамовіў мастак Дроздзіч. — Нават калі ў вас атрымаецца пераплыць балота, патрапіць у карчакаваты церам і вызваліць людзей, то Паляндра і яе чаплі адразу ж іх убачаць, закруцяцца вялізным смерчам і назад у цямніцу вернуць. І вас пасадзяць туды ж. А на ўсіх людзей майго парасона ніяк не хопіць.

— І што ж нам цяпер рабіць? — з адчаем спытаў Арцін.

— Слухайце сюды, — мастак Дроздзіч прымружыў свае блакітныя вочы, паглядзеў на неба — ці не ляціць якая запозненая чапля, — і шэптам пачаў распавядаць: — Далёка на поўдні, на паўвыспе Дарвіт, якая выступае ў Вечаровае мора, расце дрэва — шаўкоўніца. Яна вельмі-вельмі старая, адна засталася ад старажытнага райскага саду, які калісьці рос па ўсёй зямлі. Яе плады — плады шчасця. Кажуць, што калі гэтыя плады альбо адвар з такіх пладоў з’ядуць чорныя чаплі, то адразу ж на пару хвілін знепрытомняць, а потым і зусім забудуць, як людзей чапаць і чапляць. А вось Паляндра, паспытаўшы гэтых ягад, будзе вечна хварэць і больш 6 ніколі ўжо не зможа лётаць па свеце.

— Вось што, — сказала Алеолла, — мы з Арцінам абавязкова адшукаем гэтую шаўкоўніцу, дастанем яе плады, знойдзем вас, і тады ўсе разам адправімся да гэтага балота.

— Добра, — пагадзіўся мастак Дроздзіч, — а я тым часам поўны слоік вусеняў назбіраю... Вось толькі як вы балота пераплывяце?

— Што-небудзь прыдумаем, — упэўнена прамовіў Арцін.

— Раз так, то дам вам яшчэ адну параду. Ісці да той гары — не блізкі свет. Лепш туды плыць.

— Як жа гэта плыць на гару? — спытала Алеолла.

— Вельмі проста.

— Я ведаю, — пачаў Арцін, — гара стаіць на паўвыспе, паўвыспа ляжыць на моры, а ў мора ўпадаюць рэкі. Значыць, туды лепей плыць па рацэ.

— Так. І выток ад ной з гэтых рэк недалёка ад вашага мястэчка, — паведаміў мастак Дроздзіч.

— Выдатна, — захапіўся Арцін. — Мы зробім плыт і спусцімся па рацэ!

— Не спяшайся. На плыце дабірацца павольна і вельмі небяспечна. На рэках і моры шныраюць піраты. Вось што я вам скажу. На рачной прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі, Прыта і Продзень, гэта прыкладна ў пятнаццаці вёрстах адсюль, збіраецца флатылія рыбацкіх судоў. Раз у чатыры гады рыбакі са Светлых Азёр плывуць да бухты Гняздо Рыб, каб паднесці дарункі рыбіным князям і каралям. Г этая бухта размешчана каля таго паўвострава. Цяпер менавіта той год. Вы адшукайце ладдзю рыбака Палямона, перадайце яму прывітанне ад мяне і папрасіцеся да яго на ладдзю. Ён чалавек добры, вам не адмовіць. Толькі памятайце, на ладдзі кожны павінен рабіць сваю працу. Ты, Арцін, пабудзеш за матроса, калі трэба ветразь паднімеш і за стырном пастаіш, а то і палубу падраіш. А ты, Алеолла, будзеш гатаваць ежу і ўдалячынь глядзець, сачыць за даляглядам ды песні спяваць, каб не так сумна рыбакам плыць было.

— Мы на ўсё гатовыя, — рашуча адказала Алеолла. — І песень я розных шмат ведаю. Рыбакі-маракі не засумуюць.

— І працы мы не баімся, — падтрымаў яе Арцін.

— Тады, зычу вам поспеху, — мастак Дроздзіч склаў парасон, сабраў усе свае рэчы ў скураную торбу. — Запомніце, тая шаўкоўніца расце на гары побач з горадам Палац Садоў. Толькі не пераблытайце яе з іншымі шаўкоўніцамі.

— Дзякуй, — юнак і дзяўчына разам пакланіліся вандроўнаму мастаку.

Яны развіталіся з ім і пайшлі ў мястэчка. Кожны да сваёй апусцелай хаты. Узялі сабе ў дарогу самае неабходнае. Арцін, як і належыць будучаму віцязю, акрамя ўсяго іншага прыхапіў сваю зброю — меч, лук і поўны калчан стрэл.

У той жа дзень Арцін і Алеолла адправіліся да прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі — Прыта і Продзень.

II

ПАЛЯМОН І СЫНЫ

Над мысам узвышалася вялізная, вышэйшая за прыбярэжныя сосны скульптура шчупака з разяўленай пашчай. Там, у пашчы каменнай рыбы, заўсёды гарэў агонь які добра бачыўся і праз яе вочы. Гэта быў рачны маяк, пастаўлены над месцам дзе зліваюцца дзве вялікія ракі. Злева ад маяка-рыбы працякаў Продзень, справа — Прыта. Дзякуючы зыркаму вогнішчу, якое падтрымлівалі служкі, і зычнаму звону, у які тыя служкі білі кожную гадзіну, на ладдзях у цёмную ноч альбо ў густы туман маглі ўбачыць і пачуць, што праходзяць «стрэлку», і такім чынам маракі правільна вызначалі свой далейшы шлях.

Алеолла і Арцін яшчэ здалёк заўважылі зыркае вока каменнага шчупака, і пайшлі да яго. Неўзабаве яны апынуліся на высокім беразе, пад агромністай скульпту рай, на востраканцовым мысе паміж дзвюх рэк.

Сутонела. Вада парыла бялявай імглою.

Арцін і Алеолла наблізіліся да краю мыса і асцярожна паглядзелі ўніз. Пясчаны абрыў стромка спускаўся да ракі. Далёка ўнізе ўздоўж берага была збіта доўгая драўляная прыстань. На хвалях, паціху ўдараючы бартамі аб драўляны насціл, калыхалася каля двух дзясяткаў ладдзей са спушчанымі ветразямі.

Можна было адразу вызначыць, што гэта не купецкія караблі, а рыбалоўчыя. Яны не прызначаліся для перавозкі буйных тавараў, таму па памерах былі значна меншыя за купецкія, і не такія «крутабокія». Некаторыя з іх наогул нагадвалі звычайныя лодкі з касым ветразем.

— Так, калі ў Палямона такая лодачка, то нам будзе цесна, — сказаў Арцін.

Але, да шчасця, яго прадчуванні не апраўдаліся.

На судах і на беразе ажыўлена сюды-туды шныралі людзі. З вышыні мыса яны падаваліся карузлікамі.

— Гэй! Гэй! — зверху крыкнулі Арцін і Алеолла. — Хто з вас Палямон?

На прыстані адазваўся адзін чалавек. Ён стаяў непадалёк ад досыць вялікай ладдзі з прыспушчаным жоўта-чырвоным ветразем.

— Гэта я! Спускайцеся сюды!

Арцін, не доўга думаючы, саскочыў са стромы і кулём паляцеў па мяккім пяску.

А вось Алеолла агледзелася і знайшла ў пяшчаным абрыве ўтрамбаваныя прыступкі — верагодна, іх зрабілі служкі маяка. Дзяўчына спакойна спусцілася.

Унізе — зусім не так, як зверху — сярод рознакаляровых судоў не проста было знайсці ладдзю Палямона. Добра, што рыбак сам па прыстані выйшаў насустрач Арціну і Алеолле.

Палямон аказаўся вялікім, загарэлым, каржакаватым мужчынам з чэпкімі мазолістымі рукамі. На ім была шырокая палатняная кашуля, падперазаная карабельнай вяроўкай. На нагах кірзавыя боты да калена — у іх запраўлены шэрыя нагавіцы.

— Дабрыдзень, дабрыдзень! З чым да мяне завіталі?

— Дабрыдзень гаспадару! Нас да вас адправіў мастак Дроздзіч, — пачала Алеолла.

Хітаючы галавой, разумеючы што пра што, Палямон да канца выслухаў аповед Алеоллы і Арціна.

— Вядома, мая «Ладачка» вялікая — усім месца хопіць. Са мной яшчэ плыве мой сын Халямон — прыкладна вашых гадоў будзе, і яшчэ два сыночкі Санцелямон і Панцелямон, яны маладзейшыя крыху. Так, яшчэ сабака Брахіндзей.

Сабака Брахіндзей, пачуўшы сваё імя, высунуў кудлатую галаву з вачамі-пацерамі і носам-гузікам над бортам ладдзі і, вітаючы, два разы гаўкнуў Пасля гэтага саба­ка схаваўся за бортам. Ненадоўга. Праз імгненне ён выскачыў з карабля на бераг, замітусіўся каля ног гаспадара і яго гасцей. Аказалася, што Брахіндзей — сабака сярэдніх памераў, чорны, калматы, з закручаным дагары хвастом.

Брахіндзей хутка абнюхаў сандалі Алеоллы і боты Арціна ды гаўкнуў яшчэ раз, больш прыязна.

— Вось, вітаецца. Адчувае добрых людзей. Халямон! Санцелямон! Панце­лямон! — паклікаў Палямон.

Над бортам з’явіўся круглы васпаваты твар Халямона. Яго галаву ўпрыгожвала капа рудых валасоў, а злева і справа ад яго высунуліся два такія ж васпаватыя, але цёмнавалосыя браты-блізняты.

— Вось яны... Праходзьце на борт. Размяшчайцеся, — сказаў Палямон Арціну і Алеолле, а потым крыкнуў сынам: — Гэй вы! Рыбацкая руя, уладкуйце гасцей!

Ладдзя пахла шкіпінарам і рыбай. Над бортам трапятаў нерат, вяроўкі з развешанай рыбай. На карме стаялі бочкі з рыбіным тлушчам, бочкі з вадой, квасам, півам, мукой і з засоленай рыбай. Асобна ляжалі цюкі з дарункамі для рыбіных князёў і каралёў.

— Праходзьце, праходзьце... Вось тут вы будзеце спаць, — Халямон, як і належыць старэйшаму з братоў, паказаў памяшканне пад палубай з двума гамакамі з рыбалоўчай сеткі.

Арцін і Алеолла паклалі пад гамакі свае рэчы, і Халямон вырашыў правесці іх па ладдзі.

— Гэта шчогла. На ёй ветразь. А вунь там стырно на карме.

— І што там на карме кухня? — спытала «сухапутная» Алеолла. Яна ўжо прыкідвала што, як і дзе будзе рабіць.

Санцелямон і Панцелямон пырснулі са смеху.

— Чаму кухня? — Халямон з ветласці стрымаў усмешку.

— Ну, карма. Дзе трэба карміцца, — выказала здагадку Алеолла.

Санцелямон і Панцелямон не змаглі стрымацца і засмяяліся.

— Ды ціха вы, — прыкрыкнуў на іх Халямон. — Карма, як гэта сказаць, азадак карабля.

Блізняты так і пакаціліся па палубе...

— Не-не, на гэтым азадку усім корм раздаюць, — «падкінуў» жарт Санцелямон, і сам жа яшчэ гучней засмяяўся.

— Ды хопіць вам, — папрасіў братоў Халямон. — Г эй, Санцелямон, лепей пакажы, як трэба стырно на карме трымаць.

— Не, я пакажу! — апярэдзіў Панцелямон.

— Не, я!

У іх спрэчку гучным брэхам умяшаўся Брахіндзей. Ён пачаў скакаць вакол іх і матляць хвастом.

— Вось Брахіндзей і пакажа.

Сабака падбег да стырна, устаў на заднія лапы, а пярэднімі абапёрся на вялізнае вясло.

— Малайчына, Брахіндзей. Цяпер зразумела? — спытаў Халямон.

— Зразумела, — засаромелася ад свайго невуцтва Алеолла.

Арцін тым часам аглядаў снасці на шчогле.

— А гэтымі вяроўкамі кіруецца ветразь, — сказалі блізняты. — Цягнуць цяжкавата. Звычайна Брахіндзей дапамагае. Свіснеш — ён зубамі ўчэпіцца і цягне з такой жа сілай, як і мы самі. Праўда, Брахіндзей?

Сабака ўтаропіўся чорнымі вочкамі на аднаго са сваіх гаспадароў і ўхвальна гаўкнуў.

III

«НЕ ЗГУБІ, РАКА, ЛОДКУ РЫБАКА!»

Праз два дні па рукаве Прыты да прыстані падышлі яшчэ сем ладдзей. Яны ішлі з вялікага заходняга возера, якое звалася Герода. Менавіта іх уся астатняя рыбацкая флатылія і чакала.

Палямон, які славіўся сярод рыбакоў як галоўны завадатар, першым павітаў прыбылых. Справіўся, ці гатовыя яны адразу ж адпраўляцца ў шлях. Герадошнікі — рыбакі з таго заходняга возера — весела і дружна заківалі галовамі ў знак згоды.Палямон падняў жоўты-чырвоны ветразь, абрамлены арнаментам, падобным да вышыванай кашулі, і павёў сваю «Ладачку» на сярэдзіну ракі.

Эх, рака шырокая

Будзь жа нам дарогаю!

Не будзь хваляванай,

Будзь нам паслухмянай!

— заспяваў старажытную рыбацкую песню Палямон. Ён спяваў густым раскацістым басам, а тэнарком падхапіў песню Халямон. Хлапчуковымі галасамі пачалі падцягваць Санцелямон і Панцелямон. Заспявалі і на іншых ладдзях:

Не будзь хваляванай,

Будзь нам паслухмянай.

Не згубі, рака,

Лодку рыбака!

Паляцела песня па-над вадой, распавяла песня наперадзе ўсім-усім, што рыбакі плывуць. Падхапілі гэтую песню Арцін і Алеолла. Звонкі і зычны быў гол ас у Арціна, а ў Алеоллы — ясны і ў той жа час мяккі.

— Што там за дзеўчына ў Палямона?

— Дзе ён такую маладзіцу прыгасцяваў? — перамаўляліся рыбакі.

Надвор’е стаяла чароўнае. Плаванне ішло спакойна.

Арцін хутка налаўчыўся выконваць марацкую працу. Палямонаўскія сыны яму падрабязна тлумачылі, што рабіць. І нават Брахіндзей з задавальненнем дапамагаў Арціну. Праўда, сабака дапамагаў толькі датуль, пакуль Алеолла не прыступала да сваіх абавязкаў. Тады цікавасць Брахіндзея да марацкай справы цалкам знікала — ён падыходзіў да Алеоллы, клаў ёй сваю галаву на калені і глядзеў вочы ў вочы. Ну, і, вядома, яму сякія-такія ласункі ад яе перападалі.

— Больш за ўсё пашанцавала Брахіндзею, што вы з намі плывяце, — казаў Палямон. — У каго б ён яшчэ столькі мясных абрэзкаў выпрасіў.

Арцін, як адказны працаўнік, гаспадара ладдзі вельмі радаваў — юнак добра спраўляўся з працай. І Алеолла, з выгляду далікатная панначка, клопатаў маракам не прыносіла.

Так вось і плылі.

Некалькі разоў з прыбярэжнай пушчы высоўваліся разбойнікі, узброеныя сякерамі, доўгімі лукамі і пікамі з крукамі. Але варта было ім пабачыць вялікі караван — не жарт! — з дваццаці пяці суднаў, як яны хуценька хаваліся ў лясную глухмень. Часам насустрач рыбацкаму каравану праплывалі па тры-чатыры, а то і па сем-восем купецкія ладдзі. Яны былі прыкметна вышэйшыя за рыбацкія. Купцы і іх ахова глядзелі на рыбакоў зверху ўніз, але ўсё роўна у адказ на рыбацкія прывітанні з радасцю махалі рукой, самі віталіся добрым слоўкам. Сустрэць на сваім шляху караван рыбакоў, які раз на чатыры гады плыве да Гнязда Рыб, у купцоў лічылася добрай прыкметай, — значыць, год у іх будзе «рыбны» — прыбытковы.

А караван плыў далей. І праплывалі ўздоўж берагоў сёлы, гарады.

У стольным горадзе Жоўтарэчча — горадзе Векаве — караван зрабіў прыпынак — рыбакі на прыстані гандлявалі сваімі таварамі: рыбай, снасцямі, рыбіным тлушчам.

Горад Векаў уразіў Алеоллу і Арціна веліччу: мураваныя сцены, каменныя белыя дамы, пазалочаныя купалы храмаў. На прыстані столькі народу і ўсе ў рознай вопратцы. Людзі вясёлыя, усмешлівыя, але дахолыя, значыць, хвацкія. Гавораць на розных мовах, а калі гандлююцца, пераходзяць на ўсім зразумелае купецкае кайнэ.

Пасля Векава, дзе запасліся вадой і правізіяй, некалькі дзён плылі без прыпынкаў.

У нізоўях Продзеня былі парогі. Над імі рака афарбоўвалася ў белы колер, а здалёк падавалася, што гэта цячэ малако. Вада білася, церлася, чаплялася аб каменнае дно, ствараючы незлічоныя бурбалкі пены. Парогі маглі пераадолець толькі чаўны, і то, калі імі кіравалі адважныя людзі.

Не даходзячы з сотню крокаў да парогаў, усе ладдзі рыбацкай флатыліі дружна падплылі да берага. І тут жа да іх пад’ехалі вершнікі, убраныя ў кальчугі. На галовах у вершнікаў былі востраканцовыя шаломы, а ў руках — чырвоныя шчыты ў форме перакуленай кроплі.

— Вітаю рыбакоў! — сказаў віцязь на белым кані.

— Вітаю слыннага віцязя Веліога! — адклікнуўся Палямон.

— Ого! Сёлета аж дваццаць пяць караблёў! І ўсе са Светлых Азёр? — здзівіўся князь Веліог.

— Рыбы ў нашых рэках і азёрах не меншае, — замест адказу зазначыў Палямон. — І сёлета будзе твая дружына ахоўваць парогі?

— Мая. А наступным годам лёс выпаў на Гранея. У яго дружына слабаватая.

— У наступным годзе рыбакі не паплывуць. А вось купцам — цяжэй будзе. Скажы, слынны Веліог, а сінеазёрцы праплылі?

— Праплылі. Суднаў васямнаццаць.

— Гэй, рыбалі! Разгружай! — крыкнуў Палямон.

Рыбакі дружна ўзяліся разгружаць свае ладдзі. З кожнага карабля і карабліка дружыннікам сёе-тое даставалася: бочачка салёнай рыбы, цабэрак квасу ці піва, мяшок мукі, збожжа, бохан хлеба. Трэба ж ахове парогаў чымсьці сілкавацца.

Рыбакі пераносілі, перацягвалі грузы ўніз па рацэ. Затым збіраліся талакою і валачылі па пакладзеных па зямлі драўляных бярвеннях, змазаных рыбіным тлушчам, адну ладдзю за другой.

Пасля ўважлівай праверкі, ладдзі зноў выйшлі ў плаванне.

— Поспехаў, князь Веліог! — крыкнуў Палямон.

— Поспехаў табе, Палямоне!

Эх, рака шырокая

Будзь жа нам дарогаю!

Не будзь хваляванай,

Будзь нам паслухмянай!

— зацягнулі рыбакі, а з імі і Арцін з Алеоллай.

Па трэцім тыдні плавання караван выйшаў на шырокую марскую прастору.

Флатылія завярнула налева і паплыла ўздоўж берага на дастатковай ад яго адлегласці, так што суша выяўлялася рудай палоскай на даляглядзе.

Мора зачаравала Арціна і Алеоллу, ім падавалася, што на гэтых прасторах, у гэтым бязмежжы — і ёсць радзіма фантазіі.

Наступнай раніцай пасля выхаду ў мора ўсіх абудзіў Брахіндзей. Ён быў на носе ладдзі і брахаў на ваду.

— Малайчына, — пахваліў яго Палямон, — правільна месца ўчуў. Усё, прыплылі. Тут і ёсць Гняздо Рыб. Кідай катвігу! — крыкнуў ён сваім сынам ды іншым ладдзям.

— Ану! Памажы! — паклікаў Халямон братоў.

Поруч з ім першым апынуўся Арцін. Удваіх з Халямонам яны паднялі абчасаны камень, у якім у адмысловыя адтуліны былі ўстаўлены завостраныя калкі. Гэта была цяжкая катвіга. Хлопцы ледзьве скінулі яе за борт.

— Мастак Дроздзіч казаў, што Гняздо Рыб — гэта бухта. А якая тут бухта? — у здзіўленні спытаў Арцін у Палямона. — Гэта ж чыстае мора!

— Бухта вунь там, — Палямон паказаў на гару, што бачылася ўдалечыні. — Яна як раз насупраць гэтага месца. Тут, дзе мы кінулі катвігу, прэсныя воды Проданя канчаткова зліваюцца з марскімі, салёнымі. Гэта апошняя мяжа сушы і мора. Менавіта тут сустракаюцца на свой рыбіны сойм марскія і прэснаводныя каралі і князі рыб. Давайце, Халямон, Санцелямон, Панцелямон, рыхтуйце пачастункі.

Халямон падкаціў бочку да борта і адкаркаваў яе.

— Дапамагай! — крыкнуў ён Арціну.

Арцін і Халямон паднялі яе і нахілілі над бортам. Яшчэ адну бочку высыпалі ў мора Санцелямон і Панцелямон. Трэцюю падняў і нахіліў праз борт сам Палямон.

— Не трэба! — ён адмовіўся ад дапамогі Алеоллы.

Збожжа, мука, хлебныя галушкі ўперамешку з нейкай зелянінай паплылі па хвалях. Усё гэта жоўтымі, светла-салатавымі і белымі ланцужкамі танула ў моры. Праз некаторы час у вадзе паказаліся цёмныя спіны рыб. Вакол драбкоў пачастункаў па паверхні мора пайшлі кругі — рыба, малая і вялікая, пачала іх браць...

— Для чаго вы гэта робіце? — спытала Алеолла.

Яна з цікаўнасцю назірала за дзеяннямі рыбакоў. На іншых суднах рабілі тое ж самае.

— Гэта падкормка, перамяшаная з водарасцямі, азёрным мулам і пяском, узятым з нашых азёр і рэчак, — растлумачыў Палямон. — Рыбы будуць есці і чуць пах нашай вады. Будуць ведаць, што ў нашых вадаёмах поўным-поўна ежы. Вось і паплыве рыба да нас у госці, на нераст альбо на жыццё.

Калі Халямон і Арцін высыпалі ўжо тры бочкі рыбінага пачастунку, Палямон дастаў з торбы зроблены з яловай кары караблік, за ветразь у якога была шырокая драўляная габлюшка, і пусціў яго ў мора.

На борце карабліка старажытным вязьмом былі напісаны імёны Палямона, Халямона, Санцелямона, Панцелямона і маладзейшага Філямона, які застаўся дома з маці. Апрача таго на гэтым карабліку былі імёны іншых паважаных рыбакоў з іхняга мястэчка, што называлася Слаўбор.

— Гэта каб рыбы бачылі, хто іх частуе, — растлумачыў Палямон.

Па моры паміж вялікімі ладдзямі паплылі дваццаць пяць маленькіх караблікаў.

— Тата, глядзі, — з трывогай у голасе сказаў Халямон.

У старэйшага сына быў вельмі востры зрок.

— Што там? — спытаў Палямон.

— Бачу караблі. Яны ідуць па ветры і вельмі хутка набліжаюцца.

— Так-так! Мы таксама бачым! — занепакоена ўсклікнулі Санцелямон і Панцелямон.

— Так... Вунь там — справа. Ідуць караблі, — пацвердзіла Алеолла.

— Сапраўды, — заўважыў і Арцін.

— Бачу, бачу, — сказаў Палямон.

— Эх, цяпер бы парасон Дроздзіча, — уздыхнуў Арцін, — адразу было б відаць, хто там плыве.

— Гавораць, на берагах паўднёвага мора, — пачаў распавядаць Халямон, — з горнага крышталю змайстравалі чароўную трубу. Адным вокам у яе зірнеш — і ўсё, што далёка наперадзе, відаць, як на далоні.

— Няўжо? — здзівіўся Санцелямон.

— Я таксама гэта ведаю, — ганарліва сказаў Панцелямон.

— А ты адкуль? — не паверыў Санцелямон.

— Я такую трубу бачыў у купца, — сказаў Панцелямон, — ён глядзеў праз яе на наш ветразь.

— Калі ты гэта бачыў? — не сцішаўся Санцелямон.

— Калі вы з Алеоллай рыбу чысцілі, а я на носе ўдалячынь глядзеў.

— Ты ўсё прыдумаў.

— Нічога я не прыдумаў.

Пакуль блізняты спрачаліся, Халямон узлез на шчоглу.

— Эх, мне б гэтую трубу. — крыўдаваў ён.

— Ціха. Усім быць пільнымі, — сурова сказаў Палямон.

Ён спусціўся пад палубу і вярнуўся з двума вялізнымі цесакамі ў руцэ. Туды ж спусціліся і Санцелямон з Панцелямонам. Яны ўзялі свае ці то паляўнічыя нажы, ці то кінжалы, а таксама рыбныя гарпуны.

— Арцін, трымай напагатове свае меч і лук, а ты, Алеолла, ледзь што — хавайся ўнізе, — загадаў Палямон.

Арцін агаліў свой меч — Санцелямон і Панцелямон, і нават Халямон з зайздрасцю, вядома жа, не чорнай, паглядзелі на зброю будучага віцязя. Гэта быў сапраўдны меч, падумаеш, трохі меншы па памеры, чым у сталых віцязяў. А лук — проста любата — пругкі, з касцяной устаўкай — для таго, каб надаць страле моцнае паскарэнне. Стрэлы з чырвона-белым апярэннем — роўныя, наканечнікі адпаліраваны, быццам са срэбра.

— Пятнаццаць караблёў. Падобныя да нашых, — крыкнуў зверху Халямон.

— Да нашых? Рыбацкіх?

— Так.

— Можа, гэта сінеазёрцы? Але іх павінна быць васямнаццаць. Палічы добра, — папрасіў Палямон.

— Не, сапраўды пятнаццаць, — засведчыў Халямон.

— Гэта дрэнна. Піраты маглі іх захапіць і пад выглядам рыбакоў набліжацца да нас.

Прайшло паўгадзіны напружанага чакання. Палямон стаяў на носе, скрыжаваўшы перад сабой вялізныя цесакі. Побач з ім плячом да пляча, сціскаючы ў кулаках гарпуны і нажы, прымружыўшы вочы і ўзіраючыся ўдалеч, застылі Санцелямон з Панцелямонам. Алеолла не спусцілася ўніз, а, падняўшы з кармы рыбалоўны трызубец, падышла да блізнят. З такой зброяй у руках яна стала падобная да дачкі падводнага цара. Вецер раздзімаў яе густыя каштанавыя валасы, як быццам жадаў надаць ім форму марской хвалі. Побач з ёй, час ад часу шчэрачыся і рыкаючы, падрыгваў Брахіндзей. Тут жа быў і Арцін. У адной руцэ ён трымаў лук, у другой — стралу, гатовы ў любую хвіліну нацягнуць цеціву і стрэліць.

— Наперадзе ладдзя Вялюкшы. Я пазнаю яго белы ветразь з сінімі палоскамі. А вось і ён сам. Гэй, Халямон, прывяжы залатога карпа на пік шчоглы! — загадаў Палямон свайму старэйшаму сыну, які стаяў на папярочцы шчоглы.

Халямон спрытна абматаў тонкай вяроўкай хвост сушанага карпа і прычапіў, куды было сказана. Луска рыбы ярка заззяла на сонцы.

На караблі Вялюкшы над шчоглай таксама бліснуў залатой лускай карп.

— Усё ў парадку. Адставіць трывогу!

Караблі наблізіліся.

— Прывітанне светлаазёрцам! — крыкнуў Вялюкша.

— Прывітанне сінеазёрцам! — адказаў Палямон.

— Ні хваста, ні рыбінай лускавінкі! — Вялюкша прамовіў гэтае жартаўлівае рыбацкае пажаданне гучным голасам, прыклаўшы далоні да рота так, каб яго пачулі і на іншых ладдзях.

— Ні плаўніка, ні рыбінага зубчыка! — у той жа манеры адказаў яму Палямон.

— Да вадзяніка!

— Да вадзяніка! — пачуўся з іншых суднаў традыцыйны адказ на гэтае прывітанне.

— Як дабраліся? — ветліва спытаў Вялюкша.

— Выдатна! — весела адказаў Палямон.

— А вось мы два дні таму патрапілі ў буру. Толькі жоўтарэчанскія адплылі да сваіх вытокаў, як наляцеў смерч. Раскідаў нас па ўсім моры. Трох караблёў так і не далічыліся.

— Можа яшчэ падыдуць? — пастараўся суцешыць сінеазёрца Палямон.

— Можа і падыдуць. Тады вазьміце іх да сабе. Там Мяркулка, Смоліц і Трыдзеня.

— Возьмем! — адказаў Палямон, а ў блізнят запытаў: «Вы добра запомнілі, як тых рыбакоў клічуць?»

— Запомнілі.

— Не забудзьце. А то чужынцы да нашага каравана пад выглядам сінеазёрскіх суднаў падысці могуць. Што тады рабіць будзем?

— Што, што... Гарпунамі іх, — адважна адказаў Санцелямон.

— Гэта Паляндра, — ціха сказала Алеолла.

Яна думала пра смерч.

— Можа быць, — пагадзіўся з ёй Арцін.

— Наўрад ці, — з веданнем справы сказаў Панцелямон.

Слых ў блізнят быў выдатны.

— Паляндра ў асноўным на сушы круціцца, — падтрымаў брата Санцелямон.

— На моры свайго смутку досыць, — сказаў Халямон, які толькі што спусціўся са шчоглы. — Падводны цар усхадзіцца можа. Як гахне сваім цяжкім трызубцам па дне — дно захістаецца, і пойдуць па моры вялізныя хвалі. Альбо марскі дракон хвастом як махне — ведаеш, які марскі дракон вялізны! Пусціць бурун, а той бурун і ваду, і паветра закруціць — вось табе і смерч. Альбо вось гара ад падземнага жару раптам абарвецца, пад ваду бухне — а ад гэтага віхраслуп па моры-акіяне ідзе, караблі ў сябе захоплівае.

— Так, небяспечна па моры хадзіць, — пагадзілася Алеолла.

— А то! — вымавіў Панцелямон. — Па рэках спакайней.

— А па сушы, — умяшаўся Санцелямон, — наогул няма чаго рабіць, ведай ногі перастаўляй. Альбо на кані сядзіш — ніякага страху.

— Затое па вадзе — прыемна, — сказала Алеолла.

— Прыемна? Гэта таму, што нам надвор’е спрыяла, — ганарліва прамовіў Санцелямон.

— А быў бы вецер, дождж, боўталіся б у ладдзі, як жабы ў бочцы, — падтрымаў брата Панцелямон.

— Няўжо вы буры не баіцеся? — з сумненнем у голасе спытаў блізнят Арцін.

— Не-а, — амаль адначасова адказалі блізняты. — Мы з маці не развітваліся.

— Г эта як зразумець? — спытала Алеолла.

— Бацька гаворыць, — пачаў тлумачыць Халямон, — што калі ні з кім перад паходам не развітваешся, не казаў «да пабачэння», «бывай» і рукой не махаў, а про­ста паглядзеў праз плячо назад, ды і паплыў, то — абавязкова вернешся. Бура не страшная, таму што ты забыў развітацца, а значыць, у цябе ёсць абавязак вярнуцца і сказаць «бывай». Грэх чалавеку з нявыкананымі абавязкамі паміраць. Вось мы ні з кім і не развітваліся.

— Таму бура нас і не забярэ, — завяршыў думку брата Панцелямон.

— Мы таксама са сваімі роднымі не развіталіся, — са смуткам сказала Алеолла.

— Значыць, і баяцца вам няма чаго, — супакоіў Алеоллу Санцелямон.

— Так, так, — пагадзілася з ім будучая яснапанна.

Алеолла пастаралася схаваць ад братоў свае перажыванні.

Тым часам скрозь шэрагі светлаазёрскай флатыліі, прыбраўшы ветразі, праплывала рыбацкая флатылія сінеазёрцаў. Палямон заскочыў на ладдзю Вялюкшы. І пакуль дзве ладдзі праходзілі побач адна з адной, два паважаныя рыбакі-завадатары пра штосьці паміж сабою перамовіліся.

Палямон саскочыў з носа сваёй ладдзі на нос ладдзі Вялюкшы, а зваротна, заскочыў ужо на карму свайго судна.

— Слухайце сюды, госці дарагія, — звярнуўся Палямон да Алеоллы і Арціна. — Наша флатылія на дзень застанецца тут. Будзе чакаць тыя тры зніклыя ладдзі сінеазёрцаў. А я тым часам адвязу вас у бухту. Там — паселішча мясцовых рыбакоў. Яны ведаюць, што мы ў моры амаль не ловім, толькі тутэйшую рыбу падкормліваем. Ім гэта на руку. Таму яны нас вельмі паважаюць. Спытаеце любога мясцовага рыбака, як дабрацца да горада Палац Садоў. Дарога да яго ідзе прамая — гэта ведае кожны. Скажаце, што вы самі светлаазёрскія рыбакі. А ты, Алеолла, маўляў, дачка рыбака, таму што іншых чужаземцаў яны могуць прыняць за шныпароў ці шпегаў. Я дам вам ільняны мяшок, у якім знаходзіцца каралеўскі вугор, прыгатаваны адмысловым чынам. Гэта вельмі смачна. Спадзяюся, вы самі не з’ясце яго. Растлумачыце мясцовым рыбакам і мясцоваму начальству, што гэта дарунак ад сінеазёрскіх і светлаазёрскіх рыбакоў іх хану Ісміраю. Хаця, — задумаўся Палямон, — наконт мясцовага начальства — гэта ідэя!

— Што ты задумаў, бацька? — спытаў Халямон.

— Нешта хітра-хітрае? — загарэліся вочы блізнят ад цікаўнасці.

Яны вельмі добра ведалі гэтую хітрую ўсмешку свайго бацькі, якая з’яўлялася ў яго на твары, калі той нешта гэтакае задумваў.

— Пабачым. Можа, і атрымаецца, — таямніча сказаў Палямон.

«Ладачка» падняла ветразь, вецер напоўніў яго. Лёгка слізгаючы па хвалях, ладдзя накіравалася да берага. Паблізу праплылінекалькі мясцовых лодак з касым ветразем. Рыбакі былі ў чалмах. Яны з цікавасцю аглядалі ладдзю Палямона.

IV

ПРЫВІТАННЕ, НАЧАЛЬНІК!

Палямон умела правёў сваю ладдзю па вузкім праліве ў бухту.

— Глядзеце! — крыкнулі са шчоглы Панцелямон і Санцелямон. Яны стаялі на папярочцы і трымаліся рукамі за вяроўкі, якія ўтрымлівалі ветразь. — Там з-за мыса выплываюць тры ладдзі, вельмі падобныя да рыбацкіх.

— Ну, слава Богу, думаю, гэта сінеазёрцы, — з палёгкаю ўздыхнуў Палямон. — Спадзяюся, усё ў парадку. Як гаворыць мой знаёмы рыбак Вячэрыца: «Бура — яна і для піратаў бура». Калі і былі паблізу піраты, то, пэўна, і іх смерч усіх раскідаў.

Палямон стаяў ля стырна. Акуратна лавіруючы паміж мясцовымі рыбацкімі лодкамі, ён падвёў сваю ладдзю да прыстані горада, які гэтак жа, як і бухта, называўся Гняздо Рыб.Да ладдзі адразу ж падбег бачкаватага выгляду чалавек:

— Вы капітан? — без усякага прывітання спытаў ён у Палямона.

— Так, раз я за стырном, то я — капітан. Па-мойму, гэта зразумела. Мяне клічуць Палямон.

— Я начальнік прыстані горада Гняздо Рыб — Бердыбігей Гурахмалі, — прадставіўся ён, ледзь прыкметна кіўнуў чалмой баклажанавага колеру і грозным тонам прамовіў:

— Які тавар на борце?

— Тады прывітанне, начальнік! — весела прамовіў Палямон.

Той толькі зіркнуў хцівым позіркам з-пад сваёй вялізнай чалмы. Яна адмыслова была такога ярка-сіняга, бліскучага колеру, каб яго — начальніка прыстані — здалёку ўсё прыезджыя бачылі.

Бердыбігей Гурахмалі яшчэ са сваёй глінянай хаціны, вокны якой выходзілі на мора, убачыў, як у бухту ўвайшла чужаземная ладдзя. Ён павесіў на кручок звычайную белую чалму, нацягнуў на лысую галаву чалму колеру баклажана, і з ганарлівым выглядам выйшаў на двор. Няўклюдна расстаўляючы пад сваім жыватом кароткія ножкі, ён спусціўся па каменнай лесвіцы да прыстані.

— Пільнасць нумар адзін! — сказаў ён двум вартаўнікам, якія стаялі злева і справа ад першай прыступкі лесвіцы, вядучай з прыстані ў горад.

Прыстань была маленькая, таму і начальнік таксама маленькі. Не, на выгляд-то ён быў вялікі — з круглымі шчокамі, мясістым грушападобным носам, з тоўстым, нібы кабачок-пераростак, жыватом і з насунутай на галаву чалмой начальніцкага колеру. А маленькі ён быў па рангу. Але на чужаземцаў Бердыбігей Гурахмалі жадаў зрабіць вялікае ўражанне.

— Тавар?.. Ёсць тавар? За тавар трэба плаціць мыту, — начальнік звярнуўся да Палямона на міжнародным кайнэ — гаворцы, якую ведаюць усе купцы, мараплаўцы, падарожнікі, адукаваныя альбо проста дапытлівыя людзі.

Смешна падскокваючы на караценькіх ножках, начальнік прыстані пачаў хадзіць уздоўж ладдзі і зазіраць за борт.

— Мы не купцы. Тавару няма. Мы рыбакі, — на міжнароднае кайнэ перайшоў і Палямон.

Тым часам Бердыбігей Гурахмалі наблізіўся да ладдзі ўшчыльную.

— Р’ібакі. Р’ібакі. — вымавіў начальнік прыстані на свой манер. — Усе гавораць — р’ібакі... Пр’ёстыя р’ібакі. А потым па ўсім горадзе водар заморскіх духмянаў разносіцца. А вы ведаеце, што нават за адно каліўца духмянаў вялікую мыту заплаціць належыць? — ён прыскокнуў над бортам ладдзі і шмаргануў носам.

За бортам, нахіліўшыся да самай палубы, каб яго не было відаць з берага, хадзіў Санцелямон. У руцэ ён трымаў дрэнна правяленую рыбу. Санцелямон даўно хацеў яе па кавалачках скарміць чайкам, але цяпер гэтая сапсаваная рыба была вельмі дарэчы.

Яго брат Панцелямон, тым часам сядзеў на носе ладдзі і сачыў за начальнікам прыстані. Назіраў, як той смешна скача.

Як толькі Бердыбігей Гурахмалі ў чарговы раз сагнуў у каленях таўсцюткія ножкі і прыгатаваўся прыскокнуць, Панцелямон махнуў рукой — даў знак Санцелямону.

— У мяне нос, ведаеце які! Ого-го! Я ўчую нават нязначны пах, — начальнік прыстані прыскокнуў і, выцягнуўшы да палубы свой мясісты нос, моцна пацягнуў у сябе паветра.

Панцелямон у гэты час з іншага боку борта прыпадняў дрэнна правяленую рыбу амаль да самога носа Бердыбігея Гурахмалі.

— Фу-фе-фі... — начальнік прыстані заціснуў нос рукамі, увесь счырванеў, як бурак, надзьмуўся і скрозь заціснуты нос сказаў:

— Так. духмянамі тут і не пахне.

Бердыбігей Гурахмалі адышоў ад ладдзі, пасылаючы ў яе бок страшныя зіркі. Аднак ён аніяк не хацеў суцішацца. Уважліва паглядзеў на Алеоллу, на Арціна, на Халямона, Панцелямона, і, нарэшце, на капітана-Палямона, прыжмурыў адно вока, ад чаго яго твар прыняў выраз чалавека, які ўсіх вакол ва ўсім самым дрэнным падазрае.

— А незвычайныя рэчы ёсць? — рэзка спытаў ён, каб раптоўным пытаннем ашаламіць рыбакоў-кантрабандыстаў, і самому тым часам прасачыць за іх рэакцыяй.

Аднак рэакцыя была зусім не такая, якую Бердыбігей Гурахмалі чакаў.

— Гэта якія? — спакойна перапытаў Палямон.

— Як гэта, якія. чароўныя, магічныя, чарадзейныя.

— Ёсць! — сказаў Палямон.

— Ага. Што гэта? Паказвай! — вочы Бердыбігея Гурахмалі радасна і ў той жа час зласліва ўспыхнулі.

Ён махнуў рукой двум вартаўнікам, якія ахоўвалі ўваход у горад:

— Сюды, хутчэй! Кантрабанда!

Вартаўнікі прыбеглі, спадылба зірнулі на Палямона і накіравалі вастрыё дзід у яго бок.

— І што ж гэта за чароўныя рэчы? — прыкрым голасам спытаў Бердыбігей Гурахмалі.

— Гэта толькі адна рэч, — прызнаўся Палямон.

— Хоць бы і адна, — пацёр ад задавальнення рукі начальнік прыстані.

— Гэта чароўны на смак вугор. Ён прызначаны для хана Ісмірая. Гэта дарунак ад светлаазёрскіх і сінеазёрскіх рыбакоў, а аднясуць яго да вашага хана вось гэтыя хлопец і дзяўчына, — Палямон паказаў на Алеоллу і Арціна.

— Наш хан нікога не прымае, — з пачуццём уласнай годнасці сказаў Бердыбігей Гурахмалі.

— Добра, можа быць і не прымае, але ж ён есць?

Бердыбігей Гурахмалі зірнуў на чужаземца і, вырашыўшы, што той яго падначвае, прамовіў:

— Ну вядома ж, есць. Без ежы чалавек памірае.

— Значыць, яму могуць перадаць пачастунак ад прадстаўнікоў суседніх краін.

Бердыбігей Гурахмалі трохі задумаўся, а затым сказаў:

— Могуць.

— А цяпер уявіце, што хан Ісмірай загадае прынесці сабе на абед наш пачасту нак — гэтага вугра з чароўным смакам. А пасля яго асабісты дэгустатар паспрабуе і пераканаецца, што страва не атручаная...

— А вугор сапраўды не атручаны? — з падазрэннем спытаў Бердыбігей Гурахмалі.

— Можаце самі ўпэўніцца. Вугор насамрэч не атручаны, але калі вы яго паспрабуеце, тады вы памрэце.

— Гэта чаму ж?

— Скажыце, ваш Вялікі Хан дазваляе вам. як вас клічуць, прабачце?

— Бердыбігей Гурахмалі, — разгублена прамовіў начальнік прыстані.

— Няўжо Вялікі Хан дазваляе персанальна вам, начальніку прыстані горада Гняздо Рыб, Бердыбігею Гурахмалі, каштаваць яго, ханскія, стравы?

— Не, вядома, не. — Бердыбігей Гурахмалі раптам узмакрэў і пачаў аглядацца па баках.

— А што Вялікі Хан зробіць з тым, хто без дазволу пакаштуе ягоную страву?

Бердыбігей Гурахмалі збялеў, потым пабарвавеў, потым зноў збялеў, дакладней,

у яго збялела толькі галава, а шыя засталася чырвонай.

— Вось вы адчуваеце правільна, што зрабіў бы Вялікі Хан з такім чалавекам — адсёк бы яму галаву.

— Мы-гы, — выціснуў з сябе ў знак згоды Бердыбігей Гурахмалі.

— А цяпер падумайце, — працягваў Палямон, — што будзе, калі Вялікі Хан альбо яго асабісты дэгустатар пакаштуе наш падарунак, а замест чароўнага смаку будзе поўная гадасць? Што ён зробіць, па-вашаму?

— Што-што? — кроў зноў прыліла да галавы начальніка прыстані.

Ён адчуў сябе значна лепш і нават, ухмыльнуўшыся, сказаў:

— Загадае адсекчы галаву паслам рыбакоў. А ўсіх рыбакоў і сінеазёрскіх, і светлаазёрскіх, і жоўтарэчанскіх загадае патапіць. Вось як паступіць наш Вялікі Хан, — ганарліва сказаў Бердыбігей Гурахмалі і з пафасам дадаў: «Няхай жыве наш Вялікі і Мудры Хан Ісмірай!»

— Няхай жыве Вялікі і Мудры Хан Ісмірай! — гыркнулі ахоўнікі прыстані.

Тут жа гыркнулі ўсе, хто гэта гырканне пачуў.

Апошнімі, па знаку Палямона, гучна ўсклікнулі: «Няхай Жыве Вялікі і Мудры Хан Ісмірай», — Халямон, Панцелямон, Алеолла, Арцін і сам Палямон.

— Заўважце, — амаль без паўзы працягваў Палямон, — усе гавораць: «Вялікі і Мудры Хан Ісмірай».

Над бухтай зноў пранеслася: «Жыве Вялікі і Мудры Хан Ісмірай!»

— Вось менавіта. Мудры. А мудры кіраўнік, не разабраўшыся, не стане галовы секчы і караблі тапіць. Ён захоча даведацца, па чыёй віне чароўны смак ператварыўся ў гідкі. І хто ж будзе ў гэтым вінаваты?

— Хто? — залыпаў вачамі Бердыбігей Гурахмалі.

— Як хто? — здзівіўся Палямон. — Хіба вы не разумееце?

— Не.

— Будзе вінаваты той, хто затрымаў ханскую страву. Бо яна з кожнай хвілінай псуецца.

— І хто яе затрымаў?

— Вы, дарагі і высокашаноўны Бердыбігей Гурахмалі, — ветліва пакланіўся Палямон.

— Дык я яшчэ яе не затрымаў! — усклікнуў начальнік прыстані, пачынаючы разумець, што да чаго.

— Дык вы яе затрымліваеце!

— Ай-ай-ай! — закруціў галавой Бердыбігей Гурахмалі, — што ж рабіць? Хто з вас паслы да Вялікага Хана?

— Вось гэты хлопец і гэтая дзяўчына. Іх завуць Арцін і Алеолла, запомніце, — сказаў Палямон.

— Ай-ай-ай! — забегаў начальнік прыстані, — хутчэй сыходзьце, мае дарагія Арцін і Алеолла, з ладдзі! Каня мне, каня! — закрычаў ён.

Ніхто з вартаўнікоў нават не паварухнуўся.

— Чаго вы стаіце? — рыкаў на ахоўнікаў Бердыбігей Гурахмалі. — Бяжыце за канём! Мігам!

— Выбачайце, — сказаў адзін з вартаўнікоў, — нашага казённага каня вы з раніцы адправілі адвезці сушаныя дулі купцу Фарэнбеку. А купец жыве з іншага боку мыса.

— Конь пакуль не вярнуўся, — дадаў другі вартаўнік.

— Што ж рабіць! Што ж рабіць? — пыхкаў Бердыбігей Гурахмалі.

— Спадар начальнік прыстані. — пачаў першы ахоўнік.

— Ну-у! — надрыўна прароў Бердыбігей Гурахмалі, ад роспачы заломваючы сабе рукі.

— У стадоле застаўся казённы ішак, — працягнуў першы ахоўнік.

Бердыбігей Гурахмалі вытарашчыў вочы і яшчэ гучней закрычаў:

— Ішака мне, ішака!

Ахоўнікі перазірнуліся і, што ёсць духу, пусціліся да дзяржаўнай стадолы.

Начальнік прыстані аддыхаўся і вярнуўся да ладдзі Палямона. Менавіта ў гэты момант Арцін спускаўся на прыстань па перакінутай праз борт дошцы. Юнак сабраў свае рэчы ў паходную торбу. Туды ж паклаў і ільняны мяшок з вугром.

Бердыбігей Гурахмалі дапамог Арціну сысці, потым дапамог сысці і Алеолле. Яны памахалі рукой Палямону і яго сынам, але тыя стаялі, нічога не гаворачы і не паднімаючы рук. Толькі Брахіндзей саскочыў з ладдзі, абабег вакол Арціна і Алеоллы, паматляў хвастом і гаўкнуў — маўляў, вы куды? Раптам востры нюх сабакі ўчуў пах туфляў Бердыбігея Гурахмалі. Яны былі зроблены з цвёрдай скуры, зялёныя, з загнутымі ўгору насамі. Брахіндзей рыкнуў на іх, нібы на яшчарак, гучна чхнуў, развярнуўся — і зноў заскочыў у ладдзю.

У гэты момант з’явіліся двое вартаўнікоў. Яны вялі ішака — адзін цягнуў яго пад аброць, другі штурхаў ззаду. З вялікім намаганнем ішака атрымалася спусціць па прыступках да начальніка прыстані.

«Ладачка» адчаліла і пачала плаўна аддаляцца ад прыстані. Палямон і яго сыны яшчэ раз зірнулі праз правае плячо на Арціна і Алеоллу.

Палямон быў упэўнены, што цяпер з іх новымі сябрамі ў чужым горадзе нічога не здарыцца.

— Да сустрэчы! — крыкнулі рыбакам юнак і дзяўчына.

На ладдзі выпрастаўся жоўты з чырвоным арнаментам ветразь.

V

ПАКУЛЬ ВУГОР СВЕЖЫ

— У каго. У каго пачастунак для хана? — дрыготкім голасам спытаў Бердыбігей Гурахмалі.

— У мяне, — адказаў Арцін.

— Садзіся. Садзіся, слаўны юнача, і скачы, скачы хутчэй на гэтым ішаку ў ханскі палац, — пачаў упрошваць Арціна начальнік прыстані.

— Я адзін не магу. Я еду з Алеоллай.

— О, чароўная Алеолла, — залепятаў Бердыбігей Гурахмалі, — садзіцеся на гэтага ішака, бярыце ханскія пачастункі ў вашага выдатнага сябра Арціна і скачыце скачыце ва ўвесь апор да палаца хана.

— Я без Арціна нікуды не паеду!

— О! — выдыхнуў Бердыбігей Гурахмалі. — Садзіцеся ўдвух, высокашаноўныя юнак і дзяўчына, на гэтага маладога жвавага ішака. Ён вас дваіх хутка даімчыць да ханскага палаца.

Алеолла заскочыла ў сядло. Ёй дапамог Арцін. Арціну ўзлезці на ішака дапамог начальнік прыстані. Сядло было шырокае, доўгае, так што юнак і дзяўчына разам выдатна змесціліся.

— Пайшоў! Пайшоў! — крыкнуў Бердыбігей Гурахмалі.

Ішак крануўся, ледзьве перастаўляючы ногі. Без сумнення, любы хлопец перагнаў бы яго нават пешкі. Начальнік прыстані ўпёрся ў ішака ззаду, пачаў штурхаць наперад, але ішак не жадаў паскорыць тэмп хады.

— Што стаіце? — крыкнуў Бердыбігей Гурахмалі на вартаўнікоў. — Дапамагайце!

Яны рукамі націснулі на ішака, аднак той, адчуўшы, што яго моцна штурхаюць, наогул стаў, як укапаны.

— Вось упартая жывёліна! — раз’юшыўся Бердыбігей Гурахмалі. — Што ж рабіць?

— Лепш мы пойдзем пешкі, — сказала Алеолла.

— Так-так. Мы пешкі вельмі хутка ходзім, — пацвердзіў яе словы Арцін. Яму не хацелася потым адказваць за «казённага» ішака. Бо яго трэба было б вярнуць.

— Добра, я вас асабіста правяду да межаў горада, — сказаў Бердыбігей Гурахмалі.

