Любіць ноч — права пацукоў [Юры Станкевіч] (fb2) читать онлайн

Юры Станкевіч Любіць ноч — права пацукоў

Любіць ноч — права пацукоў Раман

I. Уварванне

Цяпер, праз адфільтраваную ў часе памяць, мінулыя гады ўжо не ўспрымаліся нешчаслівымі, і ўсё было па-за парогам адчування, нават нараджэнне хворага хлопчыка і смерць мужа не здаваліся ёй катастрофамі, як тады, пакуль не з’явіліся тыя людзі, — раптоўна, быццам з іншага вымярэння, і яна не ведала, адкуль яны і чаму не тлумачылі свае з’яўленне, бо спачатку яны пасяліліся на ўскраіне ў канцы вуліцы, якраз за ўчасткам маёра Фралова, бо той русак выйшаў у адстаўку і пасля вайны асеў у іх мясцінах, тут яму пабудавалі дом, ён недзе служыў, але неўзабаве кінуў, і ў яго доме пачалі піць, і не так, як пілі суседзі ці ўвогуле мясцовыя, — у доме Фраловых пілі ўсе: ён, яго жонка і дарослыя дзеці — дачка Феня і сын Клім; маёр сядзеў штодня на лаўцы перад сваім домам, брывасты, з жабіным ротам, і па-дурному ўсміхаўся ці зрэдку пачынаў выкрыкваць нешта пагрозлівае

        так, маць вашу, так, уга-ха

яго і знайшлі неяк раніцай ля той лаўкі, а потым усё пацягнулася як і раней, пакуль дом не апусцеў — Феню звёз малады афіцэр, а апошнім знік маёрскі сын Клім: казалі, што яго асудзілі па «хуліганцы» — дзвесце першаму артыкулу — і ён хутка выйдзе на волю, але ён так і не вярнуўся, і тады, стаяла якраз лета, з’явіліся тыя людзі, з імі шмат крыклівых дзяцей — быццам сям’я, і ветліва віталіся

        зрасстэ, зрасстэ

а на якой мове яны размаўлялі паміж сабой, яна так і не здолела зразумець, і іх рабілася ўсё больш і больш: яны пакрысе асвоілі пуню і павець у маёрскім садзе, а потым быццам папрасілі дазволу (хутчэй за ўсё і не думалі прасіць — у каго, дарэчы?) пасяліцца ў яго кінутым доме, бо нашчадак (Клім), пэўна, згубіўся, ці то ў лагерах, ці то на расейскіх прасторах, але гэтага ніхто не ведаў; дык вось, яны ададралі неяк удзень дошкі з вокнаў маёрскай хаты і пачалі там жыць, і амаль адразу ж да іх панаехалі аднекуль здалёк, спачатку на машынах простых, на «капейках», а потым і на іншамарках, а затым да дома зрабілі прыбудову з цэглы і там пасяліліся яшчэ людзі, а потым за павеццю вырас перанесены аднекуль зблізу драўляны дом — усё гэта адбывалася хутка, амаль што імкліва, яна нават не паспявала заўважаць, але не заўважаць, быццам іх і не было, не даводзілася, бо яны ўжо не казал і пры сустрэчы

        зрасстэзрасстэзрасстэ

а не віталіся зусім, быццам яе тут не існавала, і тут якраз паваліўся плот, ці, можа, яны знарок гэта зрабілі, бо іх жанчыны пачалі карыстацца той яе дальняй часткай саду як прыбіральняй, выходзілі з раніцы, падбіралі спадніцы і гадзілі там, а дзеці іх ужо сноўдаліся па ўсім гародзе, выядалі ўсё, што спела, расло, і крычалі адно аднаму, здавалася, толькі адно зразумелае ёй слова

        дайдайдайдай

і вырывалі адно ў другога з рук, з рота, а потым яны раптам заўважылі хлопчыка, дакладней, заўважылі, што ў таго не ўсё ў згодзе з псіхікай, са здароўем; адкуль ім было ведаць, што хлопчык нарадзіўся з хваробай Даўна па той простай прычыне, што быў зачаты там, дзе дазіметры паказвалі больш як пятнаццаць кюры, да таго ж муж пачаў піць і не захацеў спыніцца, так яно і атрымалася — бяда адна ніколі не ходзіць, казалі ёй, яна і сама не раз упэўнівалася ў той вядомай усім ісціне, але штодня глядзець на хлопчыка ўсё роўна было балюча, хаця той быў такі рахманы і ціхі і размаўляў з птушкамі, пчоламі, восамі, чмялямі, жабамі, трусом у клетцы, якога зваў Піля (зменшанае ад Піліпа) і карміў таго дзьмухаўцамі, прыгаворваючы

        ПіляПіляПіля

Трус белага колеру, атлусцелы, як шар, хутка-хутка працаваў сківіцамі за дротавай рашоткай клеткі, паядаючы траву, і пазіраў на хлопчыка круглым чырвоным вокам, і калі што яму не падабалася, гучна грукаў аб падлогу заднімі лапамі

        трахбах

даўнёнак радасна ўсміхаўся і рабіў выгляд, што пужаецца, і гаварыў

        ешешешеш

вось дзеці тых перасяленцаў ці бежанцаў (як яны пра сябе казалі) пачалі падбірацца да яе Улі (так яго звалі ад сапраўднага, дадзенага пры нараджэнні, Юльян), бо даўнёнак сам казаў пра сябе

        Уля

і спачатку быццам жартавалі: шчыкалі, тузалі яго, але іх жарты набывалі ўсё больш садысцкае адценне, і даўнёнак пачаў іх баяцца, хаця ўвогуле любіў вазіцца з дзецьмі, пакуль яны, тыя дзеці прыхадняў, не пачалі піхаць і штурхаць яго, а потым і біць па твары, па руках, і даўнёнак не разумеў гэтага і хаваўся ў хаце і не хацеў потым выходзіць у сад, а затым з клеткі знік трус — ўвогуле гэтага трэба было чакаць, бо яго проста скралі і з’елі, нават косткі не пасаромеліся выкінуць за павалены плот, дзе ўтварылі сметнік, і яна каторы раз пайшла з імі сварыцца, але, як і першы, і другі, і трэці раз, з гэтага нічога не атрымалася — яе проста не заўважалі, і тады яна звярнулася да ўчастковага, былога вяскоўца, зухаватага, маладога яшчэ, гадоў трыццаці, вузкага ў плячах і ўжо аб’ёмнага ў паясніцы чалавека, які дасягнуў межавай для сябе вышыні — падняўся да лейтэнанцкага звання, і той хадзіў разбірацца і на яе пытанні заўсёды казаў

        тактак

нешта з паважным выглядам крэсліў у сябе ў блакноце асадкай, пукаціў чорныя, ухілістыя вочы і зноў казаў

        тактак

і яна ў думках ужо зняважліва звала яго Тактакам і разумела, што спадзявацца на яго ці на які закон дарэмна, бо Тактак збольшага растлумачыў ёй, што тыя першыя бежанцы ўжо прапісаліся праз гарвыканкам і набылі нават грамадзянства, і каб даказаць, што яны гандлююць наркатой (а яна ўсё часцей заўважала, як да чужынцаў звярталіся маладыя дзяўчаты і хлопцы, а апошнім часам і падлеткі, і некаторыя з іх так спяшаліся, што карысталіся шпрыцамі прама на вуліцы, за плотам), трэба сур’ёзныя доказы

        тактактак

тлумачыў ёй участковы і адводзіў вочы, у яго ўжо з’явілася іншамарка, ён увесь час некуды спяшаўся, і яна канчаткова дапяла, што ніхто не паварушыць і пальцам у яе абарону, бо суседзі, што жылі далей па вуліцы, займаліся кожны сваім і рабілі выгляд, быццам навакол нічога не адбываецца, і заставалася адно — прасіць парады і, магчыма, дапамогі ў брата Данілы, які калісьці жыў тут, разам з ёй, і тады быў невялікі правінцыйны горад Янаўск (такі ён, дарэчы, і застаўся) і была сям’я, а цяпер яна засталася ў гэтым Янаўску адна: хіба даўнёнка можна лічыць за памочніка, меркавала яна і з жахам чакала кожнай ночы, бо начамі, як ні дзіўна, актыўнасць прышэльцаў узрастала: рыкалі маторы аўто, нехта прыязджаў ці, наадварот, ад’язджаў, даносіліся ўвесь час чыесьці галасы, крыкі, а то па садзе нехта хадзіў, яна была ўпэўнена, што часам і заглядвалі ў вокны, але чамусьці асабліва страшылася яна па начах хляўка ў глыбіні саду, ля самага паваленага плота, свайго хляўка, адкуль ужо неаднойчы знікалі то рыдлёўка, то граблі, то што з інструмента мужа-нябожчыка, а пільнаваць усё гэта яна не магла, і ніякія замкі тут не дапамаглі б, яна была ўпэўнена, пасля таго, як купіла адзін такі ў гаспадарчай краме і навесіла, але ён знік разам з клямкай на другую ж, здаецца, ноч, і яна зразумела, што захаваць тут нічога немагчыма, але, тым не менш, трэба было, бо насоўваліся восень і зіма, а з надыходам халадоў ёй неабходна было апальваць дом, хіба дзеля даўнёнка, дзеля таго, каб неяк жыць далей, бо яна ведала, што адказвае за гэта безабароннае жыццё, анягож, і ў думках хацела толькі аднаго — каб аднойчы яна прачнулася і ўбачыла, як згінулі, праваліліся скрозь зямлю нахабныя чужынцы, гэтая набрыдзь, але пакуль усё заставалася па-ранейшаму, бо ў тым хляўку не толькі выкруцілі лямпачку і адарвалі провад, а і ўвогуле звечара станавілася вусцішна, нават дзіка, бо аднойчы, калі яна пайшла туды са свечкай, каб адшукаць сокавыціскалку, і запаліла тую свечку сярнічкай, то раптам агеньчык патух, быццам з-за пляча яе нехта яго задзьмуў, і жанчына спачатку анямела ад незразумелага ёй жаху, а потым кінулася да дзвярэй і апамяталася толькі ў хаце, і шкадавала, што няма тэлефона (яшчэ не падышла яе чарга, хаця, як настаўніца, яна мела нейкія нязначныя прывілеі), гладзіла па галаве даўнёнка, які, хоць і было позна, чамусьці не спаў, і гаварыла

        у доме павінен жыць мужчына, інакш гэта не дом

а даўнёнак, які церабіў старую цацку і пазіраў убок, сумна ўсміхаўся і паўтараў у прастору перад сабой

        ПіляПіляПіля

і тут яна канчаткова вырашыла паведаміць брату, але не званіць яму, не прасіць прыехаць неадкладна, а проста напісаць ліст, у якім хіба што збольшага прыгадаць пра ўсё тое, што адбывалася тут з ёй, і папрасіць парады, што ёй рабіць далей, і на другі дзень выбрала час, знайшла канверт, аркуш паперы і пачала выводзіць словы

        «Дабрыдзень, Даня…»

і надоўга задумалася, але потым рашуча працягвала пісаць, пакуль не напісала ліст і не заклеіла яго ў канверт, а даўнёнак сядзеў побач і казаў

        ДаняДаняДаня

бо акрамя пчол, восаў, якія, дарэчы, ніколі не кусалі яго, розных раслін, мошак, жаб і птушак ён любіў яшчэ яе і свайго дзядзьку Данілу якога зваў, як і яна, памяншальна — Даня, і голас яго радасна зазвінеў

        ДаняДаняДаня

казаў ён, а яна ківала хлопчыку галавой і думала пра тое, як ёй пакінуць яго аднаго, пакуль яна ходзіць у краму, бо цяпер, хаця і лета і ў яе адпачынак, а значыць, што дзіцё пры ёй, але яна апошнім часам стала ўсяго баяцца, а гэта ўжо зусім не жыццё, калі ўвесь час у галаве, нібы цвік, адна і тая ж думка

        небяспеканебяспеканебяспека

і яшчэ ў чужынцаў з’явілася пакаёўка, — яны прывезлі яе аднекуль здалёк, пэўна, адтуль, дзе жылі раней, і якую звалі Васіліна, — русачка гадаў сарака пяці, высокая, худая, з вульгарным тварам крымінальніцы і моцнымі, доўгімі рукамі, але яе ніколі не бачылі п’янай ці з цыгарэтай у руцэ; у яе былі чорныя блукаючыя вочы і цупкі і прывязлівы позірк, часам як у вар’яткі, а ёй падпарадкоўваліся дзве паслугачкі ў гадох — яны то мылі бялізну, то даглядалі і мамчылі дзяцей, якіх станавілася ўсё больш і больш, і ўсіх гэтых траіх, найбольш Васіліну, жанчына чамусьці вылічыла і не засцерагалася, як тых чужынцаў, асабліва пакаёўку, якая здавалася ёй хаця і прымітыўнай і незразумелай, але ўсё-такі больш блізкай істотай, з якой яна аднойчы нават перакінулася словам, хаця тая і не вельмі хацела размовы, у рэшце рэшт і сама размова атрымалася імклівай і нелагічнай, але, меркавала яна, так і бывае ў жанчын, успамінаючы, як тады спытала ў пакаёўкі

        здалёк прыехалі?

і нервова рыхтавалася задаць яшчэ пытанні, іх было шмат: пра тое, хто яны такія, чаму з’явіліся і чаго хочуць, якія ў іх мэты — павінны ж быць у людзей нейкія мэты, але пакаёўка пакінула яе пытанні без адказу, а ў сваю чаргу пыталася

        а чорны хлеб можна есці?

і тлумачыла

        у ім, кажуць, радыяцыя, бо ён з жыта, а пшаніца прывазная і цікавілася а тут правяралі зямлю, паветра?

і, калі пачула, што радыеактыўнасць тут значна меншая, чым, напрыклад, у паўднёвых раёнах, адразу перапыніла размову, проста завярнулася і пайшла, і ўсё гэта здалося тады жанчыне нерэальным і невытлумачальным, як бывае ў сне, але ж гэта было наяве, і яна ўсё-ткі супраціўлялася і імкнулася шукаць хаця б паразумення, але тыя прыхадні рабілі сваю справу з механічнай мэтанакіраванасцю насякомых, якія адкладваюць свае яйкі на аблюбаваныя імі ахвяры, і вынік нібы быў імі прадугледжаны, быццам яны толькі выканаўцы непаразумелага ёй і адхіленага ў часе валявога акту, і жанчына хадзіла ля дома, пазіраючы ў бок суседзяў, і вусны яе зноў варушыліся, каб вымавіць адно і тое ж

        небяспеканебяспеканебяспека

пакуль аднойчы яна не вырашыла па-добраму пагаварыць з іхнімі жанчынамі, — няхай ёй і не пашанцавала з суседзямі, дый і ўсёй вуліцы таксама, але паразуменне павінна быць знойдзена, трэба ж неяк жыць далей, і ўзяла з сабой пакет з пернікамі — гасцінцы іх дзецям — і пайшла прама цераз павалены плот, — жанчыны на былым фралоўскім падворку таксама к вечару збіраліся разам, — яна пачула гэта па рэзкіх крыках і дзіцячаму віску, але размовы, як і раней, і тады ў іх не атрымалася, а разам з тым і паразумення, бо хаця дзеці іх і павырывалі і расхапілі ў яе з рук пернікі, жанчыны тыя абмежаваліся двума-трыма фразамі, нават у дом не запрасілі, хаця яе здзівіла тое, што яны ведалі і імя яе, і прозвішча, калі пыталі бесцырымонна на ламанай рускай мове

        а брат, сэстра ў тэбя ест?

        а што ў малчыка?

        а гдэ работаеш?

пасля чаго ўвогуле хутка страцілі да яе цікавасць, тут якраз да брамы пад’ехала іншамарка, адкуль вылезлі некалькі жукаватых і крыклівых мужчын і жанчын, і яна скіравала назад, цераз павалены плот, і дома ўжо з раптоўным сорамам успамінала, як стаяла перад імі: проставалосая, з чырвонымі плямамі на шчоках, прыніжана стараючыся знайсці паразуменне там, дзе ім і не пахла, а потым, ужо ўвечары, прывезлі з гартапа выпісанае на зіму паліва — крыху дроў і брыкету, і скінулі ўсё гэта на вуліцы перад брамай, і яны ўдваіх з даўнёнкам насілі ў хлявок, але перанеслі няшмат, бо наступіла ноч, і яны пайшлі ў дом, дзе яна накарміла даўнёнка кашай і напаіла гарбатай, а потым паклала яго спаць і легла сама, а калі прачнулася — ужо світала, яна выйшла на падворак, зазірнула за браму і ўбачыла, што ні брыкету, ні дроў ужо не засталося, а напярэдадні яны з хлопчыкам перанеслі ў хлявок хіба трэцюю частку таго паліва, і скамянела, сціснуўшы вусны, бо нават слёзы не хацелі з’яўляцца ў вачох, мо тады яна адчула б палёгку, але жанчына адагнала гэтыя думкі, як не маючыя сэнсу, і скіравала прама цераз павалены плот, які яна ўжо не раз падымала і ўмацоўвала, але яго валілі зноў і зноў, і пачала грукаць у дзверы былога фралоўскага дома, але ніхто ёй і не думаў адчыніць, хаця фіранкі на вокнах варушыліся і за ёй відавочна назіралі, і так яна прастаяла нейкі час, а потым завярнулася і пайшла, і тут ззаду бразнула фортка, і ўслед ёй паляцеў кусанак яблыка, які ўпаў пад нагамі, ледзь не трапіўшы ў спіну, а потым фортка з трэскам зачынілася, і жанчына на некалькі секунд знерухомела, ліхаманкава шукаючы варыянт далейшых паводзін, але сітуацыя была ўжо небяспечнай не толькі для яе — яна з усіх сіл імкнулася стрымацца, бо памятала пра дзіцё там, у хаце, і вярнулася дадому, дзе села ў крэсла і пачала думаць, як жыць далей, але тут прачнуўся хлопчык і завёў свае

        ПіляПіляПіля

і трэба было дапамагчы яму апрануцца і накарміць: яна рабіла ўсё механічна, як заведзеная лялька, толькі вусны шапталі, па меры таго як яна супакойвалася

        небяспеканебяспеканебяспека

а потым пайшла да суседа, які жыў з іншага боку ад фралоўскай хаты і якога звалі Іосіф Манюка — гэта было сапраўднае яго прозвішча, а наколькі ён адпавядаў яму яна б завагалася адказаць, бо Юзік, як яго тут звалі, працаваў у райспажыўсаюзе нарыхтоўшчыкам, а прасцей кажучы, старызнікам, збіраў па горадзе розны хлам, і ўвесь двор і гарод яго былі заўсёды завалены ржавымі трубамі, анучамі, сапсаванымі чыгуннымі радыятарамі, бочкамі ды розным іншым жалеззем, чаму нават адпаведную назву ці слова цяжка было знайсці, і вось яна прабралася праз увесь гэты хлам і зайшла ў дом, дзе яе сустрэла пятнаццацігадовая Рэгіна — дачка Манюкі: ужо зусім аформленая ў жанчыну, чарнавокая і з крыху выцягнутымі наперад, як і ў яе бацькі, сківіцамі — і паведаміла

        а бацька дома, адпачывае

і пайшла праз вітальню наперад, адкуль ужо даносілася мармытанне тэлевізара, а потым з’явіўся і сам Іосіф Манюка; высунутая яго сківіцы нешта жавалі, і сказаў

        праходзь, Люба

і тут жа спытаў асцярожна

        ну, як жывеш, з чым прыйшла?

і запрасіў сесці, сеў сам на пацёртую, у плямах канапу, і жанчына пачала нервова расказваць пра тых прыхадняў-бежанцаў, голас яе задрыжаў ад хвалявання, пакуль яна гаварыла пра тое, што адбылося з ёй за апошнія суткі, але раптам нібы ачуняла, бо Манюка зірнуў убок і перабіў яе трывіяльнымі словамі

        усе яны — таксама людзі і ім жыць трэба, анягож

і адвёў вочы, а яна пасля яго слоў сцялася і зірнула на Манюку больш уважліва, але ўжо праз якую секунду збянтэжанасці знайшлася што адказаць, і словы яе прагучалі, як прыхаваны ўкол гаспадару дома, калі яна вымавіла

        і ты б, сусед, за Роняй сваёй прыглядваў, а то ля яе занадта тыя чужынцы пачалі круціцца

але Манюка, пэўна, ужо нешта ў сваёй галаве абмазгаваў, пралічыў і вырашыў, бо сказаў

        што мы зробім, калі і ўлады і міліцыя рады не могуць даць

і дадаў

        а можа, і не хочуць

але яна ўжо не слухала, бо яе на ваніты пацягнула ад такіх слоў, і яна паднялася з крэсла, таропка кіўнула, развітваючыся, і пайшла, а гаспадар цягнуўся следам, жаваў выцягнутымі наперад, як у малпы, сківіцамі і гнуў свае

        усім жыць трэба, усе хочуць есці, піць, анягож

а яна ішла па вузкай, заваленай смеццем і зарослай ля плота дзядоўнікам, падбелам і падарожнікам вуліцы і думала, што жаданні есці, піць і спажываць як мага болей — хіба не гэтыя інстынкты валодаюць светам, і калі свет толькі такі, дык ён варты свайго лесу, а даўнёнак ужо чакаў яе на верандзе, бо ў сад ён, як яна адзначыла, без яе не выходзіў, і гаварыў

        ПіляПіляПіля

а потым сумна ўсміхнуўся, зусім як дарослы, і сказаў

        мы грэбаныя псіхі

і папрасіў

        кашыкашыкашы

а яна, унутрана сцепануўшыся, пацікавілася

        хто табе пра псіхаў давёў?

на што даўнёнак паказаў пальцам у бок фралоўскага дома, а яна сказала

        не гавары так, а то прыедзе Даніла і будзе на цябе крычаць

і даўнёнак адразу пераключыўся

        ДаняДаняДаня

а яна пайшла ў хлявок па сіта, каб працерці парэчкі хлопчыку на джэм, стараючыся не глядзець на абабраныя і абламаныя кусты і яблыні ля плота, а ля самых дзвярэй у хлявок спынілася, бо пачула адтуль галасы: спачатку дзявочы, які прасіў

        ну, не трэба, не

а потым мужчынскі, які гучэў неразборліва і гугнява

        бугубудубугуду

ціха прыадчыніла дзверы і ўбачыла на старой канапе, якую сама калісьці выкінула сюды з хаты, дзяўчыну ў жоўтай трыкатажнай майцы, светлавалосую, з вострым тварыкам, на якім выдзяляўся тлуста падведзены памадай рот, спадніца яе была заголена, майткі валяліся на падлозе, аголеная рука звісала з крэсла, што стаяла побач з канапай, а да яе спінай, так, што твару не было бачна, а толькі чорная валасатая патыліца, сядзеў, пэўна, адзін з тых падлеткаў, што пасяліліся ў фралоўскім доме, торкаў шпрыцом і гаварыў гугнява

        ну, рука ў цябе, в натуре, «дарогу» не знайсці

зноў торкаў, а жанчына праз прыадчыненыя дзверы назірала ўсё гэта і стаяла так з паўхвіліны, пакуль урэшце яе ўбачылі, пасля чаго дзяўчына падхапілася на канапе і абцягнула ногі сукенкай, але хлопец стрымаў яе палахлівы імпэт і, нахабна вышчарыўшы ў залатых каронках зубы на цёмным, вузкалобым твары, на якім, здаецца, валасы раслі ад самых брывоў, абарваў

        тусуй ты адсель на х…, сука старая

спрытна падскочыў да дзвярэй і захлопнуў іх знутры

        бугубудубугуду

яшчэ гугнеў ён там і мацюкаўся, а яна ўжо бегла да веранды, дзе, як ведала, стаяла ў шкапчыку бутэлька з бензінам, адшукала і, не памятаючы сябе, кінулася назад, да хляўка, вырвала зубамі корак і лінула з бутэлькі на дзверы і на сцены, але запалак у кішэні фартука не знайшлося, і яна зноў памкнулася на веранду, а калі вярталася, ўбачыла дваіх — зусім не тых дзяўчыну і хлопца, а іншых падлеткаў, — на яе погляд, з дома, які быў прыбудаваны за фралоўскім: чорнавалосых, у спартыўных касцюмах, адзін трымаў у роце цыгарэту, і ўвогуле падлеткамі іх можна было назваць умоўна, бо яны былі па-мужчынску дужыя і, пэўна, ужо галіліся; і раптоўная здагадка маланкай працяла яе: яны ж чакаюць сваёй чаргі, і стаялі за хляўком з паўночнага боку — там ёсць маленькае акенца, і цікавалі праз яго на тое, што робіцца ўнутры, і рукі ў яе затрэсліся, калі яна выцягвала з карабка запалку, але падлеткі схапілі яе і вырвалі карабок

        ты, бабуля, ішла б дадому

сказаў адзін, а другі толькі засмяяўся

        ты свае адбегала

але раптам дадаў здзіўлена

        ай! яна ж падпаліць хацела!

і піхнуў нагой напалавіну пустую бутэльку на зямлі

        бензін, чуеш?

і яны загергеталі нешта па-свойму, а яна пачала вырывацца і ўрэшце вырвалася з іх учэпістых рук, але тут на фралоўскім падворку бразнула брамка і пачуліся ўсхваляваныя галасы, раптам стала ціха, а потым зноў пачаўся вэрхал, і яна зірнула праз павалены плот і са здзіўленнем убачыла Кліма Фралова, які стаяў у сваім двары і шчэрыў вузкагубы жабін рот, і бровы яго — шырокія і чорныя, зусім як у бацькі-нябожчыка — былі з непаразуменнем узняты, а вакол яго ўжо бегалі, то хапаючы яго за кашулю, то запрашаючы ў дом — разбірацца, і пайшла на веранду, дзе дзіцё даўно чакала яе і адразу пачало свае

        кашыкашыкашы

і яна паставіла на пліту каструлю з вадой, насыпала ў яе рыс, адкруціла вентыль балона і запаліла газ — рукі ў яе дрыжэлі

        зараз, зараз

гаварыла яна хлопчыку, знайшла пачак пячэння

        на вось, пакуль

даўнёнак выхапіў у яе з рук пачак і зашамацеў абгорткай, а яна ліхаманкава думала пра адно — што ёй цяпер рабіць, пакуль не прыехаў Даніла, і што будзе, калі ён прыедзе, — раптам згадалася ёй — што тады будзе: мо яны з’едуць, бо ў фралоўскі дом вярнуўся гаспадар, і нервова хадзіла па верандзе, а хлопчык вымаў з пачка адну пячэніну за другой і смуткаваў

        ПіляПіляПіля

і яна да самага вечара хадзіла каля дома: было горача, даўнёнак упарта не выходзіў, а, пагуляўшы са сваімі цацкамі, скруціўся ў кутку, як шчанё, і заснуў, і ўрэшце сонца пачало закатвацца за цёмную рысу далягляду, і адразу з фралоўскага дома пачулася музыка — уключылі магнітафон з расейскай папсой, загудзелі маторы аўто, якія пад’язджалі і праз нейкі час ад’язджалі

        буруламдамтамдулубам!

        турузамрамшамтубудам!

чула яна, глытаючы таблетку транквілізатара, а потым з фралоўскага дома выйшаў п’яны Клім з цыгарэтай у зубах і, адышоўшы некалькі крокаў да паваленага плота, стаў мачыцца прама на зямлю, але яго зноў павялі, паляпваючы па плячы, у дом, і яна разбудзіла хлопчыка, нагуляла з ім, пакарміла і паклала яго ў ложак, і надышла ўжо ноч, калі яна знайшла свечку, запалкі і рушыла да хляўка, дзе было ціха; яна спынілася ў дзвярах, і зноў пачуццё страху ахапіла яе, але жанчына ступіла ўнутр і пачала ў святле агеньчыка ўзірацца ў цемру, а потым асцярожна пакрочыла наперад, трымаючы свечку ў руцэ крыху збоку, і цемра згусцілася за яе спінай, а затым яна быццам пачула шолах, з-за пляча яе дзьмухнула паветрам, полымя замігацела і пагасла, і адразу цемра агарнула яе.