Алеолла і Арцін саскочылі з ішака, а начальнік станцыі сам узлез на яго. Ішаку ад такой перамены лягчэй не стала, і хады ён не дадаў.

— Ідзіце. Ідзіце самі, каштоўныя мае. Я з вамі пашлю свайго лепшага вартаўніка. Калі ён будзе побач, то нічога дрэннага ў дарозе не здарыцца, і я змагу спаць спакойна. Курултан! — клікнуў начальнік прыстані. — Пойдзеш з нашымі высокашаноўнымі гасцямі.

— Хм, хм, — кашлянуў у адказ першы ахоўнік.

— Што такое? — раздражнёна спытаў Бердыбігей Гурахмалі.

— Спадар начальнік прыстані, па статуту на прыстані павінны дзяжурыць два вартаўнікі.

— Ну і што з таго? Не турбуйся, Курултан, мы знойдзем табе замену.

— Але двух іншых вартаўнікоў вы адправілі разам з канём да купца Ферэнбека. Каб яны ахоўвалі яго сушаныя дулі.

— Не хвалюйцеся, спадар Бердыбігей, — сказаў Арцін, — мы самі як-небудзь дабяромся.

— І мы нікому не распавядзём, што вы аглядалі ладдзю, на якой мы прыплылі, — дадала Алеолла.

— А гэта значыць, што вы нас зусім не затрымлівалі, — падтрымаў яе Арцін.

— О, так. Добра, добра. І Вялікі Хан не даведаецца, што я хацеў адведаць яго вугра?

— Не, клянёмся! — разам сказалі Арцін і Алеолла.

— Дзякуй вам, мае вельмікаштоўныя. Дзякуй!

— Курултан, правядзі гасцей да межаў горада і пакажы дарогу. Я за цябе тут падзяжуру.

— Да пабачэння!

— Да пабачэння!

— Шчаслівага шляху! — з палёгкаю ўздыхнуў начальнік прыстані горада Гняздо Рыб.

Курултан выканаў загад свайго начальніка. Ён паказаў Арціну і Алеолле дарогу.

— Ідзіце з мірам, — пажадаў вартаўнік, звонка грукнуў дзідай у бронзавы шчыт — у знак павагі, і павярнуў назад у горад.

* * *

На ўсім шляху мясцовыя жыхары, сяляне, рамеснікі, рыбакі, якія сустракаліся Арціну і Алеолле, прыязна і ветліва з імі віталіся. Дарога насамрэч была прамая, арыентавацца на ёй проста — ведай, ідзі сабе наперад. Мясцовасць цягнулася стэпавая і толькі на недалёкім гарызонце — гарыстая. Пераначавалі пад самотным мысам. Ноч выдалася дзівосная — цёплая, зорная, ціхая. Абышлося без прыгод і здарэнняў.

Бліжэй да поўдня наступнага дня Алеолла і Арцін наблізіліся да гары, ля падножжа якой раскінуўся горад Палац Садоў. Горад апраўдваў сваю назву — пасярод яго ззяў пазалочанымі дахамі палац кіраўніка, а сам горад патанаў у пышных садах. Персікі, апельсіны, мандарыны, грушы розных памераў, яблыкі розных колераў, шаўкоўніцы, абрыкосы спелі ў садах. На раздарожжах і плошчах Палаца Садоў усімі колерамі вясёлкі ў промнях яркага паўднёвага сонца пераліваліся разнастайныя фантаны.

— Давай хуценька забяжым у палац, перададзім Вялікаму Хану падарунак ад рыбакоў і пойдзем па сваіх справах, — прапанаваў Арцін.

— Давай, — падтрымала яго Алеолла.

Юнак і дзяўчына зазначылі, што людзі на вуліцах горада амаль не трапляліся. А калі і трапляліся, то былі апрануты вельмі змрочна — з галавы да пят захутаны ў чорныя або цёмна-шэрыя ўбранні. Размаўляць з незнаёмцамі яны не мелі аніякага жадання. Алеолле і Арціну з вялікімі намаганнямі ўдалося высветліць, дзе знаходзіцца вялікаханская канцылярыя, у якой прымаюць падарункі для Вялікага Хана.

У палац яны вырашылі не заходзіць — падумалі, а раптам ім прапануюць пагасцяваць, затым запросяць на бяседу, пачнуцца роспыты: як яны жывуць, як даехалі, што маюць намер рабіць у будучыні. А гэта, напэўна, зойме безліч часу. І калі яшчэ ўлічыць усе палацавыя цырымоніі і рытуалы, то ўсё гэта можа расцягнуцца не на дзень і нават не на два. Да таго ж, ні Арціну, ні Алеолле не хацелася нічога пра сябе распавядаць незнаёмаму чалавеку, няхай ён і Вялікі Хан. Ці мала што?

Вялікаханская канцылярыя размяшчалася на рагу сцяны, якая агароджвала палац і ўяўляла сабою даволі дзіўны будынак — ці то флігель, ці то альтанку з востраканцовай страхой. З боку палаца галоўны сакратар канцылярыі заходзіў у гэтую альтанку, адчыняў закратаванае ромбікамі акенца і ўсаджваўся за ім, а грамадзяне-просьбіты па чарзе падавалі свае пісьмовыя альбо вусныя прашэнні.

Вусных прашэнняў было значна больш. Іх грамадзяне-просьбіты шапталі на вуха галоўнаму сакратару канцылярыі. Ён запісваў імя і, калі было, то і прозвішча таго, ад каго атрымліваў прашэнне, а вось само прашэнне не запісваў — проста не паспяваў. Таму сакратаром канцылярыі спецыяльна прызначалі чалавека з натрэ ніраванай памяццю. Ён слова ў слова запамінаў прашэнні грамадзян-просьбітаў і перадаваў іх Першаму Візіру. Першы Візір, у сваю чаргу, вырашаў, якое прашэнне самае неадкладнае, і тады ўжо ішоў з ім на прыём да Галоўнага Візіра. А той ужо да Вялікага Хана.

Калі Алеолла і Арцін падышлі да флігеля канцылярыі, на дыванках для просьбітаў, пасцеленых на зямлі, ужо сядзела, скрыжаваўшы ногі і рукі, чалавек дзевяць.

А на закратаваным акенцы вісела шыльдачка з паведамленнем, выведзеным каліграфічным почыркам. Алеолла і Арцін не ўмелі чытаць на мясцовай мове. З людзьмі яны мелі зносіны ў асноўным на міжнародным кайнэ, якое вывучалі ў шко лах у родным мястэчку. Алеолла — у школе для будучых яснапаннаў, а Арцін — у ліцэі для будучых віцязяў. Алеолле ўдалося высветліць у мясцовых просьбітаў, што на шыльдачцы было напісана толькі тры словы: «У Першага Візіра».

Нічога не паробіш, давялося чакаць.

Да поўдня ў флігель-альтанку ўвайшоў вартаўнік. Ён моўчкі забраў выстаўленую шыльдачку, замест яе паставіў іншую і сышоў. Цяпер надпіс на таблічцы абвяшчаў: «Трэнірую памяць».

Колькі сакратар канцылярыі трэніруе памяць, ніхто не ведаў, але ніхто і не абураўся.

Яшчэ праз некаторы час, вартаўнік зноў з’явіўся і зноў памяняў шыльдачкі. Цяпер усе просьбіты прачыталі кароткае слова: «Абед», хоць зразумець, што надышоў час абедаць можна было і не ведаючы мясцовай мовы. Усе грамадзяне-просьбіты амаль адначасова дасталі з торбачак аднолькавыя перапечкі і прыняліся іх жаваць ды запіваць сокам з бутэлек, вырабленых з гарбуза.

Пасля абеду з’яўленне вартаўніка ўжо нікога не здзівіла. Той, зноў жа моўчкі, паставіў чарговую таблічку: «Сон, спрыяльны для засвойвання ежы».

Калі сышла паўдзённая спякота, за краткамі акенца нарэшце з’явіўся галоўны сакратар канцылярыі. Балазе, што з дзевяці просьбітаў, якія занялі чаргу перад Алеоллай і Арцінам, трое былі з пісьмовымі прашэннямі. Сакратар досыць хутка распытваў іх — хто яны, чым займаюцца, што ў іх за справа — запісваў, забіраў скрутак з прашэннем і адпускаў. А вось з вуснымі прашэннямі справа ішла значна цяжэй. Кожны з просьбітаў выкладаў сваю просьбу вельмі доўга і падрабязна. Акрамя таго, выслухаўшы тры вусныя прашэнні, галоўны сакратар выходзіў з канцылярыі, пакідаючы на акенцы таблічку з надпісам: «Адпачынак для памяці». І колькі будзе доўжыцца «адпачынак для памяці» — ведала толькі сама памяць галоўнага сакратара. Нарэшце, пад вечар Арцін і Алеолла падышлі да запаветнага акенца.

— Хто вы?

— Алеолла.

— Калі ёсць, то назавіце сваё прозвішча і род заняткаў.

— Будучая яснапанна Алеолла са Светлаазёрнай краіны, — адказала маладзіца.

— Месца нараджэння?

— Мястэчка Скемень.

Галоўны сакратар канцылярыі ўсё рупліва запісаў.

— А вы?

— Я будучы віцязь Арцін са Светлаазёрнай краіны, — адказаў юнак.

— Месца нараджэння?

— Таксама мястэчка Скемень.

— Што ў вас?

— Пачастунак для хана ад светлаазёрскіх і сінеазёрскіх рыбакоў.

— Г эта значыць у вас прашэнне не ад вас саміх?

— Не.

— Так, і хто яны?

— Хто?

— Гэтыя Рыбакі. Імёны. Месца нараджэння. Усё па парадку.

— Усіх імёнаў мы не ведаем.

— Не ведаеце, тады навошта вы ад незнаёмых людзей просіце? Мы такіх просьбаў не прымаем.

— Пастойце, — знайшлася Алеолла. — Мы памыліліся. Тых, хто нас папрасіў, мы ведаем, — усміхнулася яна ў акенца як мага больш ветліва.

— Такім чынам, хто яны? — падрыхтаваўся пісаць галоўны сакратар канцылярыі.

— Палямон, Халямон, Санцелямон і Панцелямон.

— Усё?

— Быццам бы ўсё.

— Як гэта быццам бы ўсё, — нахмурыўся галоўны сакратар канцылярыі, — хто-небудзь яшчэ быў?

— Яшчэ сабака Брахіндзей, — дапамог Алеолле Арцін.

— Сабака Брахіндзей, — запісаў галоўны сакратар канцылярыі. — Месца нараджэння?

— Каго, сабакі? — здзівілся Алеолла.

— Якога сабакі? Усіх пералічаных вамі рыбакоў! Што тут незразумелага?

— А, ну так... Мястэчка Слаўбор, Паўночны бераг Малога Светлага Возера.

— Просьба?

— Чаго? — замялася Алеолла.

— Абвясціце просьбу.

— А. Просьба такая: просім перадаць для Вялікага Хана ў якасці пачастунку вугра чароўнага смаку.

Галоўны сакратар канцылярыі закаціў вочы, заварушыў вуснамі, шэптам паўтараючы кожнае слова — гэтак ён запамінаў.

— ...для Вялікага Хана чароўнага вугра. — прашаптаў галоўны сакратар і «адкаціў» вочы на месца. — І ўсё?»

— Усё, — сказала Алеолла, а Арцін працягнуў у акенца закручанага ў мяшэчку вугра.

— Г эта што?! — галоўны сакратар страшна паглядзеў на Арціна.

— Як што? Гэта вугор, — здзіўлена сказаў Арцін.

— Вугроў не прымаем. Прымаем просьбы, — ужо роўным голасам прамовіў галоўны сакратар. — Наступны!

— Г эта вугор з чароўным смакам, — паспрабавала растлумачыць Алеолла.

— Вугроў з чароўным смакам таксама не прымаем, — адчаканіў галоўны сакратар.

— Але гэта ж хуткапсавальны прадукт! — не вытрымаў Арцін.

— Прадукты прымаюць у велікаханскай прадуктовай экспертызе. Альтанка нумар тры. І ўлічыце, просьба, якую вы мне перадалі ад светлаазёрскіх рыбакоў, якая гучыць «прыняць чароўнага вугра», будзе перададзена візіру ў першую чаргу. Бо вы самі сказалі, што прадукт хуткапсавальны. І што будзе, калі гэтага прадукту не будзе? Альбо раптам ён сапсуецца?

— Зразумела. Да пабачэння!

Алеолла і Арцін з усіх ног пабеглі да альтанкі нумар тры. Яна размяшчалася на процілеглым рагу сцяны вакол ханскага палаца.

Здалёк юнак і дзяўчына ўбачылі, што галоўны камісар вялікаханскай прадуктовай экспертызы збіраецца зачыняць прыёмнае акенца. Людзі, якія перадавалі прадукты, пачалі ўжо разыходзіцца.

Арцін, які бег хутчэй за Алеоллу, крыкнуў: «Я пабягу першым, а ты даганяй!»

Ён ледзьве паспеў прасунуць далонь за краты акенца, калі яно ўжо зачынялася.

— У чым справа? — спытаў камісар і па звычцы пацягнуў носам.

На пасаду галоўнага камісара вялікаханскай прадуктовай экспертызы прымалі людзей толькі з выключна вострым нюхам. Па сутнасці — гэта быў галоўны нюхач краіны. Ён павінен быў вызначаць ступень прыдатнасці прадукту па адным толькі паху. А пасля адправіць гэты прадукт да Трэцяга Візіра. А той да вялікаханскага повара і дэгустатара.

— У нас хуткапсавальны прадукт.

— Вы што, рассмяшыць мяне хочаце? — здзівіўся галоўны камісар вялікаханскай прадуктовай экспертызы. — Смяяцца ў нашым горадзе не паложана!

— Не хачу я вас смяшыць. Прадукт насамрэч вельмі хутка псуецца! — працягваў Арцін.

— Вялікакаштоўны мой чужаземец, усе прадукты, якія хутка псуюцца, прыносяць раніцай! А цяпер канец працоўнага дня... — галоўны камісар вялікаханскай прадуктовай экспертызы зачыніў акенца і апусціў масіўную дошку.

— Ну што? — падбегла Алеолла, — перадаў?

— Не. Сказалі, што прадукты, якія хутка псуюцца, прымаюць толькі з раніцы.

— Ну, хоць у гэтым трохі пашанцавала.

— У чым?

— Раз прымаюць з раніцы, значыць, раніцай галоўны камісар будзе на месцы.

— Правільна, — пагадзіўся Арцін.

Давялося ім пераначаваць пад гарой.

На самым світанку Арцін і Алеолла ўжо стаялі каля акенца трэцяй альтанкі. Яны былі першымі ў чарзе.

Здагадка Алеоллы аказалася правільнай — галоўны камісар вялікаханскай пра­дуктовай экспертызы з самай раніцы прыйшоў на месца працы.

— Вось малайцы, каштоўныя мае чужаземы. Адчуваю, адчуваю — ваш вугор свежы, свяжэй не бывае. Гэта пышны далікатэс! Будзе яшчэ што-небудзь для нашага Вялікага і Мудрага Хана — абавязкова прыносьце. Усяго найлепшага.

Нарэшце Арцін і Алеолла адчулі сябе па-сапраўднаму вольнымі і пасля сняданку — хлеб з рыбкай (таксама пачастунак рыбакоў) і мясцовага вінаграднага соку — пачалі паднімацца на гару, пра якую ім распавядаў мастак Дроздзіч.

VI

ЧАМУ НЕ ТРЭБА СПРАЧАЦЦА З САБАКАМІ, КАТАМІ ДЫ ІНШЫМІ САМАС ТОИНЫМІ ЖЫВЁЛАМІ

Паветра ў гарах чыстае, заўсёды свежае і карыснае для арганізма, таму і ўзыходжанне было не надта складаным.

На гары стаяў іншы горад — пячорны. Аднак пячоры былі не прыродныя, а створаныя людзьмі.

— Вось як выдатна — нічога будаваць не трэба, — адзначыў Арцін, — выдаляеш з гары лішнюю пароду — вось табе і дом!

— Будаўніцтва наадварот, — падтрымала размову Алеолла.

У пячорным горадзе жылі вельмі спакойныя людзі, яны спявалі павольныя песні, гралі на мілагучных музычных інструментах павольныя мелодыі. На вуліцах паліліся духмяны. Гэта быў горад мудрацоў. Яны ўвесь дзень сядзелі, амаль нічога не елі і думал і.

Раз на год у горадзе праводзілі вялікі дыспут па пытанні — «Што кіруе чалавечай думкай: чалавек альбо чалавечая думка сама сабою кіруе?» Мудрэц, які перамагаў на гэтым дыспуце, абіраўся кіраўніком горада і цэлы год ім кіраваў. Праз год склікалі новы дыспут, і кіраўнік горада павінен быў зноў даказваць сваю правату. Калі ж у яго гэта не атрымлівалася, месца кіраўніка горада займаў іншы мудрэц — той, хто здолеў пераспрачаць свайго папярэдніка.

Амаль год таму на апошнім дыспуце перамог Абдурахмон Улюкбабай. Ён даказаў, што чалавек сам кіруе сваёй уласнай думкай. Праз месяц меўся быць новы дыспут, і ўвесь горад — ад малога да старога — думаў, як упэўніць Абдурахмона Улюкбабая ў тым, што думка сама сабою кіруе.

Алеолла і Арцін не сталі трывожыць жыхароў пячорнага горада, тым больш, на адной з вяршынь яны заўважылі тры старыя шаўкоўніцы, што раслі блізка адна ад адной.

— Мабыць, сярод іх ёсць тая, якую мы шукаем, — выказаў здагадку Арцін.

Юнак і дзяўчына накіраваліся да вяршыні з трыма шаўкоўніцамі. Калі падышлі

да іх бліжэй, убачылі, што ўсе яны амаль засохлі. Толькі сям-там на галінках зелянелі маленькія лісточкі. Як ні ўзіраліся, ніякіх завязей — не тое, што ягад, ні Алеолла, ні Арцін не заўважылі.

— Можа, гэта не тыя шаўкоўніцы? — прызадумаўся Арцін.

— А вы добра падумаць не спрабавалі? — пачуўся ціхі вуркатлівы голас.

Сярод шаўкоўніц, задраўшы хвост трубой, важна прайшоўся паласаты кот. Нейкі

дзівосны — сам жоўта-апельсінавы, а палоскі чорныя. Лапкі белыя, грудка белая і кончык хваста таксама белы, а вочы — ярка-зялёныя і такія хітрыя! Кот быў вялікім, памерам з рысь, але нейкі не надта ўкормлены. «Затое, — падумала Алеолла, — кот дагледжаны».

— Прашу адзначыць — самадагледжаны, — азваўся раптам кот.

— А вы што, думкі чытаць умееце? — здзівілася Алеолла.

— Калі вы так аглушальна думаеце, то чаго тут умець? — кот прысеў перад імі і бліснуў смарагдавай зрэнкай. — Але думаць трэба правільна.

— Ну-ну, цябе забылі спытаць, як нам думаць, — буркнуў Арцін.

Юнак расхваляваўся, што шаўкоўніцы моцна засохлі, і цяпер ламаў галаву, што ж рабіць.

— Калі правільна думаць, то заўсёды можна здагадацца, што рабіць, — аксамітным голасам растлумачыў кот.

— І што нам трэба рабіць? — пацікавілася Алеолла.

— А што звычайна робяць з паўзасохлымі раслінамі? — правуркатаў кот і зачапіў хвастом камель адной з шаўкоўніц.

— Я і без цябе, ужо сам здагадаўся, — перабіў ката Арцін.

— Сам-мм, так сам-мм, — спакойна прамурлыкаў кот і пацягнуўся.

— І што? — нецярпліва спытала Алеолла ў Арціна.

Ёй не падабалася, што будучы віцязь пачынае задзірацца з гэтым хітрым катом. Яна выдатна ведала, што нельга ні чапаць, ні гладзіць незнаёмых катоў, ні дражніць іх, ні бегаць за імі, ні, тым больш, спрачацца з імі, а таксама з сабакамі ды іншымі самастойнымі жывёламі.

— Усё проста, — сказаў Арцін, — шаўкоўніцы трэба паліць.

— Н-так, так, м-малайчына... Трэба паліць, — пацвердзіў кот.

— Ой, ну што б мы рабілі без такога разумніка! — працягваў кпіць Арцін.

Юнак і дзяўчына адправіліся ў пячорны горад. Ім трэба было знайсці што

небудзь для пераносу вады, таму, нядоўга думаючы, яны зазірнулі ў першы, які трапіўся, пячорны дом над самым абрывам — а значыць, на ўскраіне горада. У глыбіні дома яны ўбачылі гаспадара.

Старац, захутаны ў чырвоны халат, з серабрыстай чалмой на галаве, сядзеў на саламяным дыванку, падціснуўшы ногі, і гладзіў сівую завостраную бараду. Ён быў пагружаны ў свае думы. Скрозь круглае акенца, высечанае ў сцяне, ён глядзеў у неба — а неба было насупраць — гара ж высокая. У старца з-пад чалмы тырчалі шырокія, пакрытыя кароткім белым пушком, вушы. Мудрацам гэтага горада вушы былі вельмі патрэбныя для таго, каб добра і ў дэталях, чуць усё тое, што гаворыць ім іншы мудрэц. Бо калі добра пачуць якое-небудзь слова, заўсёды можна прыдумаць процілеглае яму слова.

— Тук-тук-тук, — прамовіў Арцін, бо замест дзвярэй у пячорных дамах выкарыстоўвалі дываны, яркія, пярэстыя і вельмі прыгожыя. Звычайна на іх выяўлялі закручаны спіраллю арнамент. Дываны звісалі над прахонамі, якія служылі ўваходам у пячору, дыванамі ўцяплялі сцены, іх рассцілалі на падлозе.

Біць сагнутым пальцам у дыван — няма карысці, таму Арцін агучыў ветлівы грук голасам. Але ў гэтым ціхім горадзе ніхто не ведаў, што трэба стукацца, таму і адказу не было.

— Выбачайце, калі ласка, — Алеолла шырока адкінула дыван і зазірнула ў дом. — Можа быць, у вас знойдзецца вядро альбо які-небудзь цэбар? — ветліва спытала яна на міжнародным кайнэ.

Старац у серабрыстай чалме падняў адно касматае брыво і паглядзеў на госцю адным вокам. Другім жа вокам усё яшчэ ўзіраўся ў нябесную далячынь.

— Вядро... Цікавая рэч, — пачаў услых разважаць старац. — Калі яно стаіць уніз дном, то гэта, вядома ж, вядро, а калі ўверх дном — то што гэта?

— Круглая табурэтка, — тут жа скеміў Арцін.

— Паслухайце, юнача, каб стаць мудрым, трэба шмат у сваім жыцці перадумаць, — старац падняў другое брыво і другім вокам паглядзеў на Арціна. Пры гэтым кожнае яго вока глядзела ў свой бок.

Ніколькі не бянтэжачыся такога дзіўнага выгляду, старац працягнуў:

— Калі вядро перакуліць, то атрымаецца антывядро, ці не так? Тады колькі ні налівай у яго ваду, вада будзе толькі бегчы па сценках, не трапляючы ва ўнутр.

— А навошта ж наліваць ваду ў перакуленае вядро? — спытала Алеолла.

Старац перавёў на яе вока, якім глядзеў на Арціна, падняў мезенец правай рукі

ўгору і павучальна вымавіў:

— Каб упэўніцца!

— Упэўніцца ў чым? — паспрабавала высветліць дзяўчына.

— У правільнасці думкі, — прамовіў старац такім тонам, быццам усміхнуўся, але ён зусім не ўсміхаўся.

Ён заплюшчыў вочы.

— Выбачайце, — Алеолла спалохалася, што старац пакрыўдзіцца з-за яе нетактоўнай настойлівасці і вельмі глыбока сыдзе ў сябе, — так можа вы ўсё-ткі пазычыце нам вядро ці мо антывядро, альбо цэбар?

Старац падняў бровы, затым расплюшчыў павекі і зірнуў на Алеоллу.

— Ні вядра, ні цэбара не пазычу, таму што мне вядро і цэбар самому патрэбны...

— Мы вам абавязкова іх вернем, — з імпэтам паабяцаў Арцін.

— Нельга вярнуць таго, што нельга ўзяць, — спакойна прагаварыў старац.

— Калі вы нам дазволіце, мы возьмем, — сказала Алеолла.

— Нельга ўзяць таго, чаго няма, — манатонна працягваў старац.

— Няма? — здівіўся Арцін.

— Вось бачыце, юнача, думкі трэба заўсёды правяраць. Тое, што мне патрэбна, не азначае, што я гэта маю...

— А ваду вы чым носіце? — запытала Алеолла.

— Носім... — аблічча старца ажывілася. — Гэта вельмі цікава. Слова «носім» можна разглядаць дваяка. Альбо мы што-небудзь на руках носім, альбо што-небудзь нюхаем. А нюхаем мы носам, значыць, можна сказаць — «носім».

— А чым жа акрамя носа можна яшчэ нюхаць? — паціснула плячамі Алеолла. — Калі б мы маглі нюхаць ротам, то можна было б сказаць, што мы «роцім»?

— Дзяўчына, не блытайцейся і іншых не блытайце, — нахмурыўся старац, — «роцім» мы ротам, калі ямо ці п’ямо, і больш нічога да слова «роцім» прыдумаць немагчыма, у адрозненні ад слова «носім».

— Чаму толькі калі ямо. Мы яшчэ «роцім», калі размаўляем, — па-свойму разважала Алеолла.

— Добра, добра, — прымірэнча пачаў Арцін, — а з чаго вы ваду п’яце?

— З чаго мы ваду п’ямо, — задумаўся старац. — Мы п’ямо ваду з вады. Вада складаецца з празрыстай вадкасці без паху і смаку.

Арцін нават пачырванеў ад напружання — што б ён ні казаў, старац усё разумеў па-свойму.

— З якой пасудзіны вы ваду п’яце? — знайшлася Алеолла.

— Вось так бы адразу і сказалі. Выказвацца трэба дакладна. Хаця дакладна выказвацца — гэта вялікае мастацтва. Спасцігнуць яго можна толькі з гадамі. — старац падняў мезенец у гору.

— Ну так, выбачайце, з якіх ёмістасцей вы ваду п’яце? — трохі паправіўшы пытанне Алеоллы, сказаў Арцін.

— Значыць так, з далоні, кубка, піалы, са сподка. — пачаў пералічваць старац.

— Добра, добра, а ў кубак, піалу ці сподак вы з чаго ваду наліваеце? — прыпыніў яго Арцін.

— З амфар, — проста адказаў старац.

Было відаць, што старцу гутарка пераставала падабацца.

— А можна папрасіць у вас амфару? — спытаў Арцін.

— Можна, — адказаў старац. — Прасіць часам жыццё прымушае.

— Мы просім вас пазычыць нам адну альбо дзве амфары, з якіх вы наліваеце ваду ў кубак ці піалу, — ветліва сказала Алеолла.

— Калі ласка, там яны, у куце закапаныя. І прашу мне вярнуць іх моўчкі. Гэта ж трэба, — ледзь гучней звычайнага прамовіў старац, — усякая спрэчка зводзіцца да таго, каб папіць альбо паесці! Пэўна, усё-ткі не думка кіруе думкай чалавека, і нават не сам чалавек, а яго страўнік.

Але Алеолла і Арцін ужо не слухалі старца. Яны прайшлі да таго кута, на які ён ім паказваў. Там, у земляной падлозе былі закапаны пяць гліняных амфар. Адна была напоўнена вадой, другая — вінаградным сокам, трэцяя — аліўкавым алеем. А вось дзве іншыя амфары былі пустыя. Адну з іх Алеолла і Арцін адкапалі. Амфара аказалася паўтара метра ў вышыню, з дзвюма круглымі ручкамі — як быццам да яе бакоў прыляпілі па палове вялікага абаранка. А дно ў амфары было завостранае. Такое дно прыдумалі адмыслова для таго, каб амфары былі ёмісцей — бо іх укопвалі ў зямлю. Аднак з-за такога вострага дна амфару немагчыма было нікуды паставіць.

Алеолла і Арцін падхапілі адкапаную імі пасудзіну за ручкі і накіраваліся да выхада з пячорнага дома.

— Дзякуй, — сказалі яны старцу, праходзячы паблізу ад яго.

Старац прамаўчаў, закаціў вочы пад касматыя бровы. Ён працягваў узмоцнена думаць.

Алеолла і Арцін спусціліся з гары, дзе размяшчаўся пячорны горад, да самога яе падножжа. Там струменілася чыстая крыніца, у ёй юнак і дзяўчына набралі поўную амфару вады.

— Цяжкавата, — прызнаўся Арцін.

Ён узяў за адну ручку, Алеолла — за другую, і яны пацягнулі важкую амфару да вяршыні з трыма шаўкоўніцамі.

У іх з-пад ног па схіле ляцелі каменьчыкі, у Алеоллы пачалі саслізгваць санда­ль Юнак і дзяўчына спатыкаліся, але заўсёды дапамагалі адно аднаму. Ішлі ўпарта ўгару, імкнуліся, як мага менш разліць вады.

— Ну што, вельмі цяжка? — спытаў кот, які быццам чакаў іх каля шаўкоўніц.

— Не, вельмі лёгка, — раздражнёна адказаў Арцін.

— Не варта так надрывацца і нервавацца, трэба эканоміць сілы, — зноў прамуркаў кот. — Раптам яшчэ раз давядзецца па ваду ісці?

— Нічога, сходзім, — адказаў Арцін.

— А я ўжо стамілася, — Алеолла прысела на нагрэты сонцам камень.

— Добра, калі будзе трэба, я сам схаджу, — Арцін перакуліў амфару і выліў крынічную ваду пад корань кожнай шаўкоўніцы.

Было чуваць, як шумна дрэвы пілі ваду.

Прайшоў некаторы час, але з шаўкоўніцамі нічога не адбывалася. Якія былі — напалову засохлыя і амаль нежывыя — такімі і заставаліся.

— Можа, яшчэ па ваду трэба схадзіць? — прапанаваў Арцін.

— Можа і трэба, — адказаў яму кот.

— А можа, яшчэ пачакаць? — Арціну не вельмі хацелася зноў цягнуцца з цяжкай амфарай, тым больш, аднаму.

— М-можа і пачакаць, — абыякава прагаварыў кот.

— І колькі трэба чакаць, пакуль з’явяцца ягады? — не вытрымала Алеолла.

— М-можа і м-месяц, і год, а м-можа і ўсе пяць гадоў. І пры гэтым кожны дзень трэба будзе паліваць шаўкоўніцы, — далікатна правуркатаў кот.

— Так доўга... А нашыя бацькі, нашыя землякі будуць тым часам пакутаваць у скляпенні-цямніцы. Што ж нам рабіць? — засмучоным голасам спытала Алеолла.

— Перш чым засмучацца, — парэкамендаваў кот, — трэба азірнуцца вакол і ўважліва прыгледзецца.

— Дый што гэты кот нас пастаянна павучае! — абурыўся Арцін. — Больш трэба паліваць, і ўсё тут!

— Я стамілася, — сказала Алеолла.

Яна села пад адну з шаўкоўніц і заплюшчыла вочы.

— Добра, я сам прынясу вады, — усклікнуў, падахвочаны катом, Арцін.

Юнак схапіў амфару, збег па схіле да ручая, набраў вады і ўжо ў адзіночку, цалкам выбіўшыся з сіл, прынёс амаль поўную амфару.

— Навошта ж так надрывацца, — наракала Алеолла, — можна было і пачакаць, калі я адпачну.

Арцін нічога не адказаў, ад стомленасці ён проста паваліўся на зямлю, раскінуўшы рукі.

— Праца тых валіць з ног, хто паразважаць не змог, — пракаментаваў кот.

Алеолла сама ўзялася паліваць шаўкоўніцы. Дзіўна, але кот — а ён аказаўся моцным, дапамог ёй — падтрымліваў амфару сваёй руда-паласатай лапай.

Сонца паступова схілялася да захаду. Падаўжэлі цені. Аднак з дрэвамі па-ранейшаму нічога не адбывалася.

— Пэўна прыйдзецца доўга чакаць, — уздыхнуў Арцін.

— Пачакай, пачакай... — Алеолла сядзела на камяні, аглядаючы ўсё вакол, як і раіў той дзіўны кот. — Глядзі!

Дзяўчына заўважыла, што ў людзей з пячорнага горада сады на самай вяршыні гары былі пышныя і раскошныя. На дрэвах наліваліся вялікія сакавітыя плады. А вось дзікія дрэвы, якія раслі ніжэй — тыя ж грушы, алыча, персікі — выглядалі карлікавымі, і плады ў іх былі зусім дробныя.

— Ну і што, — сказаў Арцін, ён ляжаў на зямлі і адпачываў, — проста людзі з горада добра свае сады даглядаюць.

— У гэтым ты, вядома, маеш рацыю, — пагадзілася Алеолла, — але з іншага боку, чаму тады вакол той крыніцы, дзе мы ваду бралі, так мала слядоў людзей? І наогул, падаецца, мясцовыя жыхары там ваду не бяруць.

— Але ж вада не атручаная, я сам яе піў! — Арцін усё яшчэ пачуваўся стомленым і таму быў раззлаваным.

— Назіранне — шлях да спазнання, — зноў умяшаўся кот.

— Ну, што гэта за жывёліна такая прыставучая! — Арцін нацягнуў на вочы свой капялюш з пяром, дэманструючы, што не хоча слухаць гэтага ката, і, увогуле, хоча спаць.

— Адпачывай, а я пайду ў горад, паназіраю за яго жыхарамі, — сказала Алеолла.

— Праўду кажаш, праўду, — пагадзіўся кот.

Алеолла дастала сыр, адламала кавалачак і пачаставала ката, а сама адправілася ў горад.

Кот з найвялікшым задавальненнем еў сыр, акуратна трымаючы яго дзвюмалапамі, адкусваў маленькімі кавалачкамі, каб гэтыя кавалачкі паволі раставалі на яго шурпатым язычку. Кот гучна муркатаў, прымружыўшы вочы ад асалоды.

У горадзе Алеолла заўважыла, што жыхары бяруць ваду з пячоры, у якой пракапана глыбокая студня. А выцягваў ваду са студні асёл. На пляцы перад гэтай пячорай ён хадзіў па крузе і намотваў тоўстую вяроўку на вялікую драўляную шпулю. Яна ціха парыпвала, калі круцілася. На іншым канцы вяроўкі было прывязана вялікае драўлянае вядро. Вяроўка была вельмі доўгай — крокаў дзвесце.

«Нічога сабе, якая глыбокая студня, у самае чэрава гары ідзе», — падумала Алеолла і падышла да осліка.

— І не сумна заўсёды хадзіць па крузе, спачатку туды, потым сюды, — дзяўчына дала аслу хлеба.

Той пажаваў яго, праглынуў і прамовіў:

— Дзякуй. Ні-Ікольчкі-І, — гук «і» ён прамаўляў не пры выдыху, як усе людзі, а пры ўдыху. Хаця, гук «ы», ён прамаўляў гэтак жа як і «і».

Алеоллу зусім не здзівіла, што як і той кот вучоны, ослік размаўляе на чалавечай мове — за такі доўгі час аднастайнай працы ён мог папросту навучыцца.

— Так-так. Я прайшоў трыЫ міІльёны двесце пяцьдзясят тыЫсяч трыЫццаць адзіІн круг, так што выЫвучыЫў чалавечую мову, — нібы прачытаўшы яе думкі, сказаў асёл. — Так-так... Цяпер я вучуся чыЫтаць думкі-І. Нашмат лягчэй чыЫтаць думкіІ дзяцей, а вось у мудрацоў яныЫ занадта ўжо мудрагеліІстыЫя іІ нейкі-Ія-ія-ія звіІліІстыЫя-ыя-ыя. Кажуць, чыЫм болей у чалавека звіІліІн, тыЫм ён мудрэйшыЫ.

— А як ты чытаеш думкі?

— Па вачах, яснапанна Алеолла, па вачах, — адказаў ослік.

— Будучая яснапанна, — паправіла дзяўчына, — а пакуль што проста Алеолла... Значыць, ты ведаеш, чаму людзі не бяруць ваду з ручая, а цягаюць яе з такой глыбіні?

— Вядома, ведаю. Вада з ручая сама прабіІлася на паверхню, прайшла скрозь пластыЫ пяску іІ камянёў, цалкам прафіІльтравалася, стала чыЫстая-чыЫстая. Таму ў ёй вельміІ мала дробненькіІх, ледзь прыкметных крыЫшталіІкаў, міІнеральныЫх рэчыЫваў, якіІя так даспадобы расліІнам. А ў вадзе са студніІ іІх шмат, таму што вада ў студніІ настаялася іІ насыЫцілася гэтыЫміІ міІнеральныЫміІ рэчывамі. Таму лепш паліІваць расліІны гэтай чароўнай вадой.

— Дзякуй за навуку, мой дарагі ослік, — Алеолла пацалавала яго ў вялікі прахалодны нос, — ты мне дастанеш вады са студні?

— Так-так, Алеолла. Твой хлеб вельміІ смачныЫ. А каліІ тыЫ мяне адвяжаш, я прыЫвязу табе гэтую амфару да шаўкоўніІц.

Так ослік і зрабіў.

Калі яны дайшлі да вяршыні з шаўкоўніцамі, то ўбачылі, што Арцін яшчэ спіць, а побач з ім, скруціўшыся вялікім клубком, спіць паласаты кот. Вечар быў цёплы, і зямля за дзень добра прагрэлася.

Аднак у катоў вушы ніколі не спяць, таму, пачуўшы крокі асла, кот умомант прачнуўся.

— Вось што значыць розум і дабрыня, — пахваліў кот Алеоллу.

Расплюшчыў вочы і Арцін, ён адчуў каля вуха кацінае муркатанне:

— Ты мне нават паспаць не даеш!

Кот важна адышоў убок.

Арцін і Алеолла знялі са спіны осліка амфару і палілі шаўкоўніцы вадой са студні.

— Ослік, а ты выпадкова не ведаеш, якая з гэтых шаўкоўніц шчасце прыносіць? — спытаў Арцін.

— Не ведаю, мне ўсяго толькіІ дзвесце пяцьдзясят гадоў, а гэтыЫм шаўкоўніцам нашмат больш, іІ я ніІколі не бачыЫў, каб у іІх быЫліІ пладыЫ.

— Назіранне — шлях да спазнання, — паўтарыў сваю любімую прымаўку кот.

— Ну, што ты не даеш з разумнымі звярамі пагаварыць! — уз’еўся на ката Арцін.

— Дзякуй табе за дапамогу, — сказала Алеолла осліку і працягнула яму яшчэ адзін кавалачак хлеба.

Асёл падсілкаваўся і адправіўся назад у горад — вучыцца чытаць мудрагелістыя думкі мудрацоў.

Шаўкоўніцы прагна пілі ваду, але ўсё роўна з імі не адбывалася аніякіх змен.

— Вядома, на осліку прывезці вады значна лягчэй, чым прыцягнуць на сваіх плячах, — сказаў Арцін Алеолле.

— Г эта вада не з ручая, а з горада.

— А якая розніца, усё роўна шаўкоўніцы не ажываюць.

— Раніцай і неба, і галава светлыя, — прамовіў кот і знік у вячэрнім змроку.

Ноч наступіла вельмі хутка, не так, як у раўніннай краіне. Не паспела сонца зайсці за гару, як на зямлю спусціўся змрок, а на небе высыпалі зоркі.

— Насамрэч, давай пачакаем да раніцы, — сказала Алеолла.

VII

МЕТАДАМ СПРОБ І ПАМЫЛАК

І сапраўды, раніцай наступнага дня на ўсіх шаўкоўніцах з’явіліся кветкі. А праз дзень — завязі.

— Глядзі, ягады! — усклікнула на трэці дзень Алеолла.

На адной з шаўкоўніц ягады былі жоўтыя, на другой — чырвоныя, а на трэцяй — цёмна-фіялетавыя.

— Ну, і якая з гэтых шаўкоўніц тая, што нам патрэбна? — услых падумаў Арцін.

— Назіранне — шлях да спазнання, — замест прывітання прамовіў кот.

Ён пачуў пра ягады і прыйшоў паглядзець, што будзе далей.

— З’явіўся не запыліўся... Ізноў прыйшоў нам дакучаць, — прабурчаў Арцін.

— Я не дарога, каб пыліцца, — ганарліва адказаў кот.

— Ён прыйшоў да нас паснедаць, — растлумачыла Алеолла.

— Вось бачыш, Алеолла, пасля размоў з такімі разумнымі звярамі, як я, ты таксама навучылася думкі чытаць, — зазначыў кот.

— Так, — усміхнулася Алеолла.

— Дый што тут чытаць, калі ў цябе ўсё на тваёй хітрай пысе напісана, — абурыўся Арцін.

— Не кажы... Ты ж сам нічога не зразумеў, што ў м-мяне на м-мордачцы напісана, — прамуркатаў кот.

— Досыць ужо вам між сабою спрачацца! На галодны страўнік спрачацца вельмі шкодна, — Алеолла паспрабавала хоць неяк іх прымірыць.

Дзяўчына наліла кату на пляскаты камень смятаны.

— Алеолла, а ці няма ў цябе яшчэ хоць бы маленькага кавалачка сыру? — аблізнуўшыся, спытаў кот.

— Нічога сабе, мы яшчэ павінны гэтага назолу сваім сырам карміць, — не ўтрымаўся і буркнуў Арцін.

— Ну што ты, частуйся, на здароўе, — Алеолла працягнула кату сыру.

— Ц-ц-ц, — прыцмокнуў кот, прыжмурыўшыся, — такога смачнага я яшчэ ніколі не спрабаваў.

Арцін першы з’еў свой хлеб, вялікую лыжку смятаны, запіў крынічнай вадой і накіраваўся наўпрост да шаўкоўніц.

— Значыць так, — сказаў Арцін, — я паспрабую ягады з кожнага дрэва. Якая мне дасць прыліў радасці — тая, значыць, і ёсць шчасцядайная.

— Ну так. Метад спроб і памылак... — жуючы сыр і гучна муркаючы, — пагадзіўся кот. — Самы просты метад... Толькі вось хто тыя памылкі выпраўляць будзе.

— Можа, не трэба, а? — занепакоілася Алеолла.

— Баяцца няма чаго, — расхрабрыўся будучы віцязь. — Усе ведаюць, што плады шаўкоўніцы ядомыя. Я ж толькі па адной ягадцы паспрабую. Больш слухай гэтага разумніка. Кацяра толькі дзеля сыру з намі размовы размаўляе.

— Ну-ну, паспрабуй, паспрабуй, — вуркатаў кот.

— Ну і паспрабую...

— Можа, не трэба, — пачала ўпрошваць Алеолла.

— Не турбуйся, я ўсяго толькі пакаштую...

— Цьфу ты, гадасць якая! Ну і кісляціна! — Арцін выплюнуў фіялетавую ягаду. — Хіба можа шчасце быць такім кіслым? — разважаў ён. — Не можа!

Наступнай была шаўкоўніца з жоўтымі ягадамі.

— Фу, якая горкая... — сплюнуў Арцін, ледзь надкусіўшы ягаду. — А горкім хіба яно можа быць? Таксама не можа!

Арцін накіраваўся да шаўкоўніцы з чырвонымі ягадамі.

— Ха-ха! Я думаю, гэта яна! Ха-ха! Чацвёртага не дадзена... Ха-ха! — Арцін адкусіў чырвоную. — Сапраўды! Ха-ха-ха! Салодкая! Якая салодкая! Вось гэтых ягад нам і трэба назбіраць.

— Калі задачка лёгка вырашаецца, заўсёды варта пераправерыць, — параіў кот.

— Лёгка, а-ха-ха! Усё проста, ха-ха-ха! Салодкая — ха-ха-ха, смачная — ха-ха-ха!

Арцін стаў хутка збіраць чырвоныя ягады ў свой капялюш.

— Ха-ха-ха! Ха-ха-ха! — яму стала так весела, ён проста заліваўся смехам. — Ха-ха-ха! Усіх ашчаслівім! Ха-ха-ха!

— Што гэта з табой? — занепакоілася Алеолла.

— Нічога! Ха-ха-ха! Добра! Ха-ха-ха! Весела! Ой, не магу, усім будзе весела! Ха-ха-ха! Го-го-го! Усім! Ха-ха-ха! На, паясі чырвоных... Ха-ха-ха! — весялосць проста перапаўняла юнака.

— Не, не буду. Што гэта з ім? — устрывожылася Алеолла.

— Што-што... Ён абраў метад спроб і памылак, — насупіўся кот — паспрабаваў і памыліўся. Карацей, аб’еўся шчасцем.

— І што цяпер рабіць?

— Што рабіць, што рабіць... Трэба нейтралізаваць лішняе шчасце, якое ён з’еў.

— Ха-ха-ха! Го-го-го! Нейтралізаваць! Ха-ха-ха! — працягваў заходзіцца смехам Арцін.

— Як гэта? — перапытала ката Алеолла.

— Нейтралізаваць — значыць, зрабіць так, каб лішняе шчасце ў яго арганізме перастала дзейнічаць.

— А! Я зразумела! Трэба, каб ён больш з’еў фіялетавых альбо жоўтых ягад. Фіялетавыя — кіслыя — гэта ягады смутку. Жоўтыя — горкія — значыць, гэта ягады гора. Арцін паесць іх і нейтралізуе лішняе шчасце...

— Скажам, гэта не зусім так, — задумаўся кот. — І мой хвост не так і прост. Гэта была б залёгкая задача. Напрыклад, я ніколі не чуў, што тут растуць дрэвы гора альбо смутку. А ваш знаёмы мастак вам пра гэта казаў?

— Ха-ха-ха! Хвост не прост! Хвосцік не просцік! Хвасток не прасток! Ха-ха-ха! — смяяўся Арцін.

— Не, мастак пра гэта не гаварыў, — адказала Алеолла.

— Значыць так, мы ведаем насамрэч толькі адно: нейкая з гэтых трох шаўкоўніц — шчасцядайная, — разважаў кот. — І нам вельмі-вельмі трэба зразумець, якая менавіта.

Раптам кот прыскокнуў да Арціна, зубамі выхапіў у яго капялюш з чырвонымі ягадамі і пабег.

— Гэй! Стой, а-ха-ха! — закрычаў Арцін і кінуўся ўслед за катом. — А-ну, аддай капялюш! Ха-ха-ха!

Кот заскочыў на шаўкоўніцу з фіялетавымі ягадамі.

— Аддай, табе кажу, ха-ха-ха! Аддай, ану! — Арцін паспрабаваў заскочыць на дрэва, але ад гэтага яму стала яшчэ смяшней. — Угу-гу! Га-га-га! — ён схапіўся за жывот.

Тады кот саскочыў на зямлю і перабег на шаўкоўніцу з жоўтымі пладамі. Арцін — за ім.

І як толькі юнак апынуўся пад кронай гэтай шаўкоўніцы, ён зрабіўся сур’ёзным і прамовіў:

— Гэй, ты, кот-абармот, як я пагляджу, ты робішся ўсё больш і больш нахабным.

— Усё ясна, — мармытнуў кот.

Ён спусціўся з дрэва і аддаў Арціну капялюш.

— Чырвоныя ягады можаш есці спакойна, а вось жоўтыя, пад якімі стаіш, лепш не чапаць...

— Дык што табе ясна? — спытала Алеолла.

— Вось гэта і ёсць тая самая шаўкоўніца шчасця, — кот лапай паказаў на дрэва, пад якім стаяў Арцін.

— Гэтая? Горкая? — засумняваўся будучы віцязь.

— Ну, так.

— З чаго ты гэта ўзяў? — пацікавілася Алеолла.

— А вось, глядзі. Гэй, віцязь Арцін, выйдзі з-пад дрэва, — папрасіў кот.

— Навошта гэта?

— Ну, выйдзі, калі просяць.

Арцін зрабіў крок з-пад кроны шаўкоўніцы з жоўтымі ягадамі і тут жа пачаў смяяцца.

— Ха-ха-ха. Што гэта са мной! Ха-ха-ха!

— Давай назад! — усклікнула Алеолла.

Ён зрабіў крок назад у цень шаўкоўніцы і тут жа перастаў смяяцца.

— Ну што, зразумелі, нарэшце? — прамурмуркаў кот.

— Ну, амаль... Хоць не зусім.

— Добра, растлумачу, — кот важна падняў хвост і пачаў павольна хадзіць паміж Алеоллай і Арцінам. — Я заўважыў, што Арцін стаў смяяцца яшчэ да таго, як паеў чырвоных пладоў.

— Так-так, сапраўды, я таксама гэта заўважыла, — пагадзілася Алеолла.

— А я нічога не заўважыў, — надзьмуўся Арцін. — Мне што, проста так нельга пасмяяцца?

— Смяяцца-то можна. Але сам ведаеш, смех без прычыны прыкмета каго? — раззлавана прамовіла Алеолла.

— Як толькі ён пачаў смяяцца, — працягнуў кот, — я зразумеў, што падзейні чалі ягады шчасця, але чырвоных ягад ён тады яшчэ не спрабаваў. Таму застаецца толькі два невядомых, так? Але з двух таксама неяк трэба выбіраць. Па смаку, бачыце, не атрымліваецца. І тут мяне азарыла, — кот ганарліва ўзняў галаву, — дрэва шчасця — гэтае дрэва шчасця, і яно не можа побач з сабою ствараць няшчасце. А лішняе шчасце — гэта тое ж няшчасце. Таму дрэва само павінна лішняе шчасце нейтралізаваць. Вось яно як. Калі ты, Арцін, выходзіш з-пад яго кроны, як быццам з-пад яго апекі, то адразу атручваешся лішнім шчасцем — і ў выніку, ледзь не лопаешся ад смеху. І цяпер ты не зможаш жыць удалечыні ад гэтай шаўкоўніцы. Ты проста памрэш са смеху.

— Што мне ўсё жыццё тырчаць пад гэтым дрэвам? — раззлаваўся Арцін.

— На жаль, так, — падвынікаваў мудры кот.

Ён пашкроб лапай за вухам, потым выпрастаў на мордачцы вусы і дадаў:

— Пакуль мы не прыдумаем, як табе дапамагчы.

— Ну вось. Казала ж я табе, не спрачайся з вучонымі звярамі, не еш гэтых ягад, — сказала Алеолла.

— Нешта тут не так... — падумаў услых Арцін. — Ягады занадта ўжо горкія.

— Я думаю, — адказаў кот, — усе таму, што яны яшчэ не саспелі. Нейкае пустое шчасце ты адчуў і нейкім пустым смехам заліваўся. Гэтыя жоўтыя ягады павінны быць салодкімі, але не такімі, як чырвоныя — чыста салодкімі — яны павінны быць салодкімі, але з маленькай гарчынкай, таму што чыста салодкае шчасце — гэта таксама няпоўнае шчасце.

— Ну, так. Напэўна, ты слушна кажаш, — Арцін упершыню пагадзіўся з катом.

А кот задумаўся. Пашкроб за другім вухам — нешта ўяўляў і, нарэшце, пачаў казаць:

— Значыць так, заўтра мы з Алеоллай спусцімся ў горад Палац Садоў. Я думаю, там мы знойдзем тое, што табе, віцязь Арцін, дапаможа. А пакуль давядзецца пасядзець пад гэтым дрэвам. Толькі не адчайвайся і часу дарма не губляй. Паспрабуй высветліць, што ж ўсё-ткі перашкаджае шаўкоўніцы набрацца сіл, і што не дае ягадам цалкам наліцца. І помні, назіранне — шлях да спазнання.

Арцін засмуціўся, аднак імкнуўся не падаваць выгляду.

— А што мне рабіць? — спытала Алеолла.

— Ну, для пачатку даць мне яшчэ сыру, каб лепш думалася, — сказаў кот і выявіў падабенства ўсмешкі.

— Калі ласка, бяры.

Кот падчапіў кіпцюром працягнуты яму сыр, адкусіў добры кавалак, і, жуючы, вымавіў:

— А цяпер нам неабходна набраць жоўтых ягад і прыгатаваць з іх араматычны алей. Толькі ні ў якім разе нельга яго самім глыбока ўдыхаць. Вось, бачыш, Алеолла, пад коранем гліняны чарапок, падобны да пабітага старажытнага глячыка? Гэта маленькая араматычная лямпа. Калі-небудзь чулі пра такія? Яна адначасова і святло дае, і водар. У ёй калісьці жыў катовы джын Шэрадар. Калі я быў кацяняткам, я падняў гэтую лямпу з мора. Менавіта джын Шэрадар навучыў мяне размаўляць на чалавечай мове, чытаць думкі людзей, а галоўнае — думаць правільна.

— А дзе цяпер кот-джын? — спытала Алеолла. — Мабыць, ён зможа дапамагчы Арціну?

— Не. Ён цяпер у адпачынку.

— А калі яго адпачынак заканчваецца?

— Цяпер палічу... — кот прымружыў адно вока і палічыў у розуме, — роўна праз тры тысячы пяцьсот сарок восем гадоў, чатыры месяцы, шэсць дзён, дзевяць гадзін, дваццаць тры хвіліны і дванаццаць секунд.

— Нешта доўга.

— Доўга. Таму трэба ўсё рабіць самім.

Кот сеў, нібы ёг, скрыжаваўшы заднія лапы, і даеў пакінуты кавалачак сыра. Алеолла і Арцін таксама перакусілі.

— За працу! — натхнёна вымавіла Алеолла.

Юнак і дзяўчына набралі жоўтых ягад, каменем адціснулі з іх у гліняным чарапку алей і залілі ў лямпу. Кот ім таксама дапамагаў. Арціну больш не хацелася з ім спрачацца.

— Сумесная праца збліжае, — зазначыў кот, — таму давайце я вас буду знаёміць.

— З кім? — са здзіўленнем спыталі Алеолла і Арцін.

— Як з кім, — бліснуў вачамі кот, — з сабою.

— Ах, так, — збянтэжылася Алеолла, — мы ж самі табе не прадставіліся. Я.

— Добра, добра, я вас ужо сам сабе прадставіў. Ты яснапанна Алеолла. А ты віцязь Арцін. Цяпер вам час прадставіць і сябе, — кот прыняў ганарлівую паставу і выразна прамовіў:

— Мяне клічуць Міамурмарор.

— Вельмі прыемна, Міамурмарор, — зрабіла рэверанс Алеолла.

Арцін паціснуў кашэчую лапу.

— А чаму ты нас увесь час павучаеш? — спытала дзяўчына.

— Я не толькі вас павучаю. Я павучаю ўсіх, хто можа павучацца. Вось бачыш, аказалася, віцязь Арцін можа. Не так хутка, як ты, але ўсё ж можа. Праўда, цяпер яго памылку трэба выпраўляць нам... Калі я, кот Міамурмарор, мурлыкаю, у вас, людзей, з’яўляюцца разумныя думкі. Але часам трапляюцца людзі, у якіх — мурлыкай не мурлыкай — разумных думак ніколі не з’явіцца. Асабіста я з такімі не магу доўга знаходзіцца побач. А вось мой стрыечны брат, кот Варгін, дарэчы, ён ваш зямляк, вельмі добра ў жыцці ўладкаваўся. Сам такі бліскучы, чорны з серабрыстым адлівам і тоўсты-тоўсты. Заўсёды сыты. Ён наўмысна адшуквае пустагаловых людзей і пачынае ім вуркатаць. А вы ж ведаеце, што ў такіх людзей, замест разумных думак усялякія мухі, прусакі і нават мышы ў галаве заводзяцца. Людзі пра такога чалавека так і кажуць — у яго тараканы ў галаве. Ну вось, кот Варгін пачынае вуркатаць, людзі засынаюць, а гэтыя мухі, прусакі альбо мышы палохаюцца кацінага голасу і выпаўзаюць праз ноздры ці вушы. А Варгін толькі гэтага і чакае. Ён хоп! — лапай зловіць, паесць, паесць. Вось і сыты заўсёды. А я вось мух неяк не люблю, прусакоў увогуле трываць не магу, ды і мышэй лавіць нешта не па мне. Лепш сырам паласавацца і малачком запіць.

— Так, чула я пра ката Варгіна, — сказала Алеолла, — той яшчэ хітрахват, і таксама шмат чаго ведае.

— Так-так, ён ведае нават больш, чым я. Толькі ж не ўсё людзям распавядаць можна. Вы самі павінны дадумацца, што добра, а што дрэнна. Калі вернецеся дамоў, перадайце Варгіну ад мяне вялікае прывітанне.

VIII

ФОКУС КАТА МІАМУРМАРОРА

Наступным днём кот Міамурмарор і Алеолла спусціліся ў горад Палац Садоў.

У гэтым горадзе ўжо некалькі гадоў запар была жалоба. Алеолла адразу гэта адчула. Ва ўсіх хатах фіранкі на вокнах былі чорныя. Людзі таксама насілі чорную вопратку і гаварылі паўшэптам. Нідзе даўно ўжо не грала музыка — усе музыкі раз’ехаліся ў пошуках заробку.

— Чаму ў горадзе жалоба? — спытала Алеолла.

— Пяць гадоў таму над горадам пранеслася чорная хмара і закруціліся чорныя віхуры, — пачаў распавядаць кот. — Людзі пахаваліся хто куды ад страху. А прыгажуня Джайміна бегла ў гэты час на спатканне да свайго каханага — хана Ісмірая. Да белага каменя ў садзе. Чорныя віхуры ўжо амаль пранесліся міма юнай прыгажуні, як раптам вялізны чорны вір адарваўся ад хмары, агарнуў Джайміну і ператварыў яе ў тонкі цень. І чорная хмара з ценем Джайміны паляцела ўдалечыню. А ў гэты час хан Ісмірай прыйшоў да месца спаткання і ўбачыў, што на белым камені з’явілася сляза. Камень — сухі камень! — заплакаў. Вось якое каханне было ў Ісмірая і Джайміны. Вельмі моцна засмуціўся хан і з тых часоў носіць жалобу. Кожны дзень прыходзіць ён да таго каменя і ўспамінае каханую. А камень плача і плача, на ім ужо ўтварылася невялікая выбоінка, падобная да чашы, куды капае сляза. Недалёка ад каменя заўсёды стаіць варта. Яна сочыць, каб ніхто не змог парушыць смутак каменя і жалобу хана.

— Я ведаю, што гэта за хмара была, — сумна сказала Алеолла і ўздыхнула, — гэта Паляндра... І я, здаецца, зразумела, што мне трэба зрабіць для шалапутнага Арціна.

— Так-так. Гэта вельмі дзёрзкі і, я нават сказаў бы, небяспечны ўчынак: парушаць жалобу хана. Але іншага выхаду няма. Інакш Арціну давядзецца ўсё жыццё правесці пад шаўкоўніцай.

— Ты хочаш сказаць, што мне трэба неўпрыкмет узяць слязу таго каменя? — Алеолла зазірнула ў зялёныя вочы ката. — Можа, лепш мне прыйсці да хана і проста папрасіць яго?

— Гэта ні да чаго не прывядзе, — адказаў кот. — Хан Ісмірай абвясціў вечную жалобу, таму нікога не прымае. Цябе да яго не прапусцяць.

— А я распавяду, што мне трэба дапамагчы віцязю Арціну, і што пасля гэтага мы вызвалім людзей з цямніцы-скляпення Паляндры. Тады і каханая хана да яго вернецца.

— Што ж, — не захацеў далей пераконваць яе кот, — ты ідзі, а я цябе сустрэну вось тут, побач з агароджай палацавага саду.Алеолла адправілася ў горад, а кот Міамурмарор — па адным яму вядомым кашэчым справам.

Злева і справа ад брамы ханскага палаца стаялі вартаўнікі — два велічэзных ваяры страшэннага выгляду. У руках яны трымалі вострыя дзіды і круглыя медныя шчыты, якія цалкам закрывалі іх магутныя торсы. Бронзавыя шаломы ваяроў, упрыгожаныя чорнымі пёрамі, зіхацелі на сонцы. Выразы твараў ахоўнікаў былі настолькі суровымі, што, падавалася, іх галовы былі выцясаны са скалы.

— Прабачце, калі ласка, ці магу я бачыць хана Ісмірая? — ветліва папрасіла Алеолла і зрабіла рэверанс.

Ёй ніхто не адказаў.

— Ці магу я прайсці да хана? У мяне да яго вельмі важнае справа. Паверце, гэта вельмі-вельмі важна.

І зноў маўчанне. Вартаўнікі былі падобны да фарбаваных статуй. Тады дзяўчына зрабіла крок у бок палацавай брамы, аднак вартаўнікі адразу ж скрыжавалі перад ёй свае вострыя дзіды, не даючы прайсці.

— Дзяўчынка, ты хіба не ведаеш, што Вялікі Хан Ісмірай нікога не прымае? — спытала бабулька ў чорным адзенні, што праходзіла паблізу. — У нас жалоба. Вяртайся адкуль прыйшла...

— Вось так... — прамовіў кот Міамурмарор, калі Алеолла вярнулася да яго, — ісці да той брамы — тое ж самае, што біцца галавой аб сцяну.

— Ну, і як нам прабіцца ў ханскі палац?

— Не прабіцца, а прабрацца. Мілёнча, ты зусім забыла? Я ж кот, у мяне ў лапах схаваны кіпцюры, і таму яны заўсёды вострыя, а яшчэ я іх штодня аб кару дрэў наточваю. А па дрэвах я лажу не горш, чым па зямлі хаджу. Значыць так: я заскочу на агароджу, потым улезу на дрэва, адчаплю павой, які абвіўся вакол яго ствала. Павой тоненькі, але і ты сама худзенькая — цябе ён вытрымае, па ім ты пералезеш праз агароджу. А я пайду да вартаўніка, які заўсёды хаваецца за акацыяй недалё­ка ад слёзнага каменя, — кот выгнуў спіну і на ўсю даўжыню выцягнуў заднюю лапу. — Вазьмі гэта.

Сваёй задняй лапай кот паказаў на бліскучы прадмет, які ляжаў у траве перад агароджай.

— Што гэта такое? — спытала Алеолла.

— Напарстак. А ў ім — кавалачак воску.

— Дзе ты ўсё гэта ўзяў?

— Пакуль ты хадзіла да брамы ханскага палаца, мне знаёмая котка прынесла. Яна жыве тут недалёка, у краўчыхі. Слухай далей. Я памуркаю — вартаўнік і засне а ты ў гэты час набяры ў напарстак слязу з каменя і замаж напарстак воскам, каб сляза не выцекла. Потым мы паціху вернемся да гэтага дрэва, пералезем праз агаро джу і адправімся вызваляць віцязя Арціна.

— Які ты ўсё-ткі разумны! — пахваліла ката Алеолла.

— Добрым людзям заўсёды прыемна дапамагаць, — адказаў на камплімент кот Міамурмарор.

У імгненне вока ён ускочыў на каменны плот, затым на дрэва, адчапіў галінку плюшчу і перакінуў яе Алеолле. Яна лёгка пералезла праз агароджу ў сад.

— Тс-с, — прашаптаў кот Міамурмарор, — вунь, бачыш, побач з акацыяй на траве сядзіць таўстун? Гэта вартаўнік. Я іду да яго, а ты абыходзіш акацыю і неўпрыкметку падкрадваешся да каменя. Калі пачуеш ад вартаўніка: «Мур-мур мур», — значыць, ён заснуў, тады смела ідзі да каменя і набірай слязу.

— Наперад!Кот саскочыў з дрэва і, падняўшы хвост трубой, накіраваўся да вартаўніка. Наблізіўшыся да яго, кот сеў насупраць і паглядзеў таму прама ў вочы.

— Ох, які вялікі і прыгожы кот! — мімаволі захапіўся вартаўнік. — Але ты сюды дарма забраўся, тут чужым катам рабіць няма чаго.

Аднак дзённая спёка размарыла тоўстага вартаўніка, яму была лянота ўставаць і праганяць ката.

— Псік. Псік з саду, — таўстун млява махнуў рукой.

Замест таго, каб сысці, кот суровым голасам спытаў:

— Як цябе клічуць?

Вартаўнік разгубіўся, таму што да гэтага моманту нават дапусціць не мог, што каты ўмеюць размаўляць. Ён машынальна падабраў жывот і прадставіўся:

— Рахмадул... А што?

— Ну, ты, вядома, і малайчына, Рахмадул, — тым жа тонам працягваў кот, — табе загадана стаяць і сачыць за каменем, а ты на траве разваліўся, зброю на зямлю кінуў. Нягожа...

— А гэта... гэта... Я ж толькі на хвілінку прысеў... Дзіда і шчыт такія цяжкія. Не верыш, сам паспрабуй патрымаць, — стаў апраўдвацца Рахмадул.

— Які ж ты вартавы, раз прапаноўваеш незнаёмцу патрымаць сваю зброю?

— Ха-ха, — раптам засмяяўся таўстун, — Мне смешна... Што кот можа зрабіць з дзідай чалавека?

— Глядзі, — Міамурмарор тыркнуў вострыя кіпцюры ў тронак, прыпадняў дзіду і рэзкім рухам лапы, нібы строс яе. Дзіда праляцела некалькі метраў і ўваткнулася ў зямлю.

— Бачыш, уся справа ў тэхніцы кідання дзіды — кашэчая адрозніваецца ад чалавечай, але ўсё-ткі скарыстацца дзідай я магу не горш за цябе.

Вартаўнік глянуў, як паляцела яго дзіда, ды і застыў на месцы ад здзіўлення з шырока адкрытымі вачыма.

— Я гляджу, ты вельмі марудна разважаеш, — ацаніў яго выраз твару кот. — Але вартаўнік Вялікага Хана павінен кеміць вельмі хутка і свайму камандзіру ён павінен усё неадкладна дакладваць. Ты, наогул, можаш што-небудзь неадкладна і даслоўна дакладваць?

— Нну... ммагу, — затаптаўся таўстун, прамармытаў, — недакладна неадкладна дакладваць...

— Ясна... Здаецца цябе пара звальняць з вялікаханскай варты...

— Ну што ты!

— І няма чаго мне тыкаць, ты на працы, — абурыўся кот Міамурмарор.

— Прабачце, спадар кот. Не, не трэба мяне звальняць. Я магу хутка думаць. І хутка дакладваць таксама магу.

— Раз так, то трэба праверыць.

Рахмадул хацеў было ўстаць з зямлі, але кот сказаў:

— Можаш сядзець. Паўтарай за мной так хутка, як толькі зможаш. І, глядзі, без памылак.

Кот Міамурмарор набраў паветра ў лёгкія і роўным голасам пачаў вымуркваць:

Муляр мыў мур мармуровы,

Мармур муру быў пурпуровы.

Муляр мыў мур мармуровы,

Мармур муру быў пурпуровы...

Рахмадул пачаў было паўтараць за катом, аднак чалавеку паўтарыць каціную прымаўку практычна немагчыма. Таўстун збіваўся, збіваўся, а потым у яго пачало атрымлівацца адно толькі мур-мур-мур... Ён стаў дзюбаць носам, а вочы самі сабою заплюшчыліся. Тоўсты вартаўнік падціснуў ногі ў бліскучых чорных ботах да жывата і замармытаў: мур-мур-мур...

Алеолла пачула салодкае пасопванне і наблізілася да каменя. Менавіта ў гэты момант на каменным выступе набралася сляза. Яна адарвалася і паляцела ў камен­ную нішу. Алеолла падставіла свой напарстак, злавіла слязу каменя і хуценька зама­зала напарстак воскам.

У гэты ж самы час па садзе гуляў бела-чорны, мармуровы дог хана Файран — вялікі сабака, з ганарлівай паставай. Яму было вельмі шкада свайго любімага гаспадара, таму дог таксама ўвесь час сумаваў. Раптам яго востры нюх улавіў пах ката, і Файран з усіх ног кінуўся да каменя. Ён бег, грозна брэшучы нізкім басам — боў-боў! — як брэшуць вялікія сабакі, а яго вушы ўзмахвалі, нібы крылы.

Заўважыўшы ката, дог скокнуў на яго, але Міамурмарор ліха выкруціўся і імгненна ўзлез на верхавіну дрэва.

Ад усёй гэтай валтузні прачнуўся вартаўнік Рахмадул. Ён вызірнуў з-за акацыі і ўбачыў каля каменя Алеоллу.

— Ага! — падбег ён да дзяўчыны і моцна схапіў яе за руку.

Добра, што Алеолла паспела схаваць напарстак са слязой каменя ў кішэню.

— Вось і папалася! Хацела да каменя прайсці! Не дазваляецца. Толькі Вялікі Хан можа тут знаходзіцца. А за тое, што ты парушыла жалобу каменя, цябе чакае смерць.

Моцна, як жалезнымі абцугамі, трымаючы Алеоллу за руку, Рахмадул павёў яе ў ханскі палац. І колькі яна ні вырывалася, колькі ні ўпрошвала адпусціць яе, вартаўнік быў няўмольны.

Ён заўважыў Вялікага Хана, які стаяў каля бірузовага фантана.

— О, Вялікі Хан Ісмірай, — здалёк прамовіў Рахмадул і ўкленчыў, пацягнуўшы за руку Алеоллу, каб тая таксама апусцілася на калені, — не глядзі на яго, — прашаптаў ёй Рахмадул, а ўслых прамовіў, — гэтая дзёрзкая дзяўчына парушыла жало­бу слёзнага каменя.

— Вялікі Хан! — пачала Алеолла, — мне трэба вызваліць ад чар віцязя Арціна, а пасля гэтага мы зможам вызваліць з цямніцы Паляндры ўсіх людзей, якіх яна забрала з сабою. і вашу каханую. Калі ласка, адпусціце мяне.

— Шмат людзей хацелі б убачыць гэты незвычайны камень, набраць сабе яго слёз у якасці талісмана. Але хіба можна рабіць з гора і жалобы відовішча, атракцыён, каб чэргі разявак цягнуліся да яго? — роўным, але поўным горычы голасам спытаў Вялікі Хан Ісмірай. — Я выдаў указ: таму, хто наблізіцца да каменя, адсякуць галаву.

— Ну, як жа вы не разумееце? Мы ж вернем вам вашу каханую...

— О, калі б гэта было так проста... Некалькі маіх віцязяў ужо адпраўляліся на пошукі Паляндры, каб вызваліць Джайміну. І ніхто з тых часоў пра іх нічога не чуў. Я і сам хацеў ісці яе вызваляць, але мае падданыя мяне не адпусцілі. Ім патрэбны Вялікі Хан. Я павінен быць тут, разумееце?

— Мы з Арцінам і мастаком Дроздзічам зможам!

— Але да майго глыбокага шкадавання, я не маю права парушаць закон, — холадна прамовіў Ісмірай. — Адвядзіце яе да слуг, хай пераапрануць. І перадайце кату, каб лепей навастрыў сваю сякеру.

Алеоллу адвялі ў далёкі пакой-вязніцу.

— А як жа вы будзеце мяне пераапранаць, калі тут так цёмна? — спытала ў ханскіх прыслужніц Алеолла.

— Мы запалім лямпы.

— А ў мяне таксама адна з сабою.

— Ну, давай, і тваю запалім, — пагадзілася прыслужніца. — Можаш палюбавацца на вясёлы агеньчык, пакуль у цябе яшчэ ёсць час.

Прыслужніцы, усе ў чорнай вопратцы, выглядалі вельмі змрочнымі. Яны, як і хан, насілі жалобу. Хоць і адчувалася, што такая доўгая жалоба была для іх цяжарам.

Як толькі лямпа Алеоллы загарэлася, па вязніцы распаўсюдзіўся прыемны водар шаўкоўнічнага алею. Спачатку прыслужніцы сталі ўсміхацца, потым хіхікаць, а пасля хахатаць.

— Вы што, таго? — у вязніцу зазірнуў Рахмадул. Ён стаяў знадворку, побач з дзвярыма, і ахоўваў памяшканне. Але як толькі павёў носам, таксама засмяяўся, нават загогокаў, затуляючы рот дзвюма далонямі.

Хан Ісмірай сядзеў каля фантана, падобнага да вялікай яловай шышкі, з якой тонкімі струменьчыкамі біла крыштальна чыстая вада. Ля ног хана ляжаў яго любімы дог Файран. Сабака ўчуў пах араматычнага алею, які праз адчыненыя дзверы вязніцы пранік у сад. Файран па-сабачы шырока ўсміхнуўся, высунуў язык, і, размахваючы ім, гучна захыкаў — гэта ён па-свойму засмяяўся.

— Што з табой? — нахмурыў бровы хан Ісмірай.

Файран толькі заматляў хвастом.

— Даўно я не бачыў цябе вясёлым...

І раптам хан пачуў смех, які ішоў з вязніцы. Ісмірай хуткім крокам пайшоў да яе, а за ім, весела падскокваючы, пабег Файран.

— Не карай нас, Вялікі Хан, злітуйся, — прыслужніцы і вартаўнік Рахмадул упалі на калені перад ханам. — Гэтая слаўная дзяўчына прынесла нам столькі вясёлых хі-хі-хі хвілін. Мы проста не змаглі стрымацца. Яна падарыла нам радасць. Мы просім, калі ласка, адпусціце яе з мірам.

Хан Ісмірай пачуў прыемны водар, які струменіўся ад лямпы Алеоллы, але яго гора было настолькі моцным, што ён не стаў ні смяяцца, ні нават усміхацца. Хоць і адчуў, што на душы ў яго зрабілася трохі лягчэй, а на сэрцы мякчэй. І яшчэ ён зразумеў, якім цяжкім грузам ляжыць яго жалоба на плячах яго верных падданых. Яны перажываюць за яго, і самі не могуць жыць паўнавартасным жыццём.

— Адпусціце яе, — узмаліўся Рахмадул і так панік галавой, што шалом з’ехаў яму на вочы.

І нават дог Файран на хвіліну прыўстаў на заднія лапы і пачаў ківаць сваёй вялікай выцягнутай пысай.

— Адпусціце мяне, — папрасіла Алеолла, я падару вам гэтую лямпу і алей так­сама. З яго можна рабіць чароўную парфуму. Калі жыхаркі горада будуць ім карыстацца, у іх сем’ях ніколі не будзе разладу.

— Я і рад бы адпусціць цябе, — сказаў хан Ісмірай, — але калі я сам пачну парушаць закон, гэта будзе беззаконне, — ён задумаўся. — Можа, настаў час унесці ў закон некаторыя папраўкі? Але гэта нялёгка. Трэба арганізоўваць дыспут, на які, па правілах, неабходна запрасіць двух мудрацоў. І галоўная ўмова: мудрацы павінны быць не з нашага горада, каб на іх не ўплывалі мае візіры. Вось гэтыя мудрацы ў спрэчцы і павінны вырашыць, ці можна дзеля такога выпадку ўнесці ў закон нека­торыя змены альбо не.

IX

ВЯЛІКІ ХАНСКІ ДЫСПУТ

Хан Ісмірай адправіў ганцоў-спавеснікаў па ўсім паўвостраве і ў суседнія землі. Ганцы-спавеснікі павінны былі паведаміць, што Вялікі Хан Дарвіцкага Ханства запрашае прыняць удзел у дыспуце двух найвялікшых мудрацоў.

А мудрыя людзі разумелі, што выступаць на заканадаўчым дыспуце — вялікая адказнасць, таму замест таго, каб адразу ж ісці ў ханскі палац, пачыналі рашаць галаваломкі і разгадваць загадкі — трэніраваць свой розум. Але на гэта шмат трацілася часу і таму да паездкі ў ханскі палац, мудрацы паступова пачыналі ставіцца па-філасофску: «Яшчэ будуць дыспуты, яшчэ паспеем падыспутаваць».

А людзі, якія толькі лічылі сябе мудрымі, але насамрэч такімі не былі, адразу падхопліваліся, каб адправіцца ў горад Палац Садоў. Ханскія ганцы-спавеснікі астуджалі запал такіх самазванцаў — задавалі ім тры загадкі.

Першая загадка была такая:

Дзве галавы, кожная з жыватом,

Шэсць ног, але з адным хвастом.

Што гэта?

Другая гучала так:

Еду, еду,

Ні дарогі, ні следу.

Што гэта?

А замест трэцяй загадкі ганцы-спавеснікі задавалі толькі адно пытанне: «Калі вы мудрэц, то над чым цяпер думаеце?»

І калі такія «мудрацы» не маглі правільна адказаць хоць бы на адну з загадак, ханскія спавеснікі ім кланяліся і казалі:

— Выбачайце, але ў палац патрабуецца мудрэц трошкі іншага складу розуму, — і выпраўляліся далей.

Адбор быў суровы, таму кандыдатаў на ўдзел у дыспуце доўга не маглі знайсці. Асабліва цяжка было падабраць другога.

Першым у палац хана Ісмірая завітаў кіраўнік Пячорнага Горада Абдурахмон Улюкбабай. Дабірацца да горада Палац Садоў яму было бліжэй, чым усім астатнім дыспутантам — спусціўся з гары, а тут ужо і палацы хана. У Пячорным Горадзе неўзабаве таксама павінен быў адбыцца дыспут, таму Абдурахмон Улюкбабай хацеў патрэніравацца ў мудрагельстве. На загадкі ён адказаў злёту, і цяпер, ухмыляючыся сабе ў бараду, расхаджваў па ханскім палацы, чакаючы, калі яму прадставяць яго спаборніка.

Нарэшце ў ханскі палац прывялі маленькага росту, вузкавокага і вельмі вусатага заморскага госця:

— Вялікі Хан, гэты малы кажа, што ён вандроўны мудрэц, — прашаптаў адзін ганец-спавеснік.

— На дзве нашыя загадкі ён, быццам бы, адказаў.

— Як гэта быццам бы? Вы нічога не пераблыталі? Вы сапраўды загадвалі выбраныя намі загадкі? — спытаў Вялікі Хан.

— Так, — адказаў першы. — Я хутка прамовіў:

Дзве галавы, кожная з жыватом,

Шэсць ног, але з адным хвастом.

Што гэта?

І гэты мудрэц, амаль не задумваючыся адказаў, што гэта, прабачце, я.

— Як гэта ты? — здзівіўся Вялікі Хан. — Гэта ж няправільны адказ!

— Ну, я пытаўся ў яго, седзячы на кані. А значыць, гэта быў правільны адказ, таму што правільны адказ на гэтую загадку — верхавы альбо чалавек на кані.

— Добра, а што з другой загадкай?

— Другую загадку, задаваў я, — пачаў распавядаць другі ханскі спавеснік. — Гэта было так. Я яму сказаў:

Еду, еду,

Ні дарогі, ні следу...

Не паспеў я дагаварыць да канца, як гэты заморскі купец, абурыўся, навошта, маўляў, я яго ашукваю. Я здзівіўся, чаму гэта я яго ашукваю. А ён адказаў, што я яго ашукваю, бо еду на кані, а ад майго каня застаецца і след, і, акрамя таго, я бачу дарогу, па якой еду. І наогул, гаворыць ён, калі вы мне хочаце задаць гэтую загад­ку, то запрасіце на прыстань, устаньце на карабель — вось тады і задавайце гэтую загадку.

— Пачакай, дык ён разгадаў другую загадку ці не? — у хана пачынала заканчвацца цярпенне.

— Якраз гэтага я і не разумею. З аднаго боку — не, таму што ён прама нічога не сказаў, а з іншага боку — адгадаў, таму што адказ на гэтую загадку — «човен», альбо «карабель». І калі б я загадаў яе на караблі, то ён бы яе тады адгадаў, а я быў конна, таму ён і заявіў, што я яго ашукваю.

— Так, гэта мудры чалавек, адразу відаць. Ён не толькі знайшоў правільны адказ, але і вас у тупік сваімі адказамі паставіў, — адзначыў Вялікі Хан. — Ну, добра, а што наконт трэцяй загадкі, дакладней пытання?

— Калі я задаў яму трэцяе пытанне, — зноў загаварыў першы ганец-спавеснік, — то ён заявіў, што адкажа толькі вам асабіста. І, акрамя таго, сам задаў нам сустрэчную і, кажа, самую простую загадку, якраз пра нашу службу.

— Самую простую? Ану, загадайце яе мне, — папрасіў хан Ісмірай.

— Вось яна , — прамовіў другі спавеснік, я яе слова ў слова запомніў:

Мы скакалі цэлы дзень —

І зямны спаткалі цень.

Што гэта?

Хан задумаўся, а потым сказаў:

— Так, цікавая загадка. Я ведаю адказ. Але мне цікава паслухаць, як гэты заморскі госць будзе сам на яе адказваць. Вядзіце яго да мяне.

Заморскі госць быў шчыльна захутаны ў жоўты халат, такі доўгі, што валачыўся па зямлі, на нагах у чалавечка былі вялікія жоўтыя батфорты, на руках — жоўтыя скураныя пальчаткі, а на галаве — ядвабная жоўтая чалма, насунутая на самыя бровы. У яго мелася доўгая кучаравая барада, што пачыналася ледзь не ад самых вачэй.

— Вось, — сказалі ханскія спавеснікі, — гэты спадар кажа, што ён вандроўны мудрэц. І ў нашых краях праездам з Сіамуня.

— Т’як, т’як, — з замежным акцэнтам пацвердзіў сказанае чалавечак і пакланіўся хану, — я в’яндроўні муньдрэйц Міамунямунь з далёкай караіны Сіамунь.

Хан Ісмірай сядзеў на троне пасярод шырокага пляца, перад сваім палацам. Справа ад трона, за сталом, сядзеў Галоўны Візір з паперай і пяром, побач з ім за сваімі сталамі яшчэ тры візіры: Першы, Другі і Трэці, а злева, пад аховай, стаяла Алеолла. Над яе галавой два бамбізы-вартаўнікі скрыжавалі вострыя дзіды. Па краях пляца на лавах з парусінавымі брылямі, каб сонца не сляпіла вочы, сядзелі падданыя хана — шаноўная публіка.

На сярэдзіну пляца тварам да хана, паўбокам да галоўнага візіра і да ўсіх астатніх гледачоў выйшаў, трымаючы ганарлівую паставу, Абдурахмон Улюкбабай і пакланіўся.

— Тое, што Абдурахмон Улюкбабай — мудрэц, — зычна вымавіў хан Ісмірай, — ведаюць усё.

Абдурахмон Улюкбабай важна, як паўлін, задраў галаву на тонкай шыі і абвёў поглядам усіх гледачоў. І яшчэ раз пакланіўся.

Затым наперад выйшаў вандроўны мудрэц Міамунямунь.

— Хвала ньебу, сто сёнуня пагодн’і д’ень. Нічыйго не буд’е мьешат шаноўн’ім людьям, слюшат, батшыт’ мяне і ўдумватыс’я ў мае слёвы. я в’яндроўн’і муньдрэйц Міамунямунь з далёкай караіны Сіамунь, — ён таксама пакланіўся.

Як толькі заморскі госць пачаў сваю вітальную прамову, дог Файран ні з таго, ні з сяго вельмі занерваваўся. Ён парываўся «боўкнуць» сваім басам — ужо і паветра ў лёгкія набраў, і пашчу разявіў — але Алеолла, якую дог моцна палюбіў, ласкава зірнула на яго, і Файран супакоіўся, ледзь не закусіўшы сабе верхнюю губу, ён прысеў на заднія лапы, развесіўшы вушы.

Хан Ісмірай шапнуў штосьці Галоўнаму Візіру, і той звярнуўся да заморскага мудраца:

— Калі вы насамрэч мудрэц, то вам не будзе вялікай цяжкасці адказаць на адну маленькую загадку.

— Калі ляска. — прыслухаўся Міамунямунь.

Візір выразна, каб усе на пляцы маглі пачуць вымавіў:

Мы скакалі цэлы дзень,

І зямны спаткалі цень.

Што гэта?

Гледачы прыціхлі і задумаліся.

— Я мяркую, — не міргнуўшы вокам, сказаў Міамунямунь, што гэта — ноч.

Публіка загула, пачуліся воклічы:

— Але ж правільна.

— Сапраўды!

— Нічога сабе...

Хан Ісмірай усміхнуўся — яму спадабалася, што заморскі мудрэц і выгляду не падаў, што гэта была яго ўласная загадка.

— Гэта адна з найпрасцейшых загадак, — паўтарыў хан словы, якія яму перадаў ганец-спавеснік.

А тыя гледачы, якія не ведалі адказу, падумалі пра сябе: «Які мудры ў нас Вялікі Хан, калі такая загадка яму падаецца адной з найпрасцейшых».

— А чаму вы завеце сябе мудрацом? Над якой праблемаю. над чым вы цяпер думаеце? — хітра спытаў візір.

— Цяпер я думаю над вашым пытаннем, — спакойна адказаў Міамунямунь.

— Правільна! — са здзіўленнем адзначыў Галоўны Візір.

— Так-так, відаць, што вы разумны чалавек, — сказаў хан Ісмірай. — Але ўмець адгадваць загадкі — гэта яшчэ не значыць быць мудрацом. Мне хацелася б даведацца, якую вялікую разумовую задачу вы перад сабой паставілі і спрабуеце вырашыць?

Вандроўны мудрэц яшчэ раз пачціва пакланіўся хану, потым усім гледачам і ўжо не з такой моцнай замежнай вымовай стаў апавядаць:

— Я хачу абысці ўвесь зямны шар услед за сонцам, паглядзець, як людзі і звяры жывуць, і пры тым падумаць: што магло б змяніцца, калі б сонца аднойчы ўстала на захадзе, а села на ўсходзе? Здаецца, нічога не павінна змяніцца. Зноў будзе такі ж дзень і такая ж ноч, усе так і будуць жыць у сваіх дамах. Падумаеш: сонца перамяшчацца ў іншым кірунку. Але нешта, пэўна ж, зменіцца. Можа быць, у нас саміх?

Усе людзі на пляцы задумаліся. Абдурахмон Улюкбабай ледзь ссунуў наперад сваю чалму і пачаў пачэсваць патыліцу.

— Так, сапраўды, цікаваяпраблема, — пагадзіўся хан Ісмірай, — над ёй можа разважаць толькі сапраўдны мудрэц!

— Прабачце, Ваша Вялікасць, дазвольце мне сказаць, — Абдурахмон Улюкбабай пакланіўся хану Ісміраю.

— Калі ласка.

— Ва ўсёй пастаноўцы гэтай праблемы ёсць адна асноўная і вельмі прынцыповая памылка. А менавіта — наша Зямля — не шар. Вось паглядзіце, — Абдурахмон Улюкбабай выняў з кішэні халата апельсін, — калі б наша зямля была шарам, як заяўляе паважаны Міанямням...

— Міамунямунь, — ветліва паправіў яго заморскі мудрэц.

— Дык вось, калі Зямля — гэта шар, то паўсюль павінна быць горка, такі круглы ўзгорак. Як на апельсіне, разумееце? А цяпер возьмем каменьчык, — Абдурахмон Улюкбабай падняў з зямлі невялікі круглы каменьчык і паклаў на паверхню апельсіна. Каменьчык у момант скаціўся з «апельсінавай горкі». — Вось, бачыце, калі Зямля была б шарам, то і мы маглі б у любым месцы Зямлі, вядома, досыць адкрытым, паставіць вазок і скаціць яго з круглай горкі. І нават без коней. І ехалі б далёка-далёка... Куды нам заманецца, — Абдурахмон Улюкбабай зноў з важным выглядам абвёў поглядам гледачоў. — Але ж у нашым жыцці падобнага не адбываецца! Нам патрэбны коні!

— Так! Так! — загаманілі гледачы і запляскалі ў ладкі.

— З гэтага выходзіць, што зямля зусім не круглая горка, а плоская раўніна! — падагульніў Абдурахмон Улюкбабай.

— Што вы на гэта скажаце? — спытаў хан Ісмірай у заморскага мудраца.

— У якім-небудзь асобна ўзятым месцы зямля сапраўды плоская.

— Вы гэта прызнаеце? — удакладніў візір.

— Так, прызнаю...

На гэтых словах Г алоўны Візір шырока ўзмахнуў чорна-белым гусіным пяром, патрос ім у паветры, затым накрэсліў нешта на паперы і абвясціў:

— Адзін-нуль на карысць Абдурахмона Улюкбабая.

— Пачакайце, — звярнуўся да ўсіх прысутных заморскі мудрэц. — Тое, што Зямля — шар, на самой зямлі не так добра відаць. А вось на вадзе, на моры, можна заўважыць. Ці вы не бачылі, што караблі, як быццам апускаюцца за гарызонт? І шчоглы са сцяжкамі знікаюць за краем вады?

— Так! Так! — зноў загаманілі гледачы.

— Значыць, па-вашаму, — умяшаўся Абдурахмон Улюкбабай, — вада круглая, а зямля плоская?

— Некаторым чынам можна і так сказаць, — заморскі мудрэц узяў са стала візіра слоічак з вадой — візір ёй разводзіў атрамант.

Міамунямунь кінуў у слоічак трэсачку, затым нахіліў — вада разам з ёю вылілася, і ў паветры, пакуль ляцела, ператварылася ў круглую кроплю, у якой плавала тая трэсачка. — Вось, гэтак жа, як гэтая трэска ў кроплі, так і зямная суша знаходзіцца ў круглай вадзе. Усе выспы і кантыненты.

— О-о, — працягнулі зацікаўленыя гледачы.

— Ну, дапусцім... выкажам, эээ, так сказаць дапушчэнне, што гэта. мм. магчыма, магчыма, — прамямліў Абдурахмон Улюкбабай.

Галоўны Візір зноў шырока ўзмахнуў пяром і накрэсліў нешта на паперы.

— Нічыя: адзін-адзін, — абвесціў ён.

Усе вакол, нават хан Ісмірай, запляскалі ў ладкі.

— І калі мараплавец, — працягваў заморскі мудрэц, — паплыве ў адзін бок, і ўвесь час будзе доўга плыць у адзін і той жа бок, не змяняючы курсу, то прыплыве дамоў са зваротнага боку мора-акіяна...

— Добра, — умяшаўся ў спрэчку мудрацоў хан Ісмірай, — пакінем гэтую тэму да таго часу, пакуль да нас не завітае такі мараплавец. А цяпер, паважаныя мудрацы, давайце пяройдзем непасрэдна да нашай справы. Паслухайце ўважліва. У свой час я даў слова і выдаў указ, які стаў законам, што той, хто парушыць спакой і жало­бу слёзнага каменя, будзе прысуджаны да смяротнай кары праз адсячэнне галавы! Парушыла спакой і жалобу слёзнага каменя вось гэтая яснапанна Алеолла. Яна сама прызнала сваю віну. І ў нас нават ёсць сведкі яе злачынства. Але вось у чым праблема — мае падданыя просяць яе адпусціць. Яна ім спадабалася, і яшчэ ясна­панна абяцала падарыць нам чароўны алей, з якога можна зрабіць вельмі патрэбныя людзям парфумы. А паколькі ўказы, якія становяцца законам, я выдаю для сваіх жа падданых, то іх просьбу я абавязкова павінен разгледзець. Пытанне да вас, паважа­ныя мудрацы, як быць? Разважце.

— Я думаю так, — пачаў Абдурахмон Улюкбабай, — амаль год таму на дыспу­це ў сваім родным горадзе я даказаў, што чалавек кіруе ўласнай думкай. Ён сам яе стварае. Калі вы, Ваша Вялікасць, стварылі гэтую думку, значыць, яна была неабходная. Раз яна стала вашым словам, значыць, яна здабыла сілу, як кажуць — стала «жалезным словам». Калі яна — ваша думка — стала ўказам, значыць, стала магутнай, цвёрдай, непахіснай. Раз яна стала законам — значыць, стала ўладнай, непераможнай, неабвяргальнай. І цяпер уласнымі сумненнямі вы можаце яе паслабіць, а гэта недапушчальна! Чалавек, які адзін раз падвергне сумненню сваю думку, затым другі раз, потым трэці, пасля заўсёды будзе ствараць у сабе сумнеўныя думкі, можа і сам стаць вельмі сумнеўным суб’ектам.

Пачуўшы такія развагі, хан Ісмірай нахмурыўся і спадылба зірнуў на Абдурахмона Улюкбабая. Мудрэц з Пячорнага Горада заўважыў гэта і ўжо зусім іншым тонам дадаў:

— Я кажу пра абстрактнага чалавека, а ні пра якога-небудзь канкрэтнага хана...

— Так, так, — шэптам загаманілі гледачы. — Сумнеўная думка — гэта вельмі сумнеўна!

— Кат! — загадаў хан. — Рыхтуй сваю сякеру!

Кат у чырвоным скураным каптуры і чырвонай туніцы стаяў воддаль, побач з фігавым дрэвам. Ён раскрыў драўляны футарал, абабіты замшавай скурай, дастаў з яго вялікую двухбаковавострую сякеру з вельмі бліскучымі лёзамі, якія нагадвалі два паўмесяцы. Сякера — нават яе доўгая дзяржальна — была зроблена з чорнага жалеза, таму была даволі цяжкай. Але кат з ёй упраўляўся лёгка, нібы з драўляным кійком. Ён адной рукой узняў сякеру, хутка і моцна махнуў наперад, назад, уверх, уніз:

— Уюць, уюць, — запішчала паветра, рассечанае лёзамі.

Ад жаху гледачы ўціснулі галовы ў плечы, яны імкнуліся не глядзець на Алеоллу. Ім было яе вельмі-вельмі шкада.

— Увогуле, кат можа пакуль пачакаць, — сказаў Абдурахмон Улюкбабай. Ён таксама адчуваў жаль да Алеоллы, бо, па сутнасці, быў добрым чалавекам, але ўжо вельмі прынцыповым. — Дзеянне вашага закона неабмежавана. Вось і не абмяжоўвайцеся.

— Гэта як? — спытаў хан Ісмірай.

— У вашым законе сказана толькі — зняць галаву, але не сказана, калі гэта зрабіць... Хай Алеолла жыве ў вашым палацы разам з вашымі падданымі. Яна падзеліць з вамі жалобу — і вам будзе лепш, і падданым. Фу... — Абдурахмон Улюкбабай зняў чалму, дастаў з яе хустачку, працёр мокры ад поту лоб, потым схаваў хустачку ў чалму і зноў нацягнуў чалму на галаву.

— Гэй, Бедалдай! — крыкнуў хан Ісмірай кату. — Прыбяры пакуль сваю сякеру. Ты нам перашкаджаеш.

Бедалдай акуратна паклаў сякеру назад у футарал.

— Правільна! Правільна! — гучна загаманілі гледачы.

У іх адлегла ад сэрца.

Галоўны Візір узмахнуў белым пяром зрабіў на паперы чарговую адзнаку:

— Два-адзін на карысць Абдурахмона Улюкбабая.

— А цяпер паслухайце, калі ласка, што вам я, Міамунямунь, скажу, — заморскі мудрэц пакланіўся хану, затым публіцы. — Вы сцвярджаеце, паважаны Абдурахмон Улюкбабай, што думку стварае сам чалавек, і калі яна ператвараецца ва ўказ, становіцца непахіснай, а калі пераходзіць у закон — то неабвяргальнай. Добра. Давайце прадставім такую сітуацыю. Адзін хан вырашыў адправіцца ў паход з усім сваім войскам. Ім неабходна прайсці па дарозе, якая ляжыць паміж горамі. Хан выдае пра гэта ўказ, і тым самым яго думка становіцца законам для ўсяго ханскага войска. І вось, ужо выступае ханскае войска ў шлях, як раптам мясцовы бядняк кажа хану, што ўсё-ткі не варта ехаць гэтай дарогай, бо ў любы момант можа сысці снежная лавіна. Так што па-вашаму рабіць гэтаму хану — ехаць са сваім войскам па гэтай дарозе, альбо ўсё-ткі прыслухацца да слоў бедняка і абвергнуць свой жа закон? — Міамунямунь спыніўся, даў слухачам падумаць, што ўсе слухачы і зрабілі, пачаўшы чухаць патыліцы, хмурыць ілбы, разводзіць і зводзіць бровы.

Заморскі госць казаў далей:

— Мудры хан, вядома ж, не паедзе такой небяспечнай дарогай, ён адменіць свой закон... І што з гэтага мы маем? — вандроўны мудрэц зрабіў шматзначную паўзу, абвёў поглядам усіх прысутных на пляцы і прадоўжыў. — А тое, што на думку ўплывае не толькі сам чалавек, але яшчэ і тое, што вакол чалавека адбываецца.

Усе яшчэ больш задумаліся. І Вялікі Хан, і Галоўны Візір, і яшчэ тры візіры, і Абдурахмон Улюкбабай, і гледачы, і нават дог Файран — ён, быццам разумеў, пра што кажа Міамунямунь, — хоць даволі коса пазіраў на вандроўнага мудраца.

— Альбо вось яшчэ адна гісторыя, — працягваў заморскі госць. — Адзін знаёмы мне чалавек даў клятву, што ніколі не стане купацца ў моры. Ён умее выдатна плаваць, але не хоча, бо лічыць, што мора — гэта люстэрка для зорак, месяца, аблокаў і сонца, таму і не жадае замінаць ім глядзецца ў яго. Аднойчы гэты чалавек ішоў уздоўж берага, як раптам заўважыў, што ў моры тоне маленькае кацянятка. Чалавек спыніўся, зірнуў. І вось перад ім устала пытанне, што важней — слова, дадзенае сабе, альбо жыццё жывой істоты?

— І што гэты чалавек зрабіў? — не вытрымала і спытала Алеолла. — Ён выратаваў кацянятка?

— Выратаваў, — адказаў Міамунямунь.

Усё ўздыхнулі з палёгкаю.

— Гэты выпадак паказвае нам, што думка і слова чалавека павінны быць не толькі цвёрдымі, але і гнуткімі. Неабходна ўлічваць акалічнасці.

— Дазвольце мне, — папрасіў Галоўны Візір.

Хан рукой даў яму знак працягваць.

— А як жа быць з законам? — візір падняўся са свайго месца. — Калі закон будзе гнуцца, як лаза, то кожны будзе гнуць яго ў свой бок.

— Так, гэта праўда, — пагадзіўся хан.

— Закон паказвае, што можна, а што нельга рабіць. А калі нешта і здараецца, то для высвятлення ўсіх акалічнасцей трэба запрашаць мудрацоў-суддзяў, — сказаў Абдурахмон Улюкбабай, — мудрацы нікому не дазволяць гнуць закон у розныя бакі.

— Наадварот, — запярэчыў яму Міамунямунь, — мудрацы не ўтрымліваюць закон, а паглыбляюць яго разуменне. І вызначаюць моц яго дзеяння ў кожным пэўным выпадку.

— Так што ж мне рабіць? — запытаў хан Ісмірай. — Як мне выканаць закон і ў той жа час не караць Алеоллу?

— Я думаю, — Міамунямунь прыняў важную паставу, але пры гэтым пачаў выглядаць вельмі хітра, — трэба глядзець у самую сутнасць закона. А сутнасць складаецца ў тым, што прычынай усяму сталі жалоба і гора. І вось калі Алеолла, як яна абяцае, вызваліць з цямніцы Паляндры вашу каханую Джайміну, то сама і адменіць сваё пакаранне.

— А калі ў яе гэта не атрымаецца? — спытаў хан.

— Тады яе забярэ да сабе Жалобная Каралева Паляндра. А гэта, паверце, раўназначна пакаранню.

— А калі яна не зможа прайсці да Паляндры, адступіцца і будзе проста жыць дзесьці ў сябе дома? — умяшаўся Галоўны Візір. — Гэта ж тое ж самае, што яна ад нас уцячэ.

— На гэта я вам так адкажу, — спакойна прамовіў Міамунямунь, — у вашым законе, як правільна зазначыў мудры Абдурахмон Улюкбабай, ні слова не сказана пра тое, калі трэба выконваць пакаранне, правільна?

— Так, так, — пагадзіліся ўсё.

— Таксама там не сказана, дзе яго трэба выконваць. Правільна?

— Так, так, — пагадзіўся Вялікі Хан.

— Значыць, ваш кат Бедалдай можа ўзяць сваю сякеру і пайсці разам з Алеоллай. Калі яна не пойдзе да Паляндры, ён зможа выканаць пакаранне. Хоць я ўпэўнены што Алеолла пойдзе да Паляндры, бо дала слова.

— Але як жа маё ханства застанецца без ката? — запытаўся хан Ісмірай.

— Наколькі мне вядома. Гэта мне вашы падданыя сказалі. Ваш кат так ні разу і не працаваў. Але акрамя гэтага, усе падданыя гатовы паклясціся, што на час яго адсутнасці ніхто не будзе ўчыняць нічога дрэннага. Праўда? — Міамунямунь звярнуўся да прысутных на пляцы.

— Так, так, клянёмся! — хорам адказалі ўсё.

— А на час адсутнасці ката на смяротныя пакаранні будзе абвешчаны перапынак.

— Перапынак? — здзівіліся хан і візір.— У іншых краінах гэта завецца мараторый, — растлумачыў мудрэц з Сіамуня.

— Ма-ра-торый... — паўтарыў хан. — Гэта па-новаму...

— Нічога сабе! Як гэта Нямуням так усё закруціў, — адзначыў сабе Абдурахмон Улюкбабай.

— Ага! — Галоўны Візір падслухаў гэта і ўзмахнуў пяром. Паставіў на паперы закавыку і абвясціў. — Два-два — нічыя.

— Малайчына, заморскі мудрэц! — закрычалі гледачы. — Жыве Вялікі і Мудры Хан Ісмірай! Жыве заморскі мудрэц!

— Ціха! — гучным голасам загадаў Галоўны Візір. — Раз выйшла нічыя, то, па законе, закон не адмяняецца, усё застаецца так, як і было да дыспуту.

Пачуўшы гэта, кат Бедалдай зноў дастаў з футарала сваю сякеру і — «уюць, уюць» — узмахнуў ёй у паветры.

— Цяпер паслухайце мяне, — хан Ісмірай устаў са свайго трона, выйшаў на сярэдзіну пляца, падняў рукі да неба і сурова сказаў:

— Раз у дыспуце адбылася нічыя, то я сам маю права выбіраць, якога мудраца мне слухаць. Прашу — усім стварыць цішыню!

Вялікі Хан устаў, закрыў вочы і пачаў уважліва слухаць, што яму падказвала яго сэрца. Ніхто з прысутных на пляцы не наважваўся яму перашкаджаць. Нават дыхалі цішком. Такой цішыні яшчэ ніколі не чуў горад Палац Садоў.

— Вось што, Бедалдай, — адкрыў вочы хан Ісмірай, — пакладзі сваю сякеру ў футарал і збірайся ў дарогу. А ты, Алеолла, адпраўляйся да свайго віцязя Арціна і прывядзі яго сюды. Я дам вам сваіх лепшых скакуноў. Утрох вы адправіцеся да Жалобнай Каралевы Паляндры.

— Жыве наш Вялікі і Мудры Хан! — сустрэлі яго словы гледачы-падданыя.

Візір махнуў пяром, нешта напісаў на паперы і абвясціў: тры-два-два, на карысць

Вялікага Хана Ісмірая!

— Жыве Вялікі Хан Ісмірай

— Але я стаміўся, — панізіўшы голас, сказаў хан.

Пакуль ішоў дыспут, ён амаль забыўся на сваё гора, а цяпер яно з новай сілай вярнулася да яго. Хан устаў з трона і моўчкі накіраваўся ў свой палац.