II. Злачынства

Чалавек па прозвішчы Даніла Прусак выцягнуў з паштовай скрыні канверт, які быў надарваны, бо са скрыняў кралі, пэўна, і гэтым разам праверылі, ці ёсць што каштоўнае, але ліст пакінулі, і мужчына пазнаў почырк сястры Любы, паклаў канверт у кішэню, падняўся да сябе на ліфце, адамкнуў ключом дзверы кватэры, дзе жыў апошнім часам з сынам, бо жонка з’ехала, каб даглядаць сваю хворую маці, і мусіла заставацца з ёю ўжо да канца, як яны і вырашылі перадусім; яна часам тэлефанавала з далёкага, на паўночнай мяжы, горада і, пасля кароткіх пытанняў, звычайна гаварыла з трывогай:

        ты толькі не запі там

быццам ён запіваў — такога ні разу не здаралася, — і калі ён запэўніваў, што не збіраецца, крыху супакойвалася і дадавала

        ужо патрываем, Даня, даруй

і вось цяпер мужчына сеў у крэсла і пачаў чытаць ліст — цішыня агортвала яго, і сястра спачатку паведамляла звычайнае, а потым пра хлопчыка, і тут мужчына па прозвішчы Даніла Прусак пацмокаў вуснамі і сказаў уголас

        лепш бы яму не бачыць гэты свет, бо тут часам здаровыя ў сіло лезуць

і пахітаў галавой, бо неяк асабліва шкадаваў і любіў даўнёнка, як свайго крэўнага, за незвычайную дабрыню, рахманасць і даверлівасць, нібы ў свойскай жывёлы, і чытаў далей ліст, у якім сястра быццам збілася на другаснае, але тут пачыналася незразумелае, думкі яе нібы ахапіла ліхаманкай, хаця яна стрымлівала сябе, і ён перачытаў абзац усярэдзіне, які выклікаў у яго неспакой і дзе гаварылася, што

        «…засяліліся побач чужынцы, ніхто іх раней не бачыў, — набрыдзь, панаехалі да іх яшчэ ўсякія, паводзяць сябе непрыстойна, ужо не ведаю, што і рабіць, бо не маю сіл абараніць сябе і хлопчыка, ты б параіў што, Даня, ты ў сталіцы, ведаеш больш, а я простая настаўніца, тут у нас стала зусім дзіка, мне страшна…»

потым склад пісьма стаў больш роўны, але быццам хвароба ўжо выявіла сябе, ён адчуў гэта і, ведаючы стрыманы характар сястры, зразумеў, што ёй сапраўды блага ад нечага незразумелага яму, і вырашыў узяць адпачынак (яму былі вінны тыдзень яшчэ за мінулы год) і неадкладна паехаць, а пакуль паведаміць пра гэта сыну, які якраз адчыніў дзверы і буркнуў нешта замест прывітання і кпіў нязлосна

        а, ты дома, хм, так, нешта рана, светла ж яшчэ, ці гэта такая будучыня надышла светлая, а мо цябе скарацілі?

быццам незадаволена гаварыў яго васемнаццацігадовы сын Ігнат, скідаючы красоўкі і куртку, і Даніла Прусак, як неаднойчы апошнім часам, уважліва зірнуў таму ў твар і зноў убачыў яго недахопы: вузкія плечы, слабы падбародак, тонкую шыю і, што з часам усё больш насцярожвала — шырокі, бясформенны рот цесця, былога палітрука, камісара: знешняе падабенства станавілася ўсё больш яўным і злавесным, у глыбіні душы ён ведаў гэта і адганяў брыдкія думкі, хаця ўсё было, ён прадчуваў, так, а можа, будзе і горш, а сын прапанаваў

        ты б паесці зрабіў, ці як, а то растучаму арганізму трэба шмат калорыяў

і Даніла Прусак не стаў спрачацца, каму гатаваць ежу, а сказаў

        Люба, цётка твая, ліст даслала, пэўна, у яе там праблемы ўзніклі, трэба з’ездзіць, недалёка ж, дзве гадзіны на электрычцы, ты ж памятаеш, ездзіў…

быццам апраўдваўся, а сын чамусьці ажывіўся, вочы яго бліснулі ледзь не радасцю, і згадзіўся: пэўна, прыкінуў свае інтарэсы

        едзь, я ўжо тут сам

і, як заўсёды, невядома было, пра што ён сапраўды думае, а мужчына сказаў напаўжартоўна

        адзін жа застанешся, а гора аднаму, калі ўпадзе і другога няма, каб падняць яго маючы на ўвазе радкі з Эклезіяста, якія раптам успомніў, але сын Ігнат зразумеў па-свойму і, зачапіўшыся за словы, сказаў у адказ

падняцца зараз — умець трэба, але нейкая купіна пад нагамі павінна быць, інакш не ўзляціш і працягваў з намёкам

        са мной у групе сын калгаснага брыгадзіра вучыцца — невялікая быццам купіна: брыгадзір, а штурхае добра, бо і ежы ў яго нашчадка хапае і прыкінуты, як трэба, і ў кішэні зашамацець ёсць

але Даніла Прусак абарваў

        ты думай пра вучобу, радуйся, што здаровы, малады, што ногі лёгкія, не інвалід, што дзеўкі ўвагай не абмінуць, дый хіба ў тым сэнс, каб шамацець?

раптам сумна ўсміхнуўся ён, а Ігнат бурчэў

        сэнс, сэнс, усе пра адно і тое ж, а які сэнс, калі няма за што рукі зачапіць?

і ўключыў тэлевізар, утаропіўшыся ў экран, на якім мільгацелі адзін за адным рэкламныя кліпы, і вузкагубы яго рот крывіўся

        шмат з вашага сэнсу карысці

пасля чаго Даніла Прусак зрабіў вячэру і адразу стаў збірацца на заўтра, а потым пачало сутонець, а затым надышла ноч, і ён усё абдумваў: у чым раніцай паедзе, у якой вопратцы, як, на якім транспарце да вакзала, а там ужо на электрычцы, а потым думкі перакінуліся на сям’ю — на жонку, да якой апошнім часам быў амаль раўнадушны, і сына, які нават постаццю і паходкай усё больш нагадваў таго цесця-камісара, жонка часам гаварыла яму насуперак, што вось тата быў неблагі і яго кахалі жанчыны, і ён заўсёды здзіўляўся, як такога сухога і дурнаватага функцыянера маглі кахаць, хіба за бліскучую вайсковую форму — розныя там пагончыкі, гузікі, пятлічкі, ці за што-небудзь іншае — гіпертрафіраваныя геніталіі, напрыклад, і ледзь не плюнуў у ложку, бо не любіў і не паважаў таго, і стаў думаць пра гарадок, куды заўтра паедзе, дзе нарадзіўся і часам бываў, і гарадок той таксама быў яму не даспадобы, хіба што вабіла рака, якая цякла паблізу, але і яе за апошнія тры дзесяткі гадоў загадзілі, засмецілі безгустоўнымі будынкамі на берагах, адкідамі з заводаў, і ён доўга ляжаў у цемры са сваімі думкамі, слухаючы, як нарастаў шум рухавікоў за вакном

        ррррррррррррррррррр

а потым гук паступова заціхаў, толькі праз паўзы ажываў стары халадзільнік на кухні

        ўжыўжыўжыўжы

і звыклая туга і сум авалодалі ім, але тут ён заснуў ізноў; ужо ў сне, пабачыў раптам тую раку, быццам ён плыў па ёй на хісткім чоўне, голы і, вяслуючы, усё трывожыўся пра тое, як ён голы выйдзе на бераг, пэўна, яму ж сустрэнуцца людзі, але раптам прачнуўся і ляжаў у ложку, а потым задрамаў зноў, ва ўсю раўлі ўжо маторы на вуліцы, але сон быў павярхоўны, неглыбокі, і — калі ён прачнуўся другі раз — трэба было збірацца, ён памыўся, апрануўся, ускінуў на плячо сумку і сказаў сыну, які якраз выйшаў са свайго пакойчыка,

        ну, нашчадак, я на дзень, два знікаю, пазваню, калі што, ты ўжо тут сам воз вязі, грошы я пакідаю, прадукты ёсць, жыві.

Сын кіўнуў — ён быў яўна задаволены, пэўна, намеціў ужо прывесці дзеўку нанач, а пры бацьку саромеўся, падумаў Даніла Прусак і выйшаў у раніцу, а потым нейкі час ехаў у перапоўненым тралейбусе па маршруту да вакзала, урэшце вылез і апынуўся, нягледзячы на ранні час, у моры чалавечых цел, пакуль стаяў у чарзе па білет, і потым таксама, калі сеў у засмечаны вагон, дзе, нягледзячы на цеплыню, нямытыя вокны былі шчыльна зачынены, і так ехаў, сціснуўшы вусны і заплюшчыўшы вочы, не зважаючы на праходзячых убогіх і жабракоў, толькі адзіны, быццам нязначны выпадак выклікаў у яго пахмурную цікавасць — калі гандлярка газетамі, кабета гадоў трыццаці пяці — сарака, пэўна, з жонак якога былога ці яўнага вайскоўца, скуластая русачка з чорнымі фарбаванымі валасамі і ў спартыўным абцягваючым трыко, раптам пасунулася да купкі крыклівых і брудных цемнатварых жанчын, пэўна, аднекуль здалёк, выхапіла з рук адной з іх дзіцёнка, яшчэ больш бруднага, смаркатага і, пэўна, вашывага, і з радасцю, ледзь не з захапленнем на твары, прабегла з ім у канец вагона і потым назад, пры гэтым жанчыны змоўклі і назіралі за ёй, а тая закружыла дзіцё на руках у праходзе, прамаўляючы з робленай ці, можа, шчырай пяшчотай па-расейску

        уй, какіе мы холосенькіе, правда, правда мы холосенькіе

а потым аддала яго жанчынам — яны ўжо быццам усміхаліся, і Даніла Прусак зноў заплюшчыў вочы, доўга раздумваючы пра тое, што бачыў, і так даехаў да патрэбнай яму станцыі, дзе пакінуў свае месца, яшчэ праз вакно выхапіўшы вачыма шыльду над будынкам вакзала

        ЯНАЎСК

што азначала назву гэтага сярэдніх памераў раённага цэнтра, такіх гарадоў ён пабачыў за свае жыццё нямала, але гэты ведаў больш за ўсіх, бо нарадзіўся і жыў тут даволі доўга, і, як заўсёды, на некалькіх прыпынках стаялі паныла купкі людзей, швэндаліся бамжы, а ўбаку, ля крамак, дзяжурылі дзве маладыя прастытуткі, і адна з іх беспамылкова пазнала ў ім прыезджага і заўсміхалася, выставіўшы наперад далоні з растапыранымі пальцамі, што азначала, пэўна, лічбу — дзесяць даляраў, і ён не стаў чакаць аўтобус, пайшоў пешшу, бо вакзалы заўсёды наганялі на яго трывогу, а да дома, дзе жыла сястра Люба, было з паўгадзіны хады, прахожыя ішлі яму насустрач, а то і абганялі, гучна прамаўляючы паміж сабой, значна гучней, чым у сталіцы, а то часам брыдкасловілі, пускаючы ў паветра дымкі цыгарэт і адкідваючы прама пад ногі ці ў бакі недакуркі

        так яго і разгэтак

чуў ён і паволі ішоў далей, удыхаючы паветра, і паветра тут было нават горшае, чым у сталіцы, думаў ён, разглядаючы рэдкія вітрыны і прыцэньваючыся — варта купіць што-небудзь для даўнёнка, — але раптам заўважыў на тратуары аднакласніцу Алесю, якая раней была звычайная школьніца з пышнымі прыгожымі валасамі колеру спелага жыта, гэтыя валасы, падумаў Даніла Прусак, і саслужылі ёй дрэнную службу, бо ў горадзе неяк пабудавалі новы завод, вядома, ваеннага прызначэння, але ў адным з цэхаў дзеля камуфляжу пачалі распрацоўваць бытавыя прыборы, у тым ліку і фен для валасоў, і на вокладку ўпаковачнай каробкі спатрэбіўся рэкламны здымак маладой дзяўчыны — вось яна і трапіла на вока фатографу, і выява яе галавы з распушчанымі валасамі з’явілася на каробках з фенамі, а потым гэтыя здымкі пачалі наклейваць маладыя вадзіцелі на свае грузавікі

        АЛЕСЯ

чыталі гараджане на скрынях з фенамі і на кабінах машын, якія вадзілі чырванашыія ўчарашнія армейцы, а потым у правінцыйны гарадок завітаў сталічны кінарэжысёр, які здымаў тут царкву і мост, і паабяцаў зняць у фільме Волечку: яе сапраўднае імя было Вольга, і яна хадзіла да рэжысёра ў гасцініцу, а потым, калі той з’язджаў назад у сталіцу, спрабавала засіліцца — звычайны «тэатральны суіцыд», і вось цяпер яна ўбачыла Данілу і адразу пазнала яго (заўсёды пазнавала), памяць яна мела надзвычай учэпістую, пераходзіць на другі бок вуліцы было позна, і Даніла Прусак сказаў

        ну, прывет, Волечка, усё прыгажэеш

а яна заўсміхалася гнілымі ад незалечанага карыесу зубамі і папрасіла адразу

        дай цыгарэтку

і ён сказаў

        я і ў школе не курыў, ты ж памятаеш

хацеў ісці далей, але яна спытала неспадзявана

        навошта ты прыехаў у гэты горад, Данііл?

ўдакладніла

        ён жа мёртвы, тут усе мёртвыя

быццам з вачэй яе на імгненне-другое ўпала заслона, бо ён убачыў раптам у іх асэнсаванасць, тугу і боль, і сказаў

        ты ж жывеш у ім, і іншыя людзі, бо не могуць жа ўсе перасяліцца ў Парыж ці Прагу ці нават у якую Вільню па суседству

але яна сумна ўсміхнулася

        таму і не могуць, бо з іх жыццё высмактана, уцякай адсель, Данііл, а то ён змарнуе і цябе, высмакча і твае сілы, забярэ ўсё, — ты ненадоўга сюды, праўда?

і дадала настальгічна

        а памятаеш наш клас?

на што Даніла Прусак адказаў

        а як жа, памятаю, сустракаю таго-сяго іншым разам, вось як цябе

і адчуў сябе ніякавата, бо не любіў пустых успамінаў і робленых размоваў, але яна перапыніла

        з таго класа амаль палова ўжо на могілках ляжаць, я запісваю ўсіх, па нумарах

і тут ужо ён па-сапраўднаму здзівіўся

        навошта ж запісваць, які сэнс?

а Вольга-Алеся адказала

        яны ўсе кпяць з мяне, смяюцца, а спачатку зайздросцілі, дык хто тут застаўся, не з’ехаў — адыходзяць цяпер адзін за другім, я апошняя буду, ужо тады толькі перадусім пасмяюся

але, быццам заслона з’явілася зноў, яна захіхікала, а з апухлага, у зморшчынах, твару глядзелі ўжо на яго вочы той, якой яна была хвіліну назад, — вочы напаўюродкі

        усіх перажыву

какетліва парасмыкнула плячыма, падміргнула, а калі ўбачыла, што мужчына збіраецца крочыць далей, дадала

        ты адзін, Данііл, з мяне ніколі не смяяўся, не думай, я ўсё бачыла

і затрымала яго за кашулю

        дай хоць пару паперак, я за півам збегаю, тут недалёка

і ён дастаў з кішэні некалькі дробных банкнот і, не гледзячы, сунуў ёй у рукі, і твар яе — старэчы, у зморшчынах — палагоднеў, а ёй жа толькі і ўсяго — каля сарака, думаў Даніла Прусак, ідучы далей па цэнтральнай вуліцы, і гэтая вуліца была яму знаёмая: з пяціпавярховымі дамамі, у якіх жылі ў асноўным рускамоўныя вайскоўцы ці былыя вайскоўцы, і ў памяці яго раптам узнік успамін пра тое, як ішла яшчэ на пачатку той перабудовы па гэтай вуліцы рэдкая рыска людзей з бел-чырвона-белымі сцягамі і як на іх зверху, з вокнаў, ляцелі агрызкі і смецце, і мужчына па прозвішчу Даніла Прусак перасмыкнуў плячыма і спыніўся ля вітрыны крамы, дзе пабачыў сябе ў люстэрку — хударлявага, сярэдняга росту бландзіна з шэрымі вачыма і вузкім доўгім тварам, — продкі яго былі са Случчыны, а там здаўна аселі балты, прусакі, адсюль, пэўна, яго і прозвішча, цэлы сельсавет так і называўся — прускі; ён паволі пайшоў, азіраючыся па баках, але ўсё навокал было як раней, хіба толькі яшчэ больш адчуваўся агульны заняпад: у многіх кватэрах вокны былі выбітыя і закладзеныя фанерай, а то і заткнутая рыззём, каналізацыйныя люкі зеўралі пустатой, там-сям іржавелі паваленыя агароджы, а каля харчовых крамаў тоўпіліся брудныя мужчыны і жанчыны з азызлымі азіяцкімі тварамі ў чырвоных пражылках — тварамі аматараў спіртнога і апушчэнцаў, і адтуль даляталі ўвесь час рэзкія крыкліва-істэрычныя воклічы

        матахудабатак і гэтак!

чуў ён, але да боек пакуль не даходзіла, хаця на тварах некаторых з іх бачныя былі старыя і свежыя драпіны і сінякі, тут жа ішоў гандаль цыгарэтамі, жавальнай гумкай — той драбязой, што давала ім магчымасць зноў выпіць шклянку-другую таннага віна і выкрыкваць свае незадаволенае

        хуратаматак і разгэтак!

але ім гэта жыццё было даспадобы, не інакш, думаў Даніла Прусак, бо хто перашкаджаў любому з іх перайсці на другі бок вуліцы і трапіць у іншы свет, дзе заняцца чым-небудзь больш прыстойным, толькі яны не жадалі і не хацелі альбо не разумелі, як тая Алеся, якой калісьці ўсміхнуўся выпадак, але тут жа засмактала, быццам саромеючыся за сваю памылку, бездань, і, абыходзячы лужыны, смецце і бруд, ля якіх там-сям ляжалі, праважаючы яго залепленымі гноем вачыма, худыя, заражоныя лішаём, бадзяжныя сабакі, мужчына ямчэй перахапіў сумку і пакрочыў па вуліцы, якая вяла да ўскраіны, і горад быў ужо быццам той і не той, нешта няўлоўнае змянілася ў паветры, мо таму, што памяняліся некаторыя шыльды і з’явіліся прыватызаваныя крамы, а над мэрыяй зноў лунаў чырвона-зялёны сцяг, і яшчэ ў нечым зусім іншым, хто ведае, ці, можа, у тым, што пабольшала жабракоў і папрашаек, як вось цяпер, думаў мужчына, калі ўбачыў на тратуары сляпога цемнаскурага і чорнавалосага малалетку гадоў дзесяці-дванаццаці, які сядзеў, вытарашчыўшы ў неба бялкі вачэй, а побач стаяла невялікая картонная скрыня, на пярэднім баку якой было выведзена па-расейску і з памылкамі

        «…подайте люди добрые Христа ради инвалидам бежинцам кто чьто можит»

і прахожыя кідалі ў скрыню, асабліва жанчыны, а Даніла Прусак запаволіў крок ля крамы і хацеў ужо зайсці ўнутр, але міжволі спыніўся, бо ў люстэрку ў вітрыне ўбачыў, як жабрак-малалетка за яго спінай раптам спрытна ўскочыў на ногі і, зыркнуўшы па баках цалкам здаровымі і відушчымі вачыма, а побач з ім якраз нікога не было, выграб са скрыні грошы і крыкнуў, азірнуўшыся назад, на незразумелай мове

        будулагашарага!

а ззаду, у цяні клёнаў, тоўпілася некалькі постацяў, адна з якіх — жанчына гадоў трыццаці — аддзялілася ад астатніх і рэзка выгукнула

        радамашаталаза!

падышла да малалеткі і забрала ў яго грошы, якія адразу зніклі ў рукавах яе адзення, а Даніла Прусак зайшоў у краму, а калі выйшаў адтуль, то ўбачыў, што папрашайка зноў сядзіць на сваім месцы, а метраў праз дзвесце са здзіўленнем заўважыў амаль такога ж малалетку, і скрыня была амаль такая ж, і надпіс, а калі звярнуў на бліжэйшую бакавую вуліцу, то і там ўбачыў постаць на тратуары, але гэта была ўжо дзяўчынка, і мужчына нейкі час раздумваў над усім гэтым, пакуль ішоў, усё болей адхіляючыся ад цэнтральных вуліц, дзе пад нагамі ўжо дзе-нідзе бліскалі жоўтай, застаялай вадой, пэўна, ніколі не высыхаючыя лужыны, а ля драўляных парканаў-агароджаў выглядалі з пустазелля і пырніка кучы смецця і застарэлага попелу, які яшчэ зімой выкідвалі сюды з печак і топак, і апынуўся на яшчэ вузейшай вуліцы, а потым завулку і адразу ўбачыў павалены плот і новабудоўлю за фралоўскім домам, ля брамы якога стаялі дзве іншамаркі і бегалі з крыкамі дзеці, але пляменніка сярод іх не было, і Даніла Прусак адчыніў брамку і зайшоў на падворак, але яго ніхто не сустракаў, і цень трывогі крануў твар мужчыны, а потым ён зайшоў у хату і пабачыў хлопчыка, які сядзеў у куце, насцярожана, як звярок, выглядваючы адтуль, і адразу падхапіўся, калі пазнаў дзядзьку

        ДаняДаняДаня

гаварыў ён, а Даніла спытаў

        а маці дзе?

і даўнёнак сказаў

        няма

і зноў пачаў свае

        ДаняДаняДаня

твар яго быў заплаканы, а кашуля пакамечаная і брудная, і Даніла зноў спытаў

        Люба пайшла?

але хлопчык ужо пераключыўся

        кашыкашыкашы

гаварыў ён, і Даніла аддаў яму пернікі і цацку на колцах, якую купіў у краме, і даўнёнак пачаў прагна есці, а на цацку не звярнуў увагі, і мужчыну зноў стала вусцішна, і ён, раптам здагадваючыся, спытаў

        а ноччу яна была з табой, ну, калі цёмна было?

і хлопчык затрос галавой

        ненене

і адразу захваляваўся і пачаў енчыць

        мамамамамама

а потым раптам успомніў

        ПіляПіляПіля

смуткаваў ён, і Даніла падняў ужо цяжкаватага хлопчыка на рукі і выйшаў так у сад і абышоў яго, зазірнуўшы ўсюды: кусты парэчак былі абабраныя і дзе-нідзе віселі абламанымі галінкамі, на дзвюх агурковых градках было пуста, плот, за якім адразу пачыналася тэрыторыя фралоўскага маёнтка, павалены, мужчына агледзеў усё гэта, а потым паставіў хлопчыка на зямлю і, быццам нехта павёў яго, рушыў да хляўка, адчыніў дзверы і адразу зачыніў, стараючыся, каб даўнёнак не зазірнуў унутр, зноў падхапіў таго на рукі і пабег з ім у дом і сказаў

        пабудзь тут, на вось еш

сунуў яму рэшткі пернікаў і паабяцаў

        я зараз, ты не выходзь

а даўнёнак спытаў

        ты вернешся?

але ён ужо бег да хляўка, ірвануў на сябе дзверы і схіліўся над целам сястры, якая ляжала на правым баку, рукі яе былі прыціснуты да грудзей, быццам жанчына ў апошнія імгненні спадзявалася абараніцца ад небяспекі, і на твары яе застыла маска жаху.

III. Напад

Следчы па прозвішчу Кузін — нізкарослы малады мужчына гадоў трыццаці, з вострым кірпаносым тварам і цёмнымі мангалоіднымі вачыма, прыходзіў спачатку штодня, але потым яго наведванні рабіліся ўсё больш рэдкімі, а з дня забойства і хаўтураў прайшло ўжо каля тыдня, і Даніла Прусак сам пайшоў да таго ў райаддзел, і даўнёнак быў цяпер заўсёды з ім, ён, пэўна, шмат што зразумеў, бо часта трывожыўся, плакаў і гаварыў

        мамамамамама

а то яшчэ ўспамінаў труса і мармытаў

        ПіляПіляПіля

а больш маўчаў і не адыходзіў ад свайго дзядзькі ні на крок, вось і на гэты раз сеў у кабінеце ля дзвярэй на зэдлік і слухаў, як следчы незадаволена казаў

        пакуль нічога новага, але як толькі нешта праясніцца, то адразу вам паведамім

але мужчына перапыніў яго рэзкім узмахам рукі

        вы забойцу знайдзіце, а не праясненняў чакайце

і нерваваўся, а следчы выслізгваў, як піскун, і гаварыў банальнасці і яшчэ нешта доўгае, нецікавае і неістотнае, і мужчына выслухаў, сціснуў сківіцы, а потым устаў з крэсла і пайшоў прэч, узяўшы даўнёнка за руку; яны ішлі вуліцай, было горачаад сонца, якое вісела прама над імі на бясхмарным небе, дрэвы, пакрытыя пылам з-пад колаў грузавікоў, якія раз-пораз грукаталі побач, амаль не варушылі лісцем і здаваліся штучнымі ў бязветранай прасторы, даўнёнак часта спыняўся і прасіў

        піцьпіцьпіць

Даніла Прусак напаіў яго квасам, а потым яны рушылі ла цэнтра горада, дзе месціўся паштамт, і мужчына тэлефанаваў сыну — той праходзіў вытворчую практыку і якраз быў дома

        я бы прыехаў

апраўдваўся той

        але ж вы мне не паведамілі, хоць бы сказалі, дык мяне б адпусцілі

і Даніла сказаў

        так, без цябе Любу пахавалі, але тут яшчэ шмат спраў розных, я затрымаюся

і потым спытаў

        грошы хоць ёсць, стыпендыя нябось скончылася?

і той адказаў бадзёра, як у фільмах, якія глядзеў бясконца па тэлевізары

        няма праблем

пасля чаго мужчына сказаў, што яшчэ хутка патэлефануе, а даўнёнак стаяў побач і енчыў

        піцьпіцьпіць

а потым яны пайшлі дадому, толькі ў завулку ля сваёй брамы спыніліся, бо на вуліцы стаялі двое ўжо ладных падлеткаў, па выгляду з фралоўскага дома, і мачыліся прама сабе пад ногі, і Даніла Прусак не стрываў і сказаў

        прэч адсюль, вырадкі

але тыя не спяшаліся, нахабна зыркнулі на яго вачыма і загаварылі па-свойму, а потым пайшлі, азірнуўшыся, і мужчына адамкнуў хату, зварыў хлопчыку кашу, адкаркаваў кансервавую бляшанку з рыбай, і яны паелі, і адразу даўнёнка змарыў сон, а мужчына пайшоў і за дзве гадзіны паставіў плот, рыдлёўкай перакінуў за яго на былы фралоўскі пляц бруд і смецце, якое накідалі чужынцы, — там броўнаўскім рухам брутальна віравала незнаёмае яму жыццё: бегалі мурзатыя дзеці, крычалі жанчыны, пад’ехала «вольва», адкуль жукаватыя мужчыны вынеслі некалькі кардонавых скрыняў і занеслі ў дом, потым уключылі магнітафон, і Даніла Прусак адразу кінуў працу, аднёс на веранду рыдлёўку і інструмент, і ўвесь час за ім назіралі — у расчыненых вокнах з’яўляўся то адзін твар, то адразу некалькі, а затым прачнуўся даўнёнак і пачаў смуткаваць

        ПіляПіляПіля

і мужчына пайшоў з ім у краму, перад якой, глытаючы з рыльца піва, звыкла лаяліся некалькі прыблатнёных і апушчэнцаў, і купіў у ёй хлеба і малака, а потым шукаў і ўрэшце дачакаўся няўлоўнага ўчастковага, і той з прыхаванай незадаволенасцю ад таго, што патурбавалі, гаварыў яму

        тактак, яна скардзілася, па суседству большасць так скардзяцца і гавораць, хаця, канешне, новыя вашы суседзі турботныя, ды прыгожа жыць не забароніш — зараз так?