— Пачакайце! — ускрыкнула Алеолла. — Я хачу падарыць вам чароўны алей.

— Пакіньце яго Галоўнаму Візіру, — не азіраючыся, сказаў хан Ісмірай. — Ён у мяне скрупулёзны. Па кропельцы раздасць кожнай жыхарцы нашага горада, усё запіша і падлічыць. Поспехаў, Алеолла!

— Дзякуй вам, хан Ісмірай, — адказала Алеолла і паставіла лямпу з алеем перад візірам на стол.

X

ТАЯМНІЦА СТАРОЙ ШАЎКОЎНІЦЫ

Алеолла ішла з горада па дарозе, якая вяла да гары з трыма шаўкоўніцамі. Людзі праводзілі яе да мяжы горада, а калі яна ішла ўжо адна, яе дагнаў заморскі мудрэц.

— Пастой, пачакай мяне, — сказаў ён Алеолле. — На задніх лапах я хаджу не так хутка.

Мудрэц зняў жоўтую чалму, і дзяўчына ўбачыла яго каціныя вушы.

— Як цябе там — Муня-мунь-мунь?

— Не, цяпер я зноў Міамурмарор, — і ён адклеіў накладную бараду.

— Вялікае-найвялікшае дзякуй табе, кот Міамурмарор, за тое, што выратаваў мяне, — яна цмокнула яго ў вільготны нос.

Калі кот Міамурмарор і Алеолла падняліся на вяршыню гары, то ўбачылі Арціна. Будучы віцязь, смутны-смутны, сядзеў пад шчаслівай шаўкоўніцай.

— Прывітанне! — радасна сказала Алеолла.

— Колькі можна? Я ўжо думаў, што вы ніколі не вернецеся, — дакорліва прамовіў Арцін.

— Ну, і што ты рабіў увесь гэты час? — замест адказу спытала Алеолла.

— Што рабіў, што рабіў? Вас чакаў. Пасяджу пад шаўкоўніцай, засумую, тады выходжу з-пад кроны, насмяюся ўдосталь і назад пад дрэва вяртаюся.

— Не, тое, што ты сумаваў-нудзіўся і пасля свой сум-нуду разганяў, гэта зразумела, — сказаў кот, — гэта кожны здагадлівы чалавек прыдумаў бы. Алеолла ў цябе пытае, ці знайшоў ты, з-за чаго ягады на шаўкоўніцы цалкам не выспяваюць?

— Знайшоў, — упэўнена адказаў Арцін. — Ідзіце сюды, пакажу.

Ён падвёў іх у самае цяністае месца пад кронай шаўкоўніцы, рассунуў галінкі, і яны ўбачылі, што на лісце, які па краях быў пажухлым, сядзеў вялікі чорна-буры вусень. Ён не проста сядзеў, а безупынна шавяліў сківіцамі — грыз ліст і самазабыўна жаваў.

— Падаецца, я дзесьці падобнае бачыла, — заўважыла Алеолла.

— Натуральна. Я таксама бачыў. У мастака Дроздзіча ў слоіку, — сказаў Арцін.

— Так, але толькі ў мастака ў слоіку яны былі як нежывыя, і больш мярзотныя.

— Таму што ў мастака Дроздзіча, — сказаў кот, — гэта і не вусені зусім, а перайначаныя ўсмуткі.

— А ты і мастака Дроздзіча ведаеш? — здзівіўся Арцін.

— А хто ж яго не ведае, — аксамітным голасам адказаў кот Міамурмарор.

— І як жа гэты вусень тут апынуўся? — задумалася Алеолла.

— Пэўна, хтосьці вельмі моцна смуткаваў і заразіў шаўкоўніцу сваёй усмуткай, — выказаў здагадку Арцін.

— Не, гэта Паляндра зрабіла, — сур’ёзна прамовіў кот. — Я заўважыў, што яна кружыла вакол шаўкоўніцы перад тым, як забраць Джайміну. Дзеля гэтай шаўкоўніцы яна ў наш край і прылятала. Шаўкоўніца для яе небяспечная.

— Глядзіце, вось яшчэ, — паказаў Арцін.

Яны знайшлі яшчэ пяць такіх жа чорна-бурых вусеняў.

— Пяць плюс адзін, гэта колькі будзе? — задумаўся кот, — шэсць. Шасцёркай чапляў запрэжана карэта Журботнай Каралевы.

— Усяго шасцёркай. А ў нашым мястэчку было больш віхураў. Нават не віху раў, а смерчаў, — успомніў Арцін.

— Можа быць, разам з імі яшчэ хтосьці прылятаў? — услых падумаў кот.

— І што з гэтымі вусенямі цяпер рабіць? — спытаў Арцін. — Я спрабаваў іх адчапіць — нічога не атрымліваецца. Яны вельмі моцна да лісткоў прылепленыя. Можа, іх проста прыдушыць?

— Што ты, нельга! — абурыўся кот. — Пад шчасцядайнай шаўкоўніцай не павінна быць дрэнна аніводнай істоце! Тады шаўкоўніца насамрэч засохне. Бо вусені не вінаватыя ў тым, што яны вусені!

— Паглядзіце! — выклікнула Алеолла. — Яны смяюцца!

І праўда, вусені не проста жавалі лісты, а яшчэ безупынку смяяліся. А можа, і наадварот, яны смяяліся і заадно безупынку жавалі.

— Ад лістоў яны і смяюцца, як я ад ягад, — здагадаўся Арцін.

— У такім разе, я ведаю, што рабіць, — прамовіў кот, — трэба іх апырскаць слязой каменя. Яны перастануць смяяцца, а заадно і жаваць.

Алеолла дастала напарстак са слязой каменя.

— Не, спачатку мяне, — папрасіў Арцін. — А то раптам не хопіць.

— Хопіць, — паспрабаваў супакоіць яго кот, — пырскаць трэба зусім мала, а то замест безупыннай радасці на цябе бясконцая журба нападзе.

Кот абмакнуў у напарстак белы кончык свайго ярка-рудага хваста і ўзмахнуў ім — некалькі малюпусенькіх кропелек патрапілі на лоб, шчокі і рукі Арціна.

— Давай, выйдзі з-пад шаўкоўніцы.

Арцін выйшаў з-пад дрэва і расплыўся ў шырокай усмешцы.

— Хі-хі!

— Што, не дзейнічае? — занепакоілася Алеолла.

— Го-го-го! — зайшоўся Арцін.

— Няўжо... Міамурмарор! — у Алеоллы нагарнуліся слёзы.

— Дзейнічае. Супакойся. Гэта я так, спецыяльна пасмяяўся, — ужо без усякага смеху сказаў Арцін. — Я проста пажартаваў. Сам сабе пажартаваў.

— Слухай, ну і жартачкі ў цябе, — пакрыўдзілася Алеолла.

— Ты б так не жартаваў, калі б ведаў, што ёй і мне давялося паспытаць перш, чым прынесці табе гэтыя слёзы каменя.

— А што? — занепакоіўся Арцін.

— І гэта ўсё, заўваж, каб выправіць, тваю памылку, — сурова сказаў Міамурмарор.

— Распавядзіце, што з вамі адбылося.

Кот і Алеолла расказалі Арціну ўсё, што з імі здарылася ў горадзе Палац Садоў.

— Так што перад тым, як жартаваць, — прамовіў кот, — трэба ведаць, ці можа чалавек у гэтую хвіліну ўспрыняць твой жарт.

— Прабачце мяне. Ну, калі ласка, — папрасіў прабачэння Арцін.

— Ды што з цябе ўзяць, эх ты... — прабачыла яго Алеолла.

— Давайце вусеняў акропім, — прапанаваў кот.

Як толькі мікрапырскі патрапілі на чорна-бурых вусеняў, тыя перасталі жаваць, задумаліся — што ж з імі такое адбываецца. Потым спаўзлі з лістоў па празрыстай павуціне і нейкі час віселі ў паветры. Пасля хуценька пачалі закручвацца ў павуціну і ў такім кокане зноў сталі прыладжвацца да ліста.

— Што гэта яны з глузду з’ехалі? Можа, ты на іх занадта шмат слязы каменя напырскаў? — здзіўлена спытаў у Міамурмарора Арцін.

— Заўтра паглядзім, — спакойна адказаў Міамурмарор.

Сонца ўжо знікла за гарамі, і змрок агарнуў наваколле чорным халатам са срэбнымі дзірачкамі зорак.

Але ні заўтра, ні паслязаўтра нічога не змянілася. Арцін сур’ёзна занепакоіўся.

І вось раніцай пятага дня Алеоллу і Арціна абудзіў кот Міамурмарор. Ён прымаў сонечныя ванны. «Ванны самага ранняга сонца — найкарыснейшыя для птушак і катоў», — сцвярджаў вучоны кот.

— Алеолла! Арцін! Хутчэй прачынайцеся! А то ўсё прапусціце!

Спалоханыя юнак і дзяўчына ўскочылі і падбеглі да шаўкоўніцы.

Побач з кожным коканам сядзеў белы матылёк. Было падобна, што матылькі толькі нядаўна выйшлі на свет і сушылі свае белыя крылцы з шакаладнымі акрайцамі. Раптам падзьмуў вецер і ўсе шэсць матылькоў пырхнулі і паляцелі ў даліну.

— Паглядзіце! — узрадавалася Алеолла.

Ягады шаўкоўніцы зрабіліся вялікімі і белымі. І акрамя таго, сваёй формай яны нагадвалі тых вусеняў, толькі скурчаных. Ягады відавочна былі налітыя і сакавітыя.

— Слухай, мы іх назбіраем, — пачаў разважаць Арцін, — а мастак Дроздзіч пафарбуе іх чорнай і бардовай фарбай, ягады стануць падобнымі да сапраўдных чорна-бурых вусеняў. Мы пакладзём іх у яго слоік. Чаплі возьмуць, паядуць, дадуць Паляндре — самі атруцяцца, і Паляндра атруціцца. Тады мы зробім гаць — наносім галля — і пяройдзем Чорнае балота! Пройдзем да Імховага вострава і Чорнага церама ды вызвалім людзей!

— Правільна, добра прыдумаў, — пагадзілася Алеолла.

— Добра, добра. — упершыню падтрымаў Арціна кот Міамурмарор. — А вось гэта таксама можа спатрэбіцца.

Кот падчапіў сваім вострым кіпцюром тонкую павуцінку на кокане. Кокан, быц­цам шпулька нітак, пачаў раскручвацца.

— Слухайце, — узрадавалася Алеолла, — гэта ж той самы ядваб, з якога зроблены парасон Дроздзіча!

— Так, вусені яго робяць з лісця шчасцядайнай шаўкоўніцы, таму Паляндра і яе паслугачы не могуць яго заўважыць! — улавіў яе думку Арцін.

— Якія вы сталі разумныя. Вось што значыць павучацца ў вучонага ката, — пахваліў іх альбо сябе самога кот Міамурмарор. — Я ведаю, дзе ў Пячорным Горадзе ёсць майстэрня — там ткуць ядваб. Мы прыгатуем пахкага алею, а таксама назбіраем пладоў звычайных шаўкоўніц. Ослік нам дапаможа перавезці іх да майстэрні. Плады аддамо майстрам, а алей — Абдурахмону Улюкбабаю. Ён раздасць па кроплі ўсім жыхаркам горада — на парфуму. А майстры хутка зробяць з кожнага кокана чатыры ядвабныя накідкі. Пад імі Паляндра нас не заўважыць.

— Усё-такі, у нас найвучонейшы кот! — разам пахвалілі яго Алеолла і Арцін.

Як сказаў кот, так яны і зрабілі. Алеолла адціснула з ягад шчасцядайнай шаўкоўніцы сок, а з іх костачак алей. Адзін маленькі збаночак алею пакінула сабе, другі — жыхаркам Пячорнага Горада. Арцін і кот Міамурмарор назбіралі ў падарунак майстрам два вялікіх плеценых кашы звычайных шаўкоўніц, а потым адзін невялікі кош «шчаслівых» ягад — «пачастунак» для чорных чапляў і Паляндры. Кошыкі і збанкі загадзя пазычылі ў жыхароў Пячорнага Горада. Ні Алеолла, ні Арцін, ні кот Міамурмарор «шчаслівымі» ягадамі і іх сокам ужо не ласаваліся, таму што, як сказаў кот Міамурмарор, — «ягады — саспелыя, значыць, можна адчуць не пустое шчасце, а поўнае. А істоце, цалкам напоўненай шчасцем, цяжка кудысьці ісці, і, тым больш, пачынаць рызыкоўную для жыцця кампанію».

Сябры працавалі бадзёра і весела. Ослік з радасцю дапамог ім перавезці плады шаўкоўніц і іх сок у Пячорны Горад. Арцін і Алеолла пачаставалі яго смачнымі звычайнымі шаўкоўніцамі, хлебам, перапечкамі. Абдурахмон Улюкбабай вельмі дзякаваў Алеолле, што яна і для яго жыхарак прынесла чароўнага алею. Раней ён трохі пазайздросціў, што яна дала алей, як ён трапна назваў — «алей гумору», — жыхар­кам горада Палац Садоў, але выгляду не падаваў. Цяпер ён вельмі ўзрадаваўся праўда неяк задуменна глядзеў на ката Міамурмарора, усё імкнуўся зразумець, каго нагадвае гэтая вусатая ўсмешка, але ніяк не мог здагадацца.

Калі чатыры ядбвабныя накідкі былі гатовы, сябры вышлі з Пячорнага Горада.

Алеолла і Арцін спыталі ў ката:

— Паважаны Міамурмарор, ці не жадаеш ты з намі пайсці да Паляндры? Нам вельмі спадабаліся твае парады.— Дзякуй, я чакаў гэтага запрашэння. — расчулена прамуркаў кот. — Я вельмі рады далучыцца да вашай кампаніі. З такімі стараннымі вучнямі і сумленнымі сябрамі лёгка адпраўляцца нават у цяжкі шлях. Акрамя таго, я ведаю, што побач з цямніцай-скляпеннем для людзей у Паляндры ёсць цямніца і для жывёл. І цяпер у мяне з’явіўся шанц стаць самым праслаўленым катом, які вызваліць з палону сваіх братоў.

— Выдатна!

— Толькі я паеду на кані разам з Алеоллай, — разважліва прамовіў кот Міамурмарор, — яна меншая, чым ты, Арцін, і ў сядле будзе больш месца.

— Я згодна, — адказала Алеолла.

Яны развіталіся з гараджанамі, майстрамі, са старым, у якога бралі амфару, з ослікам. Іх па чарзе моцна сціснуў у сваіх абдымках Абдурахмон Улюкбабай — расчуліўся і пусціў слязу...

— Кіруйце сваімі думкамі! — пажадаў ён ім на шлях-дарогу.

— Дзякуй! Дзякуй!

І вось утрох яны спусціліся ў горад Палац Садоў. Сам хан Ісмірай, яго Галоўны Візір і кат Бедалдай, у якога на рэмені за плячамі вісеў футарал з сякерай, вывелі насустрач ім лепшых у ханстве скакуноў. Белага ўзяў Арцін, гнядога — Алеолла, а чорнага — кат Бедалдай.

— Поспехаў, — пажадаў на развітанне Вялікі Хан Ісмірай.

Кот, якога ніхто, акрамя дога Файрана, не пазнаў, ускочыў на каня Алеоллы, сеў у сядло перад ёй, каб бачыць дарогу, адной лапай моцна ўчапіўся каню ў грыву, а другой — памахаў хану, Галоўнаму Візіру і догу.

Файран хацеў «боўкнуць» з усіх сіл, але перадумаў і проста «гаўкнуў», маўляў — «трымайцеся і поспехаў», падняў правую пярэднюю лапу і памахаў ёю.

XI

ПУСТАГАЛОВЫЕ ЗЛЫДНІ

Панеслі іх ханскія скакуны хутчэй ветру. І неўзабаве сябры апынуліся перад рэчкай, за якой пачыналіся землі Светлых Азёр — радзімы Алеоллы і Арціна.

Разумны конь, на якім ехала Алеолла, знайшоў брод першым і скіраваў да процілеглага берага. За ім ступіў у ваду конь Арціна. Апошнім, без усялякага на тое жадання, пайшоў конь Бедалдая. На процілеглым беразе шчыльнай сцяной узвышаўся лес — чым бліжэй падыходзілі да яго падарожнікі, тым больш цёмным і жудасным ён ім падаваўся.

Не паспеў конь Арціна выйсці на сухую зямлю, як з лесу павыскоквалі дзікуны, чалавек дваццаць: у руках — дубіны і булавы, праз плячо перакінуты ваўчыныя скуры, на галовах замест шаломаў — ваўчыныя галовы з разяўленымі ікластымі пашчамі.

Не разважаючы, дзікуны кінуліся акружаць падарожнікаў, схапілі пад аброць каня Арціна. Будучы віцязь дастаў з похваў меч, Алеолла выхапіла ў яго з калчана стралу і выставіла на выцягнутай руцэ наперад, а кот Міамурмарор выпусціў на ўсю даўжыню кіпцюры, паказаў іклы і гучна зашыпеў.

Толькі конь Бедалдая, які быў бліжэй усіх да ракі, не патрапіў у акружэнне, кінуўся ў ваду і паплыў уніз па плыні.

Арцін адбіваўся мужна — адкінуў пяцёх дзікуноў, раскроіўшы ў дваіх з іх на галовах ваўчыныя чэрапы. Алеолла адштурхнула траіх, а кот раздрапаў шчокі і бровы двум.

— Сетку, нясіце сетку! — крыкнуў адзін з дзікуноў.

На юнака і дзяўчыну накінулі шырокі трывалы нерат — і толькі тады дзікуны зноў напалі ўсім гуртам.

Арціна, Алеоллу і ката Міамурмарора моцна звязалі пруткімі вяроўкамі і адвялі ў лес на паляну, дзе была выкапана зямлянка — галоўнае логавішча дзікуноў.

Палонных пасадзілі пад смалістую крывую хваіну. Дзікуны свіснулі — і з вузкага лаза зямлянкі, пазяхаючы і пацягваючыся, выйшаў верхавода, а за ім на карачках выпаўзла верхаводзіха. Устала, пацягнулася. Верхавода і верхаводзіха былі таўставатыя, з карычневымі закопчанымі тварамі. Рукі — карабатыя, пазногці — чорныя. Валасы даўно нямытыя і нечасаныя. На абодвух звярыныя скуры, гэтак жа, як і на астатніх дзікунах. Толькі ў адрозненні ад іх, ногі ў верхаводы і верхаводзіхі былі абутыя ў скураныя чобаты, а не лыкавыя лапці.

Верхавода і верхаводзіха ўважліва агледзелі палонных.

— Нядрэнны тавар, — нізкім голасам сказала дзікунка. — Прадамо іх купцам на ладдзях. Дзяўчына пойдзе за прыгажуню-прыслужніцу, а хлопца можна прыкаваць да вясла.

— Прадаваць трэба купцам, якія плывуць з дружынай, а тым прастакам, што плывуць з малой аховай, нічога прадаваць не будзем! Гэтых мы самі зможам захапіць, — расцягнуў рот у адназубай усмешцы верхавода, — і яшчэ выкуп за вызваленне запатрабуем! — ён люта памахаў сукаватай дубінай, якую ўсюды цягаў з сабою.

— Вядома, будзем прадаваць толькі тым купцам, у якіх ёсць дружына, — пагадзілася верхаводзіха. — Такія дружынныя купцы мацнейшыя і багацейшыя. За хлопца не менш дзесяці золтанаў дадуць, а за дзяўчыну — усе дванаццаць.

— А з гэтай жыўнасцю што будзем рабіць?

— Ката, як заморскую жывёлу, паспрабуем за пяць золтанаў збагрыць, а калі не атрымаецца — з яго футра я сабе каўнер зраблю. Бачыш, які кацяра шыкоўны, вогненна-руды, паласаты, белая грудка. Не тое, што наш — чарноцце чарнюшчае.

— Хто вы такія? — злосна спытаў Арцін.

— Нас, — верхавода зірнуў на яго, прыжмурыўшыся ў яхіднай ухмылцы, — называюць злыдні. А калі дакладней, мы — ліхадзеі.

— Гэта што, разбойнікі? — спытала Алеолла.

— Не, дзяўчынка, — агідна хіхікнула верхаводзіха, паказаўшы свае зубы з чор ным налётам. — Горш. Нашмат горш. Разбойнікі, увогуле, бываюць высакароднымі. А мы не паважаем высакароднасць.

— Высакароднасць нам абсалютна ні да чаго, — дадаў верхавода.

— А чым жа вам высакароднасць не па душы? — з непрыхаванай прыкрасцю прамовіў Арцін.

— А яна нам, нібы костка ў горле! Хі-хі-хі, — прастуджаным голасам засмяялася верхаводзіха. Яна прадчувала добрую выручку.

Пакуль верхаводзіха душылася смехам, Алеолла непрыкметна паслабіла путы на адной руцэ, злаўчылася і адкрыла схаваны ў мяшочку на поясе збанок з алеем зробленага з пладоў шчаслівай шаўкоўніцы.

Водар дайшоў да верхаводзіхі.

— Ой, як прыемна пахне, хі-хі-хі, — больш тонкім голасам засмяялася верхаводзіха.

Верхавода таксама пачаў не то смяяцца, не то заікацца смехам.

— Вам гэты водар падабаецца? — шчыра пацікавілася Алеолла.

— Вельмі, хі-хі-хі, — верхаводзіха была не ў сілах стрымацца.

— Нешта вельмі ў носе ласкоча, — плачу ад смеху, — прызнаўся верхавода.

— А што гэта, хі-хі-ха, у цябе? — верхаводзіха тыцнула пальцам у мяшочак са збаночкам, які Алеолла прыціскала рукой.

— Гэта чароўны алей. Хто гэты алей панюхае, становіцца шчаслівым.

— Ого! Шчаслівым. Давай зробім так, — сказала верхаводзіха, — ты аддасі мне гэты алей, а я цябе за гэта адпушчу.

— Не толькі мяне, — паправіла Алеолла, — а ўсіх нас: мяне, віцязя Арціна і ката Міамурмарора.

— Добра, — трохі зычлівей усміхнулася верхаводзіха.

— Ты што! — прахрыпеў верхавода. — Алей увесь вынюхаем, а грошай не атрымаем!

— Не слухай яго, дзяўчынка, — ласкава прамовіла верхаводзіха. — Я вас адпушчу.

Яна падышла да Алеоллы.

— Патрывай, мая маленькая, мая добранькая дзяўчынка, — дзікунка вызваліла яе рукі ад вяровак.

— Ой, як балюча, — прызналася Алеолла.

Яна аддала чароўны алей верхаводзісе. Тая хуценька закаркавала збаночак кор­кам, які быў вяровачкай прывязаны да збанка.

Верхавода акуратна ўзяў вызваленыя рукі Алеоллы, паглядзеў на чырвоныя паскі, пакінутыя вяроўкамі.

— Бедная, бедная мая.

І нечакана зноў накінуў на іх вяроўку і туга зацягнуў.

— Што гэта! Мы ж з вамі дамовіліся! — ускрыкнула Алеолла. — Вы абяцалі нас адпусціць!

— А навошта нам цяпер вас адпускаць, калі алей і так ужо ў нас? — скрывіла рот верхаводзіха.

— Мы ж ліхадзеі, а значыць, людзі несумленныя. Мы сваё слова ніколі не трымаем, — гэтым разам крыва ўсміхнуўся верхавода.

— А чаго тут радавацца — таго, хто не трымае сваё слова, ніхто не паважае, — сказаў ім кот Міамурмарор.

— Ого, кот умее размаўляць! — усклікнуў верхавода.

— Значыць, прадаць яго можна даражэй, — узрадавалася верхаводзіха. — Можа, як цуд заморскі — за сотню золтанаў!

Раптам з лесу раздаўся голас аднаго з ліхадзеяў:

— Гэй, верхавода, на рацэ ладдзя! Нейкі купец плыве!

— А аховы ў яго шмат?

— Не, чалавек дзесяць!

— Дык бярыце чаўны ды вадаступы, і нападайце!

— Э-е-ёй! — зароў ліхадзей. — Нападаем!

— Вы нягоднікі, — гнеўна сказаў Арцін, — калі я вызвалюся, вам не здабраваць!

— Наўрад ці ты калі-небудзь вызвалішся, хлопча, — абыякава адказаў яму вер­хавода.

— Гэй, верхавода! — з лесу зноў гукнуў той жа ліхадзей. — Купец уцёк, мы яго не змаглі дагнаць! Але на рацэ з’явіліся яшчэ дзве ладдзі: адна з таварамі, а дру­гая — з купцом і яго дружынай. Нападаць?

— Не, няздара! Крычыце купцу, што ў нас тавар маецца! Хай падплываюць для перамоў! — крыкнуў у адказ верхавода, а чацвёрцы вартавых, якія стаялі побач з палоннымі і трымалі булавы на плячах, загадаў:

— Вядзіце гэтых да берага!

Звязаных Арціна, Алеоллу і ката Міамурмарора — павялі да ракі.

У пясчанай водмелі гайдалася на хвалях ладдзя. На ёй спусцілі чырвоны ветразь з эмблемай жоўтага сонца. За бортам стаяла пяцьдзясят ваяроў у кальчугах, са шчытамі і мячамі ў руках.

— Дабрыдзень, слаўнаму купцу, — пакланілася яму верхаводзіха. — У нас для вас ёсць выдатны тавар. Ці не жадаеце паглядзець?

Ліхадзеі падштурхнулі сваіх палонных бліжэй да вады.

— Дзяўчына прыгожая, чыстая — за дванаццаць золтанаў. Хлопец — віцязь — моцны... яго — за дзесяць. І кот — заморскі цуд — умее размаўляць. Сто золтанаў!

— Кот умее размаўляць? — здзівіўся купец.

— Так.

— А які ў яго характар?

— Мой характар — гэта мой характар, — буркнуў кот. — І ён вас не датычыцца.

— Ого! — развёў рукамі купец. — Насамрэч цуд заморскі!

— Ну, як, дзесяць плюс дванаццаць і плюс сто за ката... колькі разам будзе? — задумаўся верхавода.

— Сто дваццаць, — сказаў купец.

— Не, — прахрыпеў верхавода, — сто дваццаць восем.

— Я згодзен — за ўсіх даць. сто дваццаць адзін золтан.

— Мала, — крыкнула верхаводзіха. — Сто дваццаць сем.

— Сто дваццаць два, — адгукнуўся купец

— Сто дваццаць шэсць

— Сто дваццаць пяць.

— Дамовіліся, — пагадзілася верхаводзіха.

— Вядзіце іх да ладдзі, — купец адлічыў грошы, паклаў іх у мяшочак і кінуў ліхадзеям.

— Стойце! Адпусціце іх!

На бераг на вараным кані выехаў кат Бедалдай у сваёй катаўскай вопратцы — у чырвонай туніцы, у чырвоным каптуры, які закрываў увесь твар, і толькі вузкія шчэлкі для вачэй цямнелі на ім. У руцэ Бедалдай трымаў сваю жахлівую двухво­струю сякеру. Ліхадзеі, якія выскачылі было яму насустрач, убачыўшы Бедалдая і яго сякеру, задрыжалі. Ад аднаго толькі выгляду ката, які размахваў жудаснай зброяй, ва ўсіх злыдняў адразу звяло шыі. Усе ліхадзеі сцяліся, згорбіліся, адступілі і кінуліся ўрассыпную — хто ў лес, хто ў раку.

Бедалдай саскочыў з каня і з сякерай наперавес пайшоў на тых, хто падштурхоўваў палонных да ладдзі.

— Гэй, ты хто такі?! Я купец Галідон! — прароў з ладдзі купец. — А гэта мае рабы, мая ўласнасць! Я купіў іх і вязу прадаваць!

— Ніякія яны табе не рабы, яны са мной падарожнічаюць! А я Бедалдай — кат хана Ісмірая!

— Хто? Кат? — купец Галідон разгубіўся, а затым махнуў рукой.

Дружыннікі выскачылі з ладдзі і з аголенымі мячамі пайшлі на Бедалдая. Той імк-

ліва прабіўся скрозь уцякаючых ліхадзеяў да палонных і разрэзаў іх путы. Алеолла тут жа схапіла за рукі верхаводзіху, кот Міамурмарор ўчапіўся кіпцюрамі ў карак верхаводзе, а Арцін вырваў у яго з рук дубіну і рынуўся на дапамогу Бедалдаю.Арцін і Бедалдай, адчайна б’ючыся, загналі ўсю дружыну купца ў раку. Незвычайная сякера ката на адлегласці, нават не датыкаючыся з ворагам, магла наносіць удары, адкідваць назад, варта было толькі Бедалдаю на таго замахнуцца.

Сам купец Галідон падняў ветразь на ладдзі і паплыў далей ад месца бітвы.

— Як вы можаце людзьмі гандляваць?! — крыкнуў яму ўслед Арцін.

— І вучонымі катамі! — дадаў кот Міамурмарор.

— Запомні, Галідоне, — гучна прамовіў Бедалдай, — не спрабуй нават нос паказваць ва ўладанні хана Ісмірая! Ён цябе адразу ж пасадзіць у вязніцу!

Купец Г алідон імкнуўся як мага хутчэй адплысці, а яго мокрыя дружыннікі па пояс у вадзе цяжка цягнуліся за ім па пясчанай мелі.

Потым Бедалдай заняўся верхаводам і верхаводзіхай — моцна звязаў іх. Яны на ўвесь лес крычалі:

— Ліхадзеі! Ліхадзейчыкі, на дапамогу! Вас шмат, а іх усяго чацвёра!

Але ніхто нават не спрабаваў ім дапамагчы. Ліхадзеі былі так напалоханы зброяй ханскага ката, што без аглядкі ўцяклі.

— Ніхто не будзе рызыкаваць сваім жыццём, каб вызваліць злыдняў, — сказаў кот Міамурмарор, — людзей, якія не трымаюць слова, ніхто не паважае.

— Адпусцеце нас, — узмалілася верхаводзіха, — мы вам чым хочаце паклянёмся, што не будзем больш нікога рабаваць, прадаваць...

— Яшчэ разок вам нагадваю, — сказала Алеолла, — вы самі пахваляліся, што ніколі не трымаеце сваё слова. Як жа вам можна верыць? — яна забрала ў верхаводзіхі свой збанок з чароўным алеем. — Мы аддадзім вас мясцоваму князю, ён і вырашыць, што з вамі рабіць.

— Не трэба, калі ласка! Князь пакляўся нас на ўсё жыццё пасадзіць у падзямелле свайго замка.

XII

ЖЫЦЦЁВАЯ ПАЗІЦЫЯ СТРЫЕЧНАГА БРАТА

Вечар заліў неба шэрым колерам. Сябры вывелі палонных ліхадзеяў на паляну побач з зямлянкай. Арцін і Бедалдай расклалі вогнішча, каб прыгатаваць ежу і пагрэцца.

— Ой, што гэта? — усклікнула Алеолла.

Яна паказала на цёмны лес. Там, паміж дрэвамі, свяціліся два круглыя жоўценькія агеньчыкі.

— Здарова, здарова! — павітаў жоўценькія агеньчыкі кот Міамурмарор.

— Здарова, здарова ўсім! — на паляну выйшаў вялікі чорны кот. Ён быў нават большы, чым кот Міамурмарор.

— Варгін! — пазналі яго Алеолла і Арцін.

— Так, я кот Варгін, разумны і мудракемны.

Кот Міамурмарор выгнуў спіну, узняў хвост трубой, выйшаў насустрач Варгіну і з дакорам прамовіў:

— І як не сорамна жыць у злыдняў!

— Я ў іх не жыву, а толькі прыходжу да іх. — вуркатлівым голасам адказаў кот Варгін. — Гэта вельмі. Гэта вельмі нават вельмі-вельмі..

— Што вельмі-вельмі? — спытаў кот Міамурмарор.

— Вельмі добра, што я цябе сустрэў, мой стрыечны братка. Ім засталося ўсяго толькі дзве ночы для поўнай прачысткі галавы, але мы з табой управімся за адну.

— Ты пра што, Варгін, кажаш?

— Хутка дазнаешся. Трэба толькі, каб людзі спаць леглі. Давай памуркочам.

Каты гаварылі на кацінай мове, і з боку выглядала, што яны мяўкаюць на розныя лады.

— Вось разышліся, — пазяхнуў Бедалдай.

А калі каты пачалі паціху муркатаць, людзі леглі на скуры поруч з вогнішчам і паснулі. Праз сон ім здавалася, што яны чуюць нейкую прыгаворку. Нешта накшталт:

Муляр мыў мур мармуровы,

Мармур муру быў пурпуровы.

Муляр мыў мур мармуровы,

Мармур муру быў пурпуровы.

— А цяпер, — сказаў кот Варгін, — давай падпаўзём да верхаводы і верхаводзіхі. Толькі для іх трэба не муркатаць, а буркатаць. Запамінай:

Збрыдзі бяда Бруд і брыда.

Збрыдзі бяда Бруд і брыда.

— Запомніў? Ты будзеш буркатаць на вуха верхаводзісе, а я — верхаводу. Давай.

Каты разам пачалі хутка-хутка паўтараць гэтыя словы, і тут жа з вушэй і наздрын верхаводзіхі і верхаводы пачалі высоўвацца пыскі з мігатлівымі вачамі жаб, вужак, мышэй. Паказалі свае вусы прусакі. А каты ўсё буркаталі і буркаталі. І вось адна жаба не вытрымала і выскачыла з вуха верхаводзіхі, за ёй — другая, з наздрыны верхаводы выпаўз вужака. І тут пачалося — з вушэй, рота і ноздраў верхаводы і верхаводзіхі палезлі прусакі, жукі, п’яўкі, ракі хвастом наперад. Варгін спрытна махнуў лапай і падчапіў за хвост мышку, якая толькі што вылезла з вуха верхаводы. Кот Міамурмарор зажмурыў вочы.

— Ты гэта чаго? — спытаў Варгін у свайго стрыечнага брата.

— Я думаў, ты яе з’ясі.

— Што ж табе там пра мяне напляткарылі. Гэй ты, — звярнуўся ён да мышы, — ты не будзеш болей жыць у галовах гэтых людзей?

— Не, не буду, — віскнула мыша, боўтаючыся на сваім хвосціку.

— Ну вось і добра, — сказаў кот Варгін і апусціў яе на зямлю. — Бяжы ў лес — там табе месца хопіць.

— Ах, якое раздолле! — усклікнула мышка.

— Вядома, раздолле. А ў галаве злыдня жыць — тое ж самае, што ў вязніцы!

— Я ж не ведала, што на зямлі так добра! Мы, мышы, заводзімся там, дзе пуста. Але дарма ты нас патурбаваў,Варгіне, гэтыя злыдні нідзе ніколі не вучыліся, у гала­ве ў іх поўная пустэча. Так што там зноў завядуцца мышы, а таксама жабы, жукі мухі, прусакі. Фу!

— Як толькі ў іх у галаве з’явяцца добрыя думкі — ніхто не завядзецца, — запэўніў мышку кот Варгін. — Ім яснапанна Алеолла дапаможа.

— Ой, як тут добра! — не магла нарадавацца мышка, і сама рабілася ад гэтага дабрэйшай, нават поўсць яе з брудна-шэрай ператварылася ў белую. — Я табе Варгін, за тое, што ты мяне вызваліў, чаго-небудзь ядомага прынясу.

— Дзякуй, вужака ўжо каўбасы абяцаў прыцягнуць.

І сапраўды, вызваленыя з галоваў злыдняў істоты праз некаторы час вярталіся і прыносілі пачастункі — хто смятанку, хто малачко, хтосьці вяндліну, хтосьці сыр — ад гэтага кот Міамурмарор вельмі ўзрадаваўся. Каты-браты арганізавалі вялікую бяседу з гутаркай да самай раніцы. І наеліся ад пуза.

— Так. Цяпер я разумею, чаму ты такі тоўсты, — сказаў Міамурмарор свайму брату, — а то ж пляткараць, што тых мышэй, мух, прусакоў, гадасць усялякую ты з галоваў злыдняў адмыслова выманьваеш і ясі.

— Шмат па зямлі чутак ходзіць. Пакуль сам не ўбачыш — не рабі высноў.

Перад тым, як класціся спаць, яны яшчэ раз прабуркацелі на вуха злыдням.

Збрыдзі бяда Бруд і брыда.

Збрыдзі бяда Бруд і брыда.

З рота верхаводзіхі выпаўз слімак, а верхаводы — станожка.

— Ну што, нікога там не засталося? — сурова спытаў кот Варгін.

— Не, больш нікога — чыстыя галовы, — тонкім галаском прамовіла станожка і, перастаўляючы сто сваіх ножак, папаўзла прочкі.

А слімак пачаў поўзаць вакол вуха верхаводзіхі, не разумеючы, дзе ён. Варгін акуратна узяў беднага слімака лапай і перасадзіў на яблык.

Слімак ажно засвяціўся ад шчасця.

— Ну, выдатна, цяпер, братка, і паспаць можна, — пазяхнуў кот Варгін.

— Пра-а-авільна, — таксама позехам пагадзіўся кот Міамурмарор і расцягнуўся пад кустом.

Варгін паклаў сваю вялікую галаву на пярэднія лапкі, яшчэ раз пазяхнуў, зажмурыўся і задрамаў.

Толькі наступным познім днём катоў абудзіла Алеолла.

— Колькі можна спаць? Ужо час абеду, а вы ўсё спіце і спіце. Будзеце есці? Я смачны суп зварыла.

— Не, дзякуем, — адказалі каты,— мы і так сытыя.

— Сытыя? Вы што, у сне абедаеце? — здзівілася Алеолла.

Тады кот Міамурмарор распавёў, чым яны ўначы з Варгінам займаліся.

— Праўда, праўда, — пацвердзіў кот Варгін. — Цяпер верхавода са сваёй верхаводзіхай зусім не злыдні і не ліхадзеі, а нармальныя людзі. Толькі трэба, каб у іх чыстых галовах добрыя думкі завяліся. Адкрый, Алеолла, збаночак з чароўным алеем. Мінулы раз ад гэтага паху ў іх узнікала злараднасць, таму што іх галовы былі не тым, чым трэба, забіты. Цяпер усё будзе інакш.

Алеолла адкрыла збанок з чароўным алеем, дала панюхаць верхаводу і верхаводзісе. Яны шчыра ўсміхнуліся і задумаліся.

— Як я люблю нашую рэчку, — раптам прамовіў верхавода.

— А я як люблю нашую рэчку, — прамовіла верхаводзіха.

— Давай пераправу тут наладзім, паставім паром, — пачаў разважаць услых верхавода. — Тут жа самае зручнае месца. Людзям будзем дапамагаць.

— І яшчэ пабудуем дыхтоўную хату. Падарожнікі за пераправу будуць нам плаціць. З гэтага і жыць будзем.

— Правільна, мая любая, правільна, — ласкава сказаў верхавода і цмокнуў сваю верхаводзіху ў шчаку.Алеолла, Арцін і Бедалдай вельмі здзівіліся такім пераменам у злыднях. А кот Міамурмарор — не вельмі, бо ён ведаў, што яго стрыечны брат, кот Варгін, вельмі разумны, і ўжо калі ён нешта сказаў — так яно і будзе.

Арцін і Бедалдай развязалі былых злыдняў, а Алеолла пачаставала іх супам.

— Дзякуй за вашую дабрыню, — сказалі былыя злыдні-ліхадзеі. — А мы вам за гэта падаруем неабходныя ў дарозе рэчы.

Былы верхавода ліхадзеяў спусціўся ў зямлянку і прынёс чатыры пары дзіўнага абутку — нейкія шырокія лапці, абвязаныя рыбінымі пухірамі.

— Гэта вадаступы. Калі апрануць іх, то можна спакойна па вадзе хадзіць, — растлумачыў былы верхавода ліхадзеяў.

— Нага правальваецца ў ваду самае большае — па шчыкалатку, — сказала былая верхаводзіха ліхадзеяў, — бярыце, яны вам спатрэбяцца.

— Дзякуй, удружылі вы нам, удружылі, — Арцін узяў вадаступы. — Гэта менавіта тое, што нам трэба, каб перайсці Чорнае Балота.

— Да пабачэння! — разам сказалі былыя злыдні-ліхадзеі.

Яны яшчэ раз падзякавалі ўсім і адправіліся да ракі наладжваць сваё новае жыццё.

— І мне пара, — пацягнуўся кот Варгін, — прыемна было з вамі пабачыцца.

— Хіба ты не пойдзеш з намі да Паляндры? — спытаў кот Міамурмарор.

— Занадта шмат гонару гэтай Паляндрусе, каб столькі смельчакоў і разумнікаў адначасова да яе хадзілі. Вы і без мяне ўправіцеся. Мне яшчэ вунь колькім злыдням трэба мазгі прачысціць.

— Шаноўны Варгіньчык, — сказала Алеолла, — а ты выпадкова не ведаеш, дзе нам мастака Дроздзіча знайсці?

Кот Варгін на хвілінку задумаўся.

— Я чуў ад варон, што тры дні таму яго бачылі на шляху каля Новага Мястэчка.

Ён ішоў на поўдзень, у напрамку да Чорнага Балота.

— Выдатна! — усклікнуў Арцін. — Значыць, ён ужо назбіраў людскіх усмуткаў.

Мы яго нагонім!

— Дзякуй табе, кот Варгін, — сказала Алеолла.

— Поспехаў вам, — адказаў ён.

Кот Варгін памахаў ім і, як чалавек, на задніх лапах, пайшоў углыб лесу. Спыніўся, пачасаў сабе правую лапатку, успомніў, што ўсё-такі зручней для яго ісці па-кашэчы, апусціўся на чатыры лапы і схаваўся ў цені дрэў.

Бедалдай свіснуў, і на паляну прыскакалі ханскія скакуны. Усе — Алеолла, Арцін, Міамурмарор і Бедалдай — селі на коней і адправіліся да Новага Мястэчка.

XIII

ЯК МАСТАК МАСТАКУ...

Па жоўтай дарозе ішоў мастак Дроздзіч. Ішоў ён, абапіраючыся на свой любімы кіёк-парасон, ішоў-ішоў... Змарыўся, прысеў на ўзбочыне, раскрыў парасон, і раптам бачыць — да яго здалёк, стрымгалоў, скачуць трое вершнікаў. На белым кані — малады віцязь, на чорным — шыракаплечы волат, а на гнядым кані — незразумелая пачвара! — двухгаловы таўстун. Адна галава ў яго з доўгімі валасамі, а другая — маленькая, з вострымі вушамі, як быццам з жывата вершніка расце.

«Так гэта ж Алеолла на кані ката да сябе прыціскае, — здагадаўся мастак Дроздзіч, калі прыгледзеўся лепей, — там жа і Арцін скача, а за імі гоніцца нейкі жахлівы бамбіза з раскосымі вачамі і вострымі скуламі. Не, не гоніцца, а разам з імі скача.»

— Прывітанне, мастак Дроздзіч, — усе вершнікі адначасова асадзілі коней. Бліскучым воблакам пыл узняўся з-пад капытоў. — Мы спяшаліся да цябе!

Алеолла і Арцін, як старыя прыяцелі, абняліся з Дроздзічам. Мастак нават папрасіў сваіх маладых сяброў перайсці з ім на «ты».

— Разумею, разумею, значыць, ягады шчасцядайнай шаўкоўніцы вы раздабылі, — сказаў мастак Дроздзіч.

— Так, раздабылі.

— А гэта хто з вамі?

— Гэта кот Міамурмарор.

— Дзякуючы яму мы гэтыя ягады і займелі.

— А гэта хто? — мастак паказаў на Бедалдая.

— А, гэта мой кат, — спакойна сказала Алеолла.

— Кат? Як гэта разумець? — збянтэжыўся мастак Дроздзіч.

— Кат як кат, навязаўся, вось, на маю галаву. А так нічога, добры хлопец... Яго Бедалдаем клічуць.

Мастак у разгубленасці адступіў ад Бедалдая, зазірнуў у вочы Алеоллы — праверыць, ці ўсё з ёй у парадку.

Тады Алеолла, Арцін ды кот Міамурмарор прыняліся распавядаць мастаку пра і§і. свае прыгоды ў замежных краінах.

— I што вы сапраўды здыміце Алеолле галаву з плеч? — спытаў у ката мастак Дроздзіч.

— Здыму, калі яна не пойдзе да Паляндры. А пакуль я сам за яе галавой адказваю, — сурова адказаў Бедалдай. — Берагу і абараняю.

— Гэта ж трэба! — здзівіўся мастак Дроздзіч. — Кат-целаахоўнік.

Кот мыўся — аблізваў языком лапу, а потым цёр ёю за вухам.

— За сваім целам кожны павінен сам сачыць і ахоўваць яго. — правуркатаў ён. — Так што, Алеолла, на ката спадзявайся, а сама востра вуха трымай.

— Слухай... — сказаў Арцін мастаку Дроздзічу. — У нас ёсць план.

Будучы віцязь дастаў са сваёй паходнай торбы плод шчасцядайнай шаўкоўніцы. Мастак адразу ж заўважыў, што яны вельмі падобны да вусеняў-усмуткаў, калі тыя скручаныя ляжаць.

— Так-так, — усхапіўся Арцін, — толькі трэба іх у чорна-бардовы колер перафарбаваць.

— Гэтая праца якраз па мне, — спакойна прамовіў мастак Дроздзіч і пачаў даставаць са сваёй торбы ўсё неабходнае — збанкі з фарбамі, палітру, пэндзлікі.

З веданнем справы мастак змяшаў на палітры чорную фарбу з чырвонай, бардовай і аранжавай, а зверху капнуў яшчэ фіялетавай і зялёнай.

— А навошта столькі фарбаў змешваць? Бо вусені — чорна-бардовыя. Можа, досыць змяшаць чорную і бардовую? — пацікавіўся Арцін.

— Ну, паспрабуй, — падахвоціў юнака Дроздзіч.

— Ну і паспрабую, — рука Арціна пацягнулася да ягады шчасцядайнай шаўкоўніцы.

— Слухай, папрактыкуйся спачатку на звычайных ягадах, каб дэфіцытны прадукт не пераводзіць, — прапанаваў Міамурмарор.

— Можа, мяне яшчэ каты будуць вучыць маляваць? Я і без цябе ведаю, што мне рабіць, — Арцін усё-такі не насмеліўся ўзяць «шчаслівую» ягаду і, пазычыўшы пэндзлік у мастака Дроздзіча, прыняўся размазюкваць звычайную.

— Ну як? — самаздаволена спытаў Арцін праз некаторы час.

Але ніхто з сяброў Арціна так і не адважыўся сказаць праўду, на што была падобная ягоная ягада. А Дроздзіч сказаў:

— Эх, Арцін, гэта ты бачыш у гэтых вусенях толькі два колеры, а мы, мастакі, у любым прадмеце вакол нас заўважаем сотні адценняў самых розных колераў.

— А мы, каты, уначы можам адрозніць сотні адценняў аднаго толькі шэрага колеру! — пахваліўся кот Міамурмарор.

Перафарбаваць плады шаўкоўніцы для такога мастака, як Дроздзіч, было нескладана, таму неўзабаве тыя ягады пазнаць было немагчыма. Знешне яны сталі цюцелька ў цюцельку, як вусені-ўсмуткі, што ляжалі ў пузатым слоіку мастака Дроздзіча.

— Ого, выдатна,— пахваліў працу мастака Арцін.

— Не адрозніш! — захоплена прамовіла Алеолла.

— Добра, — нават сказаў Бедалдай.

— Калі, вядома, іх не нюхаць, — дадаў кот Міамурмарор.

— Значыць так, — пачаў распавядаць свой план Арцін, — цяпер мы кладзём гэтыя перафарбаваныя ягады шчаслівай шаўкоўніцы ў твой слоік і ўсе разам адпраўляемся да Чорнага Балота. Ты, як заўжды, ставіш слоік на балотную купіну. Чорныя чаплі па звычцы прылятаюць, забіраюць слоік, высыпаюць з яго сапраўдных вусеняў разам з перафарбаванымі ягадамі ў казанок. Паляндра, як звычайна, у гэтым казанку варыць сабе і чаплям поліўку. Затым яны ўсе разам наядаюцца гэтай поліўкай і спакойненька атручваюцца... А мы тым часам з дапамогай вадаступаў без усялякіх праблем перабіраемся да церама, вызваляем людзей, а кот вызваляе жывёл.

Не паспеў Арцін дагаварыць, як неба раптам пацямнела, і па ім пайшлі чорныя віхуры.

— Ай-ай-ай, хутчэй пад парасон! — крыкнуў мастак Дроздзіч. — Чорныя чаплі лятуць!

Але пад яго парасон шмыгнуў толькі кот Міамурмарор. А ўсе астатнія — Алеолла, Арцін і Бедалдай — хутка дасталі са сваіх торбаў накідкі, накрыліся самі і коней сваіх прыкрылі.

Чорныя віхуры праляцелі паблізу.

— Нічога сабе! — зноў здзівіўся мастак Дроздзіч, гледзячы на сваіх захутаных у накідкі прыяцеляў.

— Мы ў Пячорным Горадзе трохі чароўнага ядвабу раздабылі, — растлумачыла Алеолла. — А ты, чаму сваю накідку не дастаў? — спытала яна ў ката.

— Ну, нам, катам, лягчэй куды-небудзь шмыгануць, чым сябе ў нешта, захінуць. Я наогул насіць вопратку не вельмі люблю.

— Накідкі — гэта вельмі добра, — сказаў мастак Дроздзіч, — а я ўсю дарогу галаву сабе ламаў, як жа мы ўсе пад маім парасонам змесцімся!

— Давай, залазь да мяне, — Арцін заскочыў на свайго каня і паказаў мастаку Дроздзічу на сваё сядло. Гэта было разумна і справядліва — Алеолла ехала на кані з катом Міамурмарорам, а ў Бедалдая за спінай была вялізная цяжкая сякера ў масіўным футарале. Так што пасунуцца і саступіць трохі месца мог толькі Арцін.

Мастак Дроздзіч здолеў сяк-так забрацца ў сядло да будучага віцязя. Яго конь ад дадатковага цяжару спачатку трохі прысеў, але хутка прывык і выпрастаўся.

— Наперад! — паспрабаваў падбадзёрыць усіх мастак Дроздзіч. — На бітву з Журботнай Каралевай!

Сябры хутка, але не ва ўвесь апор, каб берагчы коней, паскакалі наўпрост да Чорнага Балота.

Мастак Дроздзіч выдатна ведаў дарогу, бо яму прыходзілася раз ці два, а мо і тры разы на год прыходзіць да гэтага жудаснага месца: то ўвесну град наляціць — паб’е ўсе ўсходы, і ўвесь год людзі галадаюць. То засуха надыдзе, альбо, наадварот, дажджы на месяцы зацягнуцца — тады працы ў Дроздзіча не абярэшся. Малюй - суцішай людзей. Мяняй усмуткі на ўсмешкі. У такія часы не адзін слоік чорных вусеняў-усмутак даводзілася несці да Чорнага Балота, а цэлых два ці тры.

— Нам засталося ўсяго два дні дарогі, — паведаміў мастак Дроздзіч.

XIV

ВЯРХОМ НА СЯКЕРЫ

Лета ў той год выдалася шыкоўнае. Доўга стаяла сонечнае надвор’е. Бывала, пракатваліся кароткачасовыя навальніцы. Пасля іх расліны ажывалі, рунелі сакавітыя травы, моцай набіраліся лясы.

Раптам у небе прамільгнуў цень. Ён праляцеў так імкліва, што ніхто з прыяцеляў не паспеў нават дастаць ядвабную накідку. За першым ценем праімчаў другі, потым — трэці.

Сябры амаль адначасова нацягнулі павады, спынілі коней і трывожна паглядзелі ў неба.

— Зноў чорныя чаплі? — насцярожыўся Арцін.

— Дый непадобна, — наморшчыў лоб мастак Дроздзіч, але на ўсякі выпадак зняў з пляча свой парасон, каб калі што — як мага хутчэй яго раскрыць.

— Яшчэ адзін! — усклікнула Алеолла.

У адрозненні ад чорных віхур, гэтыя незразумелыя цені ляцелі на вялікай хуткасці па прамой і ўсе ў адным кірунку.

— Пяць, шэсць, сем, — падлічваў кот Міамурмарор.

— Ды іх тут цэлая чарада, — Арцін паклаў руку на дзяржальна мяча.

— І ўсе ляцяць кудысьці ў адну кропку, — востры зрок ката Міамурмарора вызначыў характар палёту ценяў.

— Можа, гэта невядомыя людзям птушкі? — задумалася Алеолла.

Раптам заўсёды нямы Бедалдай здзіўлена буркнуў:

— Што гэта?

Усе паглядзелі на ката — той, азірнуўшыся назад, нешта шукаў вачамі. Бедалдай раптам адчуў, што футарал, у якім знаходзілася яго цяжкая сякера, ні з таго ні з сяго перастаў адцягваць яму спіну. Кат падумаў, што, можа быць, абарваліся шлейкі, на якіх футарал трымаўся. Аднак, шчыльна зачынены на ўсе зашчапкі, футарал быў на месцы, але цягнуў цяпер не да зямлі, а наадварот, кудысьці ў неба.

Над дарогай прамільгнула яшчэ тры цені запар. У гэты момант футарал яшчэ мацней пацягнуў ката ўверх, нібы нацягнулася нябачная моцная нітка, кімсьці прывязаная менавіта да яго сякеры.

Бедалдай, каб праверыць, што адбываецца, саскочыў з каня, зняў футарал з пляча, зазірнуў у яго — усё быццам было ў парадку — сякера на месцы. Ён закрыў і зашпіліў футарал.

У гэты момант пранеслася яшчэ чатыры цені. Футарал з сілай ірвануўся з рук ката. Бедалдай, каб не ўпусціць яго, заскочыў на футарал, нібы на спіну каня, і адчуў, што праз імгненне не па сваёй волі ўздымецца ў паветра. Аднак кат не адважваўся парушыць свой абавязак і кінуць сякеру, па гэтай жа прычыне ён не мог пакінуць без свайго нагляду і Алеоллу. Калі футарал пралятаў побач з канём будучай яснапанны, Бедалдай адной рукой абхапіў яе, і тут жа іх абодвух падкінула ў неба. Футарал, а дакладней сякера, што была ў ім, паімчалася ў тым жа напрамку, дзе знікалі на даляглядзе цёмныя цені.

— Вось дык на табе. — працягнуў у здзіўленні кот Міамурмарор.

Сваім пухнатым хвастом ён заўсёды адчуваў за сабой Алеоллу, а цяпер яго хвост вольна зваліўся на занадта вялікае для ката сядло.

Над галовамі прыяцеляў, што засталіся на дарозе, прамільгнула яшчэ некалькі ценяў.

— Наперад! Давайце за імі! — закрычаў Арцін і рэзка з усёй моцы прышпорыў каня.

Белы конь з двума вершнікамі, Арцінам і мастаком Дроздзічам, паімчалі па полі, па лузе...

Кавунова-паласаты берэт Дроздзіча споўз яму на вочы. Ён нічога не бачыў і толькі мацней трымаўся за Арціна, каб не зваліцца.

Бяда была ў тым, што за лугам узвышаўся вялізны лес, які літаральна праз дзесяць крокаў станавіўся густым і дрымучым. Конь Арціна стаў, як укапаны, перад калючай сцяной елак і соснаў.

— Усё, не праедзем! — з горыччу сказаў Арцін.

Раптам да яго і мастака Дроздзіча даляцеў разгублены крык ката Міамурмарора:

— Стой! Стой! — кругамі па лузе хутка скакаў яго гняды.

Конь быў завялікі для ката. Міамурмарор смешна расцягнуўся на сядле, ухапіўшыся пярэднімі лапамі за аброць. Кот растапырыў пальцы на задніх лапах і ўсімі кіпцюрамі ўпіўся ў бакі каня, ад чаго той панёсся яшчэ хутчэй. Калі конь праносіўся непадалёк ад адзінокай сасны, Міамурмарор выгнуўся і скокнуў на галіну. На дрэве ён сябе адчуваў значна бяспечней, чым на спіне ў ліхога каня.

Тым часам Арцін саскочыў са свайго скакуна.

— Хто ж гэта мог быць? — усклікнуў будучы віцязь у роспачы. — Што гэта за цені?

— Ну ты і борзды. — мастак Дроздзіч паправіў берэт і злез з каня. — Нельга ж так гнаць, на злом галавы, хораша ёй не падумаўшы.

Дроздзіч спешна выбег на луг, раскрыў свой парасон і паглядзеў скрозь яго на далягляд.

— Ледзь паспеў заўважыць, — паведаміў ён. — Нічога не разумею. Калі вочы мне не хлусяць, то гэта нейкія лятаючыя чарапахі...

— Можа, Паляндра ў дадатак да чорных чапляў сабе на службу гэтых чарапах узяла? — выказаў здагадку Арцін.

— Наўрад ці... Чарапахі вельмі непаваротлівыя.

— А я ведаю, што існуюць балотныя чарапахі, — сказаў Арцін.

— Ну, можа быць, і твая праўда..

— Тады чаго ж мы чакаем! — гарачыўся Арцін. — Наперад, да Паляндры! Трэба вызваляць ужо не толькі нашых людзей, але і Алеоллу!

— Мяў! — знячэўку пачулася зверху.

Арцін і Дроздзіч паглядзелі на адзінокую сасну, што расла пасярод поля.

— Ты чаго. Размаўляць развучыўся? — спытаў Арцін, заўважыўшы ката, які пярэднімі лапамі чапляўся за галіну дрэва.

— Мяў. — сумна працягнуў кот Міамурмарор, — у мяне проста слоў няма.

— Аднак здзіўляе вось што, — сказаў Дроздзіч, — самая кароткая дарога, што вядзе да Паляндры — гэта тая, па якой мы ехалі. А гэтыя чарапахі паляцелі ў зусім іншым напрамку. Калі мы пойдзем за імі, то будзем толькі аддаляцца ад Чорнага Балота. Калі ж пойдзем да Паляндры, то яшчэ не вядома — патрапілі да яе Алеолла і Бедалдай ці не.

— А раптам, гэтыя чарапахі ўжо зрабілі круг і вярнуліся ў сваё балота? — выказаў здагадку Арцін. — Я асабіста за тое, каб адразу ж адправіцца да Паляндры.

— А я за тое, каб пайсці туды, куды паляцелі чарапахі, — разважліва прамовіў мастак Дроздзіч. — Сумняваюся, каб яны былі здольны на такія крутыя віражы, як ты мяркуеш. І, увогуле, навошта ім лётаць па крузе.

— Ды ў гэтым лесе мы проста саб’ёмся з дарогі... А калі лятаючыя чарапахі зрабілі хоць невялікі паварот, то мы не толькі іх не знойдзем, але яшчэ і самі заблукаем.

— Не ведаю, але сэрца мне падказвае, што калі мы пойдзем да Паляндры, то ніколі ўжо не ўбачым Алеоллу.

— Добра, — праз зубы працадзіў Арцін. — Будзем галасаваць. Зробім так, як вырашыць большасць. Хто за тое, каб ісці да Паляндры, прашу падняць правую руку. Хто супраць — левую. Каб падумаць, даю час — лічу да пяці, — Арцін пачаў павольна лічыць, — раз, два, тры, чатыры.

На слове «пяць», ён падняў правую руку.

Мастак Дроздзіч, нягледзячы на тое, што Арцін даў яму час на разважанне, усё-такі падняў левую руку.

— Ну, добра, — Арцін паглядзеў на ката Міамурмарора.

Зірнуў на яго і мастак Дроздзіч. Хвост і дзве заднія лапы ката боўталіся ў паветры, а двума пярэднімі ён трымаўся за галіну сасны. Выходзіла, што ў ката былі ўзняты да гары абедзве лапы.

— Гэй, Міамурмарор, — сказаў Арцін, — адпускай адну лапу. — Адпусціш левую, значыць, узнятай застанецца правая. І мы пойдзем да Паляндры.

— Адпусціш правую, то ўзнятай застанецца левая, і мы пойдзем за лятаючымі чарапахамі, — растлумачыў кату мастак Дроздзіч.

— Мя-а-а-а-а-у-у-у, — нема заекатаў кот Міамурмарор, і адпусціў адразу абедзве лапы. У паветры ён перакуліўся і плаўна прызямліўся на чатыры лапы — звычайная справа для катоў.

— Што гэта ў цябе? — адначасова спыталі мастак Дроздзіч і Арцін.

У момант прызямлення на нос ката Міамурмарора капнула нешта белае.

— Гэта малако, — адказаў кот, аблізваючы нос, — яно тлусценькае, нібы вяршкі.

— Адкуль тут малако? — разам прамовілі мастак Дроздзіч і Арцін.

— З неба, — спакойна сказаў кот.

У здзіўленні мастак Дроздзіч і Арцін перазірнуліся, а кот працягваў:

— У Алеоллы з сабою быў бурдзюк з малаком, які яна ўзяла ў зямлянцы ліхадзеяў. Я думаю, яна яго праткнула, каб кроплі ляцелі на зямлю... Мая прапанова — ісці па кроплях малака.

— Ды ну, мы не зможам знайсці і другой кроплі, — засумняваўся Арцін. — Кроплі малака лёгкія, іх ветрам зносіць. Гэта немагчыма!

— Гэта немагчыма для вас, людзей, але не для катоў, — Міамурмарор ганарліва падняў хвост і бліснуў смарагдавымі вачамі. — Галоўнае — не кроплі, галоўнае — пах малака. Я яго з дзяцінства добра адчуваю. Будзьце ўпэўнены, я беспамылкова вызначу, куды ён вядзе.

— Малайчына, — пахваліў яго мастак Дроздзіч.

Яны з Арцінам злавілі коней, забралі неабходныя рэчы, знялі з вялікаханскіх прыгажуноў збрую і адпусцілі на волю.

Трое сяброў адправіліся ўглыб дрымучага лесу ўслед за малочнымі кроплямі.

XV

НАПЕРАД, ЗА МАЛАКОМ!

Будучы мужны віцязь, вандроўны мастак і вучоны кот з цяжкасцю прабіраліся скрозь густыя зарасці, абыходзілі паваленыя дрэвы. Невялікія ручаі яны пераходзілі ўброд. А вось забалочаныя лясныя азёры не былі для іх перашкодай — бо ў прыяцеляў меліся вадаступы. Праўда, кату Міамурмарору не падабалася такая прыкрая для лап, макрушчая вада, ён аддаваў перавагу ў гэтых выпадках сядзець на плячах у Арціна альбо ў мастака Дроздзіча.

Толькі па сухім лесе кот ішоў наперадзе ўсіх, беспамылкова вызначаючы, адкуль даносіцца пах малака.

Адным разам кот Міамурмарор, задраўшы свой нос, наблізіўся да густой елкі. Ад яе верхавіны выразна веяла каровіным малаком.

— Каровы ж не лётаюць... — прамармытаў кот сабе пад нос. Ён паглядзеў наверх, і ў гэтае ж імгненне на яго звалілася нешта цяжкае, карычневае.

Гэтае нешта было памерам, калі не з карову, то з цяля, але ж не цялё.

Добра, што кот — гнуткае стварэнне, таму медзведзяня, якое звалілася на Міамурмарора, нічога яму не зламала.

Учуўшы малако, маленькі мядзведзь палез на дрэва, але па невуцтве забраўся на тонкую галінку, якая пад ім і зламалася. А кот, апынуўшыся ў патрэбны момант пад елкай, выратаваў медзведзяня.

Цяпер у кашлатага спалохана бліскацелі цёмныя вочы, ён спрабаваў хмурыцца, задзіраў верхнюю губу — няўмела шчэрыўся, паказваючы свае яшчэ, пэўна, малочныя іклы, і зусім нястрашна рыкаў. А кот тым часам хвастом наперад выпаўз паміж лап медзведзяня і кінуўся да суседняй елкі.

— Як жа я не падумаў, што на гэтае малако могуць і мядзведзі паквапіцца? — размінаючы лапы, прамовіў Міамурмарор. — У іх нюх вастрэйшы, чым у сабак.

— І катоў, — дадаў Арцін.

— Ціха! — папярэдзіў мастак Дроздзіч. — Самі па сабе медзведзяняты па лесе не ходзяць.

Толькі Арцін дастаў з похваў меч, як па лесе пракацілася грознае рыканне. З гушчару прама на ката Міамурмарора выбегла агромністая, нібы ўцёс, мядзведзіца. Было відаць, як пад калматай скурай у яе скалынаюцца магутныя цягліцы. Кот, ні хвіліны не вагаючыся, ускочыў на ствол елкі і хутка ўскараскаўся яшчэ вышэй.

На дрэва ўлез і мастак Дроздзіч. Арцін выставіў наперад меч і адступіў назад.

Мядзведзіца абаперлася пярэднімі лапамі на ствол елкі, дзе засеў кот Міамурмарор, і зарыкала яшчэ гучней. Добра, што елка была тонкая — такой велічэзнай мядзведзіцы яна б не вытрымала. Суровая матуля гэта разумела, таму на дрэва не палезла, а пачала яго трэсці.

— Яна думае, што я рысь. — паскардзіўся ўсім, хто яго чуў, кот Міамурмарор.

Ён выпусціў кіпцюры, усадзіў іх у кару дрэва і закрычаў:

— Акыш, апсік, абрысь, я табе не рысь!

Аднак мядзведзіца не звярнула ніякай увагі на гэтыя воклічы і працягвала трэсці елку. Вогненна-руды кот, нібы вялізная вавёрка ў яе галінах, боўтаўся з боку ў бок.

Да сваёй матулі падышоў мядзведзік, задраў пысу ўверх і нечаканым баском рыкнуў на ката.

— Кіньце ім ягад шаўкоўніцы. — папрасіў кот Міамурмарор. — А то яны мяне з дрэва страсуць.

Арцін дастаў з паходнай торбы ягады звычайнай шаўкоўніцы і адну — шчасцядайнай.

— Можа, не трэба? — папярэдзіў мастак Дроздзіч.

— Ды што такой вялікай мядзведзіцы зробіцца?

Арцін кінуў звычайныя ягады медзведзянятку — той адразу страціў усякую цікавасць да «рудай рысі» на елцы. Носам адшукаў на зямлі ягады шаўкоўніцы і з задавальненнем стаў імі ласавацца.

А «шчаслівую» ягаду Арцін падкінуў прама да пысы мядзведзіцы. Яна наляту злавіла яе пашчай. Яшчэ раз паглядзела на ката на дрэве, потым развярнулася і ні з таго ні з сяго дала аплявуху медзведзянятку.

— Што такое? Гэта ж ягада шчасцядайнай шаўкоўніцы, — здзівіўся Арцін. — Я не думаў, што яна так раззлуецца.

— Гэта яна з любоўю. Паціху, каб ён ад яе больш далёка не ўцякаў.

Мядзведзіца і медзведзянятка павольна пакасалапілі ў гушчар.

— Гэта ж трэба, інтэлігентнага ката з дзікай коткай пераблытаць! — абураўся Міамурмарор ужо на зямлі.

Увечары пайшоў дождж. Ён не стаў нечаканасцю для прыяцеляў. Час ад часу кот залазіў на дрэвы, і не толькі для таго, каб чарговы раз пазнаць, адкуль даносіцца малочны пах. Мастак Дроздзіч падаваў яму свой парасон, кот раскрываў яго і аглядаў, што робіцца на даляглядзе.

Набрынялую хмару кот прыкмеціў даўно. Пакуль яна падышла, яны паспелі пабудаваць з густых лапак елак надзейны будан.

— Як я і меркаваў, гэтыя цені, ляцяць прама і нікуды не паварочваюць, — сказаў мастак Дроздзіч.

— Так што твой нос, — пажартаваў Арцін, — нам не надта быў патрэбны.

— Патрэбны, не патрэбны... Ты, між іншым, хацеў нас у Чорнае Балота завесці! — насупіўся кот.

— Мы туды ўсё роўна прыйдзем.

Раніцай, калі дождж прайшоў, кот зноў ускараскаўся на дрэва, пры гэтым ён, як звычайна, захапіў парасон мастака Дроздзіча.

— Гэй! — крыкнуў кот Міамурмарор з дрэва. — У мяне дзве навіны. Дрэнная і добрая. З якой пачынаць?

— З дрэннай, — прапанаваў мастак Дроздзіч, — каб пасля было суцяшэнне.

— Значыць так, малаком больш не пахне. Дождж змыў усе кроплі.

— Вось і спадзявайся на гэтага ката, — прабурчаў Арцін.

— Але я ведаю, куды паляцелі Алеолла і Бедалдай, — упэўнена паведаміў кот.

— Што ты бачыш? — разам спыталі яго мастак Дроздзіч і Арцін.

— Там, адкуль прыйшла хмара, я бачу скалу, на ёй стаіць замак нейкі незразумелы. Падобны да вялікага чорнага дыямента.

— А няўзброеным вокам, гэта замак бачны? — спытаў мастак Дроздзіч.

— Якім гэта яшчэ няўзброеным вокам?

— Я маю на ўвазе, без майго парасона?

— Бачны як чорная жамчужына. І гэта пры тым — маім каціным няўзброеным вокам, — ганарліва адказаў кот Міамурмарор. — А калі глядзець вашым вокам, то ён наогул падаваўся б макавым зернем.

— Добра, злазь з дрэва. Значыць, да таго замка ісці па лесе тры тыдні альбо нават больш, — падлічыў мастак Дроздзіч.

Тым часам Арцін заняўся вогнішчам — бо трэба было падсілкавацца і прасушыць вільготную вопратку.

XVI

ДАСПЕХІ НА МУРАХ

Мастак Дроздзіч не памыліўся — праз тры тыдні кампанія падышла да падножжа скалы, якая з усіх бакоў на сотні вёрст была акружана дрымучымі лясамі. Над скалой узвышаўся замак. Яго муры былі складзены з тысяч адпаліраваных пліт металічнага колеру. А можа, гэта і былі жалезныя пліты? Сонечны промень адбіваўся ад іх у дзясятках розных кірункаў. За мурамі ўзнімаўся вузкі пік скалы, вакол якога можна было заўважыць круглы зубчасты балкон, створаны альбо рукамі людзей, альбо майстравітым чараўніком.

— Што гэта за таямнічы замак? Хто-небудзь пра яго нешта чуў? — спытаў Арцін.

— Я сапраўды не ведаю, — сказаў мастак Дроздзіч, — хадзілі чуткі, што ў самім віры лесу, дзе зараджаецца смуга, аблокі і хмары, ёсць скала, на якой стаіць замак. А ў ім жыве Уладар Навальніц.

— А я чуў, — пачаў кот Міамурмарор, — што да нейкага навальнічнага замка гадоў сто таму адпраўлялася вялізнае войска з Залатога Горада. Шапталіся, што гэтае непераможнае дагэтуль войска бясследна знікла.

Скала, ля падножжа якой стаялі сябры, падавалася непрыступнай. Але ж толькі не для ката. Арцін і мастак Дроздзіч адразу ж прыступілі да працы — яны скруцілі з лыка вяроўку. Доўгую-доўгую.

І рабілі наступным чынам: кот Міамурмарор узбіраўся на скалу, надзейна абвязваў вяроўкай які-небудзь выступ альбо цяжкі валун, а потым па гэтай вяроўцы караскаліся мастак Дроздзіч і Арцін.

Неўзабаве яны падняліся да ўзроўню замка. Перад імі былі высокія змрочныя муры — цалкам стромыя — яны прыгняталі сваімі гіганцкімі памерамі. Але больш бянтэжыла іншае — пад мурамі замка ляжалі груды чалавечых костак і чарапоў. Чыстых, белых і бліскучых. Іх даўно абскублі дзікія птушкі, абмылі воды дажджоў, адпаліравалі градзіны і паднятыя ветрам пясчынкі. Сям-там сярод чалавечых парэшткаў трапяталі кавалачкі амаль сатлелай вопраткі. Па ўсіх мурах замка — вышэй, ніжэй — былі панавешаныя, нібы «прылепленыя» суперклеем, воінскія даспехі: жалезныя шаломы, налакотнікі, панцыры, кальчугі. У некаторых з іх можна было заўважыць чалавечыя шкілеты. Побач з даспехамі на мурах «вісела» зброя: шчыты, мячы, наканечнікі стрэл і дзід.

Калісьці даўно невядомая сіла магутным прыцягненнем прыкавала да муроў замка ваяроў, што спрабавалі ўзяць яго ў аблогу. Некаторыя з іх так і не змаглі вызваліцца ад сваіх жа латаў і навечна засталіся ў іх.

Арцін адчуў, як за яго спінай нешта заварушылася. Ён з жахам азірнуўся. Раптам з калчана ў паветра вырвалася страла і паляцела да замка, стукнулася аб замкавы мур і «прыляпілася» да яго наканечнікам.

Арцін мацней перацягнуў калчан аборкай, каб астатнія стрэлы самі па сабе не павыляталі. Але тут жа з похваў, якія былі зроблены з дрэва, пачаў «выпаўзаць» меч. Арцін з сілай засунуў яго назад у похвы, а дзяржальна абматаў аборкай.

— Што за неведзь! — вылаяўся ён.

— Сцены зроблены з магічнага жалеза, — згадзіўся мастак Дроздзіч. — Яно прыцягвае іншае жалеза.

— Ты б, Арцін, схаваў пакуль сваю зброю пад валуном. Далей з ёй усё роўна не пройдзеш, — параіў кот Міамурмарор.

— Так-так, а то паляціць да мёртвых ваяроў — не дастанеш потым, — дадаў мастак Дроздзіч.

— А як жа, па-вашаму, я ваяваць буду?

— Ну, можа быць, драўляным дручком, — параіў кот Міамурмарор.

Арціну было не надта прыемна расставацца са сваёй зброяй, але з кожным крокам яна рабілася ўсё цяжэйшай. І юнаку, хочаш не хочаш, давялося скарыстацца парадай сяброў. Арцін схаваў меч і похвы пад валуном, паклаў і прыціснуў валуном стрэлы.

— Калісьці нашыя продкі не ведалі жалеза. Ды і цяпер у далёкіх паўночна-ўсходніх лясах ёсць плямёны, у якіх няма ні мячоў, ні шабляў. Усю сваю зброю яны робяць з каменя і костак рыб ды жывёл, — сказаў Арцін. — Я — будучы віцязь — не магу без зброі.

На скале ён знайшоў добры кавалак крэменя, раскалоў яго іншым крэменем, такім чынам каб былі завостраныя краі. Затым змайстраваў каменную сякеру — завостраны кавалак каменя прывязаў крыж-накрыж да кія.

— А я як быў без зброі, так і застануся, — самазадаволена прамовіў кот Міамурмарор, — мне і маіх кіпцюроў досыць.

— І ў мяне ёсць мой парасон, — прамовіў мастак Дроздзіч.

Прыяцелі абышлі замак вакол, але ні брамы, ні лаза, ні нават шчыліны не ўгледзелі...

XVII

СУСТРЭЧА З ЛУСКАВАТЫМІ

Насамрэч Алеолла не праколвала бурдзюк. Яна яго проста перакуліла і паслабіла вяроўку, якой ён быў перавязаны. Малако стала прасочвацца, і кроплі ляцелі ўніз.

Яна разам з Бедалдаем, набраўшы хуткасць, імчаліся па паветры ў невядомым кірунку. Здавалася, што яны знянацку ператварыліся ў вецер, які ляціць уздоўж зямлі, бо рэзкі, шчыльны вецер бесперапынна свістаў у іх у вушах і бязлітасна трапаў валасамі.

Алеолла нават не спрабавала вырывацца з жалезных абдымкаў Бедалдая. Па-першае, яна баялася, што, калі вырвецца, проста зваліцца на зямлю і разаб’ецца, а па-другое, яна выдатна разумела, што кат не збіраецца рабіць ёй аніякай шкоды.

Ні Бедалдай, ні Алеолла да канца не зразумелі, што адбылося — чаму раптам незразумелая сіла падхапіла Бедалдая і панесла ў невядомым кірунку. Можа, такая ж сіла падхапіла і яе сяброў? Алеолла ўзіралася ўдалеч, ці не ляцяць за ёй Арцін, мастак Дроздзіч і кот Міамурмарор. Яна нават пашкадавала, што яны не разам — а было б цікава паглядзець, як ляцеў бы, распушыўшы агніста-апельсінавы хвост, кот Міамурмарор, які быў бы ў яго выраз на пысцы. Але, на жаль, за імі ніхто не ляцеў — толькі ўдалечыні віднеліся невядомыя цёмныя цені.

Такія ж цені — толькі паболей — былі і наперадзе. Абрысамі яны нагадвалі чалавека з вялікім панцырам альбо шчытом на спіне.

Далёка ўнізе мільгацеў суцэльны кілім лесу. Алеолла атрымлівала асалоду ад гэтага яшчэ нязнанага ёй адчування палёту. Блакітнымі змеямі зіхцелі рэкі, срэбнымі манетамі ззялі азёры, валунамі падаваліся ўцёсы. Часам Алеолла і Бедалдай ляцелі так нізка, што ледзь не краналіся верхавін дрэў і вяршынь узгоркаў, а часам зямля рэзка сыходзіла ўніз, нібы правальвалася ў глыбокую ўпадзіну.

Угары ззяла сонца, яно засталося такім жа далёкім, а вось аблокі сталі большымі.

Раптам наблізілася зямля, павялічыліся дрэвы, унізе прамільгнулі пясчаная гара і шэрая сцяна замка.

— Мы ляцім на пік скалы! — крыкнуў Бедалдай. — Трымайся!

Алеолла яшчэ мацней учапілася рукамі ў ката і зажмурылася. У яе з рук выпаў пусты бурдзюк з-пад малака і паляцеў уніз. Але ім пашанцавала, у пік яны не ўдарыліся — насамрэч у скале, пад самай вяршыняй, знаходзіўся грот. Уварваўшыся ў яго на шалёнай хуткасці, Алеолла і Бедалдай тут жа патрапілі ў сетку, падобную да сачка, якім дзеці ловяць матылькоў, толькі гэты сачок-падхватнік быў надзвычай вялікі.

Сетка была зроблена з мяккіх і пругкіх вяровак. Па іх Алеолла і Бедалдай з’ехалі ўніз і апынуліся на каменным выступе, падобным да балкона з зубчастымі краямі.

Адсюль, з вышыні птушынага палёту, віднелася зямля — усюды, куды ні зірні, рассцілалася лясное мора.

— А гэта яшчэ хто? — Алеолла ўбачыла, як побач з праёмам, што вёў ў глыб скалы, стаяў віцязь-волат і з цікаўнасцю разглядаў яе і Бедалдая.

Віцязь быў апрануты ў незвычайныя латы — і шалом, і самі латы складаліся з пласцінак, падобных да рыбінай лускі, а за поясам у віцязя вісеў меч, зроблены з зуба вялізнай рыбы.

З Бедалдаем адбывалася нешта незразумелае — падчас борсання ў сетцы ён здолеў начапіць сабе на спіну свой футарал. Цяпер жа шлейкі туга нацягнуліся і кат «прыляпіўся» футаралам да сценкі балкона. Бедалдай крахтаў ад намагання, нязграбна тузаўся, спрабуючы адарвацца разам з футаралам ад сцяны. Але ўсё было дарэмна — у яго нічога не выходзіла.

— Пэўна, у яго там высакаякаснае жалеза, — выказаў здагадку віцязь. Ён казаў нізкім раскацістым голасам.

— Ага, — усміхнулася Алеолла, — у яго там высакаякасная сякера.

— Тады няхай вызваляецца ад шлеек і выходзіць сюды. Пакуль маг не пераверне глыбу, твой прыяцель усё роўна, як бы ні імкнуўся, не зможа ададраць сваю сякеру ад сценак балкона.

Бедалдай упарта не жадаў пакідаць свой футарал з сякерай і з усіх сіл працягваў цягнуць яго на сябе.

У гэты час у сетцы заварушыўся яшчэ адзін віцязь — такі ж «лускаваты», як і першы, з такім жа мячом за поясам. Па вяроўках віцязь спусціўся ўніз і тут жа «прыляпіўся» да сценкі балкона. За спінай у віцязя быў шырокі шчыт на шлейках, амаль такіх жа, як і на футарале Бедалдая. «Лускаваты» звыкла зняў шлейкі з плячэй і ўстаў на ногі.

— Што гэта за госці ў нас? — спытаў ён у першага віцязя.

У абодвух віцязяў, як у братоў, вочы былі аднаго колеру — колеру марской хвалі, аднолькава чорныя з сінім адлівам вусы і такія ж валасы, якія выбіваліся з-пад шалома, зробленага з рыбінай лускі.

— Мяне клічуць Алеолла, — прадставілся дзяўчына. — А гэта Бедалдай, мой кат.

— Хто?

— Я хацела сказаць. ну. у сэнсе.

Яна замялася, убачыўшы як мяняюцца з твару віцязі.

— Гэта са мной... — прамямліла яна.

— Так што, ён за вамі гнаўся? — гнеўна спытаў адзін з віцязяў і схапіўся за меч.

— Не, ён толькі мяне абняў.

— Што ён зрабіў? — здзівіліся віцязі.

Алеолла не ведала, як ім усё растлумачыць.

Тым часам з сеткі вылез яшчэ адзін лускаваты. Ён чуў, пра што казалі яго таварышы, таму падышоў да Бедалдая і з сілай выцягнуў таго са шлеек футарала.

— Ты будзеш гаварыць з самім Ромам Ончарам. І ты, як цябе там, Алеолла, таксама.

Тут з сеткі выпаўз чарговы віцязь.

— Што гэта? — гучна абурыўся ён. — Што гэта за скрыня прышпандорана да сценкі балкона? Гэта месца для майго шчыта!

— Супакойся, Мернеск, стаў свой шчыт побач з маім, будзем разбірацца, — сказаў яму віцязь, які трымаў Бедалдая.

Раптам Бедалдай вырашыў пасупраціўляцца. Яму амаль удало ся вырвацца з рук віцязя, які яго трымаў. Аднак віцязь быў вышэйшы за яго на галаву і відавочна мацнейшы.

— Не бузі, — нізкім голасам загадаў ён Бедалдаю.

Раптам у сетцы апынуўся сапраўдны гігант. Яго шчыт быў вялізны, так што месца для такога шчыта было толькі на брылі балкона. Сетка ледзь не трашчала пад ім. Гэты гігант плячама прыпёр свой шчыт да брыля і вызваліўся ад шырачэзных шлеек.

— Што тут за вэрхал? — прагрукатаў ён.

Гэты звыш-віцязь быў не менш двух касых сажняў у плячах, рукі яго былі падобны да пяціпальцавых граблёў — калі яны сціскаліся, ператвараліся ў вялізны, нібы паходны кацялок, кулак. Парослыя густым «мохам», надброўныя дугі рэзка выступалі наперад і грозна навісалі над вачамі.

— Гэта не вэрхал. — сказала Алеолла. — Гэта Бедалдай. Мой кат... Ой! — вымавіла яна і змоўкла.

— Хто? — падняў адно брыво гігант.

— Слухай, Ром Ончар, няпрошаныя госці «ўчапіліся» з намі, — забасілі віцязі.

Гігант спадылба зірнуў на спалоханую Алеоллу і Бедалдая.

— Добра, пайшлі да Ніціча. Распавядзём, як бітва прайшла, і гэтых пакажам, — загадаў ён. — Гэй! Мы прыбылі! Усе на месцы! — гігант прамовіў гэтак громагучна, што здрыгануліся сцены.

Яго словы праніклі ўнутр скалы і, змяшаўшыся са сваім жа рэхам, ператварыліся ў далёкі шум-гуд.

— Малайцы. Я вас чакаю! — іншы мужчынскі голас прыйшоў з падзямелля. — Увага! Адмыкаю!

У гэтае імгненне шчыты віцязяў, «прылепленыя» да сценак балкона, хіснуліся. Яны ўсё яшчэ працягвалі трымацца, але не з такой сілай, як перад гэтым. А футарал Бедалдая наогул споўз на падлогу.

Убачыўшы гэта, кат ірвануўся, каб падхапіць яго.

— Яшчэ раз паўтараем. з намі не бузі, Бедалдай, а то бяды не абярэшся, — сказаў віцязь, які трымаў яго, і моцна схапіў за плячо.

Бедалдай перастаў вырывацца.

XVIII

РАДЗІМКА ЗЯМЛІ

Віцязі пайшлі па галерэі ў глыб скалы і неўзабаве трапілі ў грот, столь якога была з горнага крышталю. Столь раз-пораз у розных месцах азаралі жоўта-аранжава-сінія водбліскі.

У цэнтры грота знаходзілася агромністая прастакутная глыба шэрага колеру. На ёй стаяла вялікае плеценае крэсла, у якім сядзеў чалавек.

У зале, пад глыбай, уздоўж круглай сцяны пашыхтаваліся віцязі. Разам з прыбылым Ромам Ончарам іх было трыццаць. Высока пад крыштальным купалам залы Алеолла заўважыла яшчэ аднаго віцязя. Ён, нібы павук у сетцы, ляжаў у гамаку і ўвесь час спрабаваў злавіць поглядам чарговы жоўта-аранжава-сіні водбліск на столі.

— Вітаю волатаў! — крыкнуў чалавек на глыбе. — Як поспехі?

— Няшчасныя хазраане пабіты і ўцякаюць, — адказаў за ўсіх Ром Ончар.

— Малайцы! Вы як заўсёды былі хуткімі і храбрымі! — урачыста прамовіў чалавек на глыбе. — Віншую з перамогай! Адпачывайце і банкетуйце!

— Ніціч! — зноў загаварыў Ром Ончар.

— Слухаю, слаўны ваявода!

— Мы «падчапілі» гасцей. Трэба з імі паразмаўляць.

— Добра, я хутка спушчуся.

Ром Ончар сам голасна звярнуўся да віцязяў:

— Дзякую, хлопцы! Добрая праца. Усе могуць быць вольныя, — а затым, панізіўшы голас, сказаў віцязю, які трымаў Бедалдая, — дай мне гэтага недарэку.

Бедалдай, які не лічыў сябе недарэкам, тупнуў нагой, павёўплячом і вызваліўся. Але ненадоўга — магутныя рукі Рома Ончара яго дасталі. Ваявода схапіў ката за карак і сціснуў так моцна, што Бедалдай закусіў губу ад болю.

Ніціч па вяровачнай лесвіцы спусціўся з глыбы і падышоў да Рома Ончара.

Ніціч быў ваяводзе па плячо, таксама шыракаплечы, з добрай паставай і ўвесь сівы — падавалася, што яго галаву ахутвае пышнае белае воблака. Такое ж белае, толькі меншае, воблака — з белых вусоў і барады — было ў яго пад носам. А карыя вочы Ніціча былі жвавыя і вельмі цікаўныя.

«Дзівосны стары», — адзначыла Алеолла.

— Дабрыдзень, — ветліва сказаў Ніціч будучай яснапанне.

— Дабрыдзень, — адказала Алеолла тонам будучай яснапанны.

— Я — Ніціч, па прызначэнні — маг, — прамовіў ён, трохі напышліва.

— Я — будучая яснапанна, — прамовіла дзяўчына ў рэверансе.

Маг Ніціч ветліва пакланіўся ёй, а затым паглядзеў на ваяводу.

— А навошта вы Бедалдая трымаеце?

— Ды вось, хлопцы гавораць, што ён бузіць, — грубым голасам прамовіў Ром Ончар.

— А што, хіба з такімі хлопцамі можна бузіць?

— Вядома, не. Вось і трымаю яго, — раздзімаючы ноздры, сурова сказаў вая­вода. — А то зламаюць яму што-небудзь незнарок.

— Ясна, — сказаў маг Ніціч. — Давайце вы, Алеолла, і вы, Ром, з гэтым бузацёрам да мяне.

Маг Ніціч пайшоў уніз па спіральнай лесвіцы, за ім пачала спускацца Алеолла, а за ёй Ром Ончар павёў Бедалдая. Лесвіца стромкімі прыступкамі бегла па краях шырокага круглага праёма, падобнага да вялікай студні, і як быццам увінчвалася ў падзямелле. Па цэнтры «студні» вісеў драўляны, да бляску адпаліраваны доўгі шост — прыстасаваны на выпадак экстраннага спуску.

— Асцярожна, прыступкі высокія, для дзяўчыны нязручныя, — ветліва папярэдзіў маг Ніціч. — Сам я асабіста люблю спускаюцца па шасце. Прашу вас.

Усе ўчатырох яны ўвайшлі ў пячорную залу. Падобнае жыллё Алеолла ўжо бачыла раней — у старца ў Пячорным Горадзе. Аднак трэба аддаць належнае, пакой мага Ніціча быў значна прасторнейшы і святлейшы. Усё ў ім было выслана мяккімі дыванамі. У асобнай нішы гарэў агонь, што рабіла памяшканне больш утульным.

— Калі змерзлі ад пералёту — прашу да агню, — запрасіў маг Ніціч. — Гэта вечны агонь — з зямлі б’е горны газ, таму агонь ніколі не згасае. Спрабаваць яго тушыць альбо дзьмуць на яго нельга. Газ — атрутны. А калі раптам агонь згасне, трэба адразу ж адтуліну замазваць глінай — вунь бачыце камячкі свежай гліны?

Камячкі свежай гліны ляжалі побач з каменнай нішай, а ў ёй, са скалы, біла струменьчыкам чыстая вада. Вада збіралася ў выдзеўбаную ў сцяне чару і збягала далей у горную расколіну.

— У гэтым замку шмат дзіўных рэчаў, — лагодна прамовіў Ром Ончар, звяртаючыся да Алеоллы і Бедалдая.

— Прашу садзіцца, — прапанаваў маг Ніціч.

Перад газавым камінам стаялі тры плеценыя з лазы крэслы-гушкалкі.

— Садзіцеся, — лагодна сказаў маг Ніціч Бедалдаю, — адпусці ты яго, Ром.

— Так, праўда, адпусціце, яго. Гэта мой. целаахоўнік, — папрасіла Алеолла.

— А-а, — густым басам працягнуў Ром Ончар, — адразу б так і казала. А то кат ды кат. Які яшчэ кат?

— Я хутка, — сказаў маг Ніціч.

Праз некаторы час ён з’явіўся з круглым плеценым столікам на маленькіх колцах. На ім быў паднос з вінаградам, мандарынамі, рознымі гатункамі арэхаў, сокам, місамі, напоўненымі маннай і рысавай кашай з разынкамі ды мёдам.

— Частуйцеся. Праўда, каша ўжо халодная. Жадаеце вам падцяплю? Учора твае арлы на Ясны Бераг лёталі, там за жэмчуг выменялі. — паведаміў маг Ніціч Рому Ончару.

— Дзякуй, — сказала Алеолла і адшчыкнула некалькі вінаградзін.

Бедалдай моўчкі ўзяў жменю арэхаў, стаў жаваць і паволі пахіствацца ў крэсле-

гушкалцы.

Сабе маг прынёс з глыбіні залы сціплае крэсліца і сеў разам з усімі за столік.

— Ну, распавядайце, хто вы і што вы, — звярнуўся ён да Алеоллы. — Як тут апынуліся?

— Ды што мы... Ехалі на конях, ехалі, і раптам — хоп! — ужо ляцім.

— Ну, бывае. Вельмі рэдка, але такое здараецца, — прамовіў маг Ніціч.

— Лепш вы распавядзіце, што гэта за замак? І як вы навучыліся лятаць? — з вялікай цікавасцю спытала Алеолла.

— Не, будучая яснапанна, спачатку вы распавядзіце падрабязней — як жывяце, куды і адкуль шлях трымалі. З кім сябруеце. — здавалася, маг Ніціч распытваў зычліва.

— А як жа я магу пра сябе і сваіх сяброў распавядаць, калі я не ведаю, каму распавядаю, і дзе я і мой целаахоўнік знаходзімся? І што гэта за дзіўнае месца такое? І рыцары, якія на шчытах па паветры лётаюць. Можа, вы гэтыя. як іх мянуюць. налётчыкі. — пагляд Алеоллы зрабіўся занепакоеным. — Тым больш, вы нас, як самі гаворыце, неспадзявана «ўчапілі».

— Разумна даводзіце. — хітра ўсміхнуўся маг Ніціч. — Але гэта вы неспадзявана за нас «учапіліся», а не мы за вас. Добра, не хочаце нічога распавядаць — не трэба. Я вас адвяду кожнага ў свой пакой, але, папярэджваю, выходзіць з пакояў без майго дазволу нельга — гэта небяспечна. У гэтым замку трэба жыць асцярожна.

— Чаму?

— Газ, агонь, вада. Яшчэ шмат розных рэчаў... Доўга тлумачыць, ды і зразумець гэта цяжка без спецыяльнай адукацыі.

— Ну, калі ласка. Давайце мяняцца. Я пра сябе распавяду. А вы пра сябе, — Алеолла згарала ад цікаўнасці — усе гэтыя палёты, пячора, грот з крышталёвай столлю, на якой заўсёды нешта ўспыхвала, незразумелая прастакутная глыба пасярод залы. Ад гэтых незвычайных рэчаў у яе проста дух захоплівала.

— Мяняцца? Згодзен. Распавядайце, — маг Ніціч пагладзіў сваю белую бараду і падрыхтаваўся слухаць.

— Добра.

Алеолла, Бедалдай і Ром Ончар селі ямчэй у плеценых крэслах-гушкалках. Маг Ніціч тым часам прынёс сокі і халодны квас, паставіў усё гэта на столік. Усе сталі частавацца і слухаць, што скажа Алеолла.

Будучая яснапанна распавяла ўсё пра сабе, пра сваё мястэчка, пра няшчасці, якія выпалі на яе блізкіх і землякоў, пра тое, што яна і яе сябры намерваліся ісці да Жалобнай Каралевы Паляндры. Праўда, дзяўчына не стала распавядаць пра шаўкоўніцу — не хацела выдаваць сакрэт.

— Добрую справу задумалі, хоць і вельмі рызыкоўную, — згадзіўся маг Ніціч. — А цяпер я правяду вас у вашыя пакоі, каб адпачыць ад такіх узрушэнняў.

— Мы так не дамаўляліся! Гэта ж несправядліва! Я вам пра сябе ўсё распавяла, а вы нам з Бедалдаем анічагусенькі! — абурылася Алеолла.

— Па дарозе ўсё пачуеце, — усміхнуўшыся, прамовіў маг Ніціч. — Прашу трымацца за мной.

Бедалдай не паслухаўся, а стаў таптацца з нагі на нагу:

— Мне патрэбна мая сякера, — змрочным голасам прагаварыў ён.

— Давай-давай, збірайся! — пагрозліва сказаў яму Ром Ончар. — Потым разбяромся.

Маг Ніціч падпаліў нафтавую паходню і павёў Бедалдая з Алеоллай яшчэ ніжэй па прыступках, што віліся па баках вялікай «студні». За імі таксама з паходняй у руцэ ішоў велічэзны ваявода — ён час ад часу ўважліва пазіраў на Бедалдая.

— Вы будзеце, нарэшце, распавядаць? — нецярпліва спытала Алеолла.

— Буду, буду, — перавёў дыханне маг Ніціч. — Значыць так, слухайце. Калі, канешне, зможаце зразумець... Гэты замак пабудаваны ў самім цэнтры нашай часткі свету. Менавіта ў гэтым месцы сыходзяцца струмені магічнай сілы зямлі...

— Гэта тут легендарны пуп зямлі? — перабіла яго расхваляваная Алеолла.

— Не. Гэта не пуп зямлі. Скажу праўду, зямля — гэта шар, вы гэта ведаеце?

— Так, — кіўнула Алеолла і ўспомніла ката Міамурмарора ў вобліку заморскага мудраца.

— Дык вось, у зямлі ёсць два пупы. Адзін — на поўначы, другі — на поўдні. А вось замак, дзе мы знаходзімся, пабудаваны, калі можна так сказаць, на зямной радзімцы.

— На зямной радзімцы? — задумалася Алеолла.

— Так... Да яе і збягаюцца струмені магічнай сілы, — працягваў свой аповед маг Ніціч.

Усе ўчатырох яны спусціліся на самае дно «студні» і ўвайшлі ў вузкую пячорную галерэю, звярнулі адзін раз, другі, трэці. Апынуліся ў сапраўдным лабірынце. Алеолла спрабавала запомніць дарогу, але неўзабаве канчаткова заблыталася. Ёй заставалася спадзявацца толькі на Бедалдая і яго памяць.

Маг Ніціч працягваў:

— Калісьці я сышоў са стольнага горада Дзівіна і адправіўся падарожнічаць па Светлых Азёрах, па Сініх Азёрах, па Жоўтарэччы. Пабываў у вялікіх гарадах: Новым Беразе, Векаве, Залатым Горадзе, нават наведаў Мерамір. Плаваў на захад, быў на ўсходзе. Аднойчы перажыў караблекрушэнне — а выратаваў мяне Ром Ончар. У той час ён жыў са сваімі волатамі на аддаленай выспе на Вечаровым моры. Вось тады мы з ім і пазнаёміліся. Я слухаў мудрацоў, чытаў кнігі. Гаварылі, што 6 зямля валодае магічнай сілай, і я вельмі хацеў гэтую сілу выявіць. Здавалася, што ўсё дарма. Таму што ніхто — ні мудрэц з усходу, ні навуковы муж з захаду — не маглі мне сказаць, што гэта за сіла. Хоць усе згаджаліся з тым, што яна існуе. І вось аднойчы ў Далёкіх Гарах адзін пустэльнік падарыў мне сталёвую рыбу. Калі падвесіць яе на нітцы за плаўнік, то яе галава заўсёды паказвае на поўнач, а хвост — на поўдзень. Я зноў адправіўся вандраваць па свеце. І мая рыба ні разу не памылілася, ні разу мяне не падвяла. Як бы я ні круціў яе на нітцы, яна заўсёды спынялася галавой на поўнач. «Цяпер, — думаў я, — ніколі і нідзе не заблуджуся. Ні ў моры, ні ў глухім лесе». І вось аднойчы, калі я вяртаўся на Светлыя Азёры і ішоў праз вялізны дрымучы лес, раптам адбылося штосьці неверагоднае. Рыба прывяла мяне да высокай скалы. Менавіта ў гэтай скале мы цяпер і знаходзімся. Рыба не хацела паказваць ні ў які іншы бок — толькі на гэтую скалу. І я зразумеў! — маг Ніціч перавёў дыханне. — Я зразумеў, што ў гэтай скале ўтойваецца магічная сіла зямлі. Высока пад яе пікам я ўбачыў грот — у ім і пасяліўся. Потым я заўважыў, што шэры камень, які можна здабываць з гэтай скалы, таксама ўтрымлівае ў сабе магічную сілу... А яшчэ гэты камень здольны прыцягваць маланкі, якія валодаюць падобнай, але нашмат большай сілай. Тут, у гэтай скале, зямля і неба быццам перадаюць адно аднаму гэтую магічную сілу.

— Дык гэта вы той самы Уладар Навальніц? — раптам спытаў Бедалдай. — Гэта вы пасылаеце навальніцу ў любую кропку зямлі?

— Людзі любяць распускаць чуткі і распавядаць розныя небыліцы. Ну і, вядома ж, даваць розныя гучныя імёны. Я — маг Ніціч. Але навальніцамі, на жаль, не загадваю. Пакуль не загадваю. Я проста папрасіў сваіх сяброў-волатаў пабудаваць тут замак. Яны выканалі маю просьбу і назвалі магічную сілу зямлі ў гонар майго імя «магнітнай». Дарэчы, вы заўважылі, што сцены гэтага замка прыцягваюць жалеза? Увогуле, я навучыўся ўзмацняць гэтую «магнітную» сілу да «магутна магнітнай», як я яе назваў — «магнітычнай» сілы! І з дапамогай яе я навучыўся лятаць і навучыў лятаць віцязяў. Ну што, цяпер вам усё зразумела?

— Зразумела, — працягнула Алеолла, — але не зусім. А як усё гэта адбываецца? Як гэта яны лятаюць?

— Віцязі бяруць свае шчыты і ляцяць удалячынь, — проста сказаў Ром Ончар.

— І ўсё?

— Амаль усё, — прызнаўся маг Ніціч.

— Распавядзіце падрабязней, калі ласка.

— Калі заўтра вы яшчэ гэтага захочаце, — лагодна ўсміхнуўся маг Ніціч, — тады пакажу. Ну добра, вось мы і дайшлі. Алеолла, там твой пакой, — маг паказаў у бок аднаго каменнага калідора, — а тут, Бедалдай, твой, — махнуў ён у бок іншага калідора. — Адзін да аднаго ў госці можаце хадзіць, а вось наверх паднімацца, пакуль я сам не дазволю, нельга. Яшчэ раз папярэджваю — небяспечна для жыцця. Ды і заблукаць тут можна.

— А мая сякера? — зноў нахмурыўся Бедалдай.

— Не хвалюйцеся, — паспрабаваў супакоіць яго маг, — з сякерай нічога не станецца. Ніхто яе не кране. Праўда, ваявода?

— Так, сапраўды, — адказаў Ром Ончар, — мы ваюем мячамі, зробленымі з зубоў рыбы-маржа.

— Гэтая сякера павінна быць толькі ў мяне. І больш ні ў кога, — папярэдзіў Бедалдай.

— Цікава, цікава, — вочы Ніціча загарэліся. — Што гэта за цуд-сякера? Лётае па «магнітычных» струменях не горш за нашыя шчыты.

— Між іншым, мне таксама цікава, — сказала Алеолла, — чаму ўсё-ткі сякера Бедалдая ўчапілася за гэты, як вы гаворыце, «магнітычны» струмень?

— Ну, над зямлёй часам адбываюцца магнітныя буры, вось струмень і адхіліўся. А сякера ўзяла і зачапілася, — растлумачыў маг. — О, прашу сюды.

Маг Ніціч адгарнуў дыван, які закрываў уваход у пячорны пакой, прызначаны для Бедалдая, і яны ўвайшлі ўнутр. У пакоі-пячоры стаяў драўляны стол, крэсла і тапчан, пакрыты тоўстым покрывам. Падлогу і сцены высцілалі дываны.— Гэта адмысловая тканіна, — паказаў на дываны маг Ніціч, — зроблена з пустыннай травы. Яна амаль не гарыць.

— Ого, — здзівілася Алеолла.

У адным з кутоў пакоя знаходзіўся гарлач з вадой, у які са столі капала чыстая вада. Калі гарлач перапаўняўся, вада вылівалася з тонкага носіка гарлача ў камен­ную нішу і сыходзіла скрозь адтуліну ў глыб гары. Яшчэ ў пакоі-пячоры меўся газавы камін, дакладна такі ж самы, як у зале мага Ніціча.

Ром Ончар пальцам адняў кавалак гліны, і газ сыкнуў. Палкаводзец хутка запаліў камін сваім крэсівам, і полымя весела затанчыла ў каменнай выемцы.

— З гэтым камінам трэба быць вельмі асцярожнымі! І ні ў якім разе не тушыць! — загадным тонам сказаў Ром Ончар.

Бедалдай абыякава глядзеў на ўсё, што адбываецца.