але Даніла Прусак перабіў яго

        яны гандлююць наркатой, хіба вы не ведаеце пра гэта? любы падлетак з вуліцы пацвердзіць, у вас жа, пэўна, ёсць інфарматары

а ўчастковы ўсміхнуўся

        тактак

гаварыў ён,

        усё магчыма, але паспрабуйце даказаць — гэта не так проста, мы іх там усіх дапыталі, а доказаў ніякіх, вашу сястру мог забіць чалавек і з вуліцы, так, хіба хто з яе старых знаёмых, мо ў яе была з кім, ну, скажам, любоўная сувязь

але пасля гэтых яго слоў Даніла Прусак завярнуўся і пайшоў, хлопчык цягнуўся ўслед за ім і гаварыў трывожна

        ДаняДаняДаня

быццам адчуваў стан мужчыны, і яны пайшлі па забруджанай смеццем вуліцы — апошнім часам яго выкідвалі прама на дарогу, хілілася ўжо к вечару, хмара набегла на сонца, і на кароткі час дыхнула прахалодай, і даўнёнак пакінуў выпрошваць піць і пайшоў шпарчэй, а потым, калі зайшлі ў дом, адразу лёг на каналу і заснуў; мужчына хацеў сказаць яму, што не варта спаць на захадзе сонца, але той усё роўна не зразумеў бы яго, таму накрыў хлопчыка посцілкай і выйшаў на панадворак, прайшоў у сад і тут убачыў, як двое падлеткаў, ускрыкваючы і смеючыся, але досыць настойліва, цягнулі да хляўка дачку старызніка Манюкі, непаўналетнюю Рэгіну, якая хіхікала і нескаардынавана ўзмахвала рукамі, — пэўна, далі глынуць спіртнога, — падумаў Даніла Прусак, — можа, і падсыпалі яшчэ пару таблетак атаміналу натрыя ці яшчэ чаго, — колькі дошак з плота, які ён паставіў некалькі гадзін таму, былі выламаны і валяліся на зямлі з яго боку; мужчыну скаланула ад раптоўнага выбуху гневу, і ён зрабіў хуткі крок наперад і ўдарам кулака адразу зваліў аднаго з крыўдзіцеляў, а вось другі кінуў Рэгіну, якая шмыгнула ў дзірку ў плоце, а потым уцякла ў заўсёды расчыненыя ў тым двары дзверы, і схапіў Данілу Прусака за кашулю, — ён быў па-мужчынску дужы — і дыхнуў на яго сумессю алкаголю з часнаком, выскаліўшы зубы з жоўтага металу, другі ўжо падымаўся з зямлі, і Даніла Прусак саўгануў праціўніку каленам у пах, а потым зачапіў кулаком знізу ў падбародак — калісьці ў юнацтве ён баксіраваў, і зараз вось спатрэбілася, — нахабнік рохкнуў і заваліўся на спіну, а яго хаўруснік кінуўся ў дзірку ў плоце і ўзняў у двары былога фралоўскага дома лямант

        бугуламудулага!

крычаў ён нешта па-свойму, а Даніла Прусак зайшоў у дом, зняўшы з цвічка на сцяне веранды сякерку, зноў выйшаў у сад да дзіркі ў плоце, за якой ужо лямантавалі, узмахваючы ў яго бок кулакамі, жанчыны, а падлеткі брыдкасловілі і рабілі яму непрыстойныя жэсты, і, скарыстаўшы тую ж кухарскую сякерку, узняў плот: прыбіў цвікамі дошкі да жэрдак, а потым на верандзе пачаў гатаваць ежу, паступова супакойваючыся, і тут якраз прачнуўся даўнёнак і сказаў ласкава і сумна

        Даня

і мужчына падвёў яго да рукамыйніка, і хлопчык памыў сабе рукі і твар, і Даніла Прусак сказаў

        заўтра пойдзем на раку і вуду возьмем, каб лавіць рыбу, а можа, і скупнёмся раз-другі, калі дажджу не нацягне

а сам думаў пра тое, што будзе рабіць далей, бо дапамога на пахаванне, якую атрымалі і прынеслі яму настаўніцы з тае школы, дзе працавала Люба, пайшла на хаўтуры, а грошы, што знайшоў у шуфлядцы — пэўна, рэшта яе «адпускных», — таксама хутка сплывалі, і трэба было неяк жыць далей, некуды ўладкоўваць хлопчыка, але пакуль тое, ён разбярэцца тут да канца, а потым вырашыць пра лес жытла, — усё імкліва набягала на яго, як набягае на адзінокага хадака на дарозе навальніца, і раптам ён сцяўся ад холаду, які пракаціўся па спіне і знік у нагах, хаця на верандзе было цёпла, бо раптоўна адчуў, як гэта ўжо было з ім не раз у апошні час, сваю адзіноту ў гэтым свеце і адказнасць за жыццё тых нямногіх, хто спадзяваўся толькі на яго, бо ім і не было спадзявацца больш ні на каго іншага; а потым мужчына накарміў даўнёнка і пайшоў з ім да суседа Манюкі, дзе іх сустрэла дачка Манюкі Рэгіна і, адводзячы вочы ўбок, правяла ў пакой да бацькі, — яна была відавочна спалохана, думала, што сусед прыйшоў расказаць бацьку аб здарэнні, але Даніла Прусак прыйшоў зусім не дзеля гэтага, ён прагнуў пачуць што-небудзь пра апошнія дні сястры, не можа быць, гаварыў ён, каб сусед, ці яго жонка, ці дачка не ведалі б чаго, якой-небудзь важнай дробязі, а можа, што бачылі ці пачулі, але жонка Манюкі — Марыля — адмоўчвалася, а гаспадар гнуў свае

        цяпер кожны за сябе

гаварыў ён скрушна

        цэны скачуць, беспрацоўе, рабаўнікоў, зладзеяў развялося

і яшчэ нешта пустое, як і сам, але раз-пораз Даніла Прусак лавіў на сабе яго насцярожаны, ацэньваючы позірк і думаў, што гэты чалавек, калі што і ведае, не дапаможа яму аніяк, і ўспомніў раптам ангельскую прымаўку: «чым вышэйшы плот, тым лепшы сусед», але ж вось у літоўцаў амаль няма парканаў паміж сваімі, і — жывуць, і чужынцаў на сваю зямлю не дапускаюць, і з гэтай думкай развітаўся з Манюкам і выйшаў з хлопчыкам у цемру — надыходзіла ўжо ноч, і ў тых людзей, што засялілі ўчастак зямлі на постфралоўскай прасторы, якраз усё брутальна ажывілася — рыкалі маторамі некалькі іншамарак, сноўдалі постаці, адтуль увесь час нешта гучна выкрыквалі, быццам ніколі і не ўмелі гаварыць нармальна, а з вокнаў гучэла расейская папса, і Даніла Прусак падумаў, што пацукі на тое і здольныя, каб існаваць уначы, так ужо ім наканавана, і тут трэба быць пільным і не дапусціць, каб яны ўсё пераўтварылі ў ноч, а даўнёнак цягнуўся за ім, уздыхаў і гаварыў

        ПіляПіляПіляПіля

а потым ўспомніў і пытаўся

        мамамамамама?

і, ужо дома, нечакана лёг і, па звычцы, адразу заснуў, а раніцай мужчына накарміў яго, дастаў сваю старую пластыкавую вуду, паклаў у кішэнь хлеба, узяў для хлопчыка коўдрачку і ручнік і, як абяцаў, павёў таго на пляж, дзе было яшчэ пуста, пляж увогуле быў у заняпадзе, бо рака мяняла тут рэчышча і падмывала бераг насупраць, і ўжо можна было прадбачыць лес грувасткага і безгустоўнага катэджа, пабудаванага гады два таму метраў за сорак ад берага, а цяпер, прыкінуў Даніла Прусак, да вады засталося ўжо метраў дваццаць пяць, а потым думкі яго зноў вярнуліся да апошніх падзей, а даўнёнак гаварыў

        рыбарыбарыба

але тут Даніла Прусак убачыў адзінокую жаночую постаць на беразе з паўхвіліны хады ад іх і пазнаў Алесю, якая сядзела, падкурчыўшы ногі, глядзела ў ваду і паліла, а побач тырчэла ў неба рыльца бутэлькі, і мужчына адвёў хлопчыка ў супрацьлеглы бок, каб тая не прычапілася з пустой размовай, паслаў даўнёнку на траву коўдру, дапамог таму распрануцца і распрануўся сам, адчуваючы, як прыемна заказытала босыя ногі трава — пахла мятай, — яе роўныя, зялёныя пруткі ўперамешку з аерам выторкваліся з зямлі, спускаючыся да вады, — рака бязгучна спяшалася далей пад стромкім; берагам насупраць, і даўнёнак адразу знайшоў сабе занятак: пачаў корпацца ў пяску і часам уваходзіў у ваду па калені і гаварыў, назіраючы малявак і верхаводак

        рыбарыбарыба

а мужчына выкапаў чарвяка і закінуў вуду — проста так, зусім не спадзеючыся злавіць, і лёг на траву, адчуваючы, як святло сонца пяшчотна гарачыць і падпальвае скуру на спіне і нагах, і доўга ляжаў так, назіраючы за даўнёнкам і амаль фізічна адчуваючы, як запавольваецца бег часу, пакуль урэшце гук матора не вывеў яго з гэтага стану: доўгі шэры «мерседэс» старога выпуску разварочваўся прама на пляжы і спыніўся метраў за дваццаць, ляснулі дзверцы кабіны, і разам з гукамі папсы адтуль вылезлі трое: адзін, пэўна, з мясцовых, вышэй сярэдняга росту, з ральефнымі біцэпсамі, коратка стрыжаны, і з ім двое таго ж тылу, што жылі ў фралоўскім доме, а можа, нават, і з тых самых, быццам бежанцаў, адзначыў Даніла Прусак, — усе на падпітку, а потым з кабіны, хіхікаючы, з’явілася яшчэ адна асоба — дзяўчына гадоў дваццаці з цыгарэтай у руцэ і бутэлькай віна ў другой, і, пахіснуўшыся, села на траву, а мясцовы закрычаў

        купацца! хто са мной, маць вашу так!

і здзёр з сябе спартыўныя штаны, куртку, а потым трусы, застаўся голы, разагнаўся і спрытна нырнуў з берага ў плынь ракі, а двое яго сябрукоў загаманілі па-свойму і знялі толькі кашулі, застаўшыся на беразе, між тым як голы мацак з рэзкімі выкрыкамі сплываў па рэчцы ўсё бліжэй і ўрэшце праплыў побач з паплаўком вуды Данілы Прусака, быццам не заўважыўшы ні яго, ні вуды, а даўнёнак адразу перастаў корпацца ў пяску і насцярожана, як звярок, які пачуў небяспеку, узіраўся ў чужынца, а той крычаў

        скачыце і вы, в натуры, не пашкадуеце!

і плыў на спіне, выторкваючы геніталіі, і крычаў

        маць яго, так і гэтак!

а потым вылез на бераг і пацягнуў у ваду дзяўчыну, глынуўшы з яе бутэлькі, а тая роблена вішчэла

        Сярожанька, не трэба! ай, бля, не хачу!

і хіхікала і зноў выкручвалася і крычала, звяртаючыся да тых, дваіх

        Карым, ратуй! дапамажыце!

але тыя раўнадушна глядзелі, пакуль урэшце голы Сярожа ўцягнуў яе ў раку, на глыбіню, і абое паплылі, мацюкаючыся і адплёўваючыся, прычым стрыжаны ўпарта плыў на спіне, дэманструючы свой перад, і ўрэшце вылезлі на бераг — дзяўчына пабегла за машыну і сцягнула там спадніцу і кашулю, застаўшыся ў майтках, бо ліфчыка на ёй не было, а стрыжаны Сярожа раптам падышоў да таго месца, дзе сядзеў Даніла Прусак, і сказаў

        я вытруся

але мужчына не зразумеў, пра што тлумачыць голы Сярожа, і, сціснуўшы сківіцы, заўважыў

        ты б менш крычаў, дзіцё напалохаеш

а той тым часам падчапіў з зямлі хлопчыкаву коўдру і ручнік і пачаў выціраць імі спачатку галаву і плечы, а потым жывот і геніталіі, але Даніла Прусак ужо ўскочыў на ногі і тузануў коўдру з рук нахаба

        думай, што робіш, ублюдак, гэта ж дзіцячыя рэчы!

скрозь зубы вырвалася ў яго, а Сярожа раптам усміхнуўся ўжо зусім цвяроза і прашыпеў яму ў твар

        што, не падабаецца, лох? я табе не падабаюся, да? ты нас не любіш, так?

і неспадзявана імгненна нанёс удар нагой, які прыйшоўся ў горла мужчыны, той пахіснуўся, ледзь не ўпаў і знерухомеў ад болю і шоку, бо не чакаў такой падлянкі, а голы Сярожа кінуў на траву пакамечаныя коўдру і ручнік і, гучна рыгнуўшы, пайшоў да сваіх, адкуль наўзабаве пачуліся дзявочы віск, лаянка, а потым усё гэта заглушыла музыка ад уключанага на поўную магутнасць магнітафона, а Даніла Прусак сутаргава зглынуў і адчуў, як горла апёк боль, а даўнёнак, пэўна, нічога не бачыў, бо ўдар быў спрактыкаваны і маланкавы, ва ўсякім разе мужчына спадзяваўся на тое, што малы не бачыў, і спусціўся да вады, дзе ляжала вуда, і сеў там, а даўнёнак падбег да яго і сказаў трывожна

        Даня

потым успомніў і заладзіў

        псіхі грэбаныя

зноў

        псіхіпсіхіпсіхі

Даніла Прусак патрос галавой і прыхінуў таго да сябе гаварыць ён не мог, толькі згодна кіўнуў, супакойваючы дзіцёнка, і сядзеў так хвілін пятнаццаць, а потым стаў складваць вуду, калена за каленам — адно ў адно, пакуль уся яна не зменшылася да даўжыні локця, надзеў верху пластыкавы каўпачок і пачаў аглядаць наваколле, пакуль не заўважыў удалечыні кропку — постаць Алесі — тая ўсё яшчэ самотна сядзела на беразе, і сказаў, хутчэй прасіпеў, даўнёнку

        ну, пойдзем сходзім вунь да той цёткі

сабраўшы яго рэчы, узяў хлопчыка за руку і павёў да жанчыны, ішоў марудна, часта спыняючыся, а калі наблізіўся, вымавіў з цяжкасцю

        прывет, Волечка

і тая сказала

        я ўсё бачыла, Данііл

вока ў яе было вострае, і мужчына зноў адзначыў гэта пра сябе, а яе папрасіў

        ты з хлопчыкам пабудзь, зрабі ласку, а я схаджу пагавару

але жанчына кінула недакурак і з жахам запярэчыла

        ты што, Данііл, не заводзься, яны ж заб’юць цябе

і той адказаў сіпата

        не бойся, я загавораны

Алеся-Вольга спытала дурнавата а той пажартаваў

        у дзяржстраху, на кругленькую суму

і голас не слухаўся яго, у горле быццам засела вялікая, вострая стрэмка, ад якой пульсаваў боль, і мужчына спусціўся да вады, намачыў у ёй ручнік і прыклаў да шыі, стаяў гэтак, а даўнёнак гаварыў

        рыбарыбарыба

а Вольга-Алеся лашчыла яго галаву невялікай бруднай даланёй і хвалявалася

        мне страшна, Данііл, не хадзі

зноў лашчыла даўнёнка, — пазногці на пальцах былі чорныя, і казала

        бедненькі

і гнула свае

        нехадзінехадзінехадзі

але мужчына кінуў на траву ручнік і абарваў

        змоўкні, Вольга, а то сапраўды нагаворыш

і вырашыў:

        ты пагуляй тут з хлопчыкам пакуль, а я зараз схаджу разбяруся, бачыш, нас зняважылі

і дадаў, звяртаючыся да малога

        пабудзеш з цёцяй Вольгай

і пайшоў, заціснуўшы ў руцэ пластыкавы цяжар вуды, паступова набліжаючыся да машыны, адкуль усё так жа гучэла рэзкая музыка, але галасоў ён не чуў, а калі падышоў бліжэй, са здзіўленнем убачыў, што ўсе спяць — зусім голая дзяўчына ў салоне, адкуль патыхнула потам і спермай — спадніца яе і майка сушыліся на капоце, двое чужынцаў у цяньку на посцілцы за машынай, а накачаны, мускулісты Сярожа, які ўжо быў у трусах, — прама на траве: усіх, пэўна, змарылі хуткацечны секс, сонца і выпіўка, і Даніла Прусак пасунуўся бліжэй, схіліўся над галавой стрыжанага і, размахнуўшыся, з усёй сілай апусціў таму на горла цяжкаватую пластыкавую вуду і ўбачыў, як той захрыпеў, пукацячы каламутныя цёмныя вочы, а потым ударыў яшчэ раз, па кадыку, і стрыжаны Сярожа засоўгаў нагамі і зашкроб зямлю, а мужчына кінуў вуду ў раку і пайшоў назад, дзе яго ўжо чакаў устрывожаны даўнёнак, узяў дзіцё за руку, а Алеся таропка абувала парусінавыя падраныя тапачкі і гаварыла

        я нічога не бачыла, я пайду

і Даніла Прусак падумаў і сказаў

        і добра зробіш, Волечка

і павёў даўнёнка па сцежцы, якая вяла праз пляж, выйшаў з ім у завулак, а потым на вуліцу, рукі ў яго ўсё яшчэ дрыжэлі, а хлопчык смуткаваў

        мамамамамама

мужчына зайшоў з ім у краму, а потым паіў квасам, і выпіў сам цэлы бакал, пасля чаго абодва рушылі дадому, але яшчэ здалёк прыкмеціў у канцы іх завулка міліцэйскі «уазік» і сцяўся — няўжо яны так хутка па яго прыехалі, і што там пасля адбылося на пляжы, ліхаманкава меркаваў ён, з тым эксгібіцыяністам Сярожам, але пакрочыў далей, трымаючы за руку даўнёнка, і ўбачыў, як з фралоўскага дома, пад воклічы жанчын міліцыянты праз брамку выцягвалі збітага Кліма Фралова, а той лаяўся і вышчэрваў у крыку шырокі запэцканы крывёю рот, так што былі бачныя мноства металёвых каронак, — падышоў бліжэй, і тут Клім пазнаў яго і выкрыкнуў, раздзіраючы адной рукой кашулю на грудзях

        не вер ім, Даніла, я не забіваў!

а той спытаў, пакуль двое ў зялёнай форме — так званыя «агуркі» — закручвалі таму рукі і надзявалі наручнікі

        ты пра што, Клім?

а той закрычаў

        сястры тваёй, Любы, не забіваў! ведай гэта, а то табе навешаюць цяпер!

і тут яго ўпіхнулі ў машыну, дзверцы захлопнуліся і «варанок» ад’ехаў.

IV. Зняволенне

Даніла Прусак папрасіў у следчага Кузіна зэдлік, пасадзіў на яго даўнёнка, раскрыўшы на каленях хлопчыка кніжку з коміксамі, прысеў сам, а следчаму сказаў

        віншую вас з бліскуча праведзенай аперацыяй, толькі вось з логікай няўвязка; сачыце за думкай: Клім Фралоў вяртаецца дадому, які заняты чужынцамі, а забівае суседку, дык якая ў яго матывацыя — забіваць яе?

а следчы Кузін перакрывіў вусны

        не вастраслоўце, іншым разам і матывацыя не трэба — у блатных гэта проста, не падабалася што ці «дуры» перабраў, і — гатова

і Даніла Прусак асцярожна папрасіў

        мне з ім пагаварыць трэба, ён жа ўсё яшчэ ў вас, у СІЗО?

а следчы Кузін запярэчыў

        гэтага нельга, дый няма яго тут, па сто першым артыкуле ў СІЗО доўга не трымаюць

і незадаволена засоўгаў па стале локцямі, а мужчына спытаў

        дарэчы, пра «дур»: вы ведаеце, што ў тым фралоўскм доме той «дур’ю» гандлююць адкрыта, а вашы службы нават не варушацца?

а следчы Кузін адказаў

        тое-сёе мы ведаем, але калі вы, прыкладам, дасце дзесяцігадоваму сыну тую «дур» і пашлеце яго прадаваць на вуліцу, то мы ў гэтым варыянце бяссільныя: няма законаў, каб дзяцей ці іх бацькоў — за краты

і тут жа перайшоў у наступ

        вы ўмешваецеся ў ход следства, блытаеце нам работу, думаеце, што ваша справа — самая галоўная

а Даніла Прусак ямчэй уладкаваўся ў крэсле і сказаў

        сястру вы мне не вернеце, але і сапраўднага злачынцу на свабодзе пакідаць не павінны

а следчы абарваў з крывой усмешкай

        а хто вы такі — даваць загады

на што Даніла Прусак азірнуўся на даўнёнка, які сядзеў на зэдліку ў той самай позе, у якой яго ўладкавалі, і спытаўся

        хто мы такія — скажы, малы

а той падумаў і адказаў гугнява

        мы псіхі грэбаныя

а следчы Кузін зноў пакрывіўся ва ўсмешцы

        не адна ваша справа на мне

патлумачыў ён незадаволена і гаварыў, гаварыў, гледзячы ў закратаванае акно, нешта нязначнае, але ў яго словах, быццам нязначных, хвосцікам тырчаў намёк на тое, што ўмешвацца ў лес Кліма Фралова не варта, і Даніла Прусак думаў пра гэта ўвесь час, пакуль ішоў дадому, так нічога істотнага не дабіўшыся і на дазнаўшыся ад следчага Кузіна, хаця планаваў гэта, і даўнёнак плёўся побач, цяжка ўздыхаў і ўспамінаў

        мамамамамама

чарговы дзень ужо хіліўся на сход, было па-ранейшаму душна, і, хаця на даляглядзе быццам пачыналі скоплівацца хмары і нават адтуль ледзь чутна грукацела громам, — дажджу і доўгачаканай прахалоды не прыходзіла, хлопчык трывожыўся і нерваваўся, а Даніла міжволі заражаўся гэтым ад яго, а калі яны наблізіліся да жытла, то ён убачыў, што плот зноў павалены, і звыклую мітусню на фралоўскім падворку, і толькі сціснуў зубы, і вечарам, калі хлопчык заснуў, пайшоў да суседзяў, што жылі вышэй па вуліцы, і прапанаваў кожнаму толькі падысці ў названы ім час да фралоўскай брамы і моўчкі падтрымаць яго, а гаварыць з чужынцамі будзе ён сам — проста патрабуе ад іх, каб пакінулі гэтае месца, і яны сыйдуць, калі ўбачаць сілу, як тыя пацукі, і нерваваўся, паўтараў

        хіба не так, сусед, хіба ты хочаш, каб згвалцілі тваю дачку ці зрабілі наркаманам сына?

але ў лепшым выпадку той-сёй абяцаў падумаць, а згоды не даў ніхто, і так па ўсёй вуліцы, хаця жанчыны скардзіліся і абураліся, бо, — гаварылі яны, — ужо і дзецям малым не стала праходу, а калі яны вяртаюцца дадому з крамы, куды іх пасылаюць па хлеб, то дзеці чужынцаў накідваюцца гуртам і адбіраюць грошы ці закідваюць небаракаў каменнем, нападаюць на малалетніх дзяўчынак і задзіраюць ім спадніцы, і гэта можа скончыцца гвалтам, але зноў толькі абяцалі падумаць, і Даніла Прусак доўга не затрымліваўся ў тых дамах, хаця даў сабе слова абысці ўсіх у радыусе кіламетра і прасіць дапамогі, але толькі на другі дзень к вечару ў яго з’явіўся саюзнік, але і той быў нямоглы дзед, і мужчына, вядома, не стаў настойваць на сваім плане, хаця стары з дзіўнаватым прозвішчам Кніга, які жыў у доме адзін, цалкам падтрымаў яго, яны разгаварыліся, старога звалі Антон Пракопавіч, ён быў жоўты і нездаровы з твару, не меў ніводнай валасіны на шышкаватым чэрапе, але ў вачах яго раз-пораз бліскала іскра паразумення, калі ён патлумачыў мужчыну, што сеў адразу пасля вайны і цягнуў поўны «чырвонец», бо ў вайну пайшоў маладым яшчэ хлопцам у атрад самааховы, за што з прыходам бальшавікоў «атрымаў па рагах», але гаварыў Антон Кніга непахісна…

        я гэтую савецкую ўладу тэлеграфным слупам праз памыйную яму

і паўтараў і шкадаваў толькі, што цяжка аднаму, бо нічога не зарабіў за жыццё, хаця працы не цураўся, і гаварыў але часу не вернеш, ужо і градку на сваім участку цяжка ўскапаць, асабліва па вясне і запрашаў заходзіць, а даўнёнак гаварыў

        дзедадзедадзеда

і Даніла Прусак на другі дзень пакінуў з ім хлопчыка і завяршыў свой абход, а калі прыйшоў забіраць, то ўбачыў там згоду і што малы не сумуе, і давёў старому, чаму хлопчык такі, а потым расказаў пра гутаркі з людзьмі, і на саркастычнае запытанне старога, ці задавальняюць яго вынікі, толькі развёў рукамі, а Антон Кніга лаяўся апошнімі словам! і гаварыў

        …я гэтых пенцюхоў тэлеграфным слупам праз памыйную яму

ставіў на стол талеркі, ліў туды кефір, куды потым крышыў зялёнае пер’е цыбулі і казаў

        чаму гэтыя бежанцы прыйшлі менавіта да нас, а не да літоўцаў, прыкладам, чэчэнцаў ці да эстонцаў? а таму, што іх адразу б вытурылі

пляваўся і пытаў

        хіба наглядчыкамі ды папугаямі на вышках ва ўсіх тых лагерах, дзе я пабываў, чужынцы былі? не, свае ж, маць іх грэбаную, такі народ

ставіў у цэнтр стала вараную бульбу, адкуль сплывала ў столь пара, і гаварыў

        і цяпер на зонах самі сваіх жа апускаюць, любімы занятак, самаеды, маць іх так і гэтак

зноў пытаў

        вось вы, можа, у нейкай ступені кніжнік, навуковец, можаце мне растлумачыць, чаму на нас хутка пляваць будуць і мець рацыю?