— Вось тут косці для гульні, — паказаў на стол маг Ніціч, — можаце пагуляць адно з адным, а можна і аднаму, паспрабуйце выкінуць «чароўную піраміду». Правілы простыя: кідаючы па адным кубіку перш трэба выкінуць «6», потым «5», потым «4», «3», «2», «1». А атрымаць «піраміду» трэба столькі разоў, колькі граняў на кубіку: шэсць разоў запар.

— І што будзе? — запытала Алеолла.

— Калі хтосьці выкіне піраміду шэсць разоў запар, адбудзецца чараўніцтва. Спадзяюся, вы не засумуеце, — сказаў маг Ніціч.

— Мне трэба забраць сваю сякеру, — панура паўтарыў Бедалдай.

— Што ты заладзіў — сякера, сякера? Гэтая сякера проста засела ў цябе ў галаве, — непрыязна прамовіў Ром Ончар.

— Так, і што гэта за незвычайная сякера? І чаму яна павінна быць толькі ў цябе і ні ў кога больш? — спытаў маг Ніціч. — Распавядзі нам, калі ласка.

Бедалдай цяжка ўздыхнуў, падышоў да каміна і прыняўся расказваць:

— Гэтую сякеру зрабіў джын-каваль Тшэтхест. Па легендзе, ён папрасіў дзевяцярых самых лепшых кавалёў-людзей выкаваць яму па сваёй самай лепшай сякеры. Ды так, каб усе сякеры былі з выдатнай сталі, нават дзяржальна са сталі. Сякеры ў кавалёў, насамрэч, вышлі на славу — маглі секчы любы метал, любы камень. «Малайцы», — пахваліў кавалёў Тшэтхест і даў кожнаму кавалю золата па вазе выкаванай ім сякеры. А потым Тшэтхест адправіўся ў сваю пячору і з дзевяці сякер скаваў-спрасаваў сваім вялізным молатам адну. Сякера стала магутнейшай у дзевяць разоў — і з тых часоў гэта самая страшная зброя на Зямлі. Магутны чорны джын Штайнат празнаў пра гэтую сякеру і спалохаўся. Бо такой зброяй можна забіць яго самога. Але калі Штайнат сам завалодае гэтай зброяй, то зробіцца непераможным. Тады Штайнат хітрасцю заманіў джына-каваля Тшэтхеста ў падзямелле, у пячору Далёкіх Гор, сказаўшы, што там знаходзіцца самая чыстая жалезная руда ў свеце. І калі Тшэтхест спусціўся ўніз, Штайнат абрынуў на яго ўсю гару. Аднак перад тым, як адправіцца ў шлях, джын-каваль паспеў схаваць сваю сякеру дзесьці ў глыбокім месцы. — Бедалдай распавядаў глухім голасам, гледзячы толькі на вогнішча каміна. — І вось праз тысячу гадоў сякеру знайшлі ў студні Пячорнага Горада. Гэта найглыбейшая студня на зямлі. Сякеру Тшэтхеста ніхто не хацеў даставаць — усе баяліся чорнага джына Штайната. Ды і ваду людзі баяліся браць з гэтай студні. А я не пабаяўся і ўзяў гэтую сякеру сабе.

— А сам ты не баішся чорнага джына Штайната? — спытала Алеолла.

— Не, не баюся. Толькі ў катаў чорны джын не можа забраць сякеру, таму што гэта не толькі зброя, але і іх прылада працы. Чорнай працы, якую і чорны джын робіць...

— Дык ты ўсё-такі кат? — падняў свае страшныя бровы Ром Ончар.

— Так, — глуха адказаў Бедалдай.

— І як шмат людзей ты забіў? — гнеўна спытаў Ром Ончар.

Ваявода хацеў схапіць ката за плечы, прыўзняць ды так скалануць, каб дух з яго выляцеў. Бедалдай ледзь паспеў адступіць у глыб свайго пакоя.

— Ніводнага. — прамовіў кат. — Адзін выгляд сякеры прыводзіць у жах людзей, якія задумалі штосьці нядобрае.

— Значыць, ты кат людскіх думак? — зацікаўлена вымавіў маг Ніціч. — Адсякаеш не дрэнныя галовы, а тое дрэннае, што ёсць у галовах?

— Можна і так сказаць.

— Але ён жа ў любы момант можа стаць сапраўдным катам! — грозна праракатаў Ром Ончар.

— Бедалдай мяне ахоўвае! І нават абараніў ад злыдняў! — умяшалася Алеолла.

Дзяўчына стала паміж Бедалдаем і Ромам Ончарам.

— Дык магу я забраць сваю сякеру? — настойліва і без аніякай боязі спытаў кат.

— Сякера зроблена з высакаякаснай сталі. А знаходзіцца ў замку з металічнымі рэчамі вельмі небяспечна, — папярэдзіў яго маг Ніціч, — таму раю пакінуць сякеру там, дзе яна цяпер знаходзіцца. На балконе. Ром, пабудзь у калідоры. Хадзем, Алеолла, я пакажу вам, дзе будзеце жыць.

Яны пакінулі Бедалдая ў сваім пакоі. Ром Ончар выйшаў у галерэю, а маг і будучая яснапанна прайшлі ў калідор, які вёў у суседнюю пячорку. Гэты пакой быў дакладна такім жа, як і ў Бедалдая. На стале таксама ляжалі косці для гульні, і выразаная табліца з правіламі «чароўнай пірамідкі». Маг Ніціч запаліў камін і звярнуўся да Алеоллы:

— Акрамя касцей для гульні, у вашым пакоі ёсць скрутак. Гэта кніга па геаграфіі. Вывучайце Зямлю.

— А якое чараўніцтва адбудзецца, калі атрымаецца гэтая «пірамідка» шэсць разоў запар? — пацікавілася Алеолла.

— А вы паспрабуйце пагуляць, тады і зразумееце.

— Вам што, шкада сказаць? — з какетлівай крыўдаю прамовіла Алеолла.

— Я думаю, што калі чалавеку цікава нешта спазнаць, то яму варта паспрабаваць зрабіць гэта самому.

— А каб самому праверыць, якое будзе чараўніцтва, мне трэба згубіць пройму часу. А часу, нават самай маленькай проймачкі, у мяне няма.

— Як гэта ў вас няма часу? Мы вас прывялі сюды, каб вы як след адпачылі з дарогі, — здзівіўся маг Ніціч.

— Але я не магу адпачываць з дарогі, таму што мая дарога не завершана. Мне трэба тэрмінова вяртацца да маіх сяброў!

— А навошта ж вы, будучая яснапанначка, столькі часу ішлі за мной па падземных галерэях?

— Я пайшла таму, што вы паабяцалі расказаць нам пра замак.

— Дык я вам ужо ўсё распавёў.

— Не, вы — хітры чалавек, вы не распавялі, як гэта ўсё адбываецца. Як і адкуль рыцары ўзлятаюць. Навошта яны кудысьці ляцяць. Думаю, калі я ў наступны раз «зачаплюся» за вашыя магічныя струмені, вы абавязкова раскажаце. А цяпер прашу адправіць мяне і Бедалдая назад да маіх сяброў.

— Як? Ісці цяпер назад. І ляцець на сякеры па паветры? — усклікнуў маг Ніціч.

— Ну, вядома ж, так!

— Цяпер гэта зрабіць немагчыма!

— Адпраўце мяне з Бедалдаем!

— Не. Вы з гэтым вашым Бедалдаем проста разаб’ецеся. Ні вы, ні ён лятаць не ўмееце. І, галоўнае, не ўмееце прызямляцца.

— Тады мы пойдзем назад праз лес.

— Гэта немагчыма. Лес дрымучы і непраходны... Там столькі дзікіх звяроў! І яшчэ, як бы вы ні хацелі ісці ад замка, вы ўсё роўна заўсёды будзеце вяртацца назад да яго. Такая ўжо тут уласцівасць прасторы. Нічога не паробіш. Мая вам пара­да — адпачніце, а заўтра паразмаўляем.

Маг Ніціч хутка выйшаў з пакоя ў галерэю, павярнуў за бліжэйшы кут. Алеолла хацела за ім пабегчы, але разгубілася, ды і ў падзямеллі было надта цёмна. Яна села на тапчан перад камінам.

Знік у цемры калідораў і камандзір віцязяў Ром Ончар.

XIX

ЧАЛАВЕК ЛАБІРЫНТА

Алеолла легла на тапчан, узяла скрутак і паглядзела на карту заморскіх земляў. На ёй былі выяўлены горы, рэкі, лясы, жывёлы, якія жывуць у тых краінах, замкі, гарады, караблі на моры. Дзяўчына пазнала паўвостраў Дарвіт і бухту з горадам Гняздо Рыб, горад Палац Садоў, гару, на якой размяшчаўся знаёмы ёй Пячорны Горад. «Вось пераможам Паляндру, — падумала Алеолла, — і рванём з Арцінам куды-небудзь у далёкія краіны. І Міамурмарора з сабою возьмем. І мастака Дроздзіча». Яна ўяўляла, што яе сябры ўжо ідуць па малочным следзе. Каб кот ды не знайшоў малако? Алеолла ведала, што гэтага проста быць не можа! Яна думала і пра Бедалдая. «А як жа ён там? Сумуе альбо ўжо спіць?». Ёй было не па сабе. Аднаму ў падзямеллі знаходзіцца вельмі прыкра. Алеолла паглядзела на кубікі для гульні — шаравата-металічныя, з белымі кропкамі. Полымя газавага каміна гулліва адлюстроўвалася на іх паверхні. «Вось цяпер выпадзе “піраміда” — і адбудзецца чараўніцтва — вернуцца ўсё родныя з палону Паляндры і будзе ўсё добра», — падумала Алеолла.

— Не, згуляю потым, — прамовіла яна ўслых, — трэба наведаць Бедалдая.

Алеолла выйшла са свайго пакоя — у калідоры нікога не было. Яна пайшла

па цёмнай галерэі. Раней ёй уяўлялася, што пакой Бедалдая дзесьці блізка, зусім побач, але па нейкай прычыне пакоя побач не аказалася. З кожным крокам Алеолла апускалася ва ўсё больш апраметную цемру. Часам ёй станавілася вельмі страшна, але яна ўсё ж ішла далей. З глыбіні пячоры даносіўся бесперапынны гул — гэта глыбока ў нетрах гары шумеў вадаспад. Ад сцен цягнула вільгаццю, пахла неабжытай пустэчай. Раптам на процілеглай сцяне праз глыбока-шэрую цямрэчу праступіла чорная размытая пляма. Алеолла спынілася і прымусіла сябе прыгледзецца ўважлівей.

— Што гэта за стварэнне падзямелля? — у дзяўчыны задрыжала сэрца.

Прывід не варушыўся і не расплываўся. Алеолла набралася мужнасці і паціху

падышла бліжэй.

— Сажа... Гэта сажа.

У нішы знаходзілася пагаслая нафтавая паходня, а над ёй — чорная пляма сажы. Яна здалёк нагадвала чорнае полымя альбо чорную здань.

— Вось і добра! — сказала Алеолла. — З паходняй я змагу прайсці далей.

Дзяўчына выцягнула яе з нішы, вярнулася да сябе ў пакой і падпаліла — паходня

весела разгарэлася і ціха затрашчала.

Цяпер ісці па падземнай галерэі было ўжо не так страшна. Хоць з-за дрыготкай паходні за спінай Алеоллы мудрагелістымі васьміногамі варушыліся і распаўзаліся па сценах мігатлівыя цені.

Алеолла асцярожна прасоўвалася наперад, пакідала сажай на сценах плямы-адмеціны, — а раптам заблудзіцца! Яна хацела як мага хутчэй знайсці Бедалдая. Удвух будзе значна лягчэй, не так боязна.

Удалечыні дзяўчына заўважыла святло — гэта быў пячорны пакой з уваходам, завешаным дываном — гэтак жа, як і ў яе.

— Нарэшце знайшла, — падумала Алеолла і дадала кроку. Наблізіўшыся, яна зазірнула ў пакой.

— Бедалдай! — паклікала дзяўчына.

У глыбіні пакоя за сталом сядзеў чалавек. Ён кідаў «косці» і ўважліва глядзеў на лічбы, якія выпалі. Святло ад газавага каміна цьмяна асвятляла пакой, таму чалавеку даводзілася нахіляцца наперад, каб лепш разгледзець кубікі.

— Бедалдай! — Алеолла паклала руку яму на плячо.

Чалавек павольна павярнуў галаву.

Першае, што заўважыла Алеолла, былі яго пустыя, бялявыя вочы ў чорных вачніцах. А затым яна ўбачыла аблічча — худое, сухое, з мноствам зморшчын, быццам гэта не скура, а моцна пакамечаная і пажоўклая ад часу папера.

Кашчавая рука пацягнулася да дзявочай далоні, якая ляжала ў яго на плячы. Дакрананне гэтай рукі было пякуча-халоднае і агіднае.

— Не перашкаджай! — папрасіў чалавек.

— Бедалдай — гэта ты? Што яны з табой зрабілі? Што адбылося?

— Засталася «адзінка». Апошняя «адзінка». Шостая «адзінка»! — хрыпеў ён.

Чалавек-здань узяў кубік.

— Бедалдай! Гэта ты?

Алеолла адскочыла.

Кубік выпаў з дрыготкіх рук старога і пакаціўся па падлозе.

— А-а, — натужана, хрыпла закрычаў ён, сагнуўся, апусціўся на калені і папоўз за кубікам.

— Бедалдай. Альбо хто вы. Адкажыце мне!

Алеолле было вельмі страшна пачуць, што гэта Бедалдай, і што з ім нешта за гэты час адбылося.

— А-а! — хрыплым перарывістым голасам закрычаў з падлогі чалавек. — А-а. «Шэсць». Не трэба мне «шэсць»!

Ён зваліўся, падціснуўшы пад сябе ногі і рукі.

— Маё царства! Маё царства!

— Вы хто? — настойліва запытала Алеолла.

Чалавек ляжаў на падлозе, а яго павекі пачалі павольна апускацца.

— Вы паміраеце? — Алеолла кінулася да яго, штурханула.

— Царства! Мерамірскае царства! Мерамірскае царства ўва мне памірае!

— Не памірайце! Скажыце, хто вы!

Стары на падлозе хрыпеў.

— Хто вы?.. — як мага гучней крыкнула Алеолла.

— Я. Цар Ранеон.— Я не чула пра такога! — Алеолле стала лягчэй, галоўнае — гэта не Бедалдай.

— Апошняя «адзінка»! Прэч! Пайшла прэч адсюль. — стары ўжо сіпла шаптаў. — Пайшла прэч. Апошняя «адзінка»...

— Выбачайце, вы каго праганяеце — «адзінку» альбо мяне? — як мага больш ветліва спытала Алеолла.

— «Адзінка». Прэч! Нічога. Нічога. Я цяпер... Я цяпер. Толькі адпачну. У мяне яшчэ ёсць час. Пайшла прэч, нягодніца! «Адзінка».

Алеолла зразумела, што прыступ у цара Ранеона выкліканы роспаччу ад чарговага пройгрышу, і што гэты стары хутка засне, таму што гуляў без сну і адпачынку некалькі сутак напралёт. Паспіць, ачуняе і пачне новую гульню.

Алеолла ўзяла сваю паходню і паціху выйшла з пакоя цара Ранеона.

XX

ЗАМАНЛІВЫЯ КОСЦІ

Алеолла зноў ішла ўздоўж сцяны. Яна павярнула ў адзін бок, затым у другі. І раптам пазнала тое месца, дзе апошні раз спрабавала запомніць паслядоўнасць паваротаў. Дзяўчына ясна прадставіла, як ёй выйсці да лесвіцы, што вяла да піка скалы.

Праз пэўны час Алеолла ўжо стаяла на прыступках, якія спіраллю ўзнімаліся высока ўверх. Там, уверсе, гарэла святло. Яна вярнулася трохі назад. У адной з ніш пакінула непагашанай сваю паходню — на выпадак, калі прыйдзецца вяртацца.

Паволі-паволі, затаіўшы дыханне, Алеолла пачала ўзнімацца па прыступках. Яна чула, як шалёна б’ецца сэрца — ёй было страшна, раптам хто-небудзь з гэтых дзіўных рыба-віцязяў альбо яшчэ якая-небудзь невядомая людзям пячорная істота выскачыць з цёмнага праходу. А такіх праходаў у сцяне скалы было шмат. Дзяўчына сілай волі прагнала свой страх і рушыла далей.

Неўзабаве Алеолла паднялася да залы, дзе ляжала прастакутная глыба. Выцягнуўшы, наколькі магла шыю, яна спачатку зазірнула ў залу.

Побач з глыбай нікога не было. І на самой глыбе на плеценым крэсле — таксама. А вось пад крыштальным купалам, у гамаку, ляжаў той жа загадкавы віцязь. Гэтым разам ён нават прыўзнімаўся да тых агеньчыкаў-водбліскаў, што перыядычна ўзнікалі на люстраной паверхні столі.

На дыбачках Алеолла прайшла ў залу і пачала красціся ўздоўж глыбы. Віцязь у гамаку пад купалам кашлянуў і паварушыўся. Алеолла прысела за глыбу і ледзь-ледзь закранула яе плячом. Найвелізарнейшая глыба, што важыла, на думку Алеоллы, ніяк не менш, чым тысяча сланоў, захісталася і трохі павярнулася. З-пад глыбы раздаўся гук, падобны да рыпення, калі адчыняюцца дзверы.

Віцязь у гамаку ўважліва паглядзеў уніз. Алеолла ўся сціснулася, забіўшыся пад глыбу. Яна заўважыла, што ўвесь гэты вялізны камень стаіць толькі на адным вострым выступе, які знаходзіцца ў самым яго цэнтры, унізе. Выходзіла, што гэтая прастакутная глыбіна ўсталявана так хітра, што з усіх яе бакоў захоўваецца раўнавага. Гэта тое ж самае, што роўную дошку трымаць на адной падушачцы пальца. Таму, нягледзячы на вялізную вагу глыбы, нават Алеолла магла яе павярнуць.

— Ёсць тут хто-небудзь? — гучна спытаў віцязь у гамаку.

Алеолла затаіла дыханне.

Віцязь адвярнуўся да крыштальнага купала і зноў пачаў лавіць поглядам гэтыя незразумелыя для Алеоллы мігатлівыя водбліскі.

Будучая яснапанна паціху пракралася да калідора, які выходзіў на балкон. Спачатку яна хацела разам з Бедалдаем прабрацца туды і забраць яго футарал з сякерай, але паколькі ката яна не знайшла, вырашыла ўсё зрабіць сама. Ды і ў адзіночку лягчэй ціхутка прашмыгнуць і застацца незаўважанай. Сякеру трэба было перахаваць, каб, даведаўшыся, як віцязі лётаюць уздоўж гэтых «магнітычных» струменяў, самой разам з Бедалдаем паляцець назад да сяброў. Алеолле гэты маг Ніціч са сваім ваяводам падаваліся вельмі падазронымі. З аднаго боку, яны спрабавалі ўдаваць сябе добранькімі, а з іншага — выглядалі залішне хітрымі. І потым, што гэта за вар’ят стары ў падзямеллі? Што ён там робіць? Хто ён? Нейкі скінуты з трона і забыты ўсімі цар? Брр, якія халодныя і шурпатыя ў яго рукі. Навошта яны яго там трымаюць? І наогул, куды лятаюць гэтыя рыцары? А галоўнае — навошта?

Дзяўчына наблізілася да балкона і, заўважыўшы футарал Бедалдая, паспрабавала ўзяць яго. Аднак перш, чым футарал паддаўся, і яго атрымалася адляпіць ад сценкі, Алеолле давялося прыкласці незвычайныя намаганні. Яна накінула шлейкі на плечы — і футарал з сякерай адразу пацягнуў яе ўніз — такі ён быў цяжкі, але нічога не паробіш — трэба несці.

Алеолла ізноў зайшла ў невялікі калідор, які веў да залы з глыбай. Насамрэч, такіх калідораў-тунэляў было дванаццаць. Нібы промні ад сонца, разыходзіліся яны ад залы з глыбай да балкона. Дзяўчына выбрала найбліжэйшы — усё-ткі цягнуць на спіне футарал з сякерай не так лёгка — і паціху, абмацваючы сцяну рукой, накіравалася ў залу.

Раптам Алеолла пачула, як віцязь у гамаку закрычаў:

— Увага! Пад’ём! Рыхтуйся! Першая змена на тэрасу!

Алеолла зразумела, што тэраса — гэта і ёсць той грот з выхадам на балкон, і што хутка сюды прыбягуць віцязі. Яна стаілася ў сваім калідоры-тунэлі і стала назіраць.

Першым падняўся Ром Ончар. За ім рушыў маг Ніціч. А потым адзін за адным прыбеглі яшчэ дзесяць віцязяў і пашыхтаваліся. Ром Ончар агледзеў сваю дружыну, ацаніў і, было падобна, што застаўся задаволены.

— Дазорца! — звярнуўся Ром Ончар да віцязя ў гамаку. — Удакладніце карціну!

— Караван ідзе па перавале ў Ледокскіх Гарах. Над імі толькі што прайшла сухая навальніца. Караван гружаны ядвабам, залатым посудам і дыванамі.

«Ага, — падумала Алеолла, — вось адкуль у іх столькі дываноў і шыкоўнага посуду».

— Людзей мала, таму досыць адной змены, — завяршыў даклад дазорца.

— Слухайце, волаты! Сквапных трэба прыстрашыць! — зычна выгукнуў Ром Ончар. — Старшым прызначаю Дэнэта!

— Увага! — Алеолла пачула голас мага Ніціча і асцярожна вызірнула са свайго тунэля.

Маг Ніціч ужо сядзеў у сваім крэсле, на глыбе. Над плеценым крэслам Ніціча Алеолла ўбачыла вялікае драўлянае кола. Ягоная вось была прымацаваная да цэнтра столі.

— Дазорца! — крыкнуў маг Ніціч — Сектар?!

— Дзесяць! — адказаў яму віцязь у гамаку.

Яшчэ Алеолла зазначыла, што падлога ў зале, дзе знаходзілася глыба, была прарысавана доўгімі пранумараванымі лініямі. Усё гэта нагадала ёй сонечны гадзіннік.

Кожная лінія паказвала на вызначаны калідор-тунэль. Алеолла ўбачыла, што тунэль, дзе яна знаходзіцца, пазначаны лічбай «11».

— Увага!

Перабіраючы рукамі па коле, маг Ніціч павольна разварочваў глыбу. Алеолла заўважыла, што з аднаго боку ў глыбы мелася завостраная дзюба. І вось гэтай дзюбай глыба ўказала, як стрэлкай, па лініі з лічбай дзесяць.

— На старт! — закрычаў маг Ніціч

Алеолла адчула, як нябачная хваля адкінула яе ад адной сценкі тунэля, у якім яна стаяла, да процілеглай.

— Забіраем праз суткі! — крыкнуў маг. — Усе запомнілі?

— Так! — крыкнулі віцязі.

— Для тых, хто спозніцца і параненых — паўторым яшчэ праз палову сутак. Ясна?

— Ясна! — адказалі дзесяць віцязяў.

— Пайшлі!

Віцязі па адным выбягалі на балкон, зрывалі са сцен свае шчыты, апраналі іх на плечы і па чарзе станавіліся на зубец балкона насупраць дзясятага тунэля. Затым тварам да неба падскоквалі ўверх і, падхопленыя нябачнай сілай, несліся ўдалячынь.

Усё адбывалася размерана, але хутка.

Калі знік у небе дзясяты віцязь Дэнэт, прызначаны старшым, на балкон выйшаў Ром Ончар. Ён зірнуў у вячэрняе неба, куды паляцелі яго віцязі, і крыкнуў:

— Давайце, хлопцы! Не ўпусціце перамогу!

— Не ўпусцяць, — адазваўся віцязь на гамаку.

— Мернеск, ты папільнуй за імі, пакуль можаш, і мне дакладвай...

— Ясна! — адчаканіў дазорца.

Ром Ончар прайшоў на балкон праз дзявяты тунэль, абышоў яго ўвесь і вырашыў вярнуцца ў залу праз адзінаццаты тунэль, у якім знаходзілася Алеолла. Як толькі яна заўважыла, што Ром Ончар ідзе ёй насустрач, спалохана выбегла ў грот і прагінаючыся пад цяжарам сваёй ношы, хуткім крокам накіравалася да лесвіцы. Яна думала, што ўнізе, у лабірынце яе будзе цяжка адшукаць.

— Гэй, Ніціч! — крыкнуў Ром Ончар. — Тут парушальнік!

— А, яснапанначка! — усклікнуў маг, калі заўважыў, што Алеолла выскачыла з адзінаццатага тунэля і рушыць уздоўж глыбы. — Вы што, звар’яцелі? А калі б нам трэба было адправіць дружыну праз адзінаццаты тунэль? Вас бы тут ужо не было! Вас магло б вынесці ў неба і вы б разбіліся! Божа мой! Вам проста пашанцавала!

Але Алеолла яго не слухала, яна, як магла хутка, ішла да лесвіцы.

— Вас што, пад замок пасадзіць?! — з тунэля данёсся разгневаны голас Рома Ончара.

Маг Ніціч хутка спусціўся па вяровачнай лесвіцы і апынуўся перад Алеоллай.

— А што гэта ў вас за спінай? Што гэта такое цяжкае? Няўжо сякера Бедалдая? — маг Ніціч зірнуў Алеолле ў вочы і зразумеў, што адбылося тое, чаго ён больш за ўсё баяўся.

Дзяўчына ўжо ведала, як можна паляцець з замка. І калі шчыт віцязя быў для яе цяжкаваты, то выкарыстаць цуд-сякеру Бедалдая яна цалкам змагла б. А разам з Бедалдаем яны здолелі б і скрасці рыцарскія шчыты.

— Стойце, яснапанначка, — непрыемным тонам загадаў маг Ніціч

— Можа, я паднясу вашую торбачку? Вельмі яна вам перашкаджае, — за спінай Алеоллы зароў Ром Ончар.

— Вы — разбойнікі! Налётчыкі! Рабаўнікі! — закрычала дзяўчына. — Я ўсё бачыла! Я чула, як вы загадалі абрабаваць караван! Вось адкуль у вас дываны, посуд, ежа! Схаваліся за магнітнымі сценамі і думаеце, што вас не дастаць!

— Не распаляйцеся, панначка, — падступаў да яе Ром Ончар.

У гэтае імгненне Алеолла ўбачыла адпаліраваны шост, які вісеў у цэнтры «студні», па баках якой ішла вінтавая лесвіца. Дзяўчына разбеглася і скокнула ў пройму. Схапіўшыся рукамі за шост, яна хутка спусцілася ўніз да лабірынта.

— Ром! — крыкнуў маг Ніціч. — Хутчэй паднімай астатніх віцязяў! Хай забіраюць да сябе шчыты. Кожны адказвае за іх галавой! Я — за ёй.

Маг Ніціч разагнаўся гэтак жа, як і Алеолла, скокнуў у «студню» і спрытна з’ехаў уніз. Але было позна — дзяўчына паспела схавацца ў цёмнай галерэі, і Ніцічу давялося паднімацца за паходняй.

У далёкай нішы, дзе Алеолла знайшла сваю нафтавую паходню, яна схавала футарал з сякерай Бедалдая — прысыпала яго пяском, а зверху — сажай, каб не было відаць, што тут нядаўна капалі.

Наступнай яе задачай было знайсці пакой Бедалдая. Па пакінутых раней знаках-плямінках сажы Алеолла знайшла спачатку свой пакой, а затым прынялася даследаваць усе найбліжэйшыя калідоры. І нарэшце, праз пэўны час, знайшла Бедалдая.

Кат сядзеў, схіліўшыся над сваім сталом. Алеолла паціху падышла і, каб зноў не памыліцца, зазірнула яму ў твар. Цяпер, без сумнення, гэта быў Бедалдай. Ён глядзеў на косці для гульні, раскінутыя па стале.

— Бедалдай!

— Так, — адказаў ён, не адрываючыся ад свайго занятку.

— Нам трэба ляцець да нашых сяброў!

— Так, — пацвердзіў Бедалдай.

— Гэта замак разбойнікаў! Яны рабуюць караваны! Яны трымаюць палонных! Я знайшла цара Ранеона. Вязня гэтага магнітнага замка.

— Так-так, — Бедалдай згроб у руку косці.

— І я ведаю, як нам паляцець! А ляцець нам трэба як мага хутчэй, бо калі сюды прыйдуць нашы сябры, яны таксама стануць вязнямі гэтага жудаснага замка. Гэтыя віцязі значна мацнейшыя за нас. А сысці пешкі з магнітнага замка немагчыма. — узбуджана казала Алеолла. — Я прынесла і схавала тваю сякеру, Бедалдай!

— Так-так, — зноў паўтарыў кат, а сам пачаў па адным кідаць кубікі.

— Паслухай мяне! Калі Арцін, мастак Дроздзіч і кот Міамурмарор патрапяць у гэтую магнітную пастку, то не будзе каму ісці да Паляндры! Зразумей, няма каму!

— О, «шэсць»! — усклікнуў Бедалдай.

— Ты разумееш?!

— Разумею, — сказаў ён, і кінуў яшчэ адзін кубік. — Эх, «двойка».

— Бедалдай! Сякера ў мяне. Нам трэба сыходзіць у лабірынт, перачакаць, пакуль усё аціхне, а потым паспрабуем прабрацца на балкон! Мы накіруем «магнітычную» глыбу ў напрамак маёй краіны, у мяне нават карта ёсць, і паляцім з гэтага злашчаснага месца!

— Вядома, вядома. — Бедалдай паспрабаваў згрэбці кубікі, але Алеолла пер­шая іх сабрала і сціснула ў руцэ.

— Ты чуеш? Нам трэба як мага хутчэй адсюль выбірацца, знайсці нашых сяброў, пакуль яны не наблізіліся да гэтага замка! Інакш усё прапала! — Алеолла спрабавала расштурхаць Бедалдая, і тут адзін кубік з яе рукі, быццам сам сабою, выскачыў і пакаціўся.У гэты момант Алеолла адчула непераадольнае жаданне паглядзець — а што ж ёй выпала. Раптам там «шасцёрка»? А потым, калі выпадзе ўся камбінацыя — тады павінна адбыцца чараўніцтва.

Алеолла зірнула на кубік — і сапраўды — на ім была «шасцёрка»!

«Ого, выдатна! — падумала яна. — Трэба кідаць далей. Вось бы на другім кубіку была «пяцёрка».

І як па яе жаданні, выпала «пяцёрка».

— А цяпер, кубік, дай мне «чацвёрку».

Да радасці Алеоллы выпала і «чацвёрка».

— Ну, а «троечка» прыйдзе? Раз два тры, — яна кінула кубік.

Яна і Бедалдай разам зірнулі на кубік — на верхняй грані кубіка злева направа стаялі тры кропкі.

— Ура! Ура! — ускрыкнула Алеолла.

— Ну што ж, цяпер «двоечка». Нас тут двое і патрэбна «двоечка». — дзяўчына два разы дзьмухнула на чарговы кубік і кінула. Кубік закруціўся, пакаціўся, загрукаў куткамі і спыніўся. На ім, як на маленькай божай кароўцы, былі дзве кропкі.

— Не можа быць, — сказала сабе Алеолла.

— Не можа быць, — цяжка дыхаючы, стагнаў Бедалдай.

— Ну што, прашу «адзінку»? — зашаптала кубіку Алеолла. — На секунду ў яе перад вачамі прамільгнула выява вар’ята Ранеона — ён усміхнуўся бяззубай усмешкай.

«Нічога, — падумала Алеолла, — я выйграю. Мне трэба выйграць».

Алеолла кінула апошні кубік — ён паскакаў па стале і раптам закруціўся. Калі б кубік зрабіў яшчэ адзін паварот, то выпала б «адзінка». Але, на жаль — на ім зноў былі дзве кропкі.

— Вось прыкрасць! Добра, я згуляю яшчэ разок, — сказала Алеолла.

— Не, цяпер мая чарга, — Бедалдай хутка згроб кубікі. — Будзем кідаць па чарзе, — рэзка прамовіў ён.

***

Тым часам маг Ніціч, Ром Ончар і яшчэ некалькі віцязяў спусціліся з паходнямі ў лабірынт.

— Будзем шукаць усюды! Знайсці гэтую яснапанну нам проста неабходна — інакш яна столькі дроў гэтай сякерай накрышыць, — сурова сказаў Ром Ончар.

Аднак доўга шукаць Алеоллу ім не давялося. Карціна, якая адкрылася вачам мага, ваяводы і віцязяў, была мірная — Алеолла і Бедалдай па чарзе кідалі кубікі і падскоквалі з тапчана глядзець, што каму выпала, азартна абмяркоўвалі шанцы... І наогул, не звярталі аніякай увагі на віцязяў, якія зайшлі да іх у пакой.

— Вось і выдатна, — пасміхнуўся маг Ніціч, — цяперака яны вязні «піраміды». І не будуць нам дакучаць.

— Вось малайцы якія, — узрадаваным голасам сказаў Ром Ончар. — Перадайце па змене, каб самую смачную ежу і ўсё такое прыносілі да іх, — загадаў ён сваім віцязям.

— Ясна! — адказалі тыя хорам.

— Алеоллу пазней, калі падрасце, мы, вядома, выпусцім, — пачаў разважаць услых маг Ніціч. — А то калі цяпер адпусціць, пойдзе да Паляндры. Толькі дарма галаву складзе.

— Вядома, нават на нашых шчытах да гэтай Паляндры падляцець немагчыма, — сказаў адзін з віцязяў.

— Так, Чорнае Балота — месца прапашчае, — пагадзіўся другі.

— Плюхнешся брухам у багну... «Магнітычныя» струмені гэтае балота агінаюць, — сказаў трэці.

— А яна, такая танюткая, яшчэ туды валачэцца, — прабасіў чацвёрты.

— Вядома, хай пакуль падрасце, — нізкім голасам прамовіў пяты.

— Вось і я пра тое, — пагадзіўся з імі маг Ніціч.

— А праз пару гадоў яна такой прыгажуняй стане, — летуценна прамовіў Ром Ончар. — Можа, і не захоча нікуды сыходзіць. Абярэ каго-небудзь з нашых малайцоў сабе ў мужы. Застанецца жыць у нашым замку. А што, замак выдатны, з усімі выгодамі...

Пасля гэтых слоў віцязі падцягнуліся і выпрасталі плечы. Выпрастаў плечы ды падцягнуўся і сам маг Ніціч. Віцязі паглядзелі на ягоныя плечы, параўналі са сваімі і ледзь не пырснулі са смеху.

— Ну-ну, — прамовіў Ром Ончар, сам выпрастаў плечы, узняў рукі і паказаў біцэпсы.

Віцязі, збянтэжыўшыся, апусцілі вочы.— Добра, потым паглядзім, хто ёй спадабаецца. А гэтага Бедалдая выпускаць нельга! — шумна ўздыхнуў Ром Ончар. — Нават калі ён і нармальны хлопец, то хто-небудзь у яго сякеру падманам альбо яшчэ як-небудзь выкрадзе. І што тады? Чорны джын заўсёдыбудзе паляваць за гэтай сякеркай.

— Так, трэба агледзець увесь лабірынт і знайсці сякеру! — сказаў маг Ніціч.

— Выконваць! — пацвердзіў ягоны загад Ром Ончар.

— Ясна! — хорам адказалі віцязі.

Яны разбрыліся па лабірынце, і маг Ніціч, і Ром Ончар таксама пачалі пошукі...

Увечары віцязі паведамілі — ніхто з іх сякеры Бедалдая так і не знайшоў.

XXI

МАЗГАВЫ ШТУРМ

— Ну што? — спытаў кот Міамурмарор. — Калі няма ўваходу, то паўзём далей.

— Як гэта паўзём? — задраў угору галаву Арцін. — Муры стромыя.

— А як мы на скалу паўзлі? — пытаннем на пытанне адказаў кот.

— Правільна думаеш, — зразумеў задумку Міамурмарора мастак Дроздзіч, — што б мы без цябе рабілі!

— Я заўсёды казаў, што мы, каты, без вас, людзей, абысціся зможам. А вось вы, людзі, без нас — ніколі.

Кот Міамурмарор абматаўся вяроўкай, акінуў уважлівым поглядам «прымагнічаныя» да сцяны замка шчыты, мячы і шаломы.

На адным з такіх шаломаў, над даспехамі, усярэдзіне якіх бялеў чалавечы шкілет, сядзеў вялізны крумкач і чорным бліскучым вокам зіркаў то на Міамурмарора, то на Арціна, то на мастака Дроздзіча.

Кот прымерыўся да муру і спрытна палез па «прылепленых» латах. Крумкач хрыпла каркнуў, саскочыў з шалома, залапатаў крыламі і падняўся на зубец замка.

Кот Міамурмарор не стаў звяртаць на яго ўвагі — «птушка кату не перашкода» — падахвоціў ён самога сябе і працягнуў «штурмаваць» замак.

— Вось які чэпкі, — пахваліў ката мастак Дроздзіч.

— А што яму, кату, — трошкі зайздросцячы, сказаў Арцін, — калі абарвецца — усё роўна прызямліцца на лапы.

— Так-так, — адказаў кот, — я заўсёды казаў, што мець лапы зручней за рукі.

Кот Міамурмарор ні разу не сарваўся — ён яшчэ знізу дакладным позіркам

выверыў найлепшы шлях, каб «развешаныя» па сцяне ўзоры зброі аказваліся як мага бліжэй адзін да аднаго. Яму досыць было правільна і выверана перастаўляць лапы і чапляцца кіпцюрамі. Дый хвост дапамагаў трымаць раўнавагу. На вышыні прыкладна ў палову муру мячы, шчыты, булавы і баявыя сякеры скончыліся, і кот перайшоў на наканечнікі дзід і стрэл — тронкі даўно спарахнелі, а жалезныя наканечнікі засталіся. Яны лягчэй, іх выстрэльвалі ўверх на сцяну, таму і былі «прылеплены» да гэтай самай сцяны нашмат вышэй, чым цяжкае ўзбраенне.

Нарэшце, кот строс з сябе вяроўку і, трымаючыся кіпцюрамі левай лапы за прымагнічаны вышэй за усіх наканечнік арбалетнай стралы, правай лапай раскруціў над галавой ласо і спрытна закінуў яго на зубец сцяны.

Крумкач, які сядзеў над Міамурмарорам, незадаволена каркнуў і паляцеў за мур, пэўна, ён чакаў сабе спажывы, спадзяваўся, што кот зваліцца і разаб’ецца. А кот усё не падаў і не падаў.

Па вяроўцы Міамурмарор хутка ўскараскаўся на сцяну і агледзеўся. Затым з ганарлівым выглядам размяўся, выгнуў спіну, выцягнуў наперад пярэднія лапы, пры гэтым растапырыўшы на іх кіпцюры, і салодка пазяхнуў.

Яго сябры зразумелі, што вартавых няма. Хутчэй за ўсё, на замак ніхто даўно не нападаў, таму на сцяне перасталі выстаўляць дазор.

Кот Міамурмарор скінуў вяроўку ўніз. Па ёй узлез спачатку мастак Дроздзіч, а затым — Арцін.

Сябры прагуляліся па сцяне і здзейснілі «кругасветнае» падарожжа вакол вузкай скалы, што, здавалася, калола неба. Зубчастая сцяна, збудаваная з адпаліраваных пліт шэрага жалезняку, стаяла цалкам асобна ад скалы — проста перакрывала праход да яе. А паміж скалой і сцяной быў выкапаны і запоўнены вадой шырокі роў. Ніякага спуску да яго відаць не было.

— Пэўна, для выхаду на гэтую сцяну выкарыстоўвалі вяровачныя лесвіцы і падвясныя масты, — выказаў здагадку мастак Дроздзіч.

Насамрэч, насупраць сцяны, на скале бачыліся прыкметы гаспадарання — можна было заўважыць высечаныя прыступкі, спіральныя сцежкі, рукатворныя пячоркі, якія служылі назіральнымі пунктамі. Цяпер там было бязлюдна.

— Калі ў гэтай скале хтосьці і жыве, то іх павінна быць не вельмі і шмат, — прамовіў кот.

— Часам якасць замяняе колькасць, — задумаўся мастак Дроздзіч. — Можа, жыхарам гэтай скалы не вельмі трэба турбавацца пра ўласную ахову.

— Вось гэта і насцярожвае, — папераджальным тонам прамовіў кот Міамурмарор.

— Добра. Па паветры мы лётаць не ўмеем. Трэба спускацца да рова, — зрабіў выснову Арцін.

Першым, як звычайна, па вяроўцы, зачэпленай адным канцом за зубец на сцяне, спусціўся кот Міамурмарор, потым — Арцін, а пасля і мастак Дроздзіч.

Трое сяброў апынуліся на вузкай пясчанай водмелі, пад самым мурам. На водмелі густа рос чарот, асака, нейкія кусты, тырчалі тонкія дрэўцы, большасць з іх была чэзлай ці наогул сухой.

— Першым я пайду, — разахвоціўся Арцін, — не ўсё ж катам перад людзьмі выхваляцца. Гэты руды хвост неўзабаве мне сніцца будзе.

— А можа, не будзем спяшацца? — прапанаваў мастак Дроздзіч. — Давайце прыгледзімся.

— І прынюхаемся, і прыслухаемся, — дадаў кот Міамурмарор.

— Дый што там. Вада спакойная. Надвор’е добрае, — Арцін хутка начапіў вадаступы, аддаў мастаку Дроздзічу сваю каменную сякеру, каб не перашкаджаў лішні груз, і адважна пакрочыў па вадзе.

Ён дайшоў да сярэдзіны рова, пастаяў трохі, азірнуўся. Паверхня вады падавалася цалкам гладкай і ціхамірнай. Арцін азірнуўся на мастака Дроздзіча і ката Міамурмарора.

— Гэй, давайце за мной! — крыкнуў ім юнак.

І тут жа блакітная вада пад ім пацямнела. Вялізная рыбіна падплыла да Арціна і, стукнуўшы шырокім ілбом, падкінула яго ўгору, пры гэтым сама ж выскачыла з вады. Рыбіна была цёмна-шэрая з тоўстай лускай, магутным хвастом і вялізнай пашчай, з якой, як у маржа, тырчалі доўгія зубы.

У паветры Арцін кульнуўся, паспеў падняць над галавой рукі і даволі ўдала ўвайшоў у ваду. Юнак хутка вынырнуў і што ёсць сілы паплыў да водмелі. Але вада пад ім зноў пацямнела, і ўжо другая рыбіна — такая ж вялізная, як і першая, толькі з адным абламаным зубам — падкінула яго ў паветра. У тое ж імгненне насустрач гэтай рыбіне з вады выскачыла яшчэ адна. Абедзве рыбы са страшным гукам сшыбануліся сваімі жахлівымі ікламі і разам плюхнуліся ў ваду. Па ўсім рове пайшла вялізная хваля. І менавіта ў яе Арцін і патрапіў. У вадзе яго некалькі разоў перакуліла, ён ледзь не захлынуўся. І зноўку юнака падкінула, гэтым разам вельмі высока, наўпрост на мур замка. Арцін ледзь было не пераляцеў праз яго, але, учапіўшыся кашуляй за зубец, павіс.

Кот Міамурмарор і мастак Дроздзіч былі ашаломлены відовішчам. Усё адбылося неймаверна хутка. І яны нічым не змаглі дапамагчы свайму сябру.

Кашуля Арціна была выткана з трывалай тканіны, таму вытрымала яго вагу, і будучы віцязь па вяроўцы, якую яму перадаў кот, спакойна спусціўся на водмель.

— Рыбкі хацелі павучыць мяне лётаць, — паспрабаваў аджартавацца Арцін.

— А калі б яны мяне так павучылі лётаць, — нарэшце змог вымавіць кот, — я дакладна застаўся б без хваста.

— Вось бачыш, не трэба было за мяне баяцца. У мяне хваста няма, і страціць яго я не мог, — Арцін вінавата ўсміхнуўся. — Ды годзе вам, забылі.

Мастак агледзеў Арціна, упэўніўся, што ўсё ў яго ў парадку, і дакорліва пахітаў галавой.

Роў, перад якім стаялі сябры, цяпер падаваўся ім непераадольнай перашкодай.

— Задача складаная, — працягнуў кот Міамурмарор, пачасаўшы патыліцу, — значыць, цікавая.

— Што тут думаць? — сказаў Арцін кату. — Ты падыходзіш да берага, гучна муркаеш пра мур мармуровы, рыбы слухаюць і засынаюць. А мы перабягаем роў.

— А ты ўпэўнены, што ўсе рыбы падплывуць і стануць мяне слухаць? Я ж буду на беразе, а яны пад вадой.

— Спакойна. Мы цябе за заднія лапы патрымаем. Набярэш паветра напоўніцу і пачнеш муркатаць бурбалкамі пад вадой. Рыбы нават падплыць да цябе не паспеюць — адразу ж паснуць.

— Я — кот, а не марскі коцік, — надзьмуўся Міамурмарор. — І муркатаць пад вадой не ўмею.

— Значыць так, жарты прэч, — сказаў мастак Дроздзіч, — калі рыбы хочуць навучыць нас лётаць, то нам трэба навучыць кагосьці з нас лётаць. І цяпер нам трэба высветліць, каго з нас мы будзем вучыць лётаць і як.

Кот Міамурмарор адразу ж уздыхнуў:

— Цяжка быць героем.

— А цяжкім героем быць яшчэ цяжэй, — зазначыў Арцін.

— Значыць, з кандыдатурай мы вызначыліся, — падагульніў мастак Дроздзіч.

— Гэта лёгка, — сказаў Арцін, — паляціць самы лёгкі. Складаней разабрацца, якім чынам мы будзем вучыць ката лётаць.

— Вось пра гэта варта падумаць, — разважаў мастак Дроздзіч. — Кот у нас адзін, і рызыкаваць ім мы не маем права.

— Вядома, не маем, — пагадзіўся кот Міамурмарор. — Ведаеце што, мы гэты замак штурмавалі нагамі, рукамі, лапамі і ў нейкай ступені хвастом. А цяпер я прапаноўваю штурмаваць яго мазгамі... Нам неабходны мазгавы штурм. Кожны бярэ і прыдумляе свой спосаб лётаць.

— Правільна, — падтрымаў ката Арцін, — лічу да трох, і ідзём на штурм! Раз, два, тры!

Мастак Дроздзіч наморшчыў лоб, кот пачаў хадзіць уздоўж водмелі, а Арцін прысеў на камень у позе мысляра, паставіў локці на каленкі, а рукамі абхапіў галаву.

— Я ведаю! — праз хвіліну паведаміў ён усім. — Мы вяртаемся ў лес, робім вялікі самастрэл з вялікай стралой, вяроўкамі перацягваем яго на сцяну, прывязваем Міамурмарора да стралы і выстрэльваем ім у скалу. Міамурмарор умацоўвае на скале вяроўку, і па ёй мы перабіраемся на процілеглы бераг.

— Нядрэнна прыдумана, — адзначыў мастак Дроздзіч, а затым крытычна пачаў асэнсоўваць пачутае. — Але колькі часу зойме выраб гэтага самастрэла? Ды і потым, неабходна добра прыстрэліць, каб страла дакладна далятала да скалы, а не плюхалася ў ваду на сярэдзіне рова. Хаця тваё вынаходніцтва мы для сябе адзначым.

— А я яго вынаходніцва сабе адзначаць не буду, — катэгарычна заявіў кот Міамурмарор. — Ты хоць падумаў, з якой хуткасцю гэтая страла, да якой я, між іншым, буду прывязаны, ударыцца аб скалу?

— Нічога страшнага, — паспрабаваў супакоіць свайго прыяцеля Арцін. — Калі хуткасць будзе вялікая, ты заўсёды зможаш распушыць хвост і затармазіць.

— І плюхнуцца да рыб, так?

— Добра, а якія ў вас прапановы? — пакрыўдзіўся Арцін.

— У мяне прапанова прасцей, — сказаў мастак Дроздзіч. — Ты, Міамурмарор, бярэш мой парасон, вяроўку і скачаш са сцяны. Вецер цябе адносіць на процілеглы бераг. Там ты чапляеш вяроўку за выступ на скале, і мы перабіраемся. Ты лёгкі, парасон цябе вытрымае. А для таго, каб паветра праходзіла скрозь парасон і парасон не перакульваўся у час палёту, мы яго распорам у цэнтры купала. І галоўнае — нічога не трэба перацягваць, пілаваць і круціць. Проста разагнаўся, скокнуў, праляцеў трохі — і ты ўжо на тым беразе.

— Та-ак, — працягнуў кот Міамурмарор, — а калі я разганюся, скокну і не далячу да таго берага? Роў вунь які шырокі. А калі вецер падзьме?

— Ды які вецер? — здзівіўся мастак Дроздзіч. — Тут жа муры з усіх бакоў.

— Ідэя! — усклікнуў Арцін. — Мы зробім з лапак елак вялікія вееры-мяцёлкі, будзем імі махаць ды падгонім Міамурмарора да берага.

— Не, веерамі-мяцёлкамі тут справе не дапаможаш. Хоць. — кот Міамурмарор звярнуў увагу на тое, як над роўняддзю рова паднімаецца ўверх пара. — А што калі зварыць суп. ну, добра, не суп, калі дым пусціць слупам?

— Ты нам дым у вочы не пускай, — забурчаў Арцін, — калі баішся ляцець, так і кажы. Самастрэл не падабаецца, парасон з веерамі-мяцелкамі таксама не падыходзіць...

— Самастрэл і парасон — гэта ненадзейна. А вось вееры-мяцёлкі цалкам падыдуць.

— Што ты прыдумаў? — скептычна спытаў Арцін. — Начэпіш на лапы вееры-мяцёлкі і будзеш імі, як крыламі, махаць?

— Добра, — сур’ёзна сказаў мастак Дроздзіч, — якая твая прапанова?

— Я заўсёды кажу: назіранне — шлях да спазнання, — узгадаў кот Міамурмарор сваю ўпадабаную прымаўку. — Бачыце, пара над вадою паднімаецца? Дым ад вогнішча таксама паднімаецца. А вунь у кустах ляжыць бурдзюк Алеоллы...

— Ну, ты і зіркасты! — захапіўся мастак Дроздзіч. — А я думаю, што гэта там такое — кажух не кажух?

— А калі гэты дым сабраць разам, — працягнуў Міамурмарор, — напрыклад у мяшок, то ён зможа падняць у паветра яшчэ каго-небудзь. Гэты бурдзюк, думаю для маёй вагі якраз падыходзіць. А веерамі-мяцёлкамі вы будзеце рабіць вецер і тым самым падганяць бурдзюк разам са мной да таго берага.

— Не ведаю, калі б можна было лётаць на пары альбо дыме, — Арцін з сумненнем прыўзняў адзін куток вуснаў, — людзі ўжо даўным-даўно сталі б паднімацца да аблокаў і будаваць на іх гарады. Але калі ты ўсё-такі вырашыш ляцець на бурдзюку,то мы дамо табе адзін канец вяроўкі, а іншы зачэпім тут, высока, за зубец замкавай сцяны. На той бераг мы спакойна зможам з’ехаць па вяроўцы.

— Правільна, — пагадзіўся мастак Дроздзіч, — а цяпер за справу.

Сябры хутка расклалі вогнішча з сухіх галінак і чароту. Чарот моцна дыміў, і было добра відаць, як дым запаўняе скураны бурдзюк. Нарэшце, калі шчыльны гарачы дым напоўніцу расправіў, як выявілася, даволі аб’ёмісты бурдзюк і прымусіў падняцца ўверх, яго перавязалі моцнай аборкай. Кот Міамурмарор лапамі і зубамі ўчапіўся ў яго бакі і, да здзіўлення Арціна, пачаў павольна ўзлятаць.

— Вядома, такога лёгкага ката дым падніме, — вымавіў будучы віцязь. — А вось, цікава, мядзведзя дым змог бы падняць?

— Мядзведзям на бурдзюках лётаць нельга, — сур’ёзна сказаў кот Міамурмарор, — яны тады змогуць прыкінуцца хмарай і беспакарана красці ў лясных пчол мёд.

Ветру не было, паколькі ўсю прастору вакол акружалі муры. Кот вісеў над водмеллю і нікуды не ляцеў.

— Ану, пачалі! — скамандаваў мастак Дроздзіч.

Разам з Арцінам яны прыняліся з усіх сіл дзьмуць ротам у бок процілеглага берага, махаць веерамі-мяцёлкамі, зробленымі з чарота, а кот распушыў свой агніста-руды хвост.

Павольна, але надзейна Міамурмарор паплыў па паветры да іншага берага.

Рыбы пару разкоў высоўваліся з вады, але скакаць за катом не наважваліся. Магчыма, шэры бурдзюк падаваўся ім воблакам, а кот са сваім аранжавым хвастом — сонечным промнем.

Міамурмарор дасягнуў процілеглага берага рова, а сябры без здарэнняў спусціліся да яго на вяроўцы.

XXII

О, ШЧАСЛІЎЧЫК!

З пячоры ля падножжа скалы цякла падземная рачулка, цурчала па камянях і спускалася ў роў. З глыбіні пячоры чуўся шум вадаспаду. Сябры пайшлі пад зводы пячоры, пакрочылі ўздоўж вузкага пясчанага беражка, вельмі вільготнага, наскрозь прасякнутага вадой. Так што кот Міамурмарор папрасіўся на плячо да мастака Дроздзіча. Праз дзясятак крокаў сцены скалы звузіліся, не пакінуўшы месца для беражка. Арціну і мастаку Дроздзічу давялося абуваць вадаступы. На гэтым участку рачулкі плынь паскаралася, так што сябрам даводзілася чапляцца за слізкія выступы пячоры, сям-там парослыя лішайнікам.

Вада была проста ледзяная — ісці па ёй прыкра і цяжка. Добра, што хоць вялізных рыб тут не вадзілася.

Неўзабаве паказаўся вадаспад. Вада прарэзала сабе дарогу скрозь шэры камень і падала ўніз у раку. На вадаспадзе стаяў млын. Вада цяжкім ручаём лілася на вялікае ^ кола. Падавалася, што млын працуе ўхаластую, бо ніякага перадатачнага механізма не заўважалася. Толькі ў сярэдзіне гэтага кола круцілася перавязаная аборкамі вялікая шэрая глыба. Навошта гэта было трэба — ні Арцін, ні мастак Дроздзіч, ні кот ' Міамормарор не ведалі.

— Глядзіце, — паказаў Арцін угару на млын, — бачыце, там пад’ёмнік?

Над самім вадаспадам на аброцы-тросе вісеў вялікі драўляны кошык — у ім маглі змясціцца, як мінімум, чатыры чалавекі.

— Ну, што ж. Я пайшоў, — сказаў кот Міамурмарор.

Ён спрытна ўскараскаўся па стромкай скале, скокнуў з каменнага выступу на пад’ёмнік. Схапіўшыся дзвюма лапамі, пацягнуў драўляны вагір, які стрымліваў шпулю з накручанай на яе лінай, і кошык апусціўся ўніз.

Арцін і мастак Дроздзіч улезлі ў яго, а кот, які застаўся наверсе, іншым вагіром падвёў шпулю да драўлянай зорачкі-шасцярні, якая круцілася разам з колам млына. Шпуля ўчапілася сваімі зубцамі за зубцы шасцярні-зорачкі, закруцілася і пачала накручваць ліну. Кошык падняў Арціна і мастака Дроздзіча наверх.

За млыном пачыналася пячорная галерэя. Сябры разумелі, што шлях прывядзе іх у падзямеллі ўнутры гары, таму яшчэ на водмелі, перад ровам, зрабілі з сухога дрэва і смалы паходні. Цяпер яны падпалілі іх і адправіліся ў цямрэчу.

Галерэя была даволі незвычайная — яе праціналі жалезныя трубы.

— Я чуў, — паведаміў мастак Дроздзіч, — што ў Мераміры з такіх труб зроблены водаправоды для гарадскіх фантанаў.

— Так, і ў горадзе Палац Садоў таксама. Па іх цячэ вада ў фантаны — падтрымаў кот Міамурмарор. Ён прыклаў вуха, прыслухаўся — а ў гэтых нешта шыпіць.

— Загадкавае падзямелле, — прамовіў Арцін. — І нідзе ні душы.

— Я вось неяк больш спадзяюся сустрэць тут не душу, а жывога чалавека, — прагаварыў мастак Дроздзіч. — Будзьце ўважлівыя, хутка могуць з’явіцца і вартаўнікі.

— А можа, іх тутака няма, — з сумненнем у голасе пачаў разважаць кот Міамурмарор. — Калі цябе атачае дрымучы лес, непрыступная сцяна, роў з шаблязубымі рыбамі, а потым яшчэ і стромыя скалы — якія ўжо тут вартаўнікі. Няма чаго дарма людзей мурыжыць. Можа, у іх ёсць справы больш важныя.

Галерэя паднімалася ўверх квадратнай спіраллю, а потым і зусім ператварылася ў заблытаны лабірынт.

— Ідзём ціха. Трымаемся разам. Не губляем адно аднаго з віду, — перайшоў на шэпт мастак Дроздзіч.

Лабірынт складаўся з разгалінаваных калідораў і тупікоў. Чырвонымі стрэлкамі мастак Дроздзіч адзначаў на сценах пройдзены маршрут.

— Тут сёе-тое цікавае, — паведаміў ён сябрам, калі ў чарговы раз маляваў пэндзлікам чырвоную стрэлку, — падаецца, хтосьці пакідаў знакі сажай ад паходні.

— Ну-ну, — падышоў кот і моцна пацягнуў носам паветра. — Сажа свежая. І я адчуваю, што тут была Алеолла.

— Ура! — шэптам выкрыкнулі Арцін і мастак Дроздзіч.

— Ідзіце за мной, — Міамурмарор выцягнуўшы наперад нос, пачаў красціся ўздоўж сценкі.

Арцін і мастак Дроздзіч асцярожна пайшлі ўслед за катом.

— Так, так, — гаварыў сабе пад нос Міамурмарор, — сюды, сюды.

Раптам ён шмыгнуў пад тоўсты дыван, які вісеў на сцяне. Арцін і мастак

Дроздзіч зазірнулі ў пакой-пячору.

Кот Міамурмарор на падушачках лап падкраўся да чалавека, які сядзеў за ста­лом, абнюхаў ягоную спіну.

— Маё царства. маё царства... я вялікі цар Ранэон... мне падпарадкоўваецца ўсё. усё. — мармытаў чалавек. — Раз, два, тры... — ён кінуў на стол косць для гульні.

— Назад, — прашаптаў кот сваім прыяцелям і, адступіўшы да выхаду, пакінуў пячорны пакой.

Міамурмарор упэўнена пайшоў далей па калідоры, Арцін і мастак Дроздзіч пакіравалі за ім.

— Хто гэта? — прашаптаў кату на вуха Арцін.

— Не замінай. потым. Алеолла дзесьці побач. і Бедалдай таксама. Стоп!

Кот Міамурмарор развярнуўся, падышоў да нішы ў сцяне.

— Капаем! Тут!

— Што там? — моцна расхваляваўшыся, спытаў мастак Дроздзіч.

— Алеолла і Бедалдай. — адказаў кот і пачаў капаць пярэднімі лапамі.

— Няўжо яны закапаны?

Арцін з мастаком у трывозе кінуліся дапамагаць кату.

— Вось, — сказаў кот і пацягнуў з пяску шлейку футарала Бедалдая, — Арцін вазьмі. Ідзём далей.

Міамурмарор зноў выставіў наперад свой чуйны нос і трушком пабег па сцюдзёнай падлозе падземнай галерэі. Мастак Дроздзіч імкнуўся паспяваць за ім, а вось Арцін адразу ж адстаў — ён цягнуў на сабе свае рэчы, каменную сякеру і яшчэ футарал з сякерай Бедалдая.

— Мяне пачакайце! — крыкнуў юнак.

— Паспяшайся, я іду па следзе, — кот літаральна бег за сваім носам.

— Вось яны! — нарэшце абвесціў Міамурмарор.

Ён спыніўся побач з уваходам у пячорны пакой, адхінуў дыван, з-пад якога біла святло.

Нягледзячы на сваю ношу, Арцін так ірвануў наперад, што абагнаў мастака Дроздзіча, нырнуў пад дыван і першым апынуўся ў пячорным пакоі.

— Алеолла! — крыкнуў ён.

— Так, — не адрываючы погляд ад стала з касцямі для гульні, адказала будучая яснапанна.

— Не марудзь, — прабучэў Бедалдай на Алеоллу. — Кідай хутчэй.

— Алеолла, гэта ж я! Арцін! — нічога не разумеючы, выклікнуў будучы віцязь.

— Я ведаю, — Алеолла сабрала косці ў руку.

У пячорны пакой увайшоў кот Міамурмарор, а за ім — мастак Дроздзіч.

— «Шэсць», давай «шэсць», — напружана прашаптала Алеолла і кінула кубік.

Хутка паглядзела на тое, што ёй выпала, і зласлівым голасам сказала:

— Вось. «чацвёрка»!

— Усё зразумела, — уздыхнуў кот.

— Што гэта з імі? — устрывожыўся мастак Дроздзіч.

— Алеолла! Ты што? — Арцін падбег да стала і накрыў далонню кубік.

— Гэй, Арцін! — нахмурыўшы бровы, грозна прагаварыў Бедалдай. — Мая чарга кідаць.

Арцін з раздражненнем адкінуў у бок косць. Кубік закруціўся, прыскокнуў, пакаціўся да Бедалдая і спыніўся.

— Што там? — нечакана спытаў Арцін.

— Нічога, — буркнуў у адказ Бедалдай. — «Двойка».

— А што павінна быць? — у азарце спытаў Арцін.

— Спачатку — «шасцёрка», — адначасова пачалі тлумачыць Бедалдай і Алеолла, — потым «пяцёрка», потым «чацвёрка».

— Зразумела, — загарэліся вочы ў Арціна, — я кідаю пасля Алеоллы.

Юнак зняў з плеч футарал, паклаў яго ля сцяны і, забыўшыся пра ўсё, сеў на тапчан, які стаяў каля стала.

— Арцін, ты што? — абурыўся мастак Дроздзіч.

Але ніхто, акрамя ката Міамурмарора, не жадаў яго чуць.

Бедалдай кінуў косць, Арцін і Алеолла ў запале падхапіліся з тапчана за ку­бкам.

— Што адбываецца?! — мастак Дроздзіч сам хацеў забраць кубік, але раптам, ні з таго, ні з сяго кот Міамурмарор страшна прашыпеў. Дроздзіч хутка прыбраў руку.

— Паслухайце мяне, — папрасіў кот. — Ні Алеола, ні Бедалдай, ні Арцін нас ужо не будуць слухаць, а нам трэба разабрацца, што гэта за кубікі. Забярыце ў іх косць і кідайце мне.

— Кінуць косць табе?

— Так, а што? Хіба косць можна кідаць толькі сабакам?

— Не. Ну.

— Толькі будзьце ўважлівыя, кідайце сваю косць для гульні так, каб яна зачапіла мой вус. Я хачу прамацаць яе, адчуць, што ў яе ўсярэдзіне, і зразумець, які ў ёй сакрэт.

— А калі і мяне «зацягне»? Мне ж нельга, бо я павінен вандраваць па белым свеце.

— Не зацягне. А калі зацягне, дык я выцягну, — упэўнена прамовіў кот Міамурмарор.

— Добра, — пагадзіўся мастак Дроздзіч. — Паспрабуем.

— Эх. «чацвёрка», — ледзь не застагнаў ад прыкрасці Бедалдай.

Алеолла ўжо хацела сабраць кубікі, як раптам мастак Дроздзіч заявіў:

— Стоп! Стоп! Цяпер мая чарга!

Разам з Міамурмарорам яны падышлі да стала. Мастак Дроздзіч узяў кубік, а кот паклаў галаву на стол, заплюшчыў вочы, заткнуў лапамі вушы, затаіў дыханне, каб засяродзіцца толькі на дотыку.

Як і дамаўляліся, мастак кінуў кубік так, што той кутком зачапіў вус ката. Міамурмарор тузануў губой, чхнуў і адкрыў вочы:

— Усё ясна.

— Што ж мне выпала? — шумна занепакоіўся мастак Дроздзіч і стаў вачамі шукаць кубік.

— Ды якая розніца.

— Не, я хачу ведаць, — заўпарціўся мастак Дроздзіч.

— Мастака таксама «засмактала», — адзначыў для сябе кот Міамурмарор.

— Пасуньцеся, — рэзкім, змененым голасам загадаў Дроздзіч, груба праціснуўшыся паміж Алеоллай і Арцінам, ён сеў на тапчане. — Гуляем далей!

— Нічога, нічога, — прамуркатаў кот Міамурмарор.

Ён узяў футарал з сякерай Бедалдая і засунуў яго далей пад стол. Ніхто з гульцоў, якія сядзелі на тапчане, нават гэтага не заўважылі — настолькі ўсе яны былі захоплены гульнёй.

— Стоп! — раптам люта прарыкаў кот, ён зласліва бліснуў зялёнымі вачамі цюкнуў кіпцюрамі па стале і нахабным тонам прахрыпеў:

— Цяпер кідаць буду я!

— Добра, добра, — паддаўся такому напору Бедалдай. — Не кіпяціся, браце.

Кот двума лапамі ўзяў адзін кубік і пачаў трэсці. Міамурмарор не заўважыў, як хтосьці ўвайшоў у пакой, але ён гэта пачуў, праўда і вухам не павёў — і працягнуў трэсці кубік.

— Ну-ну, давай кідай, а мы паглядзім, — падахвоціў яго маг Ніціч.

Кот, не абарочваючыся, адказаў:

— Калі ласка, глядзеце, — і кінуў косць.

Кубік каціўся нядоўга — адразу ж спыніўся. Выпала «шэсць». Кот кінуў наступны кубік. Выпала «пяць», затым «чатыры», «тры», «два», «адзін».

— Раз. — хорам вымавілі Бедалдай, Алеолла, Арцін і мастак Дроздзіч.

— Брава-брава, — з іроніяй запляскаў у ладкі маг Ніціч. — Але так павінна адбыцца шэсць разоў запар.

— Калі ласка, — абыякава вымавіў кот Міамурмарор.

Ён сабраў кубікі і пачаў зноў кідаць. «Пірамідка» штораз паслухмяна выпадала.

— «Пятая» пірамідка, — лічылі ўсё, акрамя мага Ніціча.

І вось кот пачаў кідаць шостую «пірамідку». На кубіках паслухмяна выкідваліся «шэсць», «пяць», «чатыры», «тры», «два». Калі Міамурмарор узяў кубік у лапы і кінуў — у пячорным пакоі ўсталявалася мёртвая цішыня. Вочы ўсіх, хто сачыў за гульнёй глядзелі на кубік у лапах ката.

Міамурмарор кінуў яго на стол, той, ціха грукочачы гранямі, пакаціўся і раптам, як чымсь спынены, застыў. На верхняй грані была адна белая кропка.

«Адзінка!», «Шостая пірамідка запар!» — прамовілі ўсе.

Усе, акрамя мага Ніціча.

Усе, акрамя мага Ніціча, закруцілі галовамі ў чаканні цуду, але ніякага цуду не адбывалася.

— А дзе ж цуд? — спытала Алеолла ў мага.

— Дзе цуд? — спыталі ўсе.

— Як дзе? Вось жа ён, — развёў рукамі маг Ніціч.

— Дзе ж? Міамурмарор, ты што-небудзь адчуваеш? — паглядзеў Бедалдай на ката з надзеяй.

— Я. Так. Адчуваю.

— Што?

— Што ж?

— А тое, што цяпер вы вольныя! — прамовіў кот Міамурмарор. — Казала мне мая бабуля, ангорская дымчатая котка: «Кідаць косць сабе пад лапы вельмі небяспечна, можна і спатыкнуцца».

— Гэта, вядома, выдатна, — прамовіў маг Ніціч, — але як у вас атрымалася здзейсніць гэты цуд?

— А ў нас тут, — хітра ўсміхнуўся кот Міамурмарор, — сякера пад лаўкай, ці пад сталом схаваная. Магічная, між іншым.

— Яго самога трэба прымусіць кінуць гэтыя кубікі! — гнеўна сказала Алеолла. — Бедалдай! Арцін! Трымайце яго! Гэта ў іх галоўны разбойнік!

— Супакойцеся, супакойцеся, — папрасіў мастак Дроздзіч.

Але Бедалдай з Арцінам рынуліся да мага.

— Ціха! — сыкнуў кот Міамурмарор.

— Ціха ўсім! — у пячорны пакой зайшоў Ром Ончар.

Яго громападобны голас прымусіў усіх спыніцца.

— Прашу ўсіх падняцца да мяне, — ветліва папрасіў маг Ніціч.

XXIII

НА ШЧЫЦЕ ТАКСАМА МОЖНА ЛЁТАЦЬ. ТЭОРЫЯ

Дзіўна, што ў зале, дзе жыў маг Ніціч, ужо стаяў накрыты стол з мноствам страў: садавіна, пірозівы, сокі, малако, смятана, бліны, тварожны пудынг, упрыгожаны трускалкамі, разнастайныя сыры. Каля стала расстаўлены крэслы-гушкалкі. Іх было сем — роўна па ліку гасцей, плюс сам маг і ваявода. Як быццам гаспадар загадзя рыхтаваўся да сустрэчы.

— Прашу ўсіх за стол, — сказаў маг Ніціч. — Пабанкетуем на славу.

— Ведаем, ведаем, хто вам пра нас распавёў, — прамовіў кот Міамурмарор і праглынуў слінку, зіркаючы на сыр і смятану.

— Няўжо крумкач? — здагадаўся мастак Дроздзіч.

— Так. Гэта Крачар, наш вартавы, — пацвердзіў маг Ніціч. — Калі да замка падыходзіць чалавек, Крачар падлятае да балкона на скале і гучным карканнем папярэджвае дзяжурнага віцязя.

— Крачар каркнуў тры разы, — дадаў Ром Ончар.

— Ну, прысаджвайцеся, — запрасіў маг Ніціч.

— Я за адзін стол з разбойнікамі не сяду, — заявіла Алеолла і сціснула кулачкі. — Арцін, не садзіся, і ты, кот, не квапся на крадзены сыр. Напэўна, яны якога-небудзь гандляра абрабавалі.

— З чаго вы гэта ўзялі, яснапанначка? — абурыўся Ром Ончар.

— А хто ў вас у вязніцы сядзіць? Вы і нас з Бедалдаем пасадзілі, кубікі гэтыя падкінулі.

— Мы патрабуем, — Арцін гнеўна паглядзеў на Рома Ончара, а затым на мага Ніціча, — каб вы нас неадкладна адправілі назад. І даю вам слова, што калі я стану віцязем, збяру войска і вазьму штурмам гэты замак.

— Не спяшайся даваць слова, юнак, — усміхнуўся Ром Ончар.

— І не рабіце паспешлівых высноў, — дадаў маг Ніціч.

— У нас ёсць падставы давяраць Алеолле, — сказаў мастак Дроздзіч. — Тым больш, я сёе-тое чуў пра непадступнага Уладара Навальніц.

— Добра, — вымавіў маг Ніціч, — у такім разе, запрашаю ўсіх вас у галоўную залу. Спадзяюся, мы зможам вам усё растлумачыць.

Маг Ніціч і Ром Ончар павялі ўсю кампанію ў грот, дзе знаходзілася цяжкая глыба.

— Гэта наш пункт адпраўлення. Вось глядзіце, у пазе, які аддзяляе падлогу залы ад яе сцен, я ўстаўляю выплаўленую з шэрага каменя пліту. Тады глыба пачынае «працаваць». Адзін бок глыбы, дзе ў яе нос, адштурхоўвае пліты, высечаныя са скалы, — я назваў яго «паўднёвы» бок. А другі прыцягвае — гэта «паўночны» бок.

— Гэтак жа як магічнае жалеза? — спытаў мастак Дроздзіч. — Адзін бок прыцягваецца, другі адштурхваецца.

— Так, толькі ў шмат разоў мацней, — адказаў маг Ніціч. — Глыба высечана з кораня скалы. Як вы ведаеце, у скале ёсць падземны вадаспад, на гэтым вадаспадзе, гэта вы таксама ведаеце, мы ўсталявалі вялізны вадзяны млын. На ім круціцца другая такая глыба. Гэтыя дзве глыбы, як браты-двайняты, узмацняюць адна адну. А сіла, нават у адной з іх — проста неймаверная, — маг Ніціч пагладзіў рукой шэрую паверхню глыбы і працягваў распавядаць далей. — За сваё існаванне скала у якой мы цяпер знаходзімся, назапасіла вялізную колькасць зямной сілы. І, акрамя таго, у гэты скальны пік падчас навальніцы трапляюць маланкі. Яны таксама звяза ны з гэтай магічнай сілай зямлі. Маланкі сыходзяць у корань скалы і перадаюць ёй нябесную сілу. Я не Уладар Навальніц, як мяне ахрысцілі людзі, але ўмею сачыць за маланкамі. Кожную маланку, дзе б яна ні ўспыхвала на нашым паўшар’і Зямлі, я магу бачыць. Маланка ўплывае на «магнітычныя» сілавыя струмені, якія праходзяць праз гэтую скалу. А на гэтай крыштальнай столі, — маг Ніціч падняў рукі і паказаў на зыркаючы агнямі купал грота, — над глыбай з’яўляецца водбліск, які паказвае дзе мільганула маланка. Да таго ж, калі прыгледзецца, то нават можна ўбачыць, што і каго гэтая маланка на Зямлі асвятліла. Вядома, у вельмі паменшаным выглядзе. Гэта магічнае альбо, як гавораць віцязі, «магнітычнае» дальнабачанне.

— Адзін з віцязяў заўсёды дзяжурыць пад гэтай столлю, — Ром Ончар паказаў на сетку, у якой, як у гамаку, ляжаў чалавек і ўзіраўся ў жоўта-апельсінава-сінія водбліскі, што сям-там успыхвалі на купале столі. — Гэй, дазорца? Што ў нашай частцы свету відаць?

— Здаецца, усё спакойна, — адказаў віцязь у гамаку.

— Гэта адносны спакой, — растлумачыў Ром Ончар. — У любы момант мы ўсе можам адправіцца на бітву з ворагам альбо на барацьбу са стыхіяй. Віцязі апранаюць свае шчыты, скачуць з балкона, а «магнітычныя» струмені нясуць іх да месца бітвы альбо прыроднай катастрофы.

— Мы можам «дальнабачыць» толькі там, дзе ўспыхвае маланка, — працягваў маг Ніціч, — часта гэта здараецца нават без дажджу. Але ўсё роўна, пакуль на небе бясхмарна, мы не ведаем, што адбываецца ў тым месцы на зямлі.

— Я бачыла і чула, як вашыя віцязі, — недаверлівым тонам прамовіла Алеолла, — ляцелі, каб абрабаваць караван.

— Яснапанначка, калі вы не зразумелі, навошта ляцелі мае віцязі, — грозна сказаў Ром Ончар, — то свае здагадкі лепш бы пакінулі пры сабе.

— І што ж адбылося з тым караванам у Ледокскіх Гарах? — упарта працягвала Алеолла.

— Наш дзяжурны ўбачыў, як у цясніне на шляху каравана стаіліся разбойнікі, — сказаў маг Ніціч.

— Усяго іх было сорак, — усміхнуўся Ром Ончар, — таму для іх хапіла адной нашай змены.

— А змена гэта колькі чалавек? — пацікавіўся Арцін.

Яму пачало рабіцца сорамна за тое, што ён так неабдумана паверыў Алеолле, і, акрамя таго, вельмі цікава, як наладжана ваенная справа ў замку.

— Змена ў нас — дзесяць чалавек.

— А колькі наогул у вас віцязяў? — наіўна пацікавіўся мастак Дроздзіч.

— Наогул гэта ваенная тайна, — усміхнуўся Ром Ончар.

Яны з магам перазірнуліся.

— Але ў знак нашага даверу да вас, — працягнуў Ром Ончар, — я скажу. Віцязяў, не лічачы мяне і мага, усяго трыццаць тры. Трое па чарзе назіраюць за маланкамі пад купалам. Астатнія пазменна па дзесяць чалавек дзяжураць, чакаючы загаду на вылет. Але часам прыходзіцца ўсёй трыццатцы разам са мною адпраўляцца ў шлях, калі адбываецца вялікая бітва альбо здараецца прыродны катаклізм.

— А хто гэты чалавек, які знаходзіцца ў вас у вязніцы? — усё яшчэ недаверліва спытала Алеолла.

— Ён не ў вязніцы, а наш госць, — хітра прамовіў маг Ніціч.

— Гэта цар Мераміра Ранэон. Вы чулі пра такога? — прабасіў Ром Ончар.

— Чулі, — чмыхнуў кот Міамурмарор.

— І я таксама чуў, — хмурна сказаў Бедалдай.

— І мне людзі пра яго сёе-тое распавядалі, — сказаў мастак Дроздзіч, — толькі, гавораць, ён даўно памёр.

— Не памёр. Нам давялося яго ізаляваць, — прызнаўся Ром Ончар.

— Такога крывавага тырана яшчэ не ведала наша гісторыя, — сумна сказаў маг Ніціч. — Няхай лепш у касцяныя бірулькі гуляе.

— А навошта ж вы нас у вашу «гасцініцу» пасадзілі? І кубікі свае падсунулі?

— А таму, што вы, яснапанначка, — нахмурыўшы бровы, адказаў Ром Ончар, — занадта настырныя. І боўтаецеся пад нагамі!

— Вы хацелі, каб мы вас адразу ж адправілі да вашых сяброў, ці не так? — спытаў яе маг Ніціч.

— Менавіта, — пагадзілася Алеолла.

— На сякеры Бедалдая?

— Так.

— Але ж лётаць вы не ўмееце — гэта, па-першае. Сякера Бедалдая намі яшчэ не праверана. Мы не ведаем, наколькі яна надзейная ў якасці лятальнага апарата — гэта, па-другое. А па-трэцяе, вашы сябры паглыбіліся ў дрымучы лес, таму і зніклі з поля нашага зроку. Нават калі над лесам прайшла моцная навальніца — дазорца іх не заўважыў.

— Мы ў той час сядзелі ў будане з яловых лапак, — растлумачыў Арцін.

— Вось бачыце, заўважыць было не так проста.

— А самае галоўнае, вы ўсе паказалі сябе такімі героямі, моцнымі ды самаўпэўненымі, што задумалі адправіцца да Паляндры. Быццам мы не хацелі б з ёй разабрацца. Але, на жаль, Чорнае Балота не пройдзеш і не пераляціш. Там «магнітычная» сіла Зямлі не дзейнічае. Ісці туды — верная смерць.

— А мы ўсё роўна пойдзем! — сказаў Арцін.

— Так-так, — падтрымаў мастак Дроздзіч, — мы пойдзем.

— Тады мне варта стрымаць вашае парыванне, — вельмі сур’ёзна сказаў маг Ніціч. — Пакуль вы сюды ішлі, Прыта разлілася, і прайсці да Чорнага Балота немагчыма. Нашым віцязям давялося прыйсці на дапамогу тамтэйшым сялянам.

— Не, мы ўсё роўна пойдзем, — перабіў Арцін, — мы ўмеем хадзіць па вадзе.

— Але вам і начаваць давядзецца на вадзе, бо шлях па залітай вадой зямлі зойме не адзін тыдзень. Ці не прасцей пагасцяваць у нас, пачакаць, пакуль вада сыдзе? А там, калі не раздумаеце, адправіцеся да Паляндры.

— А праз колькі вада можа «спасці»? — спытаў кот Міамурмарор. Ён нават паморшчыўся — бо вада яму заўсёды не падабалася.

— Можа, месяц, а можа, і год, і два.

— Можа, вы нас падкінеце да краю Чорнага Балота? На сваіх шчытах? — спытаў мастак Дроздзіч.

— Не, гэта выключана. Я не магу рызыкаваць сваімі людзьмі, — цвёрда сказаў Ром Ончар.

— Невядома, наколькі Чорнае Балота пашырэла, і дзе цяпер яго межы, — апавядаў маг Ніціч. — Нашыя віцязі могуць са сваімі шчытамі на спіне проста зваліцца ў яго нетры.

— Шчыты цяжкія, — дадаў Ром Ончар, — ды і нашыя віцязі, нягледзячы на тое, што выдатна плаваюць, зваліўшыся ў багну з вышыні, вырвацца з яе ўжо не змогуць.

— Так што самым мудрым будзе пагасцяваць у нас. Мы вас за гэты час лётаць навучым, — паабяцаў маг Ніціч, — выплавім для кожнага персанальны шчыт.

— Мы ўсё роўна пойдзем! — рашуча перабіла мага Алеолла. — І ў самы блі жэйшы час!

Ром Ончар падышоў да Арціна, па-сяброўску папляскаў яго па плячы — Арцін нават прысеў ад цяжару далоні вялізнага волата.

— Ты, Арцін, падрасцеш, мы возьмем цябе з сабою на бітву.

У Арціна загарэліся вочы — ваяваць за справядлівасць было яму па душы.

— І вы, вандроўны мастак, будзеце не хадзіць па свеце, а імчаць па-над ім на шчыце, — звярнуўся да яго маг Ніціч.

— Вось у гэтым і справа, што імчаць, — спакойна адказаў яму мастак Дроздзіч, — а мне трэба ісці, не спяшаючыся, і прыкмячаць, як людзі жывуць.

— А што тут прыкмячаць? Давайце я вам пакажу, — прапанаваў маг.

XXIV

НА ШЧЫЦЕ ТАКСАМА МОЖНА ЛЁТАЦЬ. ПРАКТЫКА

Маг Ніціч папрасіў усіх падысці да вяровачнай лесвіцы, якая звісала са столі.

— Давайце за мной.

Нягледзячы на свае гады, маг Ніціч хутка ўскараскаўся да сеткі-гамака пад купалам грота, дзе знаходзіўся віцязь-дазорца.

— Смялей, падымайцеся сюды!

Спрытней за ўсіх забраўся кот Міамурмарор. Услед за ім падняліся Арцін, Алеолла, мастак Дроздзіч і Бедалдай.

Пад дадатковым цяжарам сетка-гамак правісла. Ром Ончар, пакінуты ўнізе, пацягнуў нейкую вяроўку, і гамак зноў стаў бліжэй да столі.

— Глядзіце, — сказаў маг Ніціч, — на крышталёвым купале выразана карта нашай часткі свету, з падлогі яе не заўважыш. Бачыце водбліскі? Гэта маланкі, якія ў гэтую ж секунду загараюцца ў небе над пазначанай на карце мясцовасцю. Памятаеш, Алеолла, я табе прапаноўваў вывучыць геаграфію?

— Я і так яе нядрэнна ведаю, — адказала будучая яснапанна.

— Вось, бачыце, водбліск у Зеленагор’і. Заўважылі? — маг Ніціч далонню паказаў на тую частку карты, выразаную на крыштальным купале, дзе на секунду мільгануў жоўты агеньчык.

— Так!

— Бачылі — пастухі авечак пад уцёс гоняць, хаваюць ад дажджу. Бачылі?

— Бачылі, — адказаў кот Міамурмарор.

А ўсе астатнія нічога не адказалі.

— Глядзіце ўважлівей, — папрасіў маг Ніціч, — у тым месцы, дзе адбылася ўспышка, на імгненне застаюцца контуры фігурак, па іх можна ўсё выразна вызначыць. Увага! Падчас навальніцы адна маланка ідзе адразу за другой. Сачыце пільна.

У Зеленагор’і зноў успыхнула маланка — гэтым разам фігуркі пастуха і авечак убачылі ўсё.

— Маланка была побач з Векавым, — паведаміў дазорца, — можаце туды таксама зірнуць.

Усе паглядзелі на кропку, якая пазначала вялікі горад на Продзені, і сталі чакаць. Неўзабаве гэтую кропку асвяціў водбліск — было відаць, як фігуркі людзей разбягаюцца пад стрэхі маленькіх дамкоў.

— Хутка іх намочыць, — Арцін захоплена сачыў за фігуркамі.

Навальніца ад Векава ішла на паўднёвы ўсход, і раптам усе ўбачылі ў тым баку дружыну на маршы.

— Увага, — сказаў дзяжурны, — гэта дружына князя Гранея. Ваяры вельмі спяшаюцца. Ёсць і апалчэнне. Усяго тысяч дзесяць!

У невялікім бледна-жоўтым бліку, які на імгненне ўспыхнуў на крыштальнай 6 паверхні купала, пяць чалавек і адзін кот, якія знаходзіліся за сотні вёрст ад таго, што адбывалася, убачылі трывожную карціну: нягледзячы на праліўны дождж, ваяры ў кальчугах, востраканцовых шаломах, са шчытамі і дзідамі, пешыя і на конях, не спяшалі хавацца ад залевы, а ўпарта ішлі наперад па топкай дарозе і хаду не змяншалі.

— Што гэты Граней робіць? — усклікнуў маг Ніціч. — У такое надвор’е! Людзі, закутыя ў жалеза, на адкрытай прасторы! Ды гэта проста вар’яцтва!Нібы пачуўшы словы мага Ніціча, князь Граней загадаў дружыне разысціся і схавацца ад навальніцы ў суседнім гайку.

Усе напружана ўзіраліся — куды ж накіроўваецца дружына і апалчэнне. Навальніца адышла яшчэ далей. І раптам успышкі асвяцілі вялізнае войска, якое размясцілася на шляху князя Гранея.

— Печаныя Ногі! — выклікнуў дзяжурны. — Бачыце, кароткія штаны! Гэта яны! Войска — на ўскідку — больш як трыццаць тысяч!

— Дзяжурны, увага! — папярэдзіў маг Ніціч.

— А вось бяжыць нейкі сабака і брэша, — раптам сказаў кот Міамурмарор і паказаў лапай зусім у іншы бок ад Векава, далёка на паўночным захадзе, там дзе на карце быў выяўлены бераг Малога Светлага Возера. — Чаго гэты пёс так разрываецца?

Там успыхнула адна маланка, і адразу ж другая.

— Ды пачакай, — Алеолла махнула рукой на ката, — тут пад Векавым такое дзеецца, а ты пра сабаку!

Тым не менш, Алеолла крайком вока ўсё-ткі зірнула туды, куды паказваў кот. І зноў там адбылася ўспышка. Дзяўчына ўбачыла фігурку кудлатага сабакі, які ва ўвесь дух нёсся ўздоўж берага і надрыўна брахаў.

— Брахіндзей! — ці то пазнала, ці то адчула сэрцам Алеолла.

Сабака бег і гучна брахаў, а ўздоўж берага плыла лодка. У ёй дзве аднолькавыя фігуркі — блізняты — адчайна, з усіх сіл налягалі на вёслы. Было відаць, што два чалавекі спяшаліся ў мястэчка Слаўбор, што стаіць на беразетаго возера. «Гэта ж Санцелямон і Панцелямон», — падумала Алеолла.

Яшчэ раз успыхнула столь у тым месцы. І Алеолла ўбачыла, што па беразе Малога Светлага Возера ўслед за Брахіндзеем ідуць дзве-тры сотні ўзброеных мужчын. На галовах у іх двухрогія шаломы, у руках — ромбападобныя шчыты і кароткія мячы. Гэтае войска таксама спяшалася ў Слаўбор.

Усе, акрамя Алеоллы і ката Міамурмарора, глядзелі ў бок Векава.

— Куды ты глядзіш? — прашаптаў Арцін. — Глядзі сюды. Печаныя Ногі ідуць вайной на Жаўтарэчча.

— Трывога! Трывога! Трывога! Небяспека нумар адзін! — закрычаў дазорца. — Увага! Усім, усім, усім небяспека нумар адзін!

— Ніціч, хутчэй на месца! — крыкнуў Ром Ончар знізу. — А вы, госці, сядзіце наверсе і не перашкаджайце.

— Пачакаеце! — устрывожана ўсклікнула Алеолла. — На паўночным захадзе, паглядзіце, таксама войска ідзе на горад!

Маг Ніціч зірнуў на водбліск побач Малога Светлага Возера.

— Ярвяне. Тры сотні. А пад Векавым трыццаць тысяч ворагаў. Слаўбору прыйдзецца ваяваць самому.

— Але Слаўбор — гэта маленькае мястэчка! Ён не зможа супрацьстаяць лютым ярвянам! — не сцішалася дзяўчына.

— Выбару няма. Усе віцязі адпраўляюцца на дапамогу князю Гранею! — катэгарычна заявіў маг Ніціч.

— Ну, хоць бы пяць ваяроў на дапамогу рыбакам! — Алеолла была ў роспачы.

— Мы не можам «распыляць» нашы сілы! — грозным голасам рыкнуў Ром Ончар. — Як толькі разлічымся з Печанымі Нагамі, прыляцім на дапамогу Слаўбору.

— Я зразумела! — гнеўна сказала Алеолла. — Вось у чым мэта вашага жыцця ў гэтым замку! Гэта магчымасць менавіта вам двум — магу Ніцічу і Рому Ончару, вырашаць, каму жыць, а каму паміраць!

— Ведаеце што, дзяўчына, — рэзка абарваў яе маг Ніціч, ад абурэння ў яго пачалі натапырвацца сівыя вусы, — каб рабіць такія заявы, перш трэба хоць бы стаць яснапаннай.

— Усім знаходзіцца на сетцы! Уніз не спускацца! Інакш віцязі вас незнарок з ног пазбіваюць! — папярэдзіў Ром Ончар.

— Дзясяты сектар, — крыкнуў дазорца.

Толькі адзін маг Ніціч спусціўся з «гамака» па лесвіцы ўніз, хутка перабег праз залу, забраўся на глыбу і развярнуў яе дзюбу на дзясяты тунэль.

У зале падрыхтаваліся трыццаць віцязяў. Дэнет, намеснік ваяводы, выйшаў наперад і, паклаўшы правую руку на левае плячо, дакладваў Рому Ончару:

— Адзін віцязь — на назіральным пункце, двое — зменшчыкі — адпачываюць. Усе астатнія тут і гатовы да вылету.

Дэнет стаў у шыхт.

— Волаты! — голасна пачаў Ром Ончар. — Жаўтарэчча ў небяспецы! Варожае войска ўжо на подступе да Векава. У князя Гранея дружына ў тры разы меншая! Перад намі — гарачая бітва! — ён набраў у лёгкія паветра і выгукнуў баявы кліч віцязяў. — Ойран!

— Ойран! — паўтарылі трыццаць глотак.

Адзін за адным віцязі сыходзілі ў дзясяты тунэль.

— Поспехаў! — крыкнуў зверху Арцін.

— Будзьце шчаслівыя! — адказаў ім Ром Ончар і схаваўся ў тунэлі.

Не паспеў ён «нырнуць» у неба, як Алеолла ўжо была ўнізе, на падлозе грота.

— Разварочвай глыбу ў бок Светлых Азёр! — крыкнула Алеолла магу Ніцічу. — Мы ляцім на дапамогу Слаўбору!

— На чым жа вы ляціце, цікава мне ведаць? — адазваўся зверху маг Ніціч.

— На сякеры Бедалдая!

— Што, усе адразу?

— Не, па чарзе! — да Алеоллы падышоў Арцін.

— А чым жа Бедалдай будзе ваяваць? — з’едліва пацікавіўся маг Ніціч.

— Як жа вы не разумееце! Там нашыя сябры! — адчайна выкрыкнула Алеолла. — Нам трэба ім дапамагчы!

— Мы будзем біцца поплеч з рыбакамі! — цвёрда сказаў будучы віцязь і сціснуў у кулаку дзяржальна сваёй каменнай сякеры.

— Вы ўсё-ткі павінны што-небудзь прыдумаць, каб нас адправіць у Слаўбор, — побач з Алеоллой і Арцінам устаў мастак Дроздзіч.

— Што? І вы, сталы чалавек, туды ж? Гэта — апантанасць! Гэта самазабойства!

— Асабіста для мяне гэтае слова незразумелае, — сказаў Бедалдай, — ён такса­ма далучыўся да юнака і дзяўчыны.

— А я нават вырашыў пасябраваць з тым кудлатым сімпатычным сабакам. Брэша ён вельмі весела, — усміхнуўся кот Міамурмарор і па-кацінаму сеў каля ног сяброў, прыкрыўшы свае лапы хвастом.

— Добра, — пагадзіўся маг Ніціч, — у мяне ёсць свой персанальны шчыт. Я аддам яго вам, але гэтага ўсё роўна мала. Шчыты трох дзяжурных я аддаць не магу...

— Выбачайце, а з чаго зроблены ваш шчыт? — перапыніў яго кот Міамурмарор.

— Ён выплаўлены з шэрага каменя. З жалезняку... Гэта доўга.

— Я ведаю, што нам рабіць! — як заўсёды ні з таго, ні з сяго сказаў Бедалдай. — Сваёй сякерай я высеку з шэрага каменя пліты — на іх мы і паляцім.

— Гэта вельмі небяспечна! Вы не зможаце імі кіраваць!

— Зможам! — рашуча сказалі Арцін і Алеолла.

— Калі ласка, правядзіце Бедалдая да самых «магнітычных» глыб у корані скалы, — папрасіў мастак Дроздзіч такім тонам, што маг Ніціч проста не змог штосьці запярэчыць.

Ён склаў далоні рупарам і крыкнуў:

— Другі дазорца, неадкладна падніміцеся ў грот!

Бедалдай звузіў свае і без таго вузкія вочы:

— Спадзяюся, вы не хочаце мяне з ім пасварыць, — ваяўніча сказаў кат, — ці прапанаваць нам зноў пайграць у вашы бірулькі?

— Не. Я спрабую дапамагчы вам, — адказаў маг Ніціч, — і прашу, не перашкаджайце мне ў гэтым.

У залу ўбег задыханы віцязь. Па яго твары бачылася, што ён толькі нядаўна прачнуўся.

— Бернет, адвядзі гэтых чацвярых у зброевы пакой, і хай выберуць сабе, што застало ся, — маг Ніціч паказаў на Алеоллу, Арціна, мастака Дроздзіча і ката Міамурмарора, — а мы з Бедалдаем спусцімся ўніз.

Толькі цяпер погляд Бедалдая стаў менш напружаным.

— Прашу, ідзіце за мной, — сказаў яму маг Ніціч.

— А вы кіруйце за мной, — дружалюбна запрасіў Бернет астатніх.

Маг Ніціч і кат спусціліся па шасце, што вісеў ў лесвічным праходзе, да самога «кораня» скалы. Сякера ката лёгка рассякала шэры камень. Бедалдай хутка адшчапіў ад скалы дзве пліты для Алеоллы і Арціна, закругліў куты, каб яны не былі занадта вострымі. Дзвюх пліт было дастаткова. Сам Бедалдай і кот Міамурмарор паляцяць на сякеры, мастак Дроздзіч — на шчыце мага Ніціча, а Арцін з Алеоллай — на высечаных плітах.

Бедалдай і маг Ніціч вярнуліся ў грот.

Віцязь Бернет адвёў сваіх спадарожнікаў па пячорнай галерэі ў зброевы пакой. Ён адамкнуў велічэзны замок і адкрыў дубовыя дзверы:

— Выбірайце.

Выбіраць, праўда, амаль не было з чаго.

— Мячы мы робім з зубоў рыб, якіх разводзім у вадзяным рове, але цяпер, як вы самі бачыце, засталося ўсяго два кінжалы. Затое ёсць кальчугі з рыбінай лускі — нашы рыбы, як і змеі, змяняюць скуру. Нядаўна гэта адбылося. Іх луска надзвычай трывалая і гнуткая.

Мастак Дроздзіч і Алеолла ўзялі сабе па кінжале, а Арцін заявіў, што зможа абысціся сваёй каменнай сякерай.

— Ды ўжо... — скептычна ўсміхнуўся Бернет, гледзячы на каменную сякеру Арціна, — не вельмі застрашвае. Вазьмі лепш кінжал з зуба рыбы. Ён трывалы і востры.

— Лепш бы вы, дазорцы, далі нам свае шчыты і зброю — усё роўна спіце.

— Гэта цяпер спім. А калі змена скончыцца, уступім у баявы шыхт. Лятучы шчыт у кожнага віцязя персанальна выліты і падагнаны. А раптам мне давядзецца ляцець за параненымі? Альбо прыйдзецца адбіваць палонных? Таму, на жаль, ні свой шчыт, ні свой меч я даць не магу. Такое ў нас вайсковае правіла.

— Ды добра, я пажартаваў, — ганарліва адказаў Арцін, — я будучы віцязь, і не прыстойна віцязю ваяваць чужой зброяй.

— А кальчугу апрануць я вам настойліва раю, — сказаў Бернет.

Арцін, Алеолла і мастак Дроздзіч апрануліся ў рыбіну луску і сталі падобнымі да дзіўных іхтыяндраў — людзей-амфібій. Самым фантастычным з усіх выглядаў кот Міамурмарор: галава — вушаста-вусатая, грудзі і спіна — рыбіныя, а лапы — звычайныя, кашэчыя, пакрытыя вогненна-апельсінавай поўсцю ў чорную палоску. У ягонай кальчузе давялося прарабіць дзірку для хваста. Калі кот варушыў лапамі і тузаў хвастом, стваралася ўражанне, што гэта сам вогнік — падземная істота з целам з агню, чамусьці закутая ў рыбіную скуру.

— Мне зброя не трэба, — Міамурмарор не любіў кінжалы, нажы, дзіды — бо яны зроблены для людскіх рук, таму і не зручныя для катоў, — мне досыць уласных кіпцюроў і іклаў, — пры гэтым кот прашыпеў, выпусціў кіпцюры, раззявіў пашчу і паказаў іклы, пусціў асляпляльную іскру па поўсці...

— Зброя табе і не трэба. Ад аднаго твайго выгляду можна самлець са страху, — сказала Алеолла.

Бернет выбраў кальчугу для Бедалдая — прыкінуў па сваім памеры, і пасля ўсе вярнуліся ў грот.

Маг Ніціч і Бедалдай тым часам паднялі на пад’ёмніку дзве высечаныя са скалы пліты.

— Значыць так, — пачаў тлумачыць маг Ніціч, — вы, мастак Дроздзіч, проста апранаеце шчыт, як заплечнік, і ляціце спакойна. Шчыт вас даставіць сапраўды да месца прызначэння. Ваша сякера, Бедалдай, двухбаковавострая, таму таксама будзе ляцець прама, але павольней, чым шчыт Дроздзіча, бо футарал нягеглай формы. Аднак цяжэй усіх будзе Алеолле і Арціну. Вам, сябры мае, давядзецца прыціскаць пліты да свайго торсу і ляцець на іх — гэта не так зручна, як калі б яны былі ў вас за спінай. Глядзіце, не саслізніце з іх, і не адпусціце! І ляцець вы будзеце яшчэ паволь­ней, чым Бедалдай. Таму парадак будзе такі: першымі ляцяць Арцін і Алеолла, потым Бедалдай з Міамурмарорам, і самым апошнім — мастак Дроздзіч. Прызямляцца вам нельга — не ўмееце, таму будзеце прывадняцца ў возера. Спачатку нашыя віцязі так заўсёды рабілі. З-за гэтага іх лічылі воднымі жыхарамі. Мастак Дроздзіч, шчыт пакінеце ў возеры — які-небудзь віцязь за ім потым злётае. Калі будзеце на зубцы балкона — уніз не глядзець — будзе пяткі калоць і галава кружыцца. Зразумела?

— Так, — адказалі ўсе, акрамя ката Міамурмарора.

— У мяне пятак няма. І наогул, я кот горны. Вышыні не баюся.

— Ну, пра цябе я і не казаў, — усміхнуўся маг Ніціч. — А цяпер, Алеолла, паслухай, — ён падышоў да дзяўчыны, дастаў з мяшочка, які вісеў у яго на поясе, залаты кубік для гульні, і працягнуў ёй. — Гэта табе. Кінеш яго — калі выпадзе «шэсць» — у небе над табой адбудзецца невялікая ўспышка. Наш дазорца ўбачыць яе — і віцязі прыляцяць на дапамогу.

— Не, — рашуча сказала будучая яснапанна, — у вашых віцязяў і так шмат працы. Я пастараюся са сваімі праблемамі справіцца самастойна.

— Так-так, — падтрымаў яе Арцін, — а то ж у вас бесперапынная вартавая служба.

— Шкада, — неяк замарудзіўся маг Ніціч. — Ну, як хочаце,

— Лепш дайце гэты кубік мне, — нечакана парасіў кот Міамурмарор.

— А табе гэта навошта? — дакорліва паглядзела на ката Алеолла.

— Аддам стрыечнаму брату — Варгіну, хай вашыя віцязі яго ў замак запросяць — у гэтага цара Ранэона ў галаве столькі ўсялякіх стварэнняў завялося!

— Вядома! — узрадавана ўсклікнула Алеолла. — Трэба ж гэтага старога выпусціць.

— Гэтага тырана? — падняў бровы маг Ніціч.

— Кот Варгін яго перавыхавае, — запэўніў Арцін.

— І банкецік вам такі арганізуе, — аддаўся мроям кот Міамурмарор, — не горшы за той, які вы нам наладзілі.

— Добра, бяры, — маг Ніціч аддаў яму кубік.

Кот Міамурмарор узяў, паглядзеў, пакруціў у лапах — на ўсіх гранях кубіка была «шасцёрка».

— Ого! Найцікавейшая косць для гульні, — прамуркатаў кот Міамурмарор і схаваў кубік пад кальчугу.

— Сектар на тры гадзіны! — выкрыкнуў дазорца.

— Добра. Увага! — выгукнуў маг Ніціч, звыкла ўскараскаўся па лесвіцы на глыбу і пачаў разварочваць яе на тры гадзіны.

— Падрыхтавацца! — скамандаваў маг Ніціч. — Наперад!

Арцін устаў на зубец балкона насупраць трэцяга тунэлю. Ён імкнуўся не глядзець уніз, хоць усё роўна краем вока заўважыў дзесьці там, на зямлі, блакітную стужку — вузкую паску вады — той самы роў з рыбамі паміж скалой і сцяной.

— Пайшоў! — крыкнуў маг Ніціч з грота.

Арцін скокнуў з боку зубца. Але ўгору ён ляцеў нядоўга — пліта, нібы камень у моры, пацягнула яго ўніз. Здавалася, ён проста падае, падае. І раптам нешта яго падхапіла, панесла ўздоўж зямлі. Юнак яшчэ мацней учапіўся ў пліту. Яе трохі заваліла набок, і ў такім няёмкім становішчы яго панесла ўдалячынь.

З Алеоллай адбылося тое ж самае, толькі падчас палёту яе некалькі разоў перакуліла. Яна з неверагоднымі высілкамі здолела ўтрымаць сваю пліту ў адным, больш-менш устойлівым становішчы.

Наступнымі рынуліся ў неба Бедалдай і кот Міамурмарор. Як звычайна, у ката за спінай быў футарал з сякерай, а кот Міамурмарор сядзеў верхам на футарале і трымаўся за яго кіпцюрамі. Свой распушаны хвост ён выкарыстоўваў у якасці паветранага стырна, таму кат і кот ляцелі плаўна, роўна, але павольна.