на што Даніла Прусак толькі крывіўся і адказваў сумна

        быў такі Гумілёў, што распрацаваў тэорыю пасіянарнасці, адпаведна якой для кожнага этнасу адпушчана прыблізна тысяча дзвесце гадоў: ён, этнас, з’яўляецца, пашыраецца і мацнее, потым плаўна спадае і кансервуецца, і мы зараз не адзіныя ў сваім заняпадзе — розніца хіба што ў формах, ну, вазьміце, прыкладам, Ангельшчыну, Францыю, Нямеччыну, Нідэрланды: там паўсюдна і імкліва расце колькасць чужынцаў — тых, хто знаходзіцца ў больш актыўнай стадыі этнагенезу; адны народы паміраюць, а на змену ім прыходзяць новыя

але стары перабіў зласліва

        нешта я не чуў, каб па сваёй асабістай ахвоце задніцы падстаўлялі

і мужчына пагадзіўся

        так, супраціў павінен быць, і гэта нармальна, але ў нас яшчэ і абцяжарваючы фактар — радыяцыя, а гэта значыць, што доля разумова адсталых рэзка павялічваецца, да таго ж мы не маем сістэмы генетычнага маніторынгу

а стары спытаў

        вы мне можаце прасцей патлумачыць, чым гэта ўсё нам пагражае?

і мужчына падумаў і сказаў

        мяркую, мы ў стадыі этнацыду, — калі большасць імкліва дэградуе, няздатная пераадолець генетычны цяжар, дый пажылі каля тысячы гадоў, якраз у тэорыю таго ж Гумілёва ўпісваемся, хаця ёсць яшчэ і актыўная меншасць

і стары пацікавіўся змрочна

        дык што — віць усім вяроўкі?

а мужчына ўсміхнуўся і сказаў

        патрэбны людзі, якія яшчэ, можа, і знойдуцца, якія разумеюць сітуацыю, а натоўп агітаваць дарэмна, чым гучней ім крычаць праўду, тым больш яны тых крыкуноў ненавідзяць, бо знясіленыя не жадаюць дзеяння, хіба не так?

і стары не адставаў

        і што гэта за новыя людзі з’явяцца?

і мужчына сказаў

        выспявае ж нейкая рунь, бізнесоўцы ўсялякія, энергія ад іх новая

а стары не пагадзіўся

        тая рунь — проста блатныя ды прыблатнёныя — яны адзін аднаго жаруць, жор навокал стаіць, а вы пра энергію

і сачыў, каб даўнёнак еў і шкадаваў

        гэ-эх, нябога

меркаваў

        блатныя — яны абачлівыя і вялікія хітраваны, так што наўрад той Клім Фралоў на «макруху» проста так рашыўся: з якой нагоды? за «шмаль», кажаш? але і «шмаль» і «дур» жыцця не вартыя, хутчэй за ўсё падставілі зуха — ім, прыхадням, такі варыянт з абодвух бакоў ласы

Даніла Прусак па дарозе дадому ўспамінаў словы старога і думаў пра следчага Кузіна — чаму той маніць яму і не хоча, каб ён пабачыў Кліма Фралова, а даўнёнак трымаў яго за руку і гаварыў

        дзедадзедадзеда

Даніла Прусак абяцаў

        харошы дзед, заўтра зноў да яго пойдзем

адзначыў міжволі, што чужынцаў за апошні час стала больш не толькі на былой фралоўскай сядзібе, а і па ўсім горадзе: па двое, па трое яны шпацыравалі на вуліцах, многія з іх ашываліся ў цэнтры горада, на плошчы ля галоўнага помніка, ля шматлікіх ларкоў, а калі наблізіўся да дома, то ўбачыў, што перад фралоўскай брамай перадусім зрабілі наспех лаўку, а на ёй сядзелі ўжо некалькі дзяўчат, сярод якіх ён пазнаў і Манюкаву Рэгіну — усе яны, як ён адзначыў, былі апранутыя ў лепшыя свае сукенкі, не інакш, палілі цыгарэты і хікалі, а перад імі выломваліся двое з тых бежанцаў, як яны сябе называлі, ва ўзросце яго сына Ігната, толькі больш узмужнелыя ды закаснелыя і раз-пораз нешта рэзка выкрыквалі то на сваёй, то на ламанай рускай

        будулагу! гуламарадубугула! бляматаюшуву!

пасля таго як паклаў спаць малога, зноў ладзіў плот і хадзіў у хлявок то па інструменты, то па цвікі, то па новыя дошкі, бо ў плоце некалькіх ужо не хапала, і яму стала зразумела, з чаго зрабілі лаўку перад брамай, і прыбіў дошкі цвікамі і раптам здзівіўся таму, што ў тым — хляўку апошнім часам нічога быццам больш не прападала, хаця замка на дзвярах ён не вешаў: стаялі на сваіх месцах старая канапа і камод, крэслы з падранай абіўкай на сядзеннях, у куце, як і раней, пры жывой сястры, ляжалі нажоўка, гэблік, граблі, матыка, пустое вядро і яшчэ розны хлам, і мужчына думаў пра гэта нейкі час, але так і не знайшоў тлумачэння, а потым цераз плот папрасіў адну з жанчын, што завіхаліся на былым фралоўскім двары, паклікаць з дому іх самага галоўнага мужчыну, а тая заўважыла мімаходзь і нядбайна

        у нас всэ главные

пачала гучна крычаць па-свойму дзецям

        губудумузуру!

але потым усё-ткі знікла ў доме, адкуль счакаўшы час, да яго выйшаў высокі і зарослы чорнай шчэццю апуцак з тоўстай шыяй і дзіўна завостранай зверху галавой: патыліца ў яго была зрэзана, а лоб збягаў назад, і ўтаропіўся вострымі вачыма, а Даніла Прусак сказаў яму

        плот больш не чапайце, я не пацярплю

і не азіраючыся пайшоў у дом, а на другі дзень зноў накіраваўся да следчага Кузіна, доўга чакаў яго ў райаддзеле, а даўнёнак енчыў, прасіўся на вуліцу і пачынаў плакаць, калі ўрэшце следчы з’явіўся і, нават не запрасіўшы ў кабінет, абыякава спытаў

        ну, з чым на гэты раз?

і мужчына патлумачыў

        я б усё-ткі хацеў пагаварыць са сваім суседам, Клімам Фраловым, самі ведаеце, цікаўнасць маю вялікую

а следчы Кузін сказаў

        высока ўзнімацца спатрэбіцца, аж на самае неба, ён, пэўна, там ужо — якраз учора засіліўся, такая для вас навіна

але Даніла Прусак не паверыў

        жарты ў вас, ментоў

а следчы гаварыў

        часу не маю з вамі чырыкаць, але скажу толькі — жартаваць не абучаны, у кавээнах не ўдзельнічаў

і дадаў

        дык, каб вам зусім сюды больш марш-кідкі не рабіць, скажу па сакрэту, што ў тым доме Фраловых мы вобыск зрабілі — быў адразу дазвол пасля смерці вашай сястры — дык вось вам навіна: аніводнага грама наркаты там не знайшлі, пуста

пасля чаго Даніла Прусак не стрымаўся — заўважыў

        ну, у няўдалай Дар’і заўсёды авар’і

следчы Кузін быццам не пакрыўдзіўся і раптам спытаў

        вы там, у сталіцы, дзе працуеце?

мужчына адказаў, прапускаючы ў вузкім калідоры ўздоўж сябе то аднаго, то другога міліцыянера, а даўнёнак шчыльней ціснуўся да яго

        пасада невялікая, у канструктарскім бюро

следчы заўважыў павучальна і прывязчыва

        дык у вас там, можа, творчы ўзлёт і суцэльны поспех? рынкі асвойваеце?

І ўсміхнуўся з’едліва, закрываючы за сабой дзверы, а Прусак да радасці хлопчыка завярнуў да выхаду, і неўзабаве вуліца засмактала іх: было яшчэ не вельмі горача, хуткія аблокі адно за адным набягалі з усходу, раз-пораз накідваючы на наваколле ценевы вэлюм, а потым у гарадскім парку яны елі марожанае і назіралі, як звыкла спрачаліся паміж сабой купкі сп’янелых рабацяг ды зладзеяватых абадранцаў з апухлымі тварамі, але тут даўнёнка пачало хіліць у сон, і мужчына павёў яго дадому, і з перагаворнага пункта на паштамце званіў сыну, але там так і не знялі слухаўкі, і потым з хлопчыкам ішоў па вуліцы, на якой ужо, здавалася, мільгалі толькі постаці чужынцаў, бо ля фралоўскай сядзібы стаяла некалькі іншамарак, ля якіх віравалі мужчыны і з рэзкімі крыкамі насіліся ўзад-уперад дзеці і падлеткі, а з дома часам таксама з крыкамі выбягалі і забягалі зноў унутр жанчыны

        бугуламаташагудулу! бляматаюшуву!

чуў ён, а даўнёнак узяў яго за руку і ціснуўся бліжэй, і яны ішлі, і мужчына лавіў на сабе хуткія, ацэньваючыя позіркі, за якімі адразу ішлі ўслед разняволена-выклікаючыя спокіўкі, што разам дэманстравала прыхаваную агрэсіўнасць гэтых людзей, і мужчына думаў пра ўсё, пакуль карміў і ўкладваў спаць хлопчыка, і потым, калі крыкі на вуліцы і фралоўскім падворку, здаецца, дасягнулі верхняга напалу, у доме ўключылі магнітафон, быццам скідвалі напругу

        туруламтамтамбурулам!

        булурамдамрамдулубам!

        гурузамрамшамтубудам!

чуў ён, а пад вечар да фралоўскай сядзібы сталі раз-пораз пад’язджаць іншамаркі, а зрэдку і таксі, з якіх выскоквалі ці, наадварот, з цяжкасцю вылазілі маладыя людзі ўзросту яго сына Ігната, а то і меншага, і калі-нікалі з імі былі і дзяўчаты, і мужчына праз акно веранды бачыў, як яны заходзілі ці забягалі, бразгаючы брамкай, у дом і хутка выходзілі ці выскоквалі адтуль і зноў сядалі ў таксі, а машыны напружваліся рухавікамі, набіралі хуткасць

        ррррррррррррррррррр

і ўжо амаль ноччу, калі цёмнае неба над галавой заіскрылася там-сям зоркамі, ён выйшаў з дома ў сад — музыку за плотам ужо выключылі, але шум і ўскрыкі з боку былога фралоўскага надворка ўсё яшчэ даносіліся да яго слыху, і мужчына доўга сядзеў на ганку, вылоўліваючы паўзы цішыні, якія станавіліся ўсё больш аб’ёмнымі і працяглымі, пакуль урэшце не запоўнілі ўсю прастору, і вушы лавілі толькі камарыны звон ды аднастайнае сакатанне цвыркуноў, калі раптам яму здалося, што ў маленькім акне хляўка на мяжы фралоўскай сядзібы мільганула святло, і Даніла Прусак насцярожыўся, а потым некалькі хвілін запар назіраў за тым месцам, аж да напругі ў вачах, але цемра з таго боку была такая ж шчыльная, як і ў самым далёкім кутку саду, і ён вырашыў, што яму проста прымроілася, але нешта неасэнсаванае, нейкая трывога падсвядома перашкаджала яму ісці ў дом, і мужчына, памацаўшы ў кішэні, ці ёсць запалкі, паволі пакрочыў у напрамку да пабудовы, стараючыся ступаць бязгучна, не шумець, быццам ішоў не па сваім участку, а па незнаёмай і варожай яму зямлі, думкі пра гэта, узнікнуўшы, не пакідалі яго, бо памяць калі-нікалі падказвала і пракручвала адзін і той жа фрагмент: цела сястры на падлозе з прыціснутымі да грудзей рукамі і выразам жаху на твары, але мужчына адагнаў гэтыя думкі, ціха падышоў да дзвярэй і пацягнуў іх на сябе, і дзверы, рыпнуўшы, адчыніліся, і ён, пашкадаваўшы, што ў доме няма ліхтарыка, выняў запалкі, чыркнуў адну аб карабок і ступіў цераз парог, пасля чаго стаў, сцішыўшы дыханне і ўзіраючыся ў трапяткія цені ад святла на сценах, але святло мігнула і пагасла — запалка дагарэла, і ён выцягнуў з карабка другую, але яна не запалілася, толькі выбухнула іскрай і зашыпела, і мужчына не стаў запальваць трэцюю, а знерухомеў у цемры, прыслухоўваючыся да самых малых і нязначных гукаў, але іх, лічы, не было, і ён зрабіў крок назад, навобмацак зноў пацягнуў рыпнуўшыя дзверы і пераступіў парог, а потым павярнуўся, каб выйсці тварам наперад і адначасова зачыняючы за сабой дзверы, як раптам цемра перад ім амаль бязгучна скалыхнулася і абрынулася на яго, і мужчына ступіў яшчэ па інерцыі крок-другі, а потым ногі яго падламаліся, і ён цяжка рухнуў на зямлю, губляючы прытомнасць; і стала ўжо світаць, прайшло, можа, гадзіны дзве, калі ён ачуняў, урэшце ён не згадваў пра час, бо галаву працінаў боль, а рука, калі ён намацаў месца ўдару на галаве, стала ліпкай ад крыві, і мужчына адчуў ледзь улоўны, характэрны пах жалеза; са стогнам узняўся на адно калена, а потым на ногі і азірнуўся навокал, але ўсё ў садзе і ля хляўка было па-ранейшаму: хіба што цішыня стала больш выяўная — не было чуваць ні птушак, ні цвыркуноў, раса ўвільгоціла яго ногі і вопратку, і ён з цяжкасцю рушыў у бок веранды, і кожны крок, як малатком, удараў яму ў скроні, а калі зайшоў у дом, то адразу зазірнуў у бакоўку — хлопчык спаў, скруціўшыся на сваім цеснаватым ужо ложку, і мужчына прыслухаўся да дыхання дзіцяці, пастаяў так з хвіліну, а потым агледзеў сябе ў люстэрку — на галаве, на месцы ўдару, была бачная аб’ёмная гематома, з якой яшчэ сачылася кроў, і Даніла Прусак змыў яе над рукамыйнікам і змазаў ёдам рану, а потым знайшоў ручнік, намачыў яго ў вадзе і прыклаў да галавы; усё гэта ён рабіў механічна, як не на сабе, пасля чаго адшукаў бутэльку гарэлкі, адкаркаваў і зрабіў некалькі глыткоў прама з рыльца, і боль паступова пачаў заціхаць, стаў прыглушаны, і ён, зачыніўшы дзверы на верандзе, як быў, у вопратцы, скінуўшы толькі чаравікі, лёг на канапу і праспаў так з гадзіну-паўтары цяжкім, перарывістым сном, а раніцай, накарміўшы даўнёнка, пайшоў з ім да Антона Кнігі, і стары якраз хварэў, але падняўся з ложка і ўважліва слухаў мужчыну і гаварыў звыклае

        …я гэты горад і хто яго насяляе тэлеграфным слупам праз памыйную яму

і раіў

        з’язджайце, бо тут трэба толькі страляць, а вы на гэта не пойдзеце, дый не дадуць — абложаць, як звера, свае ж

і смуткаваў

        мне б маладыя гады — я б тут і хвіліны не затрымаўся, далібог, дрыгва

і даў хлопчыку цукерку, а той, асмялеўшы, хадзіў па пакойчыку і казаў

        дзедадзедадзеда

а стары папярэджваў

        сцеражыцеся і будзьце абачлівы, бо цяпер яны ўжо ўвайшлі ў смак і будуць паляваць на вас, як на жывёлу, пакуль свайго не даб’юцца

і мужчына перапытаў, нібы зацікаўлена

        чаго гэта — свайго?

а стары адказаў, як цвікі забіў

        калі пацукі заводзяцца ў доме, то гэта дрэнная прыкмета — значыць, туды неўзабаве бяда прыйдзе, а людзей, каб падпрэгчыся ды вам дапамагчы, няма, вы ж пахадзілі па хатах, пабачылі — юдава поле

на што Даніла Прусак сказаў вяла

        за вас старасць гаворыць, адзінота

але стары толькі ўсміхнуўся

        хіба не ў гэтым краі больш за ўсіх любяць здраду і здраднікаў? а стукачоў колькі тут на квадратны метр? ды я воляй клянуся, нідзе ў свеце іх столькі няма, як тут, па гэтых кватэрках затруханых, з прусакамі, у гэтых хатах, за гэтымі гнілымі парканамі

дадаў злосна і змрочна

        у мяне зямлі кавалачак, дрэўцы пасаджаны: яблынькі, вішні, а каму ўсё дастанецца? тым прыхадням ці гаўнаедам тутэйшым? ёсць нагода, каб думаць, праўда?

мужчына сказаў

        я вось таксама думаю, можа, варта альтэрнатыву пашукаць, калі міліцыянты не даюць рады?

стары злосна бліснуў жалезам зубоў

        да блатных звярнуцца карціць, ці як?

Даніла Прусак пацвердзіў, крыху і не без іроніі

        тут зараз адзін аўтарытэт быццам кіруе, па мянушцы Эмір, у рэстаране ў яго ніколі за вячэру грошай не патрабуюць

але стары ахалодзіў

        памятайце — блатныя не людзі

і пачаў з цяжкасцю хадзіць па пакойчыку ўзад-уперад

        чуў я пра таго Эміра, горад невялікі, днём у більярднай быццам, а вечарам — у рэстаране; мяркую — гэта так званы «смотрящий», але што цікава — і тут сабе на шыю нашы дурыкі чужынца пасадзілі, нават адпаведнага блатнога свайго не знайшлося

звыкла бурчэў

        … я гэтых аўтарытэтаў тэлеграфным слупам праз памыйную яму

папрасіў на развітанне, усміхаючыся ўсімі сваімі штучнымі зэкаўскімі зубамі

        заходзьце, а то пагаварыць няма з кім, далібог, здзічэў

пасля чаго мужчына ішоў па вуліцы, дзе раз-пораз яго ахутвалі аблокі пылу — ад грузавікоў, што праязджалі, грукочучы і бразгаючы жалеззем у напаўпустых кузавах

        гахтрахбахцвынь

і адначасова

        рррррррррррррр

і зноў

        рррррррррррррр

а даўнёнак цягнуўся следам і канькаў

        піцьпіцьпіць

і мужчына зайшоў у краму і купіў пластыкавую бутэльку газіраванай вады, і хлопчык адразу ажывіўся і, заціснуўшы яе ў руках, пайшоў шпарчэй, але Даніла Прусак не павёў яго дадому, а скіраваў у гарадскі парк, і па дарозе туды, на вуліцах, ля крамаў — паўсюдна ён бачыў па два-тры такіх жа самых, як з панадворку фралоўскага дома, «бежанцаў» — жанчын і мужчын: яны вылучаліся сярод мясцовых жыхароў і знешнасцю і паводзінамі, але, як адзначыў Даніла Прусак, мала хто звяртаў на іх увагу, быццам не адчуваў нахабнай пагардлівасці чужынцаў, а калі і адчуваў, то спяшаўся хутчэй прайсці далей і не чуць іх гучна-крыклівых галасоў

        будулагашаматага!

        нахалабараманаза!

        ралатабазаладулаба!

і ў парку, на лаўках, ля часовых драўляных павільёнаў, якія нагадвалі сабачыя будкі, іх было яшчэ больш, але ў асноўным маладых, узросту яго сына Ігната, сярод іх былі і дзве-тры іх дзяўчыны, адна з якіх праз кароткія паўзы віскліва выкрыквала расейскі мат

        бляхубаматага!

але мясцовых дзяўчат усё гэта быццам толькі прыцягвала, бо яны віравалі сярод чужынцаў, рэзка і ненатуральна выгінаючы постаці і хіхікаючы

        хігіхігіхагахехі

а тыя хапалі іх за голыя рукі і спіны сальнымі ад тлушчу пальцамі, бо тут жа куплялі і елі смажаныя шашлыкі і мяса і выкрыквалі

        будугалашаратама!

І гергеталі па-свойму, і Даніла Прусак адчуў, як устрывожыўся хлопчык, і ўзяў яго руку ў сваю і пачаў шукаць тое, што яму было патрэбна, і сапраўды, сярод дрэваў, у зацені, па памяці знайшоў більярдную — прасторную драўляную пабудову, пафарбаваную ў сіні колер, там-сям фарба аблупілася, але шкло на вокнах было цэлае і вымытае, дзверы расчынены, і з памяшкання даносіліся галасы і мяккі грукат шароў

        тахтахтрахтах

і нехта казаў

        стоп, двойку ў лузу, так, гатова

і, адкаркаваўшы даўнёнку бутэльку, Даніла Прусак пасадзіў таго на прыступкі, а сам зайшоў у дзверы і акінуў позіркам залу, дзе за сталом ляніва ганялі шары двое коратка стрыжаных маладых людзей у спартыўных шараварах, тэнісках і пляжных тапачках на нагах, побач, на століку, стаялі дзве пачатыя бутэлькі шампанскага і ляжалі некалькі бананаў, а збоку, у канцы залы, ля бачка з вадой, сядзела сталага веку жанчына-білецёрка і чытала кнігу, і на яго таксама зіркнулі — хутка і ацэньваюча: адзін з гульцоў быў гадоў пад трыццаць, смуглява-чорны з драпежна выцягнутымі наперад, як у пацука, сківіцамі і цяжкім позіркам цёмных вачэй, а другі гадоў на пяць-шэсць маладзейшы, з кірпатым азіяцкім носам і накачанымі біцэпсамі, ніжэй ад якіх сінела цалкам традыцыйня старамодная татуіроўка з кінжаламі і змеямі — усё гэта Даніла адзначыў, пакуль стаяў, і хацеў загаварыць, але кірпаносы апусціў кій і апярэдзіў

        што, мужычок, згуляем на інтарэс?

але Даніла Прусак адмоўна пахітаў галавой, і той працягваў скрозь зубы, бо паспеў уставіць у рот запаленую цыгарэту

        дык не хадзі тут, бачыш — цёплай печкі няма, буфета — таксама, а ў нас свой базар

але мужчына сказаў, падлажваючыся пад іх слэнг

        я б хацеў з Эмірам пагаварыць, ёсць інтарэс, можа, зацікавіцеся

і смуглява-чорны сказаў, заганяючы шар у лузу

        Эмір — гэта мы

у множным ліку

        так

і дадаў

        толькі карацей, мужычок, а то я, бач, пенсію зарабляю

і скрывіў усмешліва шырокі вузкагубы рот

        хэхэхэ

а мужчына сказаў

        ды я на пару слоў

і калі яны выйшлі на прыступкі, адразу абмаляваў таму, нездаволенаму, сітуацыю з «бежанцамі» і спытаў, ці здолеюць яны, прыкладам, крыху дапамагчы яму, каб тыя чужынцы з’ехалі ў іншае месца, і, павагаўшыся, дадаў

        ну, і што з мяне за такую паслугу належыць — назавіце кошт

а яго субяседнік, гледзячы ўбок і пакручваючы кій, спытаў

        дзе прыжыліся тыя «бежанцы»? у якім месцы?

і, пачуўшы адказ, раптам страціў цікавасць, быццам унутрана ўсё разлічыў і вырашыў для сябе, хаця мужчына яшчэ па інерцыі паспеў сказаць

        я вашу работу кампенсую

але тут міжволі позірк яго машынальна затрымаўся на руках більярдыста, бо зблізу ён ясна разгледзеў на лакцявых згібах так званую «дарогу» — сляды ад шматлікага карыстання шпрыцам, і адразу з яго вачэй нібы ўпала заслона: гэты Эмір таксама мог быць кліентам у тым фралоўскім доме — здагадка выклікала пачуццё няёмкасці ад зробленага ім учынку, але більярдыст, сказаўшы толькі нядбайна

        справы знянацку не вырашаюцца, зразумей, а пакуль расход, я падумаю, прыходзь дні праз тры

знік у памяшканні, а Даніла Прусакадабраў у даўнёнка напалову пустую бутэльку і павёў таго дамоў, абдумваючы, дзе тут была няўвязка, і згаджаўся сам з сабой: сапраўды, так не робіцца, ну, няхай нават тыя блатныя і не ездзяць па вечарах па «шмаль» да чужынцаў — усё роўна ён на іх як з каня зваліўся, адкуль таму Эміру ведаць, хто ён і што, і чаму яны адразу павінны даць яму веры, ну пастаў ён сябе на іх месца, але тут яго думкі трывожна пераскочылі на тое, што час, які яму далі на адпачынак, заканчваецца, а ён, па сутнасці, нічога не вырашыў, бо ў доме недагледжанае дзіцё, сам дом таксама патрабуе прысутнасці гаспадара, а ў сталіцы застаўся сын, якому, пэўна, няма розніцы — ёсць дома бацька ці не, а ўрэшце, хто яго ведае, што хаваецца часам у яго галаве, хаця цяпер галоўнае не гэта, а смерць сястры Любы і напад на яго самога мінулай ноччу, — за ўсім за тым ён падсвядома адчуваў прыхаваную і нябачную звонку, але мэтаскіраваную, напорыстую і акрэсленую волю, якая перакрыжавалася з яго воляй і ўступіла з ёй у адзінаборства, хаця, па сутнасці, і адзінаборства тут не мела месца, бо з чым ён пакуль змагаўся і чаму супрацьстаяў — хіба туману, цемры: ўрэшце, гэта хісткасць і няйнакш падземная нябачнасць больш за ўсё непакоілі яго, і Даніла Прусак зноў думаў пра гэта, пакуль ішоў па цэнтральнай вуліцы, аглядаючы правалы каналізацыйных люкаў, абшарпаныя, з аблупленай тынкоўкай сцены дамоў, спілаваныя ствалы дрэваў, якія ў беспарадку валяліся ля абочын, і ўвесь бруд і хлам, што выкідвалі па начах у закуткі, а потым пацягнулася другарадная вуліца, што вяла ў бок яго дома, — з пахіленымі гнілымі парканамі і развешанымі там-сям на іх старадаўнімі лозунгамі і рэкламнымі малюнкамі свіней і кароў, а даўнёнак плёўся побач, боўтаў рэшткамі вады ў бутэльцы і хныкаў

        мамамамамама

а калі апынуліся ў сваім завулку, падабраў з зямлі выкарыстаны аднаразовы шпрыц, што, пэўна, выкінулі з акна аўтамабіля, і мужчына ледзь не ўпершыню накрычаў на яго і забараніў падбіраць з зямлі ўсе вострыя і колючыя рэчы, і казаў

        ніколі не чапай гэтага, малы, зразумеў?

і хлопчык ківаў круглай галавой са светлым пухам валасоў, што накшталт німба абрамлялі верхнюю частку яго твару

        зразумеў, Даня

гаварыў ён, і раптам успамінаў тужліва

        ПіляПіляПіляПіля

і туліўся бліжэй да мужчыны, бо яны ўжо падыходзілі да свайго дома, дзе была прастора дзяцей ілжэбежанцаў, — тыя звычайна паўсюдна шнырылі тут, закідваючы дробным каменнем усіх іншых малалетак, якія рызыкавалі праходзіць паўз іх, а вуліцу і некалькі суседніх яны лічылі ўжо цалкам сваёй тэрыторыяй, але на гэты раз ля фралоўскага дома было нязвыкла ціха і нават іншамарак не было бачна, стаяў толькі шэры «уазік» з брызентавым верхам, а калі Даніла Прусак наблізіўся, то пазнаў па серыі МБК нумар міліцэйскай машыны, а непадалёку ад яе, бліжэй да яго, скупіліся некалькі жанчын, сярод якіх былі і мясцовыя і тыя, што жылі ў фралоўскім доме, — апошнія выдзяляліся рэзкімі акцэнтаванымі галасамі, і, праходзячы паўз усіх, Даніла пачуў

        Манюкаву Рэгіну згвалцілі ў вашым, Даніла, хлеўчыку

а гаварыла гэта адна з мясцовых жанчын, што жыла крыху вышэй, яе дом месціўся якраз за Манюкавай сядзібай, Даніла Прусак не мог успомніць яе прозвішча, а яна працягвала

        так, згвалцілі, а хто, — назваць не можа, пэўна, напаілі чымсьці, не памятае нічога, от бацькам гора

і Даніла з хлопчыкам спыніліся і выслухалі навіну, а жанчына гаварыла ўжо ім у спіну

        збілі так, што, кажуць, галавой кранулася

чуў наўздагон Даніла Прусак, а калі зайшоў у свой двор, убачыў, што на фралоўскім пляцы стаяць міліцыянты, і двое з іх адразу пайшлі да яго цераз мяжу — плот быў зноў павалены, а калі наблізіліся, моўчкі накінуліся на яго і зашчоўкнулі на руках наручнікі.

V. Уцёкі

З хвіліну мужчына па прозвішчу Даніла Прусак супраціўляўся, і ўтрох міліцыянты не маглі даць рады, каб упіхнуць яго ў машыну, але адзін з іх ухапіў з пярэдняга сядзення дубінку і з размаху абрынуў яе яму на патыліцу, пасля чаго яго ўцягнулі ўнутр, і машына, рыкнуўшы маторам, ірванула з месца, і тут Даніла Прусак выслізнуў з кароткага бяспамяцтва, зірнуў у задняе шкло і якраз убачыў хлопчыка, які бег следам, і як паступова, па меры таго як машына аддалялася, меншылася яго постаць, і зноў пачаў вырывацца, але адна рука яго ўжо была прыкавана наручнікамі да спінкі сядзення, і ён зразумеў, што ўсё марна і што невядома адкуль і ў якіх памерах, але прыйшла бяда, і сказаў, беручы сябе ў рукі і змушана расслабляючыся

        куды вы мяне, па якому праву і ці надоўга?

патлумачыўшы нервова

        там жа дзіцё засталося, вы ж бачылі на дарозе

але адказам яму была доўгая паўза, якая некалькі разоў парушылася шыпеннем рацыі ля пояса ў сяржанта, што сядзеў спераду, і некалькімі фразамі, якімі той абмяняўся па радыё, і толькі потым нядбайна кінуў

        даведаецеся на месцы, вам патлумачаць

пасля чаго засталося трываць боль і чакаць, пакуль урэшце машына заехала ў двор мясцовага аддзела міліцыі, і яго адчапілі ад сядзення і пацягнулі ў следчы ізалятар — цагляную прыбудову ў самым кутку двара, там якраз ішоў рамонт, і ён адразу адчуў той характэрны пах зняволення, які, пэўна, захоўваецца ва ўсіх падобных месцах, — пах нямытых чалавечых цел, нечыстот і яшчэ чагосьці, што не перадаць словамі: магчыма, пах паразы, змешанай са страхам, і мужчына рвануўся назад і закрычаў

        адвядзіце да начальніка!

але яго ўжо цягнулі па доўгім вузкім калідоры і ўрэшце затаўклі ў адну з камер, дзверы бразнулі і зачыніліся, і адразу ён удыхнуў задушлівае і смуроднае паветра — быццам да твару яму прыклалі брудную анучу, а ля сцен сядзелі і напаўляжалі некалькі постацяў: пэўна, гэта былі звычайныя апушчэнцы ці бамжы, ён не здолеў вызначыць адразу; адзін з іх, маладзейшы, паліў, яшчэ адзін вычэсваў выпадаючыя сальныя валасы на паўголым чэрапе і разглядваў іх пасмы на расчосцы, яшчэ адзін спаў, але Даніла Прусак не стаў вывучаць сядзельцаў камеры, а павярнуўся да іх спінай і загрукаў у дзверы

        выпусціце мяне!

крычаў ён і грукаў мацней

        я патрабую!

і яшчэ пра тое, што яму не прад’явілі абвінавачання і што дома застаўся хлопчык-інвалід, адале ўрэшце дзверы адчыніліся і двое мажных міліцыянтаў вышмаргнулі яго ў калідор і моўчкі пачалі збіваць, пакуль ён не асунуўся на падлогу, а потым зноў зацягнулі яго ў камеру і кінулі, так нічога і не сказаўшы, і толькі гадзіны праз дзве яго вывелі вонкі, правялі праз двор, і ён раптам апынуўся ў знаёмым кабінеце, дзе за сталом сядзеў побач з шэрым абшарпаным сейфам за спінай следчы Кузін і нешта пісаў, быццам не заўважаючы яго, і ўсё гэта адбывалася неяк не сапраўды, у зацягнутай штучнай паўзе; той усё пісаў, няспешна крэмзаючы белы ліст паперы, і мужчына таксама маўчаў, стрымліваючыся, пакуль ўрэшце следчы Кузін узняў на яго цёмныя каламутныя вочы і спытаў

        дык вас усё яшчэ цікавіць, чаму засіліўся Клім Фралоў?

на што Даніла Прусак сказаў

        такой падлянкі ад вас не чакаў, дык, можа, вы мне пра Фралова пасля раскажаце, а пакуль патрабую выпусціць мяне, там хлопчык адзін застаўся, вы ж ведаеце сітуацыю

ён спяшаўся, бо следчы Кузін выказваў раздражненне і прыкметы нецярплівасці

        да таго ж я затрыманы беспадстаўна, мне нават абвінавачанне не прад’явілі, збілі…

але следчы Кузін перабіў з прыхаваным задавальненнем

        абвінавачанне прад’явім, а трымаць вас да таго часу маем права месяц — такі цяпер парадак

і тут мужчына не вытрымаў, голас яго сарваўся на крык

        дайце хоць патэлефанаваць!

закрычаў ён і рвануўся да тэлефона, але следчы Кузін падхапіў апарат і перакінуў за спіну, паставіўшы на сейф, абпоўз Данілу Прусака позіркам і сказаў, нядобра скрывіўшы рот

        пагасцюеце ў нас, з ачосамі грамадства, так бы мовіць, пазнаёміцеся, а званіць не дазволена

але мужчына перапыніў, скіроўваючы гутарку ў патрэбнае яму рэчышча

        чаму мяне арыштавалі, на якой падставе?

і раптам здагадаўся: урэшце, гэта здагадка спакваля ўжо існавала ў яго галаве, нібы плавала там неаформлена і размыта, як амёба

        вы што, падазраяце гвалт з майго боку, вы гэта сур’ёзна?

спытаў ён і асунуўся ў крэсла — стаяць было цяжка, а следчы Кузін зноў мазнуў позіркам па яго твары і сказаў убок

        у нашай Дар’і не адны авар’і — а як вы думалі?

і дадаў

        раю прызнацца і даю слова, званіце куды захочаце, хоць у Гандурас

але Даніла Прусак патрабаваў

        паклічце пракурора, адваката ці яшчэ каго, хаця б вашага начальніка — вы парушаеце закон

на што следчы Кузін нядбайна заўважыў

        тут свае законы, — вядома, не турма і пакуль не зона, але за месяц з чалавекам усё можа здарыцца, Клім Фралоў таму прыклад, а вы ж нават не урка, вы тут безабаронны

і Даніла Прусак разгубіўся ад непрыхаванай пагрозы яго слоў і сказаў

        я ў вас некалькі гадзін, а мне кожная хвіліна вялікую цану мае, бо хлопчык — інвалід, вы ж яго бачылі, ён адзін проста не выжыве

і зноў сарваўся на крык, але следчы Кузін быццам чакаў гэтага, бо спытаў

        мо вернемся ў камеру? у калектыў жадаеце? ці, можа, у адзіночку?

і тады мужчына прапанаваў

        там па суседству адзін стары жыве, я ведаю адрас, загадайце, каб хлопчыка да яго завезлі, ці дайце да майго сына ў сталіцу патэлефанаваць, ён прыедзе, забярэ, прашу

і хаця ён выціснуў з сябе гэтае «прашу», у ім ужо набірала моц нянавісць да гэтага востранькага, скуластага, з цупкім позіркам чалавека, які сядзеў супраць яго, назапасіўшы, пэўна, нейкі нечаканы і каварны ход, і невядома, пра што думаў, але Даніла стрымаўся і сказаў

        гвалтаўнікоў сярод прышэльцаў шукаць трэба, і забойцу там жа, у хляўку, і мяне ледзь не забілі, магчыма, яны там наркату хаваюць, што ім тады той ваш вобыск

і закончыў

        сваім дайце ж пазваніць, не таміце

і крыху пасунуўся да дзвярэй, а потым яшчэ, але следчы Кузін апярэдзіў яго намер

        там за дзвярыма міліцыянт стаіць, і, увогуле, не раю самадзейнасці; дык будзеце падпісваць?

і Даніла Прусак спытаў

        а што вы, дарэчы, мне інкрымінуеце? вы хоць думаеце, што робіце, валодаеце сітуацыяй?

на што следчы Кузін аніяк вонкава на адрэагаваў, але патлумачыў

        я пратакол накідаю і разам пакубатурым, як і што

а мужчына падумаў і прапанаваў

        згода, але спачатку я тэлефаную?

следчы Кузін павагаўся і ўрэшце зняў апарат з сейфа і паставіў на стол, і Даніла Прусак набраў нумар сваёй кватэры і ў думках узмаліўся, каб сын быў дома, а следчы Кузін гаварыў, пагрозліва трымаючы руку на рычажку тэлефона

        размаўляйце толькі наконт хлопчыка і больш нічога — ні дзе вы, ні чаму тут

гудкі ішлі адзін за адным

        ту-у-у-у-у

        ту-у-у-у-у

        ту-у-у-у-у

пакуль ўрэшце ў слухаўцы шчоўкнула, і сын Ігнат спытаў

        ало, хто гэта?

Даніла Прусак адразу ўсхвалявана пачаў крычаць яму, што трэба неадкладна, зараз жа ехаць у Янаўск і забіраць малога Юльяна, які адзін дома, абавязкова забіраць да наступлення ночы і быць з ім, а следчы Кузін насцярожана сачыў, і ён зноў паўтараў — ехаць прама цяпер да ночы, а сын Ігнат незадаволена гугнеў

        ну што за пажар? а навошта цяпер, што я там не бачыў, у мяне тут справы

мужчына, стрымліваючы сябе, ужо больш спакойна казаў

        я цябе вельмі прашу, едзь не марудзячы, прама да дому ідзі — ты ж памятаеш дзе, — быў жа некалькі разоў, — жыццё малога ад цябе залежыць, ты разумееш?

сын Ігнат перабіў

        якраз нічога не разумею, што ў вас там, ва ўсіх дах паехаў?

Даніла Прусак сказаў таропка, бо следчы Кузін ужо выказваў прыкметы нецярплівасці

        гэта ж твой брат, кроў у вас адна, паўтары: «гэта мой брат…»

сын Ігнат зноў пачаў незадаволена гугніць — то была яго звычка, набытая, магчыма, з генамі цесця-палітрука

        брат, брат, ды што ты там усё цямніш, што здарылася ўрэшце, растлумачыць не можаш?

і тут далонь следчага з вузлаватымі пальцамі, якія заканчваліся шырокімі, плоскімі пазногцямі, націснула на рычажкі, і ў слухаўцы шчоўкнула і стала ціха, а следчы Кузін сказаў незадаволена, нават раздражнёна

        ну, цяпер бярыце крэсла, сядайце бліжэй да стала, і будзем, так бы мовіць, працаваць на вашу і маю карысць

і мужчына пасунуўся з крэслам, выцер мокры ад поту лоб бруднай насоўкай, якую выцягнуў з кішэні, і нечакана спытаў у следчага Кузіна, быццам дапытвалі таго

        а як, дарэчы, ваша імя і па бацьку?

а той паморшчыўся, але адказаў

        Іван Адамавіч

і хацеў яшчэ нешта дадаць, але Даніла Прусак працягваў — ён нібы скінуў нябачны ўнутраны цяжар, дазваніўшыся да сына

        найперш чым разам працаваць, як вы зараз выказаліся, мне б хацелася высветліць некаторыя моманты, у прыватнасці, як вы, вы асабіста адносіцеся да тых прышэльцаў, што запаланілі ледзь не ўвесь горад, вы ж таксама грамадзянін, супляменнік, як і я, прамы ці ўскосны, а кожнае племя павінна абараняць сябе і кожную сваю асобу ад ўварвання чужынцаў, хаця б па прынцыпу тэрыторыі, хіба не так?

гаварыў ён механічна, як самнамбула, інстынктыўна адчуваючы, што намацаў нейкі патаемны канал, нейкую нябачную кропку, але следчы Кузін перапыніў яго, сказаўшы з крывой сваёй усмешкай

        у нас усе людзі роўныя, гэта па-першае, а па-другое, пытацца тут буду я, мы адхіляемся ад вашай справы

але Даніла Прусак не пагадзіўся

        людзі, можа, і роўныя, ды паводзяць сябе яны па-рознаму, але калі на ваш стол я вось зараз ногі пакладу, то што вы на гэта скажаце, — што людзі роўныя?

гаварыў ён таропка, бо следчы Кузін са сваёй неакрэсленай усмешкай ужо рыхтаваўся перабіць яго, і таму мужчына спяшаўся і працягваў

        вы ж, пэўна, ведаеце, хаця б ад вашых інфарматараў, што гэтыя з намі роўныя, як вы кажаце, людзі крадуць і забіваюць, гандлююць наркатой, разбэшчваюць малалетніх дзяўчат, выкідваюць з могілак косці нашых продкаў, дзе хаваюць пасля сваіх нябожчыкаў, дураць і падманваюць вяскоўцаў, распаўсюджваюць хамства і распусту, дабіваюцца прывілеяў праз хабар

але следчы Кузін раптам грукнуў далонню па стале і спыніў

        чытайце, што я тут прапаную, і падпісвайце, як абяцалі

але мужчына адкінуўся ў крэсле далей і сказаў

        дык вы што, хочаце, каб я свой прысуд пад вашымі фантазіямі сам сабе падпісваў?

тут нібы нябачная заслона абрынулася перад ім, бо ён раптам асэнсаваў тое, што ўвесь час стрэмкай хавалася ў падсвядомасці, і ён закрычаў, не стрымаўшыся — напруга апошніх гадзін выплюхнулася з яго насуперак волі жадання

        хіба я не здагадваюся, хто вам хабар дае за тое, што я тут?! за тое, што Клім Фралоў засіліўся? за тое, што забойца сястры маёй, Любы, не знойдзены? за тое, што «дурам» ды «шмалем» як гандлявалі, так і далей гандлююць і будуць гандляваць?

і, пэўна, трапіў у нешта такое, пра што павінен быў маўчаць, бо следчы Кузін аж перамяніўся ў твары, ускочыў свайго месца, адчыніў дзверы і сказаў міліцыянту, што там пільнаваў

        зашлюндраўку тую сюды

і праз некалькі секунд з калідора пачуўся жаночы голас, жанчына нешта выкрыквала, а Даніла Прусак чакаў, што будзе далей, калі ўвядуць няйнакш прыхаваную зброю следчага, яго казырную карту — згвалтаваную дачку Манюкі, каго яшчэ, — але яна павінна адразу сказаць ім, што ў яго, Данілы Прусака, і тых, хто яе гвалціў, няма нічога агульнага, тут суцэльнае трызненне, не інакш, і дзверы адчыніліся, і ў пакой упіхнулі гарадскую клікушу Алесю, і следчы Кузін з робленай шчырасцю падсунуў ёй свабоднае крэсла, а тая ўбачыла Данілу Прусака і сказала, закрываючы рукамі азызлы твар з сіняком пад вокам

        я ж цябе папярэджвала, Данііл, хутчэй з’язджай адсюль, а ты не паслухаўся

але следчы Кузін не даў ёй дакончыць

        а скажыце зараз, грамадзянка Наравішына

пачаў ён, а Даніла ўспомніў, што прозвішча Алесі-Вольгі Наравішына

        што адбылося два дні таму на гарадскім пляжы; як вы сустрэліся там з вашым былым аднакласнікам, грамадзянінам Прусаком, і што там далей здарылася

і Вольга-Алеся ўзняла апухлыя, у чырвоных прожылках ад таннага алкаголю і недасыпання вочы і сказала

        навошта ты такое зрабіў, Данііл? хіба я цябе не перасцерагала, што тут усё мёртвае?

не зважаючы на тое, што следчы незадаволена замахаў рукамі і выціснуў, пагрозліва і ўжо зневажальна звяртаючыся на «ты»

        гавары тое, пра што пытаюць, прашмандоўка, маць тваю

і жанчына загаварыла, палахліва пазіраючы на следчага Кузіна, як яна прыйшла на гарадскі пляж, як сядзела ля ракі, куды потым прыйшоў яе знаёмы Даніла Прусак з малым хлопчыкам, пляменнікам, а потым прыехала машына з тымі людзьмі, яна іх не ведала, і як яны там выпівалі

        і твой знаёмы піў?

спытаў следчы Кузін, кіўнуўшы на Данілу, і твар у яго зрабіўся нібы ў дробнай драпежнай жывёлы, якая рыхтуецца скокнуць на сваю ахвяру, але жанчына не падтрымала яго

        не

сказала яна

        п’яным я яго ніколі не бачыла, а ведаю даўно, у школе, памятаю, вучыліся

але следчы Кузін абарваў яе

        гавары па сутнасці, а не пра школу, раскажы — біў ён на пляжы чалавека ці не, і як?

і Вольга Наравішына таропка пацвердзіла, залашчваючыся перад следчым; пульхныя і нямытыя і таксама ў сіняках і драпінах рукі яе нервова мацалі пашарпаны край стала, а былая прыгажосць — валасы — пасівелымі пасмамі звісалі з вострага цемені, а яна гаварыла

        так, біў, палку з сабой узяў, здаецца, я ж прасіла — не хадзі

тут Даніла Прусак заўважыў, звяртаючыся да следчага Кузіна

        мне было б дзіўна, каб вы разбіраліся сапраўды па сутнасці, а так…

пачаў ён і ўсміхнуўся іранічна, — ён увогуле паспакайнеў, бо дазваніўся да сына і цяпер імкнуўся не даваць волю эмоцыям, а следчы Кузін адразу скарыстаў яго словы і спытаў

        дык вы прызнаяце, урэшце, што мелі сутычку з чалавекам на пляжы?

Даніла Прусак адказаў, знешне спакойна, але ўклаўшы ў свой адказ усю пагарду, якая скапілася ў ім за апошні час

        вядома, не

Пасля чаго следчы Кузін сціснуў вузкі рот і некалькі секунд абдумваў вынік, а потым, пэўна, прыняў рашэнне, бо адчыніў дзверы і загадаў вывесці прэч грамадзянку Наравішыну, а калі ў калідоры заціхлі яе крыкі і енк, сеў за стол і палічыў абавязкам растлумачыць

        той удалец, з якім вы на пляжы пазнаёміліся, цяпер у рэанімацыйным аддзяленні гарадской бальніцы, і хаця горшага вы, магчыма, і пазбегнеце, усё роўна наматваецца вам не слаба, так што не буду хаваць — шмат чаго і ад нашых з вамі адносін залежыць, а я абяцаю так усё павярнуць, што вы намнога меншым тэрмінам абмяжуецеся

гаварыў следчы Кузін, гледзячы ўбок, на закратаванае акно, дзе пад слабым ветрам гайдалася пыльная галінка клёна, але Даніла Прусак меркаваў, што ўжо разгадаў гэтага чалавека і не даваў веры ягоным словам, ніводнаму

        вы мяне на спалох не бярыце

адказаў ён спакойна

        у вас і доказаў няма, не, жанчына гэта ўбогая, а дачка таго Манюкі, калі ачуняе пасля сваіх секспрыгод — дык хіба яна не назаве гвалтаўнікоў? хіба не там трэба шукаць?

але следчы абарваў яго і загаварыў гугнява

        ну, няхай, але хіба ў гвалце справа, — маем жа мы паказанні вашай аднакласніцы Наравішынай, а яны аформлены як належыць — вось вам і гамон, трэба ж нам рэагаваць на тое, што пакалечаны вамі чалавек знаходзіцца ў рэанімацыі

а Даніла Прусак сумна ўсміхнуўся і адказаў спакойна: чым больш ён угрунтоўваўся ў сваіх здагадках, тым больш спакайнеў і ўнутрана канцэнтраваўся

        паказанні непаўнавартай суд можа і не прыняць пад увагу, нават наш суд, — вам як юрысту хіба гэта невядома?

трапіў ён у неабароненае месца, бо следчы Кузін засяроджана падціснуў вусны, і ў вачах яго мільганулі іскры непрыхаванай нянавісці, пасля чаго ўсталявалася паўза, і ў гэтай паўзе Даніла Прусак жахнуўся ў думках — па краі якой бездані ён ідзе і як мала добрага чакае яго наперадзе, а калі, крый божа, той мацак-эксгібіцыяніст, які напаў на яго на пляжы, памрэ, — тады след прывядзе толькі да яго, Данілы Прусака, тут ужо яны поўнасцю раскруцяць Вольгу-Алесю, трэба ж было ёй менавіта ў той дзень прывалачыся на пляж, і ў іх цяпер цэлы месяц, каб зламаць яго, а ён у СІЗО навічок, Кузін мае рацыю, хаця Кліма Фралова і сацыяльная прыналежнасць да блатароў не выратавала, — значыць, меркаваў ён, у яго вельмі абмежаваны час на тое, каб выслізнуць адсюль, інакш сапраўды яму гамон, калі ўжо справа пайшла на інтарэс, а інтарэс, пэўна, не малы, бо вакол усяго гэтага вузла круцяцца вялікія грошы, а там, дзе грошы, — там заўсёды здрада і кроў, і дадаў

        ці вызваляйце мяне, ну, хаця б пад падпіску аб нявыездзе, ці дайце магчымасць пабачыць пракурора — то ж мае права

але следчы Кузін падумаў, акуратна загарнуў папку на стале і выціснуў

        пакуль пабудзеце ў нашым гатэлі, а там пабачым

адчыніў дзверы і сказаў у калідор, звяртаючыся да міліцыянта

        вазьмі каго яшчэ, і адвядзіце яго ў адзіночку, там ужо закончылі з рамонтам?

і вязень пачуў, як міліцыянт адказаў

        замкі паставілі

і яго павялі праз двор, а потым па доўгім і вузкім калідоры, дзе сядзелі два міліцыянты за шахматнай дошкай, але гулялі, як са здзіўленнем заўважыў Даніла Прусак, не ў шахматы, а ў паддаўкі, а потым адзін з іх выплюнуў на падлогу недакурак, выцягнуў ключы і адчыніў дзверы апошняй у калідоры камеры, дзе яшчэ валялася тынкоўка, рэшткі цэглы і смецце — не паспелі прыбраць, і ён ступіў туды, і дзверы зачыніліся з трэскам, пасля чаго галасы ў калідоры аддаліліся і мужчына пачаў аглядаць свой новы прытулак: маленькае акенца было закратаванае, у куце месціўся ўнітаз, насупраць — нары, а вось за імі мужчына рантам выявіў звычайнае вядро з ацынкованай бляхі, дзе ляжалі кельня і малаток, і ў ім адразу прачнуўся інжынер-практык — за гады вучобы Даніла Прусак нямала папрацаваў у летнія месяцы на будоўлях, і ён адразу выцягнуў і прыхаваў за ўнітаз у спешцы і па недагляду пакінутыя рэчы, а вядро паставіў на сваім месцы, пасля чаго стаў думаць, чаму следчы перавёў яго ў адзіночку, і прыйшоў да высновы, што той не жадаў, каб хоць якая вестка прасачылася на волю праз каго-небудзь з вязняў ці як-небудзь інакш — агульная ідэя па яго, Данілы Прусака, ухіленню прагледжавалася ўсё так жа яўна і непахісна, і зноў, як і раней, пачуццё бяды холадам прайшло ў яго па спіне і знікла, растварыўшыся ў сценах, і мужчына прымусіў сябе адкінуць трывогу і заняцца тым, што пакуль толькі выспявала ў яго галаве кволай, неаформленай думкай, і думка тая мацнела з кожнай хвілінай, і была яна пра ўцёкі; і ўжо практычны і вынаходлівы розум абудзіўся ў ім у пошуках выйсця, ён пачаў абследаваць сцены — так і ёсць, думаў вязень, раствор, якім вялася кладка, быў у асноўным са жвіру, цэмент, вядома, кралі і тут, магчыма, каб будаваць свае лецішчы ці гаражы, ці проста па звыклай ляноце не дасыпалі яго ці блыталі прапорцыі, мужчына часта спыняўся і прыслухоўваўся да гукаў у калідоры і на двары, а потым зноў працягваў даследаваць камеру і ўрэшце знайшоў над вакенцам, якраз над верхнім перакрыццем, месца, дзе кладка была адносна свежая, і вылічыў, што, каб пралезці на міліцэйскі падворак, яму трэба выняць прыкладна шаснаццаць цаглін, і асцярожна пачаў калупаць і разгойдваць кельняй першую, — яна паддалася нечакана лёгка, мужчына выняў яе са сцяны, выграб рэшткі раствору ў вядро і ўставіў цагліну на старое месца: было амаль незаўважна, ва ўсякім разе, калі б у гэты момант увайшоў дзяжурны і пачаў шмон, то і ён нічога б не прыкмеціў, думаў вязень, прыслухоўваючыся да гукаў з калідора і падворка, але да яго даносіліся толькі рэдкія і прыглушаныя крыкі пакамернікаў ды гудзенне рухавікоў міліцэйскіх машын, час ішоў, а пра яго быццам увогуле запамятавалі, нават не неслі якога кавалка хлеба з вадой, не было ў камеры і святла, цемра паступова напаўняла яе з надыходам ночы, але, меркаваў Даніла Прусак, гэта ў яго становішчы нават і лепш, — ён выцягнуў яшчэ адну цагліну і ўзяўся за трэцюю, дапамагаючы кельняй і малатком, часам не даючы сабе веры, што яго намер можа мець поспех, але ж у гэтым свеце, у гэтым краі ўсё можа быць, думаў ён, як можа адбыцца здзек, гвалт, здрада, нечаканае ўзвышэнне адных і падзенне іншых, беззаконне і напад тых, каго залічваюць у служкі д’ябла іх трэба засцерагацца найбольш і не пасаваць перад сцяной, якая б яна ні была, так, сцяной, — ён выняў ужо чацвёртую цагліну, якая раскрышылася ў яго руках і асцярожна перанёс яе ў вядро; а сцяну трэба ці ўзмацняць, ці разгойдваць, бо сказана: пастукай — і табе не адкажуць, зноў настукай — і табе не адчыняць, тады ўзламай перашкоду, і ты пабачыш, што за ёй пустата, а шлях свабодны, — думаў вязень, — а потым думкі яго пераскочылі на даўнёнка і на тое, ці прыехаў сын Ігнат, каб накарміць і падтрымаць убогага, і ён спадзяваўся, што прыехаў; за акенцам, за кратамі стаяла ўжо ноч, якая раз-пораз парушалася крыкамі з калідора і клаксанамі рэдкіх аб гэтым часе машын, і мужчына спяшаўся, бо, па яго падліках, а пятай гадзіне ўжо світала, а часу ў яго заставалася не шмат, рукі пакрыліся нябачнымі драпінамі і ранамі, ён нават улавіў пах уласнай крыві, якая сцякала па пальцах, але працягваў раскрышваць сцяну і лічыць вынятыя цагліны — восем, потым дзевяць, дзесятая не паддавалася, і яе давялося выломліваць з дапамогай малатка — без гэтых неахайна пакінутых цеслярамі інструментаў у яго, вядома, нічога б не атрымалася, і тут рыкнула маторам машына, а потым раздаліся крыкі

        аааа! ментыыы! ну, біце, біце!

крычаў у двары запознены арыштант, якога вылавілі, пэўна, зусім нядаўна, схапілі, можа, на вуліцы, а можа, і ўзнялі з пасцелі, верагодна, чарговы блатар, які трапіў у рукі міліцыянтаў, бо мова выдавала яго прыналежнасць, і ён крычаў

        сукі! в натуре ж заб’еце, жывёлы!

і брыдкасловіў

        бляматахушаварот!

але гэты вэрхал, які абяцаў працягвацца ўсю астатнюю частку ночы, быў, як меркаваў вязень, толькі на карысць, і Даніла Прусак у думках жадаў, каб гвалт доўжыўся і далей, бо тады ўвага ахоўнікаў і дзяжурных цалкам пераключыцца на арыштаванага, а сам ён, магчыма, здзейсніць свой план і паспее зрабіць гэта да раніцы, але тут у калідоры пачуліся крокі, яны набліжаліся, і мужчына пачаў ліхаманкава ўстаўляць назад цагліны, ён спяшаўся, але зразумеў, што не паспявае, скінуў з сябе куртку і накрыў ёю рэшткі кавалкаў цэглы, якія раней выцягнуў са сцяны, — у камеры ўжо даўно было цёмна, але святло не ўключылі, вочы яго адаптаваліся, і ён збольшага бачыў абрыс прадметаў і рэчаў, і цяпер баяўся толькі аднаго — каб не ўключылася лямпачка са столі, бо тыя, хто ўвойдуць, адразу ўбачаць і зразумеюць усё, але якраз у гэты момант крокі наблізіліся і гукі ад іх заціхлі перад самымі дзвярыма, а потым заслонка, праз якую падаюць ежу, так званая кармушка, адсунулася, і ў твар вязню ўпёрся прамень ліхтара, але дзверы камеры не адчынялі, і мужчына пачуў

        скажу табе няшмат

вымавіў голас

        але, спадзяюся, ты хутка кеміш, дык ведай: калі ты прызнаешся і падпісваеш паперу, то праз гадзіну пастукай у дзверы і паведамі, а калі будзеш пры сваім — то роўна праз гадзіну і дзесяць хвілін да цябе прыйдуць госці, а калі яны прыйдуць, то пасля іх табе спатрэбіцца толькі вось гэта

і праз адтуліну ў камеру ўпаў маток вяроўкі, а голас сказаў

        тая самая, якой Клім Фралоў пакарыстаўся, бо пасля таго, што з ім зрабілі, гэтая шворка — адзінае выйсце, а пакуль думай і час зазнач: зараз гадзіна і сорак хвілін, гадзіннік на руцэ табе пакінулі

а Даніла Прусак пасунуўся да дзвярэй і спытаў

        хто вы і растлумачце хаця б, чаму вы мне пагражаеце?

але адказу не было, і ён таропка дадаў

        калі мяне выпусцяць — тады ўсё і абмяркуем

а голас з-за дзвярэй сказаў

        у цябе ёсць час, каб падумаць, а потым прыйдуць госці, а ўжо калі яны застануцца з табой да раніцы, табе толькі шворка і спатрэбіцца

пасля чаго ліхтар пагас, заслонка апусцілася і крокі аддаліліся ад дзвярэй, а мужчына памкнуўся да сцяны і, ужо амаль не прыслухоўваючыся да гукаў у калідоры і не засцерагаючыся, працягваў крышыць і выломліваць кавалкі цэглы і ссохлага раствору, амаль фізічна адчуваючы, як імкліва набухае і потым паступова растае ноч, і тут якраз бліснула маланка і загрукатаў гром, і вязень абрадаваўся навальніцы, бо яна спрыяла яго планам, і ўрэшце першая цагліна вывалілася вонкі і з шоргатам упала на зямлю за сцяной, у твар яму дыхнула свежым паветрам, і мужчына сцяўся на кароткае імгненне: ці не ўбачыў альбо не пачуў хто на двары гэтыя выпалую цэглу і дзірку ў сцяне, але на падворку было спакойна, шумеў дождж, хіба толькі з вальера падаў голас службовы сабака, дый той хутка супакоіўся, вязень прыняўся за справу, ён спяшаўся, бо ўжо нагадвалася раніца, але прымушаў сябе не ўпадаць у паніку, і рэшткі яшчэ адной цагліны асыпаліся вонкі; яго рукі ўжо свабодна пралазілі ў дзірку, і справа пайшла хутчэй, ён спяшаўся, бо па яго падліках час, адведзены яму, вось-вось павінен быў скончыцца, а што пагроза не пустая — ён ведаў дакладна, варта было толькі ўспомніць пра Кліма Фралова, і мужчына выбіў апошнюю, на яго думку, цагліну і, падставіўшы пад ногі вядро, стаў праціскацца ў дзірку, куртка перашкаджала яму, ён зняў яе і зноў зрабіў спробу, рука і галава го пралезлі ў шчыліну, ён вылазіў са сцяны, як насякомае з кокана, раздзіраючы ў кроў рукі, і ўпаў уніз, на мокры асфальтавы падворак — ноч яшчэ хавала яго, сабака з вальера зноў забрахаў, але мужчына аддыхаўся і, прыціскаючыся да сцяны, дабраўся да брамы, яна нават не была зачынена, і выйшаў на вуліцу, пасля чаго адразу звярнуў у першы ж завулак, які перацякаў яе, і пайшоў далей у цемры, імкнучыся не пераходзіць на бег, бо тады б ён адразу прыцягнуў да сябе чыюсьці ўвагу і шлях яго вёў не дамоў, а да Антона Пракопавіча Кнігі, бо ён ведаў, што дома яго лёгка возьмуць зноў, а другога такога шанцу на ўцёкі яму не выпадзе ніколі, і толькі думка пра хлопчыка і сына Ігната непакоіла яго, таму ён і вырашыў прасіць дапамогі ў старога.

VI. Паглум

Хлопчык доўга бег за машынай, у якую, ён бачыў, гвалтам упіхнулі мужчыну — яго дзядзьку Данілу, але машына знікла за паваротам, і ён спыніўся, часта дыхаючы, бо не прывык бегаць, і сказаў у пустэчу

        Даня

і азірнуўся навокал у пошуках дапамогі ці ўвогуле якога апірышча, але ніхто да яго не падыходзіў і не загаворваў з ім, і ён павярнуў назад, інстынктыўна выбраўшы адзіны вядомы яму напрамак, які, як ён разлічваў, быў яму спрыяльны, — напрамак да дому і гаварыў

        ДаняДаняДаня

і праціраў вочы ад пяску і пылу, што ўзняў вецер, і так рухаўся па вуліцы, і тут яго ўбачылі дзеці чужынцаў, і замахалі рукамі, і закрычалі брыдкае і незразумелае

        бляматахушарава!

а потым адзін з іх схапіў камень і шпурнуў, і астатнія пачалі кідаць па чарзе і трапілі некалькі разоў, а даўнёнак прытуліўся да плота і глядзеў бездапаможна, а тыя скакалі навокал і гікалі і крычалі

        бляматахушарава!

пасля з боку былой фралоўскай сядзібы да іх выйшла жанчына і нешта сказала незадаволена, і тыя неахвотна адступілі, але гірчэлі, нібы сабакі, на якіх прыкрыкнуў гаспадар, і ўрэшце разбегліся, а даўнёнак пайшоў далей, пакуль ля самай брамкі яго зноў не перанялі, на гэты раз падлеткі і дзяўчаты, больш старэйшыя за тых, першых дзяцей, па ўзросту і гаварылі

        гэй, ты, псіх

і смяяліся

        хехехехехе

і пускалі даўнёнку ў вочы дым, ад якога ён адхіляўся і моршчыўся, і гаварылі

        ты грэбаны псіх

і махалі рукамі і падскоквалі, быццам не ведаючы, чым яшчэ сябе заняць, і падбягалі да лаўкі, на якой ужо сядзелі некалькі дзяўчат з навакольных вуліц і хапалі іх за рукі і за плечы, а тыя ўсміхаліся нервова і ўзбуджана

        хехехехехехехе

а потым усе зноў звярнулі ўвагу на даўнёнка, бо той паспрабаваў праціснуцца праз іх да сваёй брамы, але мажны Карым пераступіў яму дарогу і спытаў кпліва і гучна

        ты куды, псіх?

і даўнёнак сказаў ціха

        хачу дамоў, хачу дамоў, хачу дамоў

а Карым аж затросся

        дамоў?

і зарагатаў, звяртаючыся да дзяўчат, якія сядзелі на лаўцы

        хехехехехехехехе, чулі? ён хоча дамоў!

І тыцнуў хлопчыку запаленай цыгарэтай у твар

        цяпер гэта мой дом!

закрычаў ён

        а ты будзеш жыць у сабачай будцы, псіх грэбаны, так, у хляўку, а ў дом больш не заходзь, я там буду жыць!

і даўнёнак нічога не разумеў, толькі адчуваў боль ад таго, што цыгарэта абпаліла яму шчаку і што ў дом яго не пускаюць, а побач няма нікога з блізкіх яму людзей, і шаптаў

        мамамамамама

і на лаўцы адразу захіхікалі дзяўчаты, і пачалі пускаць дымкі ад прыпаленых цыгарэт, манерна адстаўляючы пальцы, і гаварылі

        ай, не трэба, Карым, ён хоча да мамы, пусці яго, праўда, праўда, пусці

але з фралоўскага дома выйшлі дзве дзяўчыны іх узросту, з прыезджых, і адразу закрычалі рэзка і віскліва

        гаратамадабара!

і пачалі брыдкасловіць

        блямахатахушарот!

і ўбачылі даўнёнка, і адна з іх плюнула на яго

        цьфу!

і закрычала

        псіхпсіхпсіхпсіх!

а даўнёнак сціснуўся ў камяк і закрыў твар далонямі, але другая дзяўчына выхапіла ў мажнага Карыма запаленую цыгарэту і пачала тыкаць хлопчыку ў твар, а той засланяўся і адхіляў галаву, а дзяўчына не сунімалася, гаварыла

        падмаладжу цябе, размалюю, псіха грэбанага, а потым пойдзеш на вуліцу — будзеш грошы зарабляць

і ўсе смяяліся

        хехехехехе

а потым і праўда пацягнулі хлопчыка па завулку ўверх, пакуль не дасягнулі большай, галоўнай вуліцы, і пасадзілі таго на асфальт, дзе хадзілі прахожыя, і паставілі побач кардонавую скрыню, на якой было напісана

        «подайте бежинцу Христа ради»

і як толькі хлопчык спрабаваў уставаць, білі таго неўпрыкмет па руках і галаве, і тушылі на твары цыгарэту, і прымушалі сядзець, і гаварылі

        грошай назбіраеш — дадзім паесці, а так цябе ніхто карміць не будзе, больш няма каму, псіх, так цябе і раз-гэтак

і хлопчык сядзеў на тратуары, і прахожыя часта спыняліся і клалі ў скрыню дробныя грошы, а калі грошай збіралася шмат, то дзяўчаты кідалі свае справы і падыходзілі да яго і забіралі са скрыні паперкі і казалі, закочваючы карцінна вочы і мацюкаючыся

        а, бля, зноў мала, Карым — на, бяры

і гаварылі напорыста і нецярпліва

        навучым, будзеш зарабляць, псіх

але тут з фралоўскага дома прыйшлі старэйшыя жанчыны і закрычалі на дзяўчат, замахалі рукамі, і ўсе разбегліся незадаволеныя, а даўнёнка павялі назад, але ў дом не пусцілі — там і праўда ўжо сноўдалі постаці чужынцаў, а далі кавалак хлеба і сказалі

        ідзі гуляй

і паказалі на хлявок

        спаць там будзеш

і падштурхнулі ў спіну, і хлопчык пайшоў у сад, ён моцна стаміўся і пакутаваў ад болю, у руцэ ён усё яшчэ трымаў хлеб і рушыў з ім да клеткі — яму раптам прымроілася, што там сядзіць трус Піля, і ён ішоў і шаптаў

        ПіляПіляПіля

але клетка была пустая, з засохлымі рэшткамі дзьмухаўцоў і канюшыны на дне ды чорнымі катышкамі трусінага гною, а дзверцы былі выламаныя, і даўнёнак паклаў туды хлеб — раптам трус вернецца, а потым залез пад дно клеткі, там утварылася нешта накшталт нішы з засохлай травой на зямлі, скруціўся ў позе эмбрыёна, і сон змарыў яго, так ён спаў нейкі час, а потым на клетку села варона і асцярожна зазірнула ўніз, выцягнуўшы шыю, але небяспекі для сябе не адчула, пачысціла аб дошкі дзюбу і доўга назірала за тым, што робіцца ў доме і садзе, а потым узмахнула крыламі, узляцела ў паветра і крыкнула рэзка і гучна

        крааааа!

ад чаго даўнёнак ачуўся і расплюшчыў вочы, але схованкі сваёй не пакінуў, а працягваў ляжаць і глядзець, што робіцца ў садзе, ля дома і ў доме, адчуваючы боль ад апёкаў на твары і страх, а ў садзе між тым час ад часу сноўдалі чужынцы і забягалі на веранду і ў дом, а потым выбягалі адтуль і гаварылі коратка паміж сабой, а то проста выкрыквалі незразумелае

        шараматагала!

ці

        даларагашабала!

і зноў забягалі ў дом і выходзілі адтуль, а затым на веранду прывялі і завялі ўнутр дома тых мясцовых дзяўчат, якія самі прыходзілі да чужынцаў і сядзелі дагэтуль на лаўцы, і тыя дзяўчаты роблена ўсміхаліся, прымалі ненатуральныя, карцінныя позы, выгінаючы целы і ўскрыквалі гулліва і нервова

        хахахахахахаха!

        хехехехехехехе!

адале вакно на верандзе з трэскам расчынілася і адтуль рытмічна загрукатала музыка з магнітафона

        дуруламтамдамшарабам!

        шарадамтамдамдурулам!

і хлопчык бачыў, як у праёме вакна з’яўляліся постаці з цыгарэтамі, заціснутымі ў пальцах, і дзяўчаты прагна палілі, уцягваючы ў сябе дым, а потым рэзкімі рухамі выкідвалі недакуркі ў сад і смяяліся віскліва

        хехехехехехе!

і нешта гаварылі, але гучная музыка заглушала іх словы, а потым адна з іх, худая, кірпаносая і бледная з твару, у квятастай блузцы з даўгімі рукавамі і абцягваючых сцёгны выцертых джынсах, выйшла з веранды і спусцілася ў сад і азірнулася, а потым падышла да таго месца, дзе стаяла клетка, выцягнула з сумачкі цэлафанавы пакецік, разарвала яго, і хлопчык убачыў, як яна набрала ў шпрыц вадкасці з бутэлечкі, калола сабе ў руку і моршчылася і стагнала, а потым адкінула шпрыц убок і пайшла назад, а пластыкавы цыліндрык з выступаючай вострай іголкай застаўся ляжаць на зямлі, амаль за метр ад хлопчыка — ён мог бы дацягнуцца рукой, але ўспомніў забарону дзядзькі Данілы і прашаптаў

        Даня

і бачыў, як дзяўчына павольна пайшла праз сад у напрамку да дома, але пахіснулася раз, другі, і тут, быццам яны даўно гэтага чакалі, некалькі падлеткаў атачылі яе і рэзка і віскліва загаманілі па-свойму і пачалі хапаць яе за рукі і за грудзі — то адзін, то другі, то трэці — гэта былі дзеці чужынцаў: зусім малалеткі, гадоў па дзесяць, дванаццаць, і ўсе смяяліся і зладзеявата азіраліся па баках, і дзяўчына таксама смяялася

        хехехехехе

і вяла адмахвалася ад іх рукой, а яе ўсё больш адводзілі ўбок, туды, дзе густа раслі кусты парэчак і маліны, і там разам павалілі на траву і сцягнулі з яе джынсы, а потым і майткі, і дзяўчына не супраціўлялася, а наадварот, была быццам задаволена такім паваротам падзей, бо раз-пораз юрліва ўскрыквала і смяялася, і адзін з падлеткаў рассунуў ёй ногі, і яны пачалі злучацца — таропка, нібы жывёлы, а астатнія стаялі за кустамі і глядзелі, чакаючы сваёй чаргі, і чарга хутка рухалася, але тут іх, пэўна, убачылі з былой фралоўскай сядзібы, бо праз павалены плот прыбегла жанчына, з чужынцаў, і закрычала нешта зласлівае і незразумелае

        шабарамазагара!

і замахала рукамі, а падлеткі пачалі разбягацца, хіхікаючы і брыдкасловячы, а дзяўчына таропка апранала джынсы і ўсё не магла трапіць нагой у калашыну, і жанчына крычала на яе

        у-у, блядзь!

і ўдарыла яе ў бок і плюнула і зноў закрычала, мацюкаючыся

        бляматахушаварот!

а падлеткі пазнікалі ў розных напрамках, і з былой фралоўскай сядзібы прыбегла яшчэ адна жанчына — гэта была пакаёўка чужынцаў Васіліна — і таксама закрычала — пагрозліва і жорстка

        а-а, сцерва, маць тваю, наркотка, заб’ю!

і шпульнула ў дзяўчынку кавалкам цэглы, а потым схапіла высахлы дубец, замахнулася і ўдарыла некалькі разоў, і ўсё крычала

        заразіш дзяцей — заб’ю, маць тваю, так і гэдак!

дзяўчына ўрэшце нацягнула на ногі джынсы, падхапілася з зямлі і, вяла мацюкаючыся і адмахваючыся рукамі, рушыла на вуліцу, там прысела на лаўку, але потым зноў вярнулася назад, быццам ёй не было куды ісці, а на сад, на падворак і на дом між тым павольна наступала ноч, у доме ўжо засвяціліся вокны, шум адтуль зноў узмацніўся

        ай, не трэба, Карым!

дзявочыя галасы, якія раз-пораз пераходзілі ў віск і смех

        гігігігі! хехехехехе!

і зноў

        ай, бля, не трэба!

і адразу

        хахахахаха!

нехта ўзмацняў гук на магнітафоне

        буруламтамдамшарадам!

грукацелі ўдарныя, — так, што вібрацыя перадавалася па зямлі, і даўнёнак яшчэ далей заціснуўся ў сваёй схованцы, і так працягвалася доўгі час, пакуль ўрэшце з былога фралоўскага дома зноў прыйшла незадаволеная паслугачка Васіліна і, адкрыўшы дзверы на веранду, гучна закрычала

        бацька кліча і казаў, каб усё выключылі, бо хутка спаць будзе!

і музыка сціхла, але з расчыненых дзвярэй па-ранейшаму даносіліся вісклівыя галасы дзяўчат і рэзкія, уладарныя воклічы хлопцаў-чужынцаў, ды танчыла перад дзвярыма, нібы самнамбула, кірпаносая дзяўчына ў джынсах, рэзка ўзмахвала рукамі і круціла вузкімі сцёгнамі і падпявала сама сабе і загаляла невялікія вострыя грудзі з-пад расшпіленай блузкі, а астатнія ўсміхаліся нервова

        хіхіхіхіхіхі

толькі Карым адправіўся ў фралоўскую сядзібу да бацькі, злосна ляпнуўшы брамкай, і выкрыкнуў на развітанне на ўвесь сад расейскую мацяршчыну

        бляматахушаварот!

і ноч згусцілася яшчэ болей, а даўнёнка працяў холад, які, як ён адчуваў, ішоў ад зямлі, хаця і не ведаў, што зямля заўсёды цягне ў сябе, і хлопчык выпаўз з-пад клеткі, абмацаў у цемры свой распухлы, у балячках твар і застагнаў ад болю, але адразу сцішыўся, бо спужаўся, што яго могуць зноў убачыць, высачыць нават тут, у цёмным куце саду, і не ведаў, што яму рабіць далей, бо ісці ў дом было нельга, а побач не было ні маці, ні дзядзькі Данілы, — быццам разам абарваліся ўсе сувязі са звыклым, цёплым, бязбедным і сытым светам, які акаляў яго раней, і ўсё навокал накрыла ноч, і тут раптам пайшоў дождж і бліснула маланка, і даўнёнак марудна пабрыў да хляўка, адчыніў дзверы, ступіў унутр і вобмацкам знайшоў старую канапу, на якой яго адразу змарыў сон, і так ён то спаў, то прачынаўся, шум дажджу то сціхаў, то ўзмацняўся, а потым заціх: хлопчык абудзіўся ў чарговы раз ад моцнага, мабыць, апошняга ўдару грому і неспадзявана адчуў небяспеку — яна ішла з густой і вязкай цемры вакол яго, споўз з канапкі і заціснуўся ў кут за ёй і так знерухомеў, а цемра мякка ўскалыхнулася, і ён пачуў спачатку быццам шыпенне

        ш ш ш ш ш ш ш ш ш ш ш ш ш ш

а потым ціхія галасы, настолькі ціхія, нібы шамацела паветра

        не бачу яго, дзе ён?

гаварыў нехта, а другі, быццам жаночы, голас адказваў

        тут ён, дзе ж яму быць

і першы голас сказаў

        вось і разбярыся сама

а жаночы адказаў

        ш ш ш ш ш ш ш ш

і спытаў

        чуеш?

і тут жа сцвердзіў

        крокі, я чую крокі

а першы голас казаў

        тады ідзём, заўтра ноч будзе

і жаночы зноў папярэдзіў

        ш ш ш ш ш ш ш

і небяспека быццам адступіла, прамень святла прабіўся праз шчыліну ў дзвярах, і раптам дзверы рыпнулі і паехалі ўбок, а ў праёме ўзнікла постаць у плашчы і капелюшы, бліснула святло ліхтарыка, і малы пачуў голас старога Антона Кнігі, які гаварыў яму ціха

        ну, вось я цябе і знайшоў, ад мяне, братка, не схаваешся, я тое і дзядзьку твайму даводзіў

і бедаваў

        хто ж гэта цябе так, нябогу?

і прыспешваў

        цяпер пойдзем хутчэй, а то дзядзька зачакаўся, а яму сюды нельга

і пытаў

        а Ігнат, брат твой, дзе? хіба ён не прыехаў?

даўнёнак не разумеў пра брата, але радаваўся і паўтараў

        дзедадзедадзеда

і стары павёў яго праз сад і браму на вуліцу, у ранішняй цішы толькі пачыналі гаманіць птушкі; стары насцярожана азіраўся і трымаў правую руку за крысом плашча і гаварыў

        ну, а я спачатку ў хаце цябе шукаў, а як пабачыў там тых прыхадняў, то зразумеў — там цябе няма, а тыя спяць моцна, так, пеўня ім туды б чырвонага, а Ігнат, значыць, не прыехаў, ну-ну

а малы ледзь плёўся, і Антон Кніга шкадаваў

        няма сілы, а то ўзяў бы цябе на рукі

і азіраўся і гаварыў

        каб толькі не высачылі, куды мы ідзём, дзе наша лежка

і голас яго гучэў усё больш бадзёра, па меры таго як яны набліжаліся да дома, і ўрэшце стары і малы апынуліся перад брамкай, за якой ужо чакаў Даніла Прусак, і даўнёнак зрабіў спробу пабегчы да яго, але не здолеў, а мужчына, як толькі пабачыў яго твар, пабялеў і спытаў

        хто гэта цябе, малы?

але хлопчык толькі шаптаў

        ДаняДаняДаня

а Даніла Прусак пабляднеў яшчэ больш і сказаў, звяртаючыся да старога

        ну, а зараз давайце мне тую штуку, што хаваеце пад плашчом, і хутчэй, бо цяпер мая чарга ісці ў адведкі

і Антон Кніга ўжо ў сенцах выцягнуў з-пад плашча на святло лёгкі кароткаствольны малакаліберны карабін, але ахалодзіў мужчыну

        найперш малога пакарміць трэба, абдумаць усё, пра сына вашага даведацца, схадзіць на пошту і патэлефанаваць яму, а потым ужо і дзейнічаць

пяшчотна паляпаў па прыкладу, засунуў за шафу ў шчыліну і дадаў

        гэта трафейная штука мне даражэйшая за ўсё зараз, бо яна кошт жыцця мае, я яе ды вядро патронаў у знаёмага старога на вёсцы выменяў, па аднаму артыкулу з ім калісьці праходзілі, ён захварэў, ведаў, што памрэ, — таму і аддаў

і падсумаваў

        ну, а цяпер усё ад нашай волі і розуму залежыць, тут спяшацца не варта, вам пакуль увогуле лепш не высоўвацца, бо вас ужо шукаюць, ну а я на пошту схаджу, потым усё і вырашым

і бурчэў звыклае

        …я гэтых жывёл тэлеграфным слупам праз памыйную яму

а гадзіны праз дзве, калі даўнёнак спаў, абодва сядзелі за сталом і стары казаў

        сын ваш, Ігнат, дома, пэўна, сюды і не думае збірацца, ды я і не высвятляў, нельга, а ён да таго ж мяне і ведаць не ведае

Даніла перабіў жорстка

        ён мяне не цікавіць болей

і працягваў

        згода, спяшацца не буду, але ноччу я выберуся да тых пацукоў, і зброю вы мне дасцё

і стары не аспрэчваў

        бярыце, інакш вы ўсё роўна ў іншым месцы возьмеце, ды толькі пачакайма, пакуль я вам, калі атрымаецца, сюды аднаго чалавека прывяду, вось тады ўсё і вырашым

і Даніла Прусак спытаў

        якога яшчэ чалавека?

але стары перавёў гутарку на іншае

        вы не апошні, хто хоча перамяніць наш свет

гаварыў ён

        але перамяніць яго магчыма толькі яшчэ большым страхам, ад адваротнага

і пытаў

        хіба не так? вось я лагеры прайшоў — і што змянілася? колькі інфармацыі выплюхнулася наверх — і што? уся ў пясок пайшла

а Даніла Прусак пацікавіўся машынальна — ён у падсвядомасці, у думках быў ужо там — у маючай наступіць ночы

        ну і вы, вядома, у будучыя перамены не верыце?

і стары адказаў

        не, не і яшчэ раз не, бо ваду, якая пераплюхнула цераз дамбу, назад не вернеш — хіба не так? успомніце, вы мне раней Гумілёва ў прыклад прыводзілі, памятаеце, пра ўзрост народа гаварылі, магчыма, усё і так, магчыма, мы зараз зрасходаваны матэрыял, але ж, прабачце, — каб так свае задніцы падстаўляць, — гэта ўжо ўсе межы прыстойнасці пераўзыходзіць, не, гэты народ дабром не скончыць

і гнуў свае

        …я гэтых самаедаў тэлеграфным слупам

і ставіў кропку

        праз памыйную яму

і ў вачах яго раз-пораз успыхвалі агеньчыкі нянавісці, нязломнасці і супраціву.

VII. Зыход

Набліжаўся поўдзень, калі стары Антон Кніга зноў апынуўся ў завулку ля былой фралоўскай сядзібы і з цяжкасцю прайшоўся побач — раз, другі, назіраючы, як бегаюць туды-сюды шматлікія дзеці чужынцаў, завіхаюцца крыклівыя гаспадыні, загадваючы нешта дзвюм жанчынам-паслугачкам з мясцовых, што няньчылі, не выпускаючы з рук, іх зусім яшчэ малых дзяцей, а трэцяя мыла на двары бялізну; некалькі іншамарак туліліся ля плота, а на лаўцы ўжо сядзелі тутэйшыя дзяўчаты з навакольных дамоў і палілі цыгарэты, манерна адстаўляючы пальцы рук і папраўляючы прычоскі, а перад імі праходжваліся некалькі ўзмужнелых падлеткаў з чужынцаў і гергеталі па-свойму, а то мацюкаліся па-расейску

        бляматахушаварот!

бесцырымонна хапалі дзяўчат за рукі і валасы, прыгінаючы галовамі ўніз, а тыя вяла і крыўдліва выкрыквалі кшталтам

        ай, ну канчай, бля, адпусці!

праз хвіліну ўжо хіхікалі юрліва

        хехехехехе

і закідвалі нага на нагу, і некаторыя з іх былі ўжо відавочна цяжарныя, і падлеткі тыцкалі ў іх прыпухла-пукатыя жываты пальцамі і гаварылі

        гэта ад мяне, ад мяне

ці дражніліся

        праглынула мячык, бікса, так?

І мацюкаліся і падскоквалі, махаючы рукамі: энергія выпірала з іх, чорныя вочы бліскалі, а цёмна-жоўтая скура на тварах ільснілася ад поту, і стары глядзеў на ўсё гэта, яго ж наадварот, не заўважалі — нібы ён для іх не існаваў ці быў з іншага вымярэння; чужынцы забягалі і выбягалі ўжо з прусакоўскага дома, быццам гэта здаўна быў іхні будынак, сноўдалі па садзе, а потым на падворак выйшла пакаёўка Васіліна і накрычала на паслугачак, і стары адразу скарыстаў момант: падышоў да яе і спытаў, ці не пакліча яна да яго на хвіліну іх старэйшага мужчыну, і Васіліна падазрона звузіла вочы на мангалоідным, скуластым твары, агледзела яго з ног да галавы і сказала грэбліва

        ён ад’ехаў па справах, у яго шмат спраў, у адрозненне ад некаторых іншых

і ўрэшце пацікавілася

        ну і навошта ён вам?

а стары адказаў коратка

        золата прадам

і вочы ў Васіліны адразу насторчыліся, як у вартавога сабакі, і яна, скрыжаваўшы на грудзях моцныя, мускулістыя рукі, прапанавала

        пакажы, я куплю

але Антон Кніга зневажальна фыркнуў — ён ведаў гэтую пароду людзей і лёгка чытаў іх, бо ў свой час пабачыў такіх багата

        у цябе купіла не хопіць

сказаў ён зневажальна, а твар пакаёўкі адразу згубіў свой грэблівы выраз, яна пашукала вачыма і закрычала

        гэй, Карым, бацька хутка будзе?

на што адзін з падлеткаў, як адзначыў стары, — дужы і ўкормлены, узмужнелы на выгляд, кінуў дзяўчыну, руку якой з недакуркам згінаў так, каб тыцнуць ёй жа ў твар, незадаволена азірнуўся і сказаў

        вечарам

а стары спытаў у пакаёўкі

        гэта яго сын?

а тая адказала, што так, адзіны сын, і Антон Кніга спытаў, быццам раўнадушна, але ўнутрана сцяўшыся

        няўжо адзін? у такога чалавека і ўсяго адно дзіця?

але пакаёўка пацвердзіла

        адно

сказала яна і хацела дадаць яшчэ нешта, магчыма, патлумачыць, чаму ўсё-ткі адно, але стары павярнуўся і закульгаў прэч, і Васіліна пастаяла і знікла ў доме, а стары Кніга, праходзячы паўз лаўкі, раптам спыніўся і прапанаваў Карыму

        падыдзі, парнёк

выцягнуў з кішэні залатоўку і паказаў таму

        бачыш, парнёк?

і той адразу наблізіўся да старога, і рука яго прагна пацягнулася да манеты, але стары схаваў яе ў кішэню і сказаў

        у мяне яна не апошняя, хочаш купіць? аддам танна

і ў вачах юнака, як покліч яго шматлікіх продкаў, з’явілася непрыхаваная хцівасць, ён вагаўся — ісці за старым аднаму ці не, — адзін ён амаль ніколі не хадзіў, але тут быў нямоглы стары, і ён пайшоў, і Антон Кніга павёў яго завулкамі, часта азіраўся і гаварыў дарогай пра золата, толькі пра яго, а ведаў стары лагернік нямала, і яны ўрэшце прыйшлі, і тут чужынец убачыў Данілу Прусака, нешта адразу зразумеў і кінуўся да дзвярэй, але той заступіў яму шлях, у руках яго быў карабін, і ён сказаў

        ну вось і пабачыліся, пацучоныш, памятаеш пляж

а Антон Кніга давёў

        гэта іх старшога сынок — вось нам і закладнік у рукі, сам прыйшоў, агалец, золата розум засціла, цяпер кумекаеш, што рабіць будзем?

але тут прачнуўся і выйшаў даўнёнак і, убачыўшы Карыма, задрыжэў і засланіў твар рукамі, і Даніла Прусак спытаў, стрымліваючыся

        гэта ён цябе, малы?

а хлопчык дрыжэў усё больш, ён задыхаўся, і мужчына тыцнуў карабінам на чужынца і загадаў

        ну, пайшлі з хаты, пацучоныш

той адразу стаў шэры, страх імкліва перафарбоўваў яго, ён мяняўся на вачах і гаварыў, гаварыў бязглуздзіцу

        гэта не я, праўда, не я, вы мяне адпусціце? адпусціце, я грошай дам, бацька дасць яшчэ больш, праўда, дасць

але стары выцягнуў з шафы вяроўку і пацягнуўся звязаць таму рукі за спінай, патлумачыўшы Данілу Прусаку

        яшчэ бегчы кінецца, я ж яго не даганю, а ты застрэліш, што, можа, і варта, але пакуль рана, а месца ў мяне харошае для яго падрыхтавана — склеп на гародзе, ну, зараз пойдзем, агалец, сукін ты сын

і мужчына не адказаў на гэта, ён пачаў супакойваць даўнёнка і гаварыў таму

        не бойся, малы, ідзі яшчэ паспі, а то нагуляй тут, цацак, праўда, няма

падумаў і папрасіў у старога паперу, ручку, і яны адвялі чужынца ў склеп, і Даніла Прусак спытаў у таго, паставіўшы да сцяны

        сястру маю, Любу, гаспадыню дома, хто забіў?

на што Карым адказаў спалохана

        гэта не я

і Даніла Прусак прыставіў таму рулю да галавы

        ты павінен ведаць, ты ўсё бачыў, чуў, гавары

Карым раптам здаўся, выгляд у яго быў такі, быццам з яго выпусцілі паветра, і сказаў

        не забівай мяне — гэта Васіліна зрабіла

а мужчына вельмі здзівіўся, але не падаў выгляду і спытаў адразу

        ёй загадалі? ці яна сама? гавары — ну

і Карым адказаў

        не ведаю, чуў толькі, што яна, бо нам забіваць нельга

а Даніла Прусак працягваў

        ну, твае словы мы яшчэ праверым, а пакуль скажы, навошта было яе забіваць — каб дом захапіць, так?

і Карым кіўнуў у адказ

        так

а Даніла Прусак дапытваўся

        ну, а Кліма Фралова хто «ажыццявіў»?

і Карым сказаў

        чуў, што ў СІЗО заўсёды ёсць пара чалавек, якія за «шмаль» на ўсё згодныя

а мужчына спытаў

        «шмаль», дарэчы, вы ў хляве хаваеце, каб шмону пазбегнуць?

і Карым адказаў

        там

а мужчына даў яму лісты паперы, ручку і сказаў

        цяпер тваё жыццё вось на гэтай паперы будзе табой жа занатавана: на адным лісце напішаш пра Васіліну — хто яна, адкуль вы яе прывезлі і як і чаму яна забівала, адна ці з кім яшчэ, і той ліст нам застанецца, а на другім лісце напішаш бацьку, каб праз паўсутак, гэта значыць у ноч, усе вы адсюль з’ехалі прэч, акрамя забойцы сястры маёй, тады праз дзве гадзіны, калі ўпэўнімся, што ўсё па правілах, цябе адпусцім, а калі не з’едзеце, што ж, прабач; вось кошт твайго жыцця, і дадай яшчэ бацьку свайму, каб не рабіў глупства, не распачынаў пошукі і ўсё астатняе, інакш табе гамон, і сыходзіць няхай пачынаюць, калі сцямнее, не раней, а Васіліну няхай звяжуць і ў хляўку тым, дзе забівала, пакінуць

гаварыў Даніла Прусак, а стары ўхвальна ківаў галавой, а потым чужынец пісаў лісты, потым яго, адкрыўшы люк, зачынілі ў склепе, люк замкнулі, і ключ Даніла Прусак паклаў у кішэню, а старому сказаў

        цяпер, Антон Пракопавіч, трэба ліст да бацькі яго даставіць, і будзем чакаць

і Антон Кніга толькі задаволена хмыкнуў і згадзіўся

        усё правільна, сынок

а Даніла Прусак адзначыў гэта яго — «сынок» і чакаў, а стары працягваў

        як ліст ім перадаць — тое ўжо мой клопат, не хвалюйся

і пачаў збірацца ў дарогу і гаварыў

        цяпер час прыспешвае, кожная секунда дарагая, трэба, каб яны прынялі рашэнне да ночы, а то нас пачнуць вылічваць, — за грошы на іх уся кантора пачне працаваць, так іх і гэтак, а калі з’едуць, то і нас у спакоі пакінуць

і дадаў свае, улюбёнае

        а вось цяпер… мы іх тэлеграфным слупам праз памыйную яму

пасля чаго пайшоў, а мужчына пакарміў даўнёнка і паклаў яго спаць і сам прылёг на канапу, паклаўшы далонь на прыклад карабіна, і драмаў чуйным сном, і прыслухоўваўся час ад часу, ці не чуваць са склепа крыкаў вязня, але ўсё было ціха, і мужчына ляжаў і думаў пра сына Ігната, а потым пра даўнёнка, пра тое, як будзе з ім далей, але так нічога не надумаў, таму што рыпнулі веснічкі і стары Кніга з’явіўся ў дзвярах і сказаў

        ліст дасланы, пэўна, ужо яго чытаюць, цяпер будзем чакаць ночы — яна вырашыць

стары дадаў, што знарок перадаў ліст праз выпадковага падлетка, бо дарослы запомніў бы яго ў твар, знайшліся яшчэ б якія прыкметы, а калі іх высачаць ці што яшчэ сарвецца, то — гамон і літасці ад сваіх жа не будзе, а Даніла Прусак на тыя словы паляпаў па карабіну і заўважыў, што зброя пры іх, а большага аргумента ў такіх выпадках проста не існуе, на што Антон Кніга сказаў іранічна

        вось вы і прыйшлі да нейкай высновы

схадзіў праверыць закладніка, і той прасіў выпусціць яго і енчыў і скавытаў у склепе, а стары зноў давёў яму, што ўсё залежыць ад ягонага бацькі і супляменнікаў, а сам, каб меў магчымасць, то проста кінуў бы яму ў склеп гранату, і прыгразіў, што выканае гэта, калі той не змоўкне, вярнуўся ў дом і гаварыў

        кажаце — мы старая, выпрацаваная нацыя, ангельцаў у прыклад прыводзіце, якія, маўляў, на мяжы выроду, а вазьміце кітайцаў? яны ж таксама старая нацыя

і злаваў

        яшчэ ні адзін народ не выжываў, падстаўляючы задніцу, а сярод рабоў ніколі не будзе адзінства — гэта яшчэ Арыстоцель заўважыў

і буркацеў сваё і казаў

        гэтыя нашэсці страшнейшыя за Чарнобыль, страшнейшыя за войны, землятрусы і паводкі, бо тыя пацукі не ведаюць ні шкадобы, ні спачування

і абураўся

        а вам не дзіўна, што толькі ў нас тых прыхадняў любяць, і вар’яцеюць ад іх, і служаць ім, і трымцяць перад імі?

і заканчваў звыклым

        …я гэтых пакладанцаў тэлеграфным слупам праз памыйную яму

а час ішоў, і закладнік зрэдку пачынаў крычаць у склепе, ды з вуліцы яго пачуць не маглі, а чуў даўнёнак сваім вострым слыхам і нерваваўся і прасіў

        хачудамоўхачудамоў

а потым пачало сутоньвацца, і стары сказаў

        ну, цяпер зноў мой выхад і патлумачыў

        трэба схадзіць і на свае вочы паглядзець, што там робіцца

запэўніў мужчыну

        я там не засвечаны, ніхто на мяне ўвагі не зверне

раптам спыніўшыся, сказаў

        я ўсё думаю над вашымі словамі, і ў мяне ўражанне, што мы сапраўды мусім дарэмна затыкаць тут плаціну, якую ўжо прарвала, і ваду назад не вернеш, праўда, а варта, можа, толькі сябе ратаваць, бо аднойчы прачнёмся і пабачым, што гэтая набрыдзь паўсюдна, а з другога боку насуперак ёй хіба што вартая жалю кучка дэбілаў, апушчэнцаў, наркаманаў ды самаедаў, якія сваіх жа дачок ім прададуць і апраўданне таму знойдуць

Даніла Прусак паціснуў плячыма і змрочна заўважыў

        потым будзем разважаць, а сёння ноччу мы павінны іх адолець

на што стары сказаў

        а я вось што яшчэ мяркую: каб не той Чарнобыль, то нам ужо даўно б гамон быў; панаехалі б з усіх бакоў прыхадні, чужынцы ўсякія, і лепшыя землі адабралі б ды захапілі б — дзе хітрасцю, дзе падманам, а дзе і сілай, а так — каму з іх асабліва ахвота ў радыяцыю лезці, а хто лезе — тыя зусім ужо набрыдзь, смецце

гахнуў рукой і пайшоў, а Даніла Прусак сказаў наўздагон

        будзьце пільныя, вас могуць вылічыць

але стары ўжо сыходзіў, брамка рыпнула за ім, і прыцемкі засмакталі яго непрыкметную постаць; ён яшчэ бурчэў нешта незадаволена і злосна, а потым глыбей насунуў на лоб кепку і саступіў у цень, што стварылі ад святла ліхтароў дрэвы, і пайшоў далей амаль не хаваючыся, без асаблівай засцярогі, адзначаючы цупкімі вачыма былога лагерніка іншамаркі з чужынцамі, што раз-пораз праносіліся па вуліцах, асвятляючы прахожых і міліцэйскую машыну, якая, пэўна, таксама падключылася да пошукаў, дайшоў да месца, да былой фралоўскай сядзібы, і адразу вызначыў, што манеўр з закладнікам яны разлічылі правільна, укол быў нанесены ў самае безабароннае месца, бо ў самой сядзібе і вакол ішоў «з’ём», — стары не мог памыліцца: вокны і дзверы дома і прыбудовак былі расчынены, адтуль выносілі і выкідвалі рэчы, у паветры стаялі гоман, лаянка, віск дзяцей і жанчын, а на падворку і вуліцы сноўдалі постаці чужынцаў, якія аддавалі загады некалькім нанятым мужчынам і жанчынам з мясцовых, што пераносілі рэчы ў машыны; там-сям на вуліцы стаялі ў цемры купкі людзей і назіралі за ўсім гэтым, а на лаўцы і вакол яе то ўскоквалі і некуды бегалі, то садзіліся зноў і палілі цыгарэты дзяўчаты, і стары пасунуўся бліжэй да іх, правільна разлічыўшы, што ля моладзі пачуеш больш — і больш шчыра, і стаў глядзець і слухаць і чуў, як дзяўчаты перакідваліся ўражаннямі і нерваваліся і выкрыквалі

        ай, бля, зірні, яны і праўда едуць!

а потым паказвалі пальцамі і гаварылі

        ім загадалі, так

і казалі зноў

        а Карым прапаў, не знойдуць

і ківалі ўбок, дзе пад дрэвам стаяла дзяўчына гадоў шаснаццаці ў кароткай белай сукенцы, што не хавала яе цяжарнасці, і, прыціскаючы далоні да твару, плакала то ціха, то больш гучна, і дадавалі

        яна ж на пятым месяцы

і адпівалі проста з рыльца бутэлькі і давалі глынуць цяжарнай сяброўцы, суцяшаючы

        ну і народзіш, многія раджаюць

а тая адразу істэрычна крычала

        не, я не магу без яго!

і ёй соўгалі ў руку бутэльку

        выпі, лягчэй стане

а цяжарная выгіналася ўсім целам і са стогнам смактала з рыльца і зноў енчыла

        я яго кахаю, так, кахаю

і ёй гаварылі

        бедненькая, ну давай цябе ўколем, і ты адразу ўсё забудзеш

і пыталіся

        у каго «машына», дзевачкі?

і ўжо даставалі шпрыц, а на старога побач не звярталі ўвагі, быццам ён не існаваў для іх усптрымання, і гэта, апошняе, больш за ўсё ўразіла Антона Кнігу, ён быў нават здзіўлены і спытаў

        што тут за разборка, дзяўчаты, можа, патлумачыце?

і яму адказалі нядбайна і на «ты»

        усё па жыцці, дзед, хіба не бачыш

і зноў быццам выключылі яго з успрыняцця, нібы жывёлу, і выгульна, а можа, хто і шчыра, ускрыквалі і заламвалі рукі і бедавалі

        ай, я таксама не перажыву, дайце глынуць

і пыталіся

        у каго бутэлька, дзевачкі?

а стары стаяў і назіраў і ў думках папрасіў, каб усё адбылося так, як яны запланавалі, і каб разысціся з гэтымі людзьмі ціха і без крыві, бо ў яго ў склепе ўсё яшчэ сядзеў закладнік, а ў хаце, як сцятая спружына, ледзь стрымліваў сябе мужчына са зброяй у руках, і стары слухаў увесь гэты дзіўны і несумненны вэрхал адыходу: крыкі, плач, мацюкі, і нібы чакаў яшчэ нейкага знаку, які б засведчыў абсалютную рэальнасць таго, што адбывалася перад яго вачыма, і раптам сапраўды гэты знак быў ім пачуты: прыглушанае чалавечае выццё данеслася да ягонага слыху

        гу-а-а-а-а-а-а-а!

потым праз кароткую паўзу зноў

        гу-а-а-а-а-а-а-а!

і стары падышоў да брамы і зазірнуў на падворак, каб вызначыць крыніцу гэтага несумненна чалавечага скавытання, і раптам вызначыў — голас ішоў з прусакоўскага хлеўчыка: у слабым святле ліхтара з вулічнага слупа можна было ўбачыць, як туды ўжо бег нехта з чужынцаў, бразнулі дзверы, данёсся яшчэ крык, нібы ад раптоўнага болю, а потым усё сціхла, а стары зрабіў сабе засечку ў памяці, ён адчуў сябе зусім вольна ў гэтым гармідары і назіраў, як у былой фралоўскай сядзібе і з прусакоўскага дома паступова выцякала іншародная плынь, зноў вызваляючы затопленую ёю тэрыторыю; пад’ехала патрульная машына, з якой вылез і пагаварыў аб нечым з чужынцамі афіцэр-міліцыянт, а потым зноў знікла ў ночы, на хуткасці пад’язджалі і зноў ад’язджалі іншамаркі чужынцаў, — пошукі закладніка, пэўна, мусяць працягвацца да апошняй хвіліны, прызначанай у лісце, да дзвюх гадзінаў ночы, — меркаваў стары, — але ж вызначыць месцазнаходжанне закладніка не так ужо і проста, і стары аднавіў у галаве засечку пра тое, што чуў з хлеўчыка голас, і намагаўся прыгадаць, хто б гэта мог крычаць, але гармідар і мітусня навокал увесь час распылялі яго ўвагу на дробныя фрагменты, і стары пакрысе пачаў адступаць назад, а потым увогуле зліўся з цемрай і скіраваў да дома, каб давесці пра ўсё мужчыну, што чакаў яго, а Даніла Прусак толькі сціснуў сківіцы, калі пачуў ад старога пра тое, што адбывалася, і сказаў

        цяпер, Антон Пракоповіч, усё вырашаць мне, заставайцеся і сцеражыце таго ўблюдка ды малога прыглядзіце

і дадаў

        калі не вярнуся да раніцы, самі вырашайце, што рабіць

а стары толькі параіў

        сцеражыцеся, бо вы там адзін будзеце

і пашкадаваў

        гэх, зброі малавата, бярыце карабін

падумаў і вырашыў

        я з вамі

але мужчына ахаладзіў яго

        ні ў якім разе, і зброі не трэба

і саступіў у цемру, і ноч прыняла яго ў сябе, — ён ішоў амаль не тоячыся, толькі сустрэча з патрульнай міліцэйскай машынай, як ён меркаваў, магла адразу перашкодзіць яму, але тут ужо было перадвызначана — альбо так, альбо гэтак, і дайшоў такім чынам да брамы свайго дома і ўбачыў, як ля былой фралоўскай сядзібы мітусіліся постаці чужынцаў, але ніхто з іх не пазнаў яго; зайшоў у свой дом — ён быў пусты, толькі там-сям бачыліся сляды пакражы і прысутнасці няпрошаных гасцей, агледзеў усе пакоі і напрасткі, не хаваючыся, пакрочыў цераз павалены плот, і толькі тут яго заўважылі і закрычалі ўстрывожана, але ён ужо адкрываў дзверы адны за другімі, — вішчэлі жанчыны, разбягаліся па баках падлеткі, і ўрэшце ўбачыў знаёмы твар іх старшага — той сядзеў у самым далёкім пакоі на крэсле, быццам нікуды не збіраўся, твар яго на гэты раз быў чыста паголены, і трохвугольны чэрап блішчэў пад святлом плафона, і, убачыўшы Данілу Прусака, ён нават не паварушыўся і відавочна не здзівіўся, а сказаў па-расейску, але з незнаёмым акцэнтам, як гаварылі ўсе яны

        я знал, что ты прыдёшь, давай чэнч: я — то, что тэбе надо, а ты мне — сына

але мужчына падсумаваў

        праз дзве гадзіны пасля таго, як з’едзеце адсюль, а забойцу сястры пакінеце

і саступіў убок, стаўшы спінай да сцяны, а чорныя каламутныя вочы чужынца сустрэліся з яго позіркам, і той сказаў

        без обмана, наша машына подождёт

а мужчына папярэдзіў

        на вас не падобна, але калі падман будзе, то я пачну страляць, ты ж ведаеш, і першай ахвярай будзе твой сын

а чужынец толькі пацмокаў губамі

        в том и причина, что ты смерти не боишься

сказаў ён, крыкнуў нешта па-свойму ў прыадчыненыя дзверы і працягваў

        ты сумасшедшый — так, у тэбя с головой проблема

і не тоячы намераў, працягваў сваю думку — гаварыў пра тое, што так, ім спачатку трэба была прастора, зямля ў першую чаргу, але з’явіўся ён і стаў перашкодай, яны проста не прынялі ў разлік, што можа быць супраціў, пра тое, што яны потым і так з’ехалі б адсюль, ну, пакінулі б дзве сям’і, не больш; ім ужо тут цесна, ды хіба адзін дом заняты намі, — ужо хутка чвэрць гэтага горада наша, і зямля стала нашай, і яны экспансуюць сталіцу, туды ўжо і грошы адпраўлены — на подкуп, на хабар, і зямля там для іх гатовая, а вашых людзей, — даводзіў ён, — купіць вельмі лёгка, ды ты і сам бачыш, хоць ты і вар’ят, хто праз дзесяць гадоў будзе тут пры ўладзе, хто будзе сапраўдны гаспадар, вы ж бездапаможныя, хцівыя і раз’яднаныя, і калі нават ты пра мае гэтыя словы будзеш з раніцы да вечара штодня на плошчы крычаць — усё роўна табе ніхто не паверыць і нікога ты не пераканаеш, — гаварыў ён, — а мужчына спытаў

        дарэчы, мае зняволенне і пагроза забойства, тэатральшчына з вяроўкай, якую ў камеру падкінулі, — таксама вашы задумкі?

і чужынец толькі надзьмуў пульхныя шчокі і паведаміў, што тое далёка не тэатральшчына, бо жыццё яго, Данілы Прусака, было ў той час не вартае пляўка, няхай успомніць Кліма Фралова, тутэйшага гаспадара, Даніла ж Прусак спытаў

        вы прызнаяце і гэтае забойства?

а той толькі ўсміхнуўся шматлікімі залатымі каронкамі зубоў і сказаў, што забіваюць не яны, а тутэйшыя ж тутэйшых, і будуць гэта рабіць і далей, і яго, Данілу, таксама калі-небудзь заб’юць, бо такія, як ён, не выжываюць, і нават калі ён выйграе сёння — то заўтра будзе ўсё роўна ў пройгрышы

        а тэпэр иды и адпусти сына

сказаў ён і крыкнуў у дзверы

        покажите ему Василину!

і мужчыну павялі да хляўка, адчынілі дзверы, запалілі святло, і ён ўбачыў у лужыне крыві пакаёўку чужынцаў — вены на яе звязаных руках былі перарэзаны, не інакш, твар і выскаленыя зубы запэцкаліся ў крыві, яна была яшчэ жывая і, убачыўшы Данілу Прусака, прахрыпела

        я забіла

і ўсё цягнулася да чужынцаў, прагнула быць з імі і прасіла

        забярыце мяне, забярыце альбо дабіце

мужчына здзівіўся ў душы гэтай халопскай адданасці і халопскай жорсткасці і пайшоў прэч, а праз некалькі хвілін пачаўся ад’езд: раўлі перагружаныя машыны чужынцаў, крычалі дзеці і падлеткі, а мужчына пайшоў у свой дом, знайшоў бутэльку з бензінам і абліў у пакоях былой фралоўскай сядзібы і падпаліў, а праз некалькі хвілін дом ужо гарэў, і ён сказаў у ноч

        больш сюды не вернецеся

і толькі скрыгатнуў зубамі, уявіўшы сабе, як праз якую гадзіну-паўтары, якраз на зыходзе ночы, гэтыя ж чужынцы ўедуць на ўскраіну вялікага горада, сталіцы, і зоймуць спачатку дом, які ўжо раней быў імі прыгледжаны, а потым і куплены, і, як пацукі, да раніцы ўладкуюцца ў ім, і ўсё пойдзе ў іх там, як і тут да сённяшняй ночы — толькі з большым імпэтам: пацягнуцца да іх у цемру таксі за «дур’ю» і «шмалем», пойдуць на вуліцы іх дзеці, але ўжо не для таго, каб прыкідвацца жабракамі, а з пакецікамі парашку, які будуць у іх купляць на тых жа вуліцах напаўапантаныя недавяркі, зрушаныя на дурной модзе, шматлікія расчараваныя ў жыцці, розныя няўдачнікі і проста апушчэнцы ды хворыя на замаскіраваны суіцыд, а да лаўкі перад брамай іх кубла пацягнуцца мясцовыя дзяўчаты і стануць манерна адстаўляць пальцы і хіхікаць юрліва

        хехехехе

а потым зацяжараць і народзяць мяшанцаў, і гэта будзе працягвацца ва ўсё большых і большых памерах, і Даніла Прусак успомніў словы іх галоўнага, іх правадыра, і на імгненне яму стала вусцішна, але ён адразу адкінуў гэта пачуццё, і зноў, амаль не тоячыся, пайшоў да старога, і ніхто не сустрэўся яму ў цемры, хіба што праімчалася насустрач пажарная машына з уключанай сірэнай, ды толькі ці знойдуць там, што тушыць, — думаў ён, — і азірнуўся на паланіцу, а потым яны выпусцілі са склепа заложніка, і стары трос у таго перад носам карабінам і пужаў

        зараз шваркну наглуха

і заложнік мяняўся з твару, станавіўся шэрым, як ляжалае сала, і прасіў умольна

        отпусты, отец заплатит деньги

а стары не сунімаўся

        на зону б цябе, вылупня, адразу б акруглілі

і пытаўся ў мужчыны

        можа, адрэжам яму тое-сёе?

і ўрэшце, узнагародзіўшы выспяткам, выгнаў таго прэч, і Даніла Прусак упершыню ўсміхнуўся, а раніцай стары схадзіў на рынак і прынёс адтуль труса, белага колеру і з чырвонымі вачыма, і даўнёнак карміў яго дзьмухаўцамі і казаў

        Піля

і паўтараў

        ПіляПіляПіля

і глядзеў бяздумна, як чырвоны дыск сонца ўздымаецца над даляглядам, высвечваючы друхлыя будынкі і кволыя, самотныя дрэвы і траву пад імі, і гаварыў

        мы грэбаныя псіхі

Студзень-жнівень 1998

Аповесці

Прузі

Прідоша прузі^[1], і покрыла землю,

і шла она в полночные страны.

Летапіс

Раніцай барвовае, у мроіве, сонца зноў павісла над даляглядам. Слабы вецер, перамешаны з дымам, раз-пораз спрабаваў хіліць долу тонкія, абадраныя козамі кволыя дубцы-клёны ды куст вербалозу. Насупраць крамы стаяў недабудаваны цагляны дом без даху, а за ім пачынаўся поплаў, што цягнуўся да ракі. На самым ускрайку поплаву хадзілі гусі і скублі траву, выгінаючы па-змяінаму гнуткія шыі.

Па вуліцы, выкідваючы пасмы дыму, марудна прасунуўся лесавоз. Абцярэбленыя вярхі дрэў цягнуліся за ім па зямлі, пакідаючы на пяску пісягі. У паветры ўзняўся пыл.

Герман Ліневіч зірнуў у акно, правёў позіркам грузавік і ўбачыў, як праз поплаў да яго ідзе настаўнік Мазур. Той быў яшчэ далёка, але Ліневіч не сумняваўся, што Мазур ідзе менавіта да яго, і пашкадаваў, што не паспеў сабрацца і пайсці з хаты. Не таму, што не любіў Мазура, а каб дарэмна не спрачацца з ім.

Ён таропка запхнуў у рукзак ласты, маску, паклаў бутэльку з вадой са студні, бо з рэчкі піць не рызыкаваў, і тут якраз Мазур пастукаў у дзверы. Ліневіч сказаў:

— Адчынена.

Настаўнік Мазур зайшоў у пакой. Гэта быў чалавек гадоў пад шэсцьдзесят, у клятчатай кашулі, картовых штанах і танных сандалях на босых нагах. Выглядаў ён стомленым: твар быў у зморшчынах, рэдкія сівыя валасы тапырыліся на шышкаватым чэрапе, толькі вочы разумна і цупка пазіралі з-пад надброўяў. Ён павітаўся і ўсміхнуўся:

— Зноў шукаць, што па вадзе плыве?

— Усяго не пярэймеш, застанецца і вам, — адказаў Ліневіч і працягваў збірацца.

— Мяне рэчка не цікавіць, — заўважыў Мазур.

— Урэшце, калі вы зноў са старым пытаннем, то дарэмна губляеце час, — дадаў Ліневіч не зусім ветліва.

Але Мазур сказаў пра іншае:

— Учора вечарам тут на гармоніку ігралі. Чулі?

— І што?

— Я такога музіцыравання на захадзе сонца не выношу. Гэта занадта. Гармонік, катрынка...

— Не прыслухоўваўся, — пахмурна сказаў Ліневіч.

— Я вам прыйшоў ружжо пазычыць. Хочаце?

— Не трэба, — адмовіўся Ліневіч. У яго зноў, як і раней, з'явілася пачуццё, што думкі Мазура цяжка чытаць. Ёсць жа людзі, якіх лёгка зразумець, а іншых аніяк.

— Тады вазьміце яек, — прапанаваў Мазур і дадаў: — У мяне ўчора трусы здохлі — трус і дзве трускі. Усе трое разам. Шкада. А тут яшчэ гармонік увечары... А куры нясуцца.

Ён выцягнуў з кішэні некалькі яек і паклаў на стол. Ліневіч падзякаваў.

— Чаму вы лічыце, што з ружжом мне будзе лепш? — спытаў ён.

Настаўнік Мазур быццам крыху збянтэжыўся.

— Вы ведаеце, што за вамі сочаць? Тут цяпер шмат рознай набрыдзі.

— Заўважаў, — сказаў Ліневіч.

— Хаця, можа, я і перабольшваю, — адступіўся Мазур. Ён нібы здранцвеў, гледзячы ў акно. Ліневіч працягваў збірацца.

Тыдзень таму, калі ён прыбыў сюды і пачаў пошукі ў рацэ, настаўнік Мазур упершыню наведаў яго. Увогуле, як пачуў Ліневіч ад сялян, ён ніякі не настаўнік, а былы інжынер з горада, проста крыху панастаўнічаў у мясцовай школе; прыехаў ды застаўся, бо хата пасля смерці бацькоў пачала парахнець, а ў горадзе яму стала быццам цяжка жыць. Урэшце, Ліневіч не ўнікаў.

Дык вось Мазур заявіўся тады да яго і спытаў, ці не здолее ён, Ліневіч, па-сяброўску застрэліць яго (ён так і сказаў). З яго ружжа, вядома. А ён, Мазур, адпаведна напіша паперу, што сам. Ну, і перадусім, вядома, аддзячыць за гэта.

Ліневіч спачатку вырашыў, што настаўнік Мазур хворы на шызафрэнію, але потым перамяніў сваю думку.

— З якой нагоды я буду страляць у вас? — пацікавіўся тады Ліневіч. — Жыццё кароткае — само ўсё вырашыцца.

На тое настаўнік Мазур адказаў, што ён нажыўся і баіцца старасці і хвароб.

— Дык чаму вы самі не застрэліцеся? — спытаў Ліневіч.

Мазур пачаў пераконваць, што сам не можа, бо грэх, а ён веруючы.

— Але ж забіць чалавека яшчэ большы грэх, — сказаў Ліневіч.

— Тут мая воля і жаданне маё, — заблытаўся Мазур.

— Тады вы ўсё роўна самагубца, — даводзіў яму Ліневіч, — і адкажаце за тое па веры.

— Так, — згадзіўся Мазур. Ён выглядаў збянтэжаным.

— А дзеці ў вас ёсць? — спытаў Ліневіч.

— А ў вас?

— Я нежанаты, — сказаў Ліневіч.

— У мяне дачка ў Менску, але яна дарослая, у яе сваё жыццё, — паведаміў Мазур.

— Вы б наведалі яе, — параіў Ліневіч, на што Мазур адказаў, што дачку не гадаваў.

— Кроў ваша, — заўважыў Ліневіч.

— Я хацеў зблізіцца, але не атрымалася, — быццам ажывіўся Мазур.

— Трэба проста набрацца цярпення, — суцешыў яго Ліневіч. — Кажуць, што менавіта цярплівыя кіруюць светам...

Пасля гэтых яго слоў настаўнік Мазур задумаўся і пайшоў. Праз дзень ён зноў завёў гаворку пра тое ж самае, але Ліневіч тады добра абсек яго. І вось цяпер ён прыйшоў зноў.

— Вы тут новы чалавек, — сказаў настаўнік Мазур. — На вас звяртаюць увагу, бо вы нешта шукаеце ў рэчцы.

— Дык што з таго? — спытаў Ліневіч.

— Людзі не выносяць нязвыклае. А тут яшчэ інфляцыя, радыенукліды. Людзі нервуюцца, няўпэўнены ў будучым, п'юць. Шмат злачынцаў, бадзяг, прыхадняў. Некаторыя амаль вар'яты.

— Мне на раку, — сказаў Ліневіч.

— Я крыху таксама прайдуся, калі вы не супраць. Тут асабліва і пагаварыць няма з кім. Інтэлектуальны голад...

Ліневіч паціснуў плячыма.

Сонца ўзышло, але раса яшчэ там-сям бліскацела на павуцінні. Высока ў небе чорнай кропкай вісеў каршун. Сцежка вяла па траве ўздоўж вербалозу, і красоўкі ў Ліневіча сталі вільготныя. Настаўнік Мазур маўчаў. Дыхаў ён цяжка.

— А як ваша ідэя? — раптам зацікавіўся Ліневіч з намерам, каб адчапіцца.

— А я, калі яе здзейсню з нечай дапамогай, то вам знак пакіну, — сказаў настаўнік Мазур і ўсміхнуўся. — Кропачку якую не да месца ў развітальным слове ці яшчэ што...

— Кіньце, — параіў Ліневіч. — Пачвар не варта казытаць.

— Я можа, і перадумаю яшчэ, — пагадзіўся настаўнік Мазур. — Хаця ўсе гэтыя краявіды з гармонікамі па вечарах наганяюць тугу. Вы не заўважалі, якія ў нас змрочныя краявіды? Балоты, лес гнілы, кустоўе рэдкае, пясок, зноў балоты...

— А вас не цікавіць, чым скончыцца наша калатнеча? — спытаў Ліневіч. — Цікаўнасць — адметная рэч, магутны інстынкт. Так нічога і не даведаецеся.

— Мяркую, нічым не скончыцца. Ад сухога дрэва і ценю не бывае. Вось, бачыце азярцо, — ён паказаў на ваду, што бліснула за вербалозам. — Там крынічка б'е. А яе штогод раска з усіх бакоў зацягвае. І заглушыць у рэшце рэшт. Жывое — анамалія ў Сусвеце. Ён жа імкнецца да неарганічнага стану. Урэшце, галоўная ідэя Сусвету, магчыма, і ёсць барацьба з жыццём...

— Як эколагу не зразумела, — пачаў Ліневіч і спахапіўся. Але настаўнік Мазур ужо скарыстаў яго промах.

— Прагаварыліся, урэшце, — адзначыў ён. — Дык вы эколаг. Пэўна, нешта тут даследуеце, пра што нам, простым, ведаць нельга. А казалі — у адпачынку, рыбу ловіце. Якая рыба? Няма яе тут даўно.

— Якраз рыба ёсць, — сказаў Ліневіч.

— Ну дык прынясіце мне ў абмен на яйкі, — прапанаваў настаўнік Мазур і спыніўся.

— Мы адхіліліся ад тэмы, — заўважыў Ліневіч. — Калі ў Сусвеце ўтварылася разумнае жыццё, то так вырашыў Бог, і ў тым яго ідэя.

— Не. Ідзе гон.

— Гон? — здзівіўся Ліневіч. — На каго?

— Магчыма, на ўсё чалавецтва, у першую чаргу на саслабелых, на тых, хто адстаў, хто не ведае свайго Шляху, ну, прыкладам, як наш народ. Некаторыя адчуваюць гэта, але змяніць нічога не могуць.

— А вы адчуваеце? — спытаў чамусьці зусім без іроніі Ліневіч.

Настаўнік Мазур зірнуў яму ў твар.

— Шукайце, што згубілі, — ён павярнуўся і няспешна пайшоў назад, кінуў ужо на хаду: — Бывайце.

Ліневіч моўчкі правёў яго позіркам.

Раса знікла, і трава была ўжо сухая і жорсткая. Толькі кусты па баках канавы буялі зеленню. Сонца ў дымным мроіве (гарэлі тарфянікі) цяжка ўзнімалася ў небе. За чорнай плынню вады шарэла сцірта леташняй саломы. Нібы загуў чмель — за ракой на дарозе цягач перавозіў лес.

«Трупы дрэваў, — падумаў Ліневіч. — І так штодня».

...Рашотка, звараная з дроту, была замацавана ад берага да берага. Прыбітая да глеістага дна металічнымі клямарамі, яна ўзвышалася сантыметраў на сорак, не больш, і вада свабодна струменіла над ёй і праз яе. Рашотка павінна была затрымаць сумку, калі б яе аднесла цячэннем. Сумка згубілася тыдні два таму, калі перакуліўся кацер. Менавіта яму, Ліневічу, трэба было адшукаць тую сумку. Што ў ёй — ён не ведаў. Справу гэту адразу засакрэцілі. Як ён бачыў, дзеля падстрахоўкі адначасова рыхтаваліся асушыць невялікі ўчастак ракі, дзе сутыкнуўся з тапляком кацер. Таму бульдозерам і экскаватарам паглыблялі канаву, па якой мусілі спрамляць русла. Але ўжо суткі, як бульдозер не працаваў. Стаяў нерухома і экскаватар.

Герман Ліневіч знайшоў сваю метку — месца вышэй па беразе, дзе ён замацаваў перацяжку з дроту. Праверыць дно і потым спусціцца ніжэй метры на два. Гэта яго штодзённая норма.

Было ўжо вельмі горача. Герман Ліневіч распрануўся і застаўся ў плаўках. Выгаралыя ад сонца валасы на яго галаве былі коратка падстрыжаны. Светла-шэрыя вочы таксама выгаралі і сталі празрыстыя на сонцы. На плячах і спіне, чорных ад загару, ружавелі плямы — злазіла скура.

Герман Ліневіч выцягнуў з рукзака ласты, маску, патрубак, рэмень са свінцовымі пласцінамі — каб вада не штурхала цела на паверхню, і прыстасаваў усё гэта на сабе.

Рака мякка прыняла яго. Водарасці заказыталі ногі, ён набраў паветра і паволі паплыў пад вадой ля самага дна.

Пад сонцам рака жывая. Ён убачыў спарахнелыя карчы, глей з рэдкімі зарасцямі гідратафітаў. Прырэчны хвошч, тэтрахларэла, факус крылаты, нітэла грацыёзная, лічынкі хіранамід. Калі рухацца зусім ціха, то ўглыбіні бачыш цэлы сусвет з усімі яго нявольнікамі: шчыцень паліфемус тарфяны, спірастома звычайная, пласцінканосныя п'яўкі, жукі-вадалазы. А вось і рыбы. Супраць плыні трымаецца зграйкай плотка, акуні таксама не любяць адзіноты — дзе адзін, шукай і другога. Колюшкі, якіх раней не было ў нашых рэках. Калі такую праглынае шчупак, то яна працінае страўнік ікламі наскрозь. Ля берага ён убачыў кавалкі ржавых металічных труб і цэлафанавы пакет са смеццем.

Трымаючыся за дрот, Герман Ліневіч усплыў наверх, выдзьмуў ваду з трубкі, аддыхаўся і зноў набраў паветра. Ён паціху заварушыў ластамі, узіраючыся ў дно. Глей. Гэта, безумоўна, самае небяспечнае. Калі сумку занясе пад які корч, а потым зацягне глеем — знайсці яе будзе надзвычай цяжка. Але на тое прыгналі экскаватар і бульдозер, каб праз бакавы канал адхіліць раку. Пасля на дне можна будзе ўсё перамацаць рукамі. Капаць новае русла — вялікія выдаткі. Паліва няма. З упраўлення міністэрства, куды Ліневіч абавязаны быў рэгулярна тэлефанаваць, растлумачылі, што надзея ў асноўным на яго вочы, рукі ды ўдачу, бо становішча і ў сталіцы ўскладняецца: амаль не працуе транспарт, спынены электрычкі, ля крамаў чэргі, а вакзалы запоўнены бежанцамі. На вуліцах з'явіліся душэўнахворыя, турмы перапоўнены, і злачынцаў больш ніхто не арыштоўвае.

Герман Ліневіч даплыў да кустоў, высунуўся па пояс — ля супрацьлеглага берага было мелка — і пераставіў на паўметра ніжэй клямар з дротам, — цяпер ён мусіць плыць назад: там зноў на паўметра перасуне ўніз, і так пакуль не пройдзе ўвесь участак да самай рашоткі — ці мо яму пашанцуе і ён знойдзе сумку раней. Ён зірнуў на неба, на зарослы густой травой поплаў, і раптам сонечны зайчык з-за кустоў на ўскрайку лесу на імгненне асляпіў вочы і знік. Там бліснула шкло, і ён здагадаўся — за ім назіраюць у бінокль.

Герман Ліневіч агледзеўся, набраў у лёгкія як мага больш паветра і нырнуў. Праз якую хвіліну ён асцярожна вынырнуў далёка ад рашоткі ля другога берага. У кустах яго не было бачна. Ёй сцягнуў ласты, адшпіліў свінцовы рэмень і амаль што паўзком дасягнуў лесу, а потым устаў і скіраваў да таго месца, дзе, па яго разліках, бліснула шкло. Ён ішоў ціха і быў упэўнены, што яго не заўважылі, бо агляд хавалі вербалоз і сцірты саломы. Ногі і цела адразу абселі камары, падэшвы калолі яловыя ігліцы ды дробныя сучкі, калі ён урэшце апынуўся ля ўскраіны і крадком расхінуў галінкі кустоў.

На зямлі ляжалі двое. У бінокль назіраў мужчына. Ён быў у летняй майцы і спартыўных шараварах. Побач ляжала на спіне дзяўчына ў стракатым трыко і клятчатай кашулі і глядзела ў неба. Раз-пораз яны перакідваліся словамі, але Ліневіч не чуў, пра што. Валасы ў дзяўчыны былі медна-рыжага колеру, пэўна, фарбаваныя.

Прайшло некалькі хвілін. Мужчына не знаходзіў аб'екта сваіх назіранняў і вадзіў біноклем у бакі, а потым адклаў яго і нешта сказаў дзяўчыне. Тая адламала галінку і пачала абмахваць яго і сябе ад камароў. Пасля ёй гэта, мабыць, надакучыла, і яна выцягнула з пачка цыгарэту і запаліла. Мужчына павярнуў голаў і імклівым рухам раптам піхнуў яе рукой у твар. Дзяўчына выкінула абламаную цыгарэту, адсунулася далей і нешта сказала. Прайшло яшчэ колькі часу. Мужчына ўстаў, кінуў у траву бінокль, і пачаў мачыцца ля яе ног, амаль што на іх. Дзяўчына моўчкі глядзела.

Ліневіч пайшоў назад. Тым жа шляхам ён вярнуўся да месца, дзе ляжалі яго маска, ласты і пояс, нацягнуў усё на сябе і, не хаваючыся, паплыў.

* * *

К вечару спёка паменшала, але лёгкія і горла казытаў дым ляснога пажару і тлеючага тарфяніку. Нешматлікая пажарная каманда ўжо нічога не рабіла, бо калі тушылі ў адным месцы, то загаралася ў другім. Чакалі дажджоў, але іх даўно не было.

Дом, дзе Герман Ліневіч знайшоў часовы прытулак, месціўся ў кіламетры ад ракі. Недабудаваны, ён быў адным з тых тыповых цагляных дамкоў, у якім павінны былі з восені жыць перасяленцы, патрэбныя мясцоваму калгасу.

У панадворку, вяртаючыся з ракі, Ліневіч раптам адчуў, як у патыліцу нешта з лёту ўдарылася і заблыталася ў валасах. Ён ухапіў пальцамі і выцягнуў вялікіх памераў коніка, травяніста-зялёнага колеру і з празрыстымі крыламі. У яго былі доўгія заднія сцёгны з чорнымі плямамі і надкрыллі з густымі бурымі кропкамі. Нейкі час Герман Ліневіч разглядаў коніка, а потым выкінуў яго. «Не, не можа быць...» — падумаў ён.

Ноччу цагляныя сцены яшчэ доўга аддавалі цяпло, і ў пакойчыку было душна. Праз сон Ліневіч пачуў слабы шум, у акно з шоргатам забарабаніла, і ён спачатку ўзрадаваўся таму, што пайшоў дождж і ападзе небывалая спёка, але спахапіўся ў думках: абцяжарацца ягоныя пошукі ў рацэ, бо рэзка ўзрасце акультацыя вады і з'явіцца апад. Усё гэта прамільгнула ў напаўсне-напаўяве; ён перакруціўся на другі бокі адразу моцна заснуў.

Раніцай пастукалі ў дзверы, а потым у акно. Ліневіч падхапіўся з ложка і ўбачыў на ганку суседа па прозвішчу Грынь. Грынь быў механізатарам і працаваў на бульдозеры. Ліневіч адкінуў клямку на дзвярах. Як толькі дзверы адчыніліся, у пакой уляцела некалькі насякомых. Адно з іх ударылася Ліневічу ў твар і ўпала на падлогу.

Бульдазерыст Грынь быў злёгку п'яны. Замест прывітання ён раскрыў далонь. На далоні ляжала насякомае зялёнага колеру з празрыстымі, але памятымі крыламі. Яно было яшчэ жывое, бо варушыла сківіцамі, быццам жавала. Грынь сказаў:

— Конікі прыляцелі. Шмат. Кажуць, што яны паўсюдна, на ўсіх палях. Такога цуду тут ніколі не бачылі. Зірніце.

У праёме расчыненых дзвярэй, нібы на экране, Герман Ліневіч убачыў, як у паветры трапечуць тысячы тысяч крыльцаў і суцэльным зялёным покрывам варушыцца зямля. Ён узяў з далоні бульдазерыста насякомае і агледзеў яго: такое ж самае бачыў учора вечарам, калі вяртаўся з ракі. Ноччу ён прыняў іх за дождж.

— Гэта не конік, а саранчовае. Пералётны прус, — сказаў Ліневіч. — Бяда прыйшла.

— Ад такой кузуркі? — хіхікнуў Грынь і наступіў нагой на коніка. Пад ботам хруснула.

Але Ліневіч не падтрымаў яго, ён быў устрывожаны.

На адзінай вясковай вуліцы чуліся воклічы і ўзрушаныя галасы. Сяляне павыходзілі з хат і гаварылі пра нашэсце кузурак. Суседскі хлопчык з нейкім падабенствам сачка ганяўся за насякомымі.

Бульдазерыст Грынь пахіснуўся і павярнуўся, каб ісці, але Ліневіч спытаў:

— Не капаеце сёння?

— А салярка дзе? Дні тры запар старшыня пад распіску выдаваў, а ўчора кажа — няма.

— І экскаватар стаіць?

— Анягож.

Ліневіч пачаў апранацца.

— Вы ведаеце, навошта капаеце канаву? — спытаў ён у Грыня.

— Плацяць — я капаю. Вы ж таксама нешта ў вадзе шукаеце. Бадай, не задарма.

— А вы не звязваеце ў адно маю і вашу работу? — пацікавіўся Ліневіч.

— Вы, кажуць, чалавек вучоны, вам відней. А мне загадаюць — я раблю.

Ліневіч таропка абуваў красоўкі.

— Прус прыйшоў. Паесць усё, ураджай увесь. Трэба арганізаваць разворванне межаў, выпальванне, прыманкі кідаць: хлопкавы жмых, конскі гной. Дамяшаць у іх гексахларану. Раніцай, калі сонца яшчэ няма і вецер слабы, добра было б з самалёта апырскаць.

— Людзі кажуць: як прыляцеў, так і сыдзе.

— Не, ён яйкі ў зямлю адкладзе. Голад будзе.

— Ніхто тут сам не паварушыцца, — сказаў бульдазерыст Грынь. — Усе глядзяць ды пасміхаюцца. Хіба старшыня загадае.

— Схаджу да яго, — вырашыў Ліневіч.

...Кантора калгаса мела два паверхі. За сталамі сядзелі жанчыны-рахункаводы і шчоўкалі лічыльнікамі. Як яны неахвотна растлумачылі, старшыні Гетца пакуль не было, ён паехаў па брыгадах, але хутка павінен вярнуцца. Ліневіч адзначыў, што жанчыны трымаліся паважна, з пыхлівай годнасцю і дарэмна гаварыць не жадалі. Насякомых на двары яны быццам не заўважалі.

У паветры між тым броўнаўскім рухам перамяшчалася суцэльнае зялёнае мроіва. Усё кустоўе, дрэвы, трава навокал кішэлі саранчовымі. Чуўся ледзь улоўны похруст: то працавалі мільёны сківіц.

Урэшце з'явіўся старшыня Гетц. Гэта быў чалавек прыкладна сарака гадоў, чорнавалосы, з чорнымі ўхілістымі вачыма, азызлым, як у многіх вясковых начальнікаў, тварам і з бакенбардамі.

Ліневіч павітаўся з ім і коратка патлумачыў пра становішча.

— Вы паведамілі ва ўрадавую камісію па надзвычайных сітуацыях? — асцярожна спытаў ён.

Гетц падціснуў шырокі пажадлівы рот.

— А чаму я вам абавязаны рабіць справаздачу? — агрэсіўна пакрыўдзіўся ён. — Мне ж не паведамілі, чаму вы лазіце ў рацэ ды што там шукаеце, не палічылі нават патрэбным. Загадалі капаць канаву, спрамляць русла. А палівам забяспечылі? Цяпер вы мне загадваеце... А хто вы такі?

Ліневіч перасмыкнуў плячыма.

— І я не ведаю, што шукаю. Кацер напароўся на тапляк і перакуліўся. Згублена сумка. А што ў ёй — невядома. Пэўна, нешта каштоўнае. Як знайду — даведаемся. Мне, калі ў дзяржаўнай інспекцыі інструктавалі, таксама нічога не паведамілі.

Але старшыня Гетц не даў веры.

— Не ўводзьце ў зман, — груба заўважыў ён. — Вы прыехалі і з'едзеце, а мне тут разбірацца. Потым, саранча. Што, у мяне самалёты напагатове? Я званіў у раён: нікому няма справы. А ў мяне свой клопат: учора дзве каровы са статка здохлі. Ад чаго — ніхто не ведае.

— Прус не пакіне нічога, — сказаў Ліневіч. — Восенню не будзе што збіраць. Прападуць і каровы, і коні, і авечкі.

— Вы спецыяліст па гэтых кузурках? Тады парайце, што рабіць.

— Мяне нанялі, бо я ведаю акваланг, магу працаваць на глыбіні. Але і ў кузурках, як вы кажаце, крыху разбіраюся. Гэта горш за паводку, за землятрус. Лічынка пруса жыве ад мінус пяці да плюс шасцідзесяці градусаў. Насякомыя мігрыруюць на пяцьсот, нават тысячу кіламетраў, могуць ляцець бесперапынна трое сутак. А з'ядае ён штодня ў дваццаць разоў больш, чым важыць.

— Ну і адкуль гэты прус з'явіўся? — спытаў старшыня Гетц. — У нашых месцах ніколі ніхто не чуў пра яго.

— Ёсць шэсць пастаянных гняздзілішчаў: Астраханскае, Прыкаспійскае, Амудар'інскае, Арала-Чуйскае, Алакальскае, Зайсанскае. Пэўна, аднекуль адтуль...

— Раней жа не прылятаў, пра такое не гаварылі.

— Так, у гэтым стагоддзі сапраўды не з'яўляўся. Але па прычынах, якія вучоным не зразумелыя, звычайны конік раптам «замбіруецца». Мяняецца афарбоўка, павялічваюцца крылы, галава. Ён можа быць і сваім...

— Ні з таго ні з сяго мяняецца? Не даю веры.

— Праўда неверагодна? — спытаў Ліневіч і дадаў: — Такі конік збіраецца ў вялізныя чароды і становіцца саранчой, адзіным арганізмам. Чаму так? Вось пытанне...

— Я б не пытанні задаваў, а дапамогу арганізоўваў ці хоць параіў бы, што рабіць, — пакрывіўся старшыня Гетц.

— У вас ёсць гексахларан?

— У мяне няма хімікатаў, — сказаў старшыня Гетц. — Дзе я вазьму той гексахларан? Ён зараз, пэўна, мільёны каштуе, так?

Тэлефон на стале зазваніў, але старшыня Гетц не знімаў слухаўку. Урэшце тэлефон змоўк. У пакоі ўсталявалася непрыемная напружаная паўза, якая ўзнікае паміж людзьмі, што не могуць паразумецца, і Ліневіч не стаў працягваць гутарку. Ён развітаўся і пайшоў да выхаду. Старшыня Гетц, які па-ранейшаму сядзеў за сталом, не адказаў і не кіўнуў нават галавою.

З узыходам сонца ўвішнасць насякомых узрасла. Яны бясконца раіліся ў полі, на выгане, у прыватных агародах. Некаторыя гаспадары выбеглі з анучамі, мётламі, палкамі: хто з чым, імкнучыся прагнаць саранчовых са сваіх участкаў. Але было відавочна, што гэтыя іх намаганні марныя, і неўзабаве людзі мусілі адступіцца.

Ля дома, дзе кватараваў, Ліневіч убачыў настаўніка Мазура. Той быў узрушаны.

— Ну вось, — сказаў Мазур замест прывітання, — магчыма, Ён сам наведаў нас.

— Хто гэта — Ён? — пахмурна спытаў Ліневіч.

Настаўнік Мазур красамоўна паціснуў плячыма