Апошнім памчаўся мастак Дроздзіч. Лятучы шчыт быў выдатна прыстасаваны для палётаў уздоўж «магнітычных» струменяў. А Дроздзіч целаскладам быў амаль такі ж, як маг Ніціч, ну, можа быць, трошкі ніжэйшы. З той прычыны Дроздзічу было лёгка кіраваць лятучым шчытом. Неўзабаве мастак абагнаў і Бедалдая, і Алеоллу, і Арціна. Яму нават давялося раскрыць свой парасон — трохі прытармазіць, каб не вельмі аддаляцца ад сваіх сяброў.

XXV

ДЗІКІ І ЖУДАСНЫ АГНЯЗЕЎ

Пачуўшы ад Санцелямона і Панцелямона страшную вестку, жыхары Слаўбора зачыніліся ў горадзе за высокім драўляным частаколам. Сталай дружыны ў Слаўборы не было, а рыбакоў і сялян, здольных стаць на абарону горада, набралася ўсяго чалавек сто пяцьдзясят — дзвесце. Большасць з іх стоўпілася перад гарадскімі варотамі, трымаючы напагатове лукі, вялікія цесакі і косы.

Навальніца прайшла, і ярвяне ўжо ламалі вароты завостраным бярвеннем. Гэта былі лютыя ваяры з поўначы, якія прыплывалі з-за мора па рэках на крутабокіх караблях. Пагаворвалі, што яны наогул не ведаюць літасці, а для мацнейшай лютасці п’юць адвар з атрутных грыбоў. Яшчэ казалі, што рэцэпт гэтага адвару вядомы толькі абраным ярвянскім ведунам, і што напіўшыся такога адвару, ваяр не адчувае ні стомленасці, ні болю.

Вароты скаланаліся і трашчалі. Брахіндзей бегаў уздоўж іх і з усёй моцы брахаў, спрабуючы напалохаць ворагаў. Аднак часты грукат ад удараў тарана заглушаў яго брэх.

— Глядзіце! — раптам ускрыкнуў адзін ярвянін, які стаяў каля тарана. Ён паказаў на неба. — Вунь там, бачылі? Нябесная Мядуза!

— Ды перастань ты, — сказаў іншы ярвянін, — перапіў адвару, цяпер усіх палохаеш!

— А вунь Лятучыя Акулы! — задрыжаў ад жаху той жа «перапіты» ярвянін.

— Бог ты мой! — цяпер і другі ярвянін таксама ўбачыў, як па небе праляцелі дзве вялікія рыбіны і зваліліся недалёка ад берага ў Малое Светлае Возера.

— Нябесная Мядуза. Лятучыя Акулы, — пайшоў шэпт па ярвянскіх шэрагах.

— Глядзіце! Глядзіце! Агнязеў!

— Агнязеў!

— Вярхом на кавалю Гарэсце!

— Каваль Падземнага Царства! — ногі ў ярвян затрэсліся. — А з ім пачвара Агнязеў!

— Праклятыя рыбакі выклікалі сабе на дапамогу сілы неба, вады і зямлі! — пакацілася пагалоска па ярвянскаму войску.

— Глядзіце! А вунь Чорны Груган з Даліны Мёртвых!

Над ярвянамі праляцеў вялізны крумкач — у дзюбе ён трымаў лук і калчан са стрэламі, похвы і меч.

Ярвяне перасталі ўжо біць таранам у вароты горада. Задраўшы галовы, яны глядзелі ў неба, а потым усім войскам адначасова зірнулі на возера. З яго вод паднялася і пайшла да берага адна з Лятучых Акул.

Перад ярвянамі паўстала жахлівае відовішча — да Лятучай Акулы з неба спусціўся Груган з Даліны Мёртвых, аддаў ёй сваю зброю, паляцеў да найбліжэйшай сасны і стаў з яе касіць бліскучым вокам на ярвян, відавочна выбіраючы сабе ахвяру.

Лятучая Акула сказала яму чалавечым голасам:

— Дзякуй, Крачар. Цяпер ім не здабраваць! — Акула адкінула плаўніком косць волата, падобную да каменнай сякеры, надзела на сябе калчан, лук, похвы, дастала з іх меч, грозна патрэсла ім і рушыла да берага. Побач з першай Лятучай Акулай з’явілася другая. У яе ў руцэ зіхацеў жудасны рыбін зуб. Паднялася з возера і Нябесная Мядуза, яна згарнула свой празрысты каптур і таксама выставіла наперад крышталёвы зуб, вядома ж, вельмі атрутны.

А калі з возера падняўся, трымаючы вялізную, як кавадла, сякеру Каваль Падземнага Царства, на плячах у якога сядзеў і дзіка шчэрыўся люты Агнязеў, ярвя­не кінулі таран і без аглядкі панесліся ў лес. Паўночныя ваяры пракліналі сябе, што адправіліся ў паход на гэтых рыбакоў, і кляліся больш ніколі ў жыцці не паказвацца ў гэтых страшных месцах.

Не на жарт перапалохаліся і самі рыбакі, якія закрыліся ў горадзе. Яны таксама бачылі, як па небе праляцелі пачвары. Але рыбакам уцякаць не было куды. І вырашылі яны задорага аддаць свае жыцці — яшчэ мацней сціснулі ў руках цесакі, косы, лукі.

— Трымацца ўсім разам, не разбягацца! — скамандаваў Палямон.

Брахіндзей рыкнуў, падтрымаўшы загад гаспадара, і раптам заматляў хвастом, гулліва падскокваючы, пабег да варот і радасна заскуголіў.

— Што гэта з ім? — здзівіўся Палямон.

— Значыць, хтосьці знаёмы, — выказаў здагадку Халямон.

— Мы пойдзем паглядзім, — прапанавалі Санцелямон і Панцелямон.

— Стаяць! Не лезьце, куды вас не просяць! — прыстрашыў сыноў Палямон.

А Брахіндзей, задыхаючыся, весела гаўкаў, кідаўся ўздоўж варот, спрабаваў засунуць нос у шчыліну пад імі, хвастом ён ужо не матляў, а круціў.

— Бацька, ды Брахіндзей не брэша, — здзівіўся Панцеляймон.

— Не, ён брэша, але па-добраму, гайда! — Санцелямон жэстам паклікаў брата, маўляў, пойдзем да варот.

— Прыбярыце лукі! — крыкнуў Палямон астатнім рыбакам.

Лукі рыбакі апусцілі, але мячы, цесакі, косы і вілы не схавалі.

Санцелямон адкрыў вароты. Брахіндзей кінуўся вонкі. Рыбакі ўбачылі, як да горада падыходзяць пяць пачварын, і адступіліся назад. Адступілі Санцелямон і Панцелямон, але спалохацца ім не даў Брахіндзей.

Сабака падбег да першага рыбы-чалавека і пачаў скакаць вакол яго на задніх лапах, лізаць твар. Затым падбег да другога рыбы-чалавека, высока прыскокнуў і на радасцях абслініў таму бровы.

— Добры дзень, жыхарам Слаўбора! — пакланіліся рыбы-людзі.

— Гэта Алеолла! Гэта Арцін! — усклікнулі Санцелямон і Панцелямон, а пасля і Халямон з Палямонам, і астатнія рыбакі пазналі сваіх спадарожнікаў.

— Ну, вас не разгледзіш за гэтай луской! І па небе лётаеце, як чэрці!

— Ды не як чэрці, а як віцязі Магнітнага Замка, — растлумачыў Арцін.

— Чаго, чаго? — не зразумеў Халямон.

— Ды так, доўга тлумачыць.

— О, мастак Дроздзіч! — жыхары Слаўбора яго добра ведалі і вельмі любілі.

Цяпер ужо ўсе пахавалі мячы, цесакі, косы і вілы. Нечакана Брахіндзей грозна

зарыкаў. У варотах паказаўся Бедалдай з катом Міамурмарорам на плячы. Учуўшы сабачы брэх, кот адразу сцяміў, што лепш на зямлю не спускацца.

— Брахіндзей, — паклікала сабаку Алеолла, — гэта нашыя сябры.

З недаверам косячыся на ката і ката, Брахіндзей падбег да Алеоллы і лізнуў ёй руку.

— Толькі сабакі, не разабраўшыся, адразу пачынаюць аблайваць добрапрыстойных жывёл, — пакрыўджана сказаў кот і злазіць з пляча Бедалдая не стаў.

У гонар прыбыцця гасцей і цудоўнай перамогі над ярвянамі ў горадзе Слаўборы зладзілі вялікае свята з пачастункамі, спевамі і музыкай.

За стол, які паставілі на галоўнай плошчы горада, пасадзілі і ката Міамурмарора. З уласнай высакароднасці і салідарнасці з усім жывёльным светам ён настояў, каб за стол запрасілі і Брахіндзея. Аднак неўзабаве кот Міамурмарор моцна пашкадаваў, паколькі ўяўленні пра тое, як паводзіць сябе за сталом, у катоў і сабак значна адрозніваюцца. Брахіндзей хутка ўсё з’ядаў, пры гэтым бразгаў талеркай па стале вылізваў яе і адразу пачынаў падвіскваць, просячы наступную порцыю — але сёння яму ніхто ні ў чым не адмаўляў.

XXVI

ЯКАЯ ЦЯЖКАЯ ПРАЦА — «ЛАДАЧКУ» ШТУРХАЦЬ І Ў ВАДУ ЎПІРАЦЦА

Назаўтра Палямон, Халямон і яго блізняты-браты разам са сваімі гасцямі на ладдзі даплылі да мяжы Чорнага Балота.

І заспяваў Палямон старую рыбацкую песню:

Пакармілі і старога крумкача Крачара, перад тым, як ён паляцеў дадому.

Эх, рака шырокая

Будзь жа нам дарогаю!

Не будзь хваляванай,

Будзь нам паслухмянай!

Падхапілі яе Халямон і Санцелямон з Панцелямонам. І Арцін з Алеоллай падцягнулі:

Не будзь хваляванай,

Будзь нам паслухмянай,

Не згубі, рака,

Лодку рыбака!

Спяваў яе і мастак Дроздзіч, і нават Бедалдай паспеў падпець апошні радок.

А вось кот Міамурмарор не спяваў. Яму спадабалася сядзець на папярочцы шчоглы і глядзець, як трапеча ветразь, як лётаюць над вадой чайкі, як плёскаецца ў вадзе рыба.

Па прытоку «Ладачка» спусцілася да Продзеня, падышла да рачнога мыса, дзе стаяў вялізны маяк-рыба. Перад самым паваротам у Прыту, на самой стрэлцы, «Ладачцы» сустрэліся тры купецкіх ладдзі.

— Прывітанне хвалебным купцам! — павітаўся Палямон.

— Прывітанне хвалебным рыбалям! — адказалі купцы.

— Адкуль шлях трымаеце? Што на свеце чутно?

— З Залатога Горада плывём у Дзівін. Пад Векавым страшная бітва была. Князь Граней разбіў арду Печаных Ног.

— А мы таксама ў сябе на Светлых Азёрах арду разбілі! Ярвяне кінуліся наўцёкі! Мы ледзь не аслеплі — так пяты ў іх зіхацелі! Плывіце спакойна! Яны носу доўга яшчэ не пакажуць.

— Хіба ярвяне ўцякалі? — здзіўляліся купцы

— Яшчэ як!

— Любамірнай вады! — памахалі рукой купцы.

— Дзякуй! Вам таксама! — адказаў ім Палямон.

Плаванне праходзіла спакойна — у гэтых месцах даўно ўжо не было ні рачных піратаў, ні лясных разбойнікаў. Праз тыдзень ладдзя ўвайшла ў возера — гэта была Прыта, што выйшла з берагоў. «Ладачка», злавіўшы вецер, накіравалася на поўдзень.

Але праз некаторы час мастак Дроздзіч, які стаяў на носе, крыкнуў:

— Назад! Чорная хваля!

Халямон, Санцелямон, Панцелямон і Арцін кінуліся здымаць ветразь. Да іх на дапамогу пабег Брахіндзей — сабака ўчапіўся ў вяроўку зубамі і, рыкаючы, пацягнуў на сябе.

І ўсё роўна носам ладдзя «ўліпла» ў чорную хвалю, нібы ў смалу.

— Абуваем вадаступы, і штурхаем ладдзю назад! — загадаў Арцін.

— А мы на вёслы — грабём назад! — скамандаваў сваім сынам Палямон.

Арцін, мастак Дроздзіч, Бедалдай, Алеолла і нават кот Міамурмарор, які ўпер-

шыню абуў вадаступы, наляглі на борт ладдзі.

— Давай! Усе разам! Мы весланём! А вы штурханіце! — закрычаў Палямон. — І р-раз! І р-рраз! І рр-ррраз!

На гэтыя «і рраз», вельмі жыва адгукаўся Брахіндзей — ён злавіў рытм і брахаў на свой манер: «Ірр-гаў! Ірр-гаў!»

Ладдзя расхіствалася і памалу адыходзіла назад у чыстую ваду. Агульныя намаганні ўвянчаліся поспехам — «Ладачка» стала вольнай.

— Удалай выправы! — пажадалі рыбакі па-свойму.

— Дзякуй! Да сустрэчы! — адказалі рыбакам іх былыя госці.

Але на гэта рыбакі нічога ўжо не адказалі, і, не развітваючыся, паднялі ветразь. «Ладачка» адправілася ў зваротны шлях, а сябры — у свой.

***

Чорнай хваляй на дзясяткі вёрст былі затоплены лясы. Сям-там віднеліся цёмназялёныя ўзгоркі, да якіх не дабралася вада. На іх было шмат усякай лясной звярыны — казулі, ласі, лісіцы, ваўкі... Падавалася, бяда іх усіх прымірыла.

Сябры моўчкі паглыбляліся ўсё далей і далей, усё глушэй і глушэй у затоплены гушчар, дзе нават магутныя дрэвы былі падобны да аднаногіх волатаў, якія патрапілі ў палон да Чорнага Балота.

Калі ж чорная вада стала вельмі густой, мастак Дроздзіч нагадаў:

— Пара апрануць накідкі.

Ён раскрыў свой парасон, а ўсё астатнія ахінуліся ў ядвабныя накідкі.

Наперадзе віднеліся балотныя купіны з гнілымі карчамі — першая прыкмета таго, што пачынаюцца валоданні Жалобнай Каралевы Паляндры.

XXVII

І НА БАРБАРУХУ БЫВАЕ ПРАРУХА

Праз тры дні сябры, нарэшце, дайшлі да таго месца, дзе мастак Дроздзіч звычайна пакідаў для чорных чапляў слоік з вусенямі-ўсмуткамі.

— З-пад накідак носу не высоўваць, — папярэдзіў мастак Дроздзіч, — хутка чаплі прыляцяць, могуць вас заўважыць.

Са сваёй торбы ён дастаў пузаты слоік, амаль даверху напоўнены вусенямі. Сярод іх ужо ляжалі перафарбаваныя ягады шаўкоўніцы. Мастак паставіў слоік на балотную купіну, а сам схаваўся пад парасонам, тры разы тонка свіснуў, як плача байбак, і пачаў прамаўляць:

Чаплі-хаплі,

Прылятайце,

Хап-лап-чапайце,

Чапляйце!

Над балотам пачуўся шум, закруцілася чорная віхура, і да купіны спусцілася чорная чапля. Адным вокам яна зазірнула ў слоік.

— О, як тут шмат смачных вусеняў, — услых падумала яна, — з’ем аднаго, ніхто і не заўважыць.

Чапля апусціла дзюбу ў слоік, дастала перафарбаваную ягаду шаўкоўніцы, пад кінула яе ў паветра, шырока раскрыла дзюбу, і ягада-вусень заляцела ёй прама ў даўгуткую глотку.

«Як яна толькі не папярхнулася», — падумала Алеолла.

Чапля спакойненька праглынула ягаду-вусеня і нават закрыла вочы ад задаваль нення.

— Вой-ой, што са мной-ой-ой? — завойкала чапля. — Хі-хі-хі, як цёпленька ў жывоціку і весела, — запляскала яна крыламі, а з іх сталі разлятацца чорныя пырскі.

— Вось табе і дзівосы, — сказаў кот Міамурмарор, — чапля растае ад шчасця.

Насамрэч, раставала толькі чорная афарбоўка на яе апярэнні. Чапля паступова,

кропля за кропляй, рабілася цалкам белай. Неўзабаве яна ўся ператварылася ў беласнежную прыгажуню, толькі кончыкі крылаў засталіся чорнымі. Чапля ганарліва падняла галаву і сказала:

— Дзе гэта я? Што гэта за пачварнае балота? Лепей палячу я жыць на чыстыя азёры.

Белая чапля ўзмахнула крыламі, паднялася ў неба і знікла за зубчастым краёчкам лесу.

— Якая праныра. Вось што значыць, сваіх суродзічаў патаемна аб’ядаць, — сказаў мастак Дроздзіч і зноў тры разу свіснуў, як плача байбак, і прыняўся прамаўляць:

Чаплі-хаплі,

Прылятайце,

Хап-лап-чапайце,

Чапляйце!

Прыляцела новая чапля.

— Дзе гэтая Чапша бязглуздая? Куды яна падзелася? Не можа ўжо слоік на балотнай купіне разгледзець! — чапля, схіліўшы галаву набок, адным вокам зазірнула ў слоік.

— Ого, колькі тут смачных вусеняў! З’ем аднаго, ніхто і не заўважыць.

Чапля глыбока засунула дзюбу ў слоік, дастала сапраўднага вусеня-ўсмутка,

падкінула яго ў паветра, раскрыла дзюбу на ўсю шырыню — і вусень апусціўся ёй прама ў глотку.

— Ох, смаката!

Чапля схіліла галаву на іншы бок, паглядзела ў слоік другім вокам.

— Тут яшчэ шмат вусеняў. Мабыць, з’ем яшчэ аднаго, усё роўна ніхто іх не лічыў.

Чапля зноў засунула дзюбу ў слоік — гэтым разам дастала ягаду шаўкоўніцы і праглынула. І тут жа з ёй пачало адбывацца тое ж самае, што і з Чапшай. Забыўшы пра слоік з вусенямі-ўсмуткамі, яна паляцела на чыстыя азёры.

— Так нічога ў нас не выйдзе, — сказаў мастак Дроздзіч. — Усе чаплі зробяцца белымі, і ўжо не будзе каму аднесці ягады ў церам да Паляндры.

— Я ж не ведаў, што ўсе яны такія сквапныя, — крыўдаваў Арцін — бо яго план праваліўся.

— Значыць, так, — пачаў мастак Дроздзіч, — трэба дастаць пафарбаваныя ягады і зрабіць так, каб чаплі аднеслі слоік з аднымі толькі вусенямі-ўсмуткамі да Паляндры. Мы самі за гэты час пяройдзем балота — я пад парасонам, а вы ў ядвабных накідках, — і калі Паляндра стане варыць поліўку, неўпрыкметку падкінем ёй у казанок ягады шчасцядайнай шаўкоўніцы.

Мастак Дроздзіч высыпаў вусеняў на зямлю і пачаў іх разглядаць, каб адабраць ягады. Ён быў выдатным мастаком, таму адрозніць на вока вусеняў ад ягад было досыць складана. Дапамог яму кот Міамурмарор, бо, як вядома, у катоў нюх вельмі тонкі. Міамурмарор хутка абнюхаў вусеняў і лапамі адабраў ягады.

Мастак Дроздзіч зноў паставілі слоік на балотную купіну, у чарговы раз тонка свіснуў і вымавіў сваю прымаўку.

Чаплі-хаплі,

Прылятайце,

Хап-лап-чапайце,

Чапляйце!

І зноў закруцілася над балотам чорная віхура, і прыляцела чарговая чапля.

— Куды падзеліся гэтыя Чапша і Чупша? — прабурчэла яна і таксама паглядзела адным вокам у слоік.

Цяпер, калі ў ёй заставаліся толькі вусені, слоік была напалову поўны. Але чапля сказала:

— Слоік напалову пусты, нават узяць сабе няма чаго! Нешта мала смутку стала на зямлі. Давядзецца зноў да людзей ляцець. Але я ўсё ж такі пакаштую... — Чапля праглынула аднаго вусеня, затым дзюбай падчапіла слоік і панесла за балота.

— Давайце паспяшаем, — сказаў мастак Дроздзіч.

Алеолла падхапіла ката на рукі, таму што Міамурмарор паспеў ужо зняць вільготныя і непрыемныя для яго лап вадаступы. Усё разам сябры пайшлі па балоце ў напрамку, куды паляцела чапля. Дроздзіч хаваўся пад парасонам, а астатнія з галавы да ног ахінуліся ядвабнымі накідкамі. Усе імкнуліся ісці, як мага хутчэй, хоць ногі па шчыкалатку правальваліся ў балотную жыжу, а ў Бедалдая — і зусім па калена, бо ён і сам быў цяжкі, а яшчэ і сякеру за плячамі нёс. Вадаступы, вядома, вельмі дапамагалі, аднак ісці станавілася з кожным крокам усё цяжэй і цяжэй.

І ўсё ж да поўдня сябры, цалкам змораныя, падышлі да выспы, пакрытай брудна-зялёным імхом, і літаральна пападалі ад стомы на яго бераг.

На выспе ўзвышаўся чорны церам. Паваленыя каравыя дрэвы — і мёртвыя, і яшчэ жывыя — спляталі нешта накшталт зруба. Вялізны пень з магутнымі каранямі, якія тырчалі ва ўсе бакі, быў замест страхі. На ім з балотных чаратоў і асакі звілі сабе гнёзды чорныя чаплі. Паміж каранямі, якія спускаліся са страхі, меліся падковападобныя дзверы, зробленыя з тоўстай кары тысячагадовага дрэва — паўночнага баабаба. Гэта быў уваход у палаты Жалобнай Каралевы. Пад церамам размяшчаліся дзве нары, заткнутыя, нібы вялізнымі коркамі, калодамі, высечанымі са ствалоў елак у шэсць абхопаў. Калоды даўно пусцілі магутныя карані, якія шчыльна перапляліся паміж сабою і глыбока ўвайшлі ў зямлю. Гэтыя норы былі цямніцамі-скляпеннем для людскіх душ і для душ жывёл.

На ганку, апранутая ў карычневы балахон з расцягнутым каптуром, сядзела Бурая Старая — прыслужніца Паляндры — і варыла на агні поліўку. Адно вока ў старой было вялікае, на выкаце, а другое — маленькае, але вельмі бліскучае.

— Гэй, Барбаруха! Ну што ў цябе там? Калі зварыцца?! — трэскатліва правішчала Паляндра.

Жалобная Каралева з рыпам прыўзняла корань, які служыў аканіцай, вызірнула з-пад яго і паглядзела на казанок, падвешаны над вогнішчам. Твар Паляндры быў жоўта-карычневым — яна ўжо даўно згаладалася па людскім горы.

— Яшчэ трошачкі. Трэба схадзіць у камору па прыправы — адказала Бурая Старая. — А дадаць засталося ўсяго нічога, выключна для густу: парачку цёртых гнілякоў, тоўчаных чаратоў, сушанага мулу, вярбовага прысаку, бярозавага попелу, парашочку з кары дуба, смажаных свінушак, молатых карэньчыкаў, ваўчыных ягад, здробненай ёлачнай ігліцы і заечай капусты.

— Вось заечай капусты — не трэба! Трываць не магу зайцоў. Гідкія, касавокія, даўгавухія, скачуць сюды-туды, ніяк не злавіць! — чмыхнула Паляндра.

— Добра, заечую капусту замяню конскім шчаўем.

— І шчаўя мне ніякага не трэба, коней я таксама не люблю, скачуць сюды-туды з людзьмі на карку, ну ды добра. Варушыся! Адна нага тут, другая там...

Адна нага ў Бурай Старой была доўгая, а другая — кароткая, таму прыслужніца Паляндры павольна пакульгала ў кухонную камору.

— Давай хутчэй! — крыкнула Жалобная Каралева і апусціла корань-аканіцу.

— Давай хутчэй, — прашаптаў мастак Дроздзіч кату Міамурмарору. — Кідай усё ў казанок і бяжы назад.

Кот Міамурмарор, якога сябры неслі па чарзе, быў не такі стомлены. Ён падскочыў да казанка і высыпаў у яго ягады. Толькі на імгненне яго рудая лапа з мяшочкам паказалася з-пад ядвабнай накідкі над кіпенем у казанку.

— Што гэта? Хто тут? — маленькае вока прыслужніцы Жалобнай Каралевы было вельмі зоркім, яно нават магло бачыць праз сцены.

Бурая Старая азірнулася, панюхала паветра — па яе шырокіх ноздрах пайшлі дробныя хвалі.

— Мых-мых-мых... Падаецца побач кот і... — яна яшчэ раз удыхнула паветра, яе ноздры зноў затрымцелі, — мых-мых-мых. жывыя людзі!

Бурая Старая ў трывозе накіравала погляд маленькага вока на казанок і праз яго сценкі паглядзела, што ў ім варылася. Ягады ад вусеняў яна, вядома жа, не адрозніла. Іх, ашпараных булёнам з рознымі карэннямі, немагчыма было вызначыць па водары.

— Пах. Пах, пых-пых-пых. — замармытала яна і зноў занепакоена пачала ўнюхвацца ў паветра, — ну, сапраўды — кашэчы дух і людскі дух!

Алеолла хутка дастала збаночак з чароўным алеем, адкаркавала.

— Што ты там мармычаш? — пачуўся зласлівы голас Паляндры.

— Ох-хо-хох. Мне, здаецца, падалося...

— Як гэта, здаецца, падалося? — зарыпела Паляндра. — Так здалося альбо падаецца? Цьфу ты — падаецца альбо не падаецца?

— Падалося! Вецер над балотам сёння моцны, прынёс нейкія пахі...

Бурая Старая кінула ў поліўку цёртай кары, дадала попелу і ўсё дбайна размяшала. Потым набрала драўлянай лыжкай гушчыні з поліўкі і расклала ў шэсць высокіх збанкоў.

— Гэй, Чапша, Чыпша, Чэпша, Чупша, Чопша, Чыіпша, ляціце абедаць!

Бурая Старая аблізала лыжку:

— Ох, якая сёння наварыстая поліўка атрымалася.

Прыляцелі Чыпша, Чэпша, Чопша і Чыіпша.

— А дзе ж Чапша і Чупша? — спытала Бурая Старая.

— Не ведаем, — адказалі чаплі. — Пэўна, заблукалі дзе-небудзь над балотамі.

— Вось недарэкі! Добра, давайце паабедаем ужо.

Бурая Старая сербанула з лыжкі.

— Ой, ой, што гэта такое? — занепакоілася яна. — Як прыемна...

— Ой, хі-хі-хі, і нам прыемна, — адклікнуліся Чыпша, Чэпша, Чопша і Чыіпша.

Вецер, які дзьмуў з берага Імховай Выспы, данёс да іх не звыклы гніласны пах, а новую хвалю водару чароўнага алею, які струменіўся з адчыненага слоічка Алеоллы.

— Што гэта? — Бурая Старая не разумела, адкуль сыходзіць столькі прыемнасці — з ежы альбо з паветра.

— Ай, вой, авой! — загаргаталі чаплі.

Яны таксама адчулі, што з імі адбываецца нешта незвычайнае. З іх крылаў пачалі капаць чорныя кроплі.

Раптам Бурая Старая начапіла на самую макаўку каптур і стала круціцца на сваёй доўгай назе ўсё хутчэй і хутчэй. Балахон стаў падобны да сукенкі са спадніцай, а яна сама на вялікую паганку, што вокамгненна кружлялася на сваёй ножцы — хутчэй, хутчэй. Раптам з яе зляцеў брудны балахон. Сябры ўбачылі, што яна ператварылася ў прыгожую беласкурую, белавалосую дзяўчыну ў белай сукенцы.

— Дзе гэта я? — усклікнула яна, перастаўшы круціцца.

Яна зірнула вакол сябе.

— Я не жадаю заставацца ў такім агідным і змрочным месцы! Хачу да людзей! Я хачу ў Новае Мястэчка! Я хачу замуж!

А чорныя чаплі Чыпша, Чэпша, Чопша і Чыіпша пачалі паступова ператварацца ў белых чапляў. Яны выпрасталі крылы, замахалі імі і з задавальненнем пачалі разглядаць сваё адлюстраванне ў вадзе.

— Якія прыгожыя крылы! — захапілася птушкамі белавалосая дзяўчына.

— Якія выдатныя валасы! — залюбаваліся чаплі прыгожай дзяўчынай. — Давай, наша любая Барбарушка, мы аднясём цябе да людзей, а самі паселімся на чыстых азёрах.

Не разважаючы, Барбарушка ўхапілася за шыю Чопшы і Чыпшы. Яны паднялі яе ў неба, а ўслед за імі паляцелі Чэпша і Чыіпша.

— Калі вы стоміціся, — прапанавалі Чэпша і Чыіпша Чопшы і Чыпшы, — мы можам вас падмяніць.

Велічна ўзмахваючы белымі крыламі, чатыры чаплі паляцелі за лес, несучы з сабою Барбарушку.

XXVIII

І АПОШНЯЕ...

— Гэй, Барбаруха! Старэча абурэлая! — крыкнула Паляндра з церама. — Зусім ад рук адбілася! Нясі мне поліўку, жыва! Ужо даўно абедаць пара!

— Алеолла, — прашаптаў мастак Дроздзіч, — надзень балахон прыслужніцы і аднясі талерку поліўкі Паляндры.

Алеолла хутка накінула балахон Бурай Старой.

— Фу, як ад яго цвіллю смярдзіць, — паскардзілася будучая яснапанначка.

Алеолла ўзяла драўляную лыжку, што ляжала каля вогнішча, і, імкнучыся

набраць больш гушчы з ягадамі шаўкоўніцы, хуценька начэрпала поліўкі ў глыбокую драўляную місу. Дзяўчына, нязграбна кульгаючы, пайшла да церама з місай у руцэ.

— Ну, што? Ты ідзеш альбо не, старая ведзьма? — Паляндра расчыніла акенца і зірнула ў двор.

Алеоллу жудасна напалохаў маршчыністы жоўта-карычневы твар Жалобнай Каралевы. Але, набраўшыся адвагі, яна паглядзела ёй у вочы, працягнула місу... і... у апошні момант Алеолла адкінула місу — уся поліўка вылілася на брудназялёны мох.

— Ты што сабе дазваляеш, старая разявака? — сурова крыкнула Паляндра.

— Алеолла, ты гэта знарок? — усклікнуў Арцін. — Што ты зрабіла?!

— Я не Бурая Старая! Я Алеолла! — будучая яснапанна скінула з сябе балахон Барбарушкі і адкінула ядвабную накідку.

Паляндра ўбачыла перад сабою дзяўчыну, паглядзела на яе жудасным халодным позіркам.

— Мы прыйшлі вас атруціць! Мы падсыпалі вам у поліўку атрутных ягад, каб вы цяжка захварэлі і больш ужо ніколі не змаглі забіраць людзей! — смела сказала ёй Алеолла.

— Якая мярзотніца! — злавесна прарыпела Паляндра.— Але я ўжо не хачу гэтага! Я не магу зрабіць так, каб вы цяжка мучыліся і бясконца хварэлі!

— Алеолла, спыніся! — закрычаў Арцін.

— Алеолла, што з табой? — усклікнуў мастак Дроздзіч.

— Гэта падобна да здрады! — глуха прамовіў Бедалдай і рукамі намацаў за спінай футарал з сякерай.

— Алеолла, ты здзіўляеш нават мяне, вучонага ката, — незадаволена прабурчаў Міамурмарор.

Але Алеолла нікога не слухала.

— Я адмаўляюся даваць вам атруту, але за гэта вы павінны добраахвотна выпусціць са сваёй цямніцы ўсіх людзей і жывёл. Пасля гэтага я стану вашай прыёмнай дачкой, буду вас наведваць, дапамагаць вам... І вам будзе не так самотна.

— А я, — Арцін скінуў з сябе накідку, каб Паляндра яго таксама ўбачыла, — буду вам прыёмным сынам. Мы разам з Алеоллой будзем пра вас клапаціцца.

Будучы віцязь не мог пакінуць будучую яснапанну адну.

— Ха-ха-ха! — віскатлівым голасам засмяялася Паляндра. — Я не хачу такога нікчэмнага людскога шчасця! Не трэба мне такіх дачок і сыноў! — яна расставіла рукі, растапырыла пальцы і пачала зазыўна галасіць:

Чаплі чачаплі чапялочкі

Чорнай скрухі чорныя дочкі

Прылятайце

Чап-чапляйце

Хутчэй

Усіх людзей!

— А я не чалавек, я кот, — сказаў Міамурмарор, — ён скінуў сваю ядвабную накідку і падышоў да Алеоллы і Арціна.

Тады Паляндра яшчэ гучней і па-новаму разгаласілася:

Чаплі, чачаплі, чапялочкі!

Чорнай скрухі чорныя дочкі!

Прылятайце,

Чап-чапляйце

На векі вякоў Людзей і звяроў!

— Усё роўна яны не прыляцяць, — усміхнуўся кот вусата-паласатай пысаю, — вашыя чаплі-чачаплі, ужо не вашыя, і ўжо не чорныя, а самыя што ні на ёсць белыя. Яны паляцелі жыць на чыстыя азёры.

— Ах, вось яно што! — яшчэ гучней заскуголіла Паляндра, твар яе зрабіўся зялёным ад гневу і лютасці, а пасля — цёмна-карычневым, і вочы наліліся крывёй. Яна пачала паўтараць новую замову:

Нетапыры і кажаны Жаху чорныя сыны Прачынайцеся Абуджайцеся Прылятайце Забірайце На векі вякоў Людзей і звяроў

Паляндра ўстала на карабаты падаконнік, закрыла свой твар рукавамі чорнай сукенкі і ператварылася ў вялікага кажана. І ў вобліку кажана-кажаніцы зляцела з акна церама ўніз, падхапіла вострымі кіпцюрамі Алеоллу за сукенку і панесла яе над балотам.

З усіх бакоў з цёмнага лесу вылецелі зграі кажаноў і нетапыроў. І не маленькіх, не такіх, якія жывуць у дуплах дрэў альбо пячорах ці падзямеллях, а вялікіх, падобных да крылатых шакалаў, гіен, вялікіх пацукоў. Чорнай хмараю яны накінуліся на Арціна, на мастака Дроздзіча, Бедалдая і ката Міамурмарора. Хітры кот паспеў ізноў накінуць сваю ядвабную накідку — думаў, што схаваецца. На жаль, ні ядвабныя накідкі, ні парасон мастака Дроздзіча не дапамаглі схавацца ад гэтых крылатых стварэнняў. Кажаны і нетапыры нейкім сваім адчуваннем ведалі альбо высочвалі, дзе знаходзяцца кот і людзі.

Адзін кажан наважыўся падхапіць ката Міамурмарора. Другі нацэліўся і паспрабаваў падняць мастака Дроздзіча, але той паспяхова адбіўся, тыцнуў парасонам кажану ў жывот. Са спіны да мастака Дроздзічу падляцеў вялізны нетапыр і падхапіў таго за каўнер. На Арціна напалі адразу трое агромністых кажаноў. Ён, як мог, адбіваўся сваім вострым мячом, але і яго здолелі падхапіць. Даўжэй за ўсіх абараняўся Бедалдай. Сякерай ён разагнаў над сабою некалькі зграй голакрылых пацукоў, але і яго, урэшце, схапіў вострымі кіпцюрамі гіганцкі нетапыр. Крылатыя стварэнні, пераўтварыўшыся ў адну суцэльную чорную хмару-лавіну, панесліся ўздоўж берагоў Імховай Выспы.

Паляндра ў вобліку кажаніцы зрабіла некалькі колаў над Чорным Балотам. Яна моцна трымала ў кіпцюрах Алеоллу, і, пачакаўшы, пакуль да яе падляцяць іншыя нетапыры, якія неслі ката Міамурмарора, мастака Дроздзіча, Арціна і Бедалдая, паімчалася над лесам, паказваючы ўсім шлях.

Жалобная Каралева скіравала туды, дзе ў самым непралазным гушчары стаяў расколаты ўцёс. У яго расколіне, якая ішла глыбока ў зямлю, жылі гэтыя крылатыя стварэнні. Там, сярод іх стотысячнай калоніі, нават самым адважным людзям было б вельмі і вельмі страшна.

Хаця кот Міамурмарор, здавалася, ужо цалкам перастаў супраціўляцца. Яго, учапіўшы кіпцюром за карак, нёс над зямлёй малады нетапыр. Пэўна, кот самлеў ад сораму — як жа так, ката злавіў лятучы пацук. Вочы Міамурмарора былі змружаныя, лапы недарэчна абвіслі, хвост матляўся на ветры, як рудая вяроўка, галава бязвольна боўталася сюды-туды. Арцін здалёк заўважыў ката і са шкадаваннем падумаў, што слаўны Міамурмарор зусім страціў надзею альбо — што яшчэ горш — здаўся.

Але калі б Арцін мог чытаць думкі, то яму не прыйшлося б так моцна турбавацца за ката. Слаўны Міамурмарор адмыслова перастаў тузацца і борсацца, каб самому сабе не перашкаджаць — ён прыслухоўваўся. А каб лепей прыслухацца вядома, трэба шчыльна заплюшчыць вочы. Чуйныя вушы ката ўлавілі тонкае цыканне, якое выдавалі крылатыя стварэнні. Людзі не могуць пачуць такое цыканне, яно нашмат танчэйшае, чым тыя гукі, якія чалавечае вуха можа ўлавіць, а вось вушы ката — могуць.

Цыкалі ўсе кажаны, нетапыры, лятучыя пацукі, шакалы і гіены. Цыканне ляцела наперад, як тонкае рэха, адлюстроўвалася ад камянёў, дрэў, зямлі, паверхні балота і, адбіўшыся, трапляла назад у вушы крылатых стварэнняў. Менавіта так яны вызначалі сабе шлях і выяўлялі перашкоды на ім.

«Дык вось, як яны мяне пад ядвабнай накідкай заўважылі», — падумаў Міамурмарор. Хітры кот, прыкінуўшыся абамлелым, пачаў ціхутка і тоненька мяўкаць і нарэшце падабраў патрэбны тон. Калісьці ў дзяцінстве, калі Міамурмарор быў зусім маленечкім кацянём, ён менавіта так і пішчаў-мяўкаў. Бывае ж, што кацяня рот раскрывае — мяўкае, але яго зусім не чуваць. Толькі маці-котка вухам у яго напрамак вядзе.

Кот Міамурмарор набраў поўныя лёгкія паветра і з ўсёй моцы замяўкаў пісклявым галаском, падобным да цыкання, якое выдавалі кажаны і нетапыры.

Уся карціна балота і лесу ў галовах кажаноў і нетапыроў тут жа застракацела, затрымцела і ператварылся ў суцэльную рабізну, як быццам была намалявана на марской роўнядзі, па якой раптам дзьмухнуў вецер. Кажанам і нетапырам стала немагчыма што-небудзь разабраць. Крылатыя стварэнні, як сляпыя, пачалі кружляць над лесам, над балотам, баючыся дзе-небудзь прызямліцца. Паляндра ў вобліку кажаніцы таксама збілася са шляху. Яна адчайна спрабавала вызначыць дарогу з дапамогай вачэй, але вочы кажана, якія прызвычаіны да цемры, дрэнна бачылі днём.

— Вось слепандзёвыя! — зласліва прабурчэла сабе пад нос Жалобная Каралева.

Яна ледзьве вызначыла, дзе знаходзіцца яе Чорнае Балота, развярнулася і паляцела назад. Арыентуючыся па лопаце яе крылаў, астатнія крылатыя стварэнні рушылі ўслед.

Над Чорным Балотам Паляндра-кажаніца зноў ператварылася ў Жалобную Каралеву, але яна была збіта з тропу і цалкам страціла сілы, так што не змагла даляцець да Імховай Выспы, і разам з Алеоллай звалілася ў балота. Кажаны і нета­пыры таксама ад знямогі ўпусцілі сваіх ахвяр. Кот галавой уніз упаў у балотную жыжу і, вядома ж, перастаў тонка мяўкаць. У гэты момант кожны кажан, кожны лятучы шакал, пацук і гіена, нарэшце, убачылі, дзе знаходзяцца, і дзе знаходзіцца той уцёс з расколінай, і стрымгалоў, пакуль у галаве не знік малюнак мясцовасці, панесліся ў сваё котлішча.

Услед за катом, у балота пападалі Арцін, мастак Дроздзіч, Бедалдай. Ні іх, ні Алеоллу балота не страшыла. Яны ўсё яшчэ былі ў вадаступах. Дзяўчына схапіла за рукі Жалобную Каралеву, каб тая не патанула. Але ўсё роўна, разам яны сталі паступова апускацца на дно — дваіх вадаступы Алеоллы вытрымаць не маглі.

— Трымайцеся! — крыкнуў мастак Дроздзіч.

Разам з Бедалдаем яны паспелі прыйсці ім на дапамогу і падаць рукі.

Кот Міамурмарор, які так неабдумана зняў свае вадаступы яшчэ перад церамам Паляндры, ужо амаль цалкам схаваўся пад чорнай вадой. Толькі над роўняддзю балота вецер распушваў яго руды хвост. Хвост і выратаваў ката — дакладней, выратаваў яго Арцін, які стаў цягнуць ката за хвост.

— Першы раз у жыцці цягну ката за хвост, — пажартаваў будучы віцязь.

Усе паспяхова выйшлі на Імховую Выспу. Арцін і Бедалдай распалілі агонь — раздзьмулі вуглі і падклалі дроў у вогнішча, дзе нядаўна варылася ў казанку поліўка. Сталі грэцца. Паляндра ўся дрыжала ад злосці і холаду, глядзела на ўсіх лютым позіркам.

— Вызваляй, Паляндра, нашых людзей, — загадала Алеолла.

— І ўсіх палонных звяроў, — дадаў кот Міамурмарор.

Яму было лепш за усіх. Пасля перажытага ён атросся, прысеў на беразе і, як гэта робяць усе каты без выключэння, стаў вылізвацца.

— Я не магу іх вызваліць, — зласліва сказала Паляндра.

— Гэта чаму ж?

— Таму што цямніцы-скляпенні забіты яловымі калодамі. Калоды пусцілі тоўстыя карані. А карані перапляліся і глыбока ў зямлю ўраслі. У мяне не хопіць сілы вырваць гэтыя калоды.

— А як жа вы цені людзей і жывёл у гэтыя цямніцы затачалі? — спытала Алеолла.

— Хе-хе-хе, — зларадна засмяялася Паляндра, — калі чорныя чаплі кружыліся магутным віхраслупам, гэтыя калоды, вядома ж, з зямлі на дастатковую адлегласць выцягваліся. Адной шчылінкі было дастаткова, каб у яе запусціць сотню журботных ценяў. Хе-хе-хе. А цяпер чапляў няма, яны зляцелі!

— Лухта! Я рассяку чорныя карані і раскалю чорныя калоды! — услікнуў Арцін.

Ён ударыў мячом па тоўстым корані, але меч адляцеў убок — цалкам затупіўся.

— Хе-хе-хе. Гэтыя карані можа рассячы толькі самая смяротная зброя на свеце! У людзей такой яшчэ няма! — пасмейвалася Паляндра.

— Няпраўда! Ёсць! — непагадзіўся Бедалдай. — Хаця мая зброя нікому яшчэ не прынесла смерці, але яна самая смяротная на свеце!

Ён замахнуўся сваёй сякерай, стукнуў па адным корані, па другім — карані лёгка рассякаліся. Раскалоліся і каравыя калоды. Танюткія людскія душы-цені адна за адной пачалі вылятаць і кружыцца ў паветры.

Бедалдай раскалоў другую калоду — разам з людскімі ценямі-душамі закружлялі ў паветры і душы-цені жывёл.

— Хе-хе-хе, — зноў засмяялася Паляндра. — Яны ўсё роўна не ведаюць дарогі дадому, — рыпучым голасам праз смех цешылася Жалобная Каралева. — А толькі родная зямелька зможа зноў ператварыць іх у людзей і звяроў. Хе-хе-хе! Цяпер ім вечна давядзецца кружыць над балотам. Хе-хе-хе.

— Не радуйся раней часу, Паляндра, — сказаў мастак Дроздзіч. — Алеолла, дай мне чароўнага алею.

Алеолла працягнула мастаку свой збаночак. І ў кожны збанок з фарбай Дроздзіч дадаў трохі «шчаслівага» алею, абмакнуў у гэтую сумесь пэндзлі і ўзмахнуў імі:

Фарбам шчасця шлях вядомы —

Дый ляціце ўсе дадому!

Дарожкі яркіх кропель разляцеліся ва ўсе бакі. Душы-цені выбіралі тую, што ўказвала ім кірунак да родных мясцін, і самі пачыналі, як тыя кроплі, зіхцець рознымі колерамі.

Бо якое шчасце — вяртацца на сваю зямлю!

Над балотам нібы распусцілася вялізная кветка, пялёсткамі якой сталі тысячы вясёлак. Ды і само Чорнае Балота пачало пералівацца яркімі фарбамі. Зрабіўшы апошні круг, кожная душа-цень паляцела па сваёй небеснай сцежцы.

— Глядзіце, глядзіце! — усклікнуў Бедалдай. — Вунь там Джайміна, яна спяшаецца ў Палац Садоў, — ён пазнаў напаўпразрыстае аблічча каханай хана Ісмірая.

— А вунь мае маці і тата! — радасна сказала Алеолла.

— А там мае паляцелі, — прамовіў Арцін.

— Мы хутка вернемся ў наш Скемень! — Алеолла і Арцін памахалі ім услед.

Дзіўна, але чорная сукенка Паляндры таксама зрабілася рознакаляровай.

Жалобная Каралева, убачыўшы такую прыгажосць і такі феерычны танец вольных зіхатлівых душ, упершыню ўсміхнулася.

На яе галаве, там, дзе раней была дыядэма з шасці чорных руж, цяпер заззяла залатая карона.

І церам Паляндры, сплецены з крывых чорных каранёў, раптам выраўняўся, распрастаўся і на вачах стаў светлым, утульным, выкладзеным з акуратнага белага бярвення.

— Як хораша! — здзівілася Паляндра, а затым плаўна паказала маляўнічым рукавом на высокія прыгожыя дзверы. — Прашу ўсіх да мяне ў госці.

— З задавальненнем, — прысела ў рэверансе Алеолла. — Мы з Арцінам у вас трошкі пагасцюем, калі вы не супраць, а потым пойдзем да бацькоў, затым жа па свеце падарожнічаць станем. Мы ж яшчэ шмат чаго не ведаем, чаму можна навучыцца ў іншых людзей.

— І жывёл... — дадаў Міамурмарор. — Асабліва ў катоў, — ён пакланіўся Жалобнай Каралеве.

— Але мы будзем вас наведваць, — паабяцаў Арцін і апусціў галаву.

— Так, вядома, вядома, — адказала Паляндра, — Толькі надоўга сярод людзей не затрымлівайцеся — да мяне вяртайцеся, а то мая сукенка зноў зробіцца чорнаю. Ды і церам таксама — я ж цяпер па вас тужыць буду.

— Жалобная Каралева сама будзе тужыць... Гэта нешта новенькае, — здзівіўся мастак Дроздзіч. — Я прыйду да вас і намалюю ваш партрэт з усмуткаю. Але, наогул, мне пара, — уздыхнуў ён, — я і так надоўга адышоў ад сваёй вандроўкі. Столькі людзей у свеце цяпер журыцца, сумуе, журбоціцца, маркоціцца, тужыць, нудзіцца і смуткуе...

— А што ж ты цяпер будзеш рабіць з вусенямі-ўсмуткамі? — спытала Алеолла.

— Як што? Буду шаўкапрадам аддаваць.

— І я пайду з мастаком Дроздзічам, — сказаў маўклівы Бедалдай. — Адпраўлюся з ім у Новае Мястэчка.

— А чаму не дадому? — разам спыталі Алеолла і Арцін.

— Хай у маім ханстве заўсёды будзе мараторый і на кары, і на дрэнныя ўчынкі.

— Так што, табе давядзецца стаць выгнаннікам? — спытала Жалобная Каралева.

— Чаму ж выгнаннікам? Я хачу знайсці Барбарушку — папрашу яе выйсці за мяне замуж. А ў нашым ханстве кат не можа быць жанатым. Вось і знойдзецца падстава наведаць родныя старонкі і самога хана Ісмірая. Хан убачыць, што я жанаты, і дасць мне адстаўку.

— Адстаўку? — спалохалася Алеолла. — Але ж тады ты перастанеш лічыцца катам, і чорны джын Штайнат прыйдзе забраць тваю сякеру.

— Ды мне мая сякера ўжо не патрэбна, — Бедалдай падняў яе, размахнуўся і хацеў выкінуць у балота.

— Пачакай, — усклікнуў кот Міамурмарор, — навошта ж знікаць такой добрай рэчы? А з іншага боку, калі мы сюды прайшлі, то і Штайнат таксама сюды за сякерай прыйсці зможа. Лепш зробім па-іншаму. Ты не будзеш прасіць у хана адстаўку, а проста выйдзеш у адпачынак па сямейных абставінах — на час шлюбнага жыцця.

— Вось вучоная галава! — пахваліў ката мастак Дроздзіч.

— Усім дзякуй за кампанію. Я пайду з Бедалдаем, — сказаў кот Міамурмарор, — дапамагу арганізаваць яму адпачынак і вяселле. А яшчэ мне трэба знайсці Варгіна і аддаць яму залаты кубік — хай наведае няшчаснага Ранэона ў Магнітным Замку.

— Ну, бывайце, сябры! — сказаў Бедалдай, паціснуў руку Арціну, абняў яго, затым, пачырванеўшы, моцна абняў Алеоллу.

— Да пабачэння! — абняўся з імі і мастак Дроздзіч.— Усяго ўсягошняга! — прамуркаў кот Міамурмарор — Арцін і Алеолла ледзь не задушылі яго ў сваіх абдымках.

— Запрашаем вас да нас у Скемень — наступным летам! — запрасіў Арцін.

— Абавязкова, — адказаў за сябе, а заадно і за ката з Бедалдаем мастак Дроздзіч.

— Шчаслівага шляху! — пажадала ім Паляндра.

Мастак Дроздзіч у вадаступах першым ступіў у балота, за ім пацялёпкалі кат і кот. Бедалдай пасадзіў Міамурмарора на свой футарал з сякерай — хітры кот зноў зрабіў выгляд, што забыў апрануць свае вадаступы.

— Глядзіце! — крыкнуў кот Міамурмарор. — Бераг! Вада сышла!

У Чорнага Балота, якое ўсё яшчэ ззяла рознымі колерамі, з’явіўся добра бачны край.

Дабраўшыся да процілеглага берага, мастак Дроздзіч і кат Бедалдай памахалі сваім сябрам рукамі, а кот Міамурмарор — лапай, а каб здалёк было лепш відаць, яшчэ і агніста-рудым распушаным хвастом. Пастаялі, пастаялі і накіраваліся ў гушчыню лесу.

* * *

Арцін і Алеолла некалькі дзён пагасцілі ў Паляндры, дапамаглі наладзіць ёй новы побыт, а затым адправіліся дадому, да родных.

Алеолле яшчэ трэба было стаць яснапаннай, а Арціну — мужным віцязем.

***

І ўсё-такі час ад часу Паляндры робіцца невыносна ад тужлівасці па сваіх прыёмных дзецях. Тады яна ператвараецца ў кажаніцу і лётае над зямлёй. Можна яе спалохацца. Але вы не бойцеся. Проста скажыце ёй:

Паляндра! Прэч ад нас ляці

За горы, пушчы, рэкі, долы,

Між нас не зможаш ты знайсці

Ні Арціна, ні Алеоллы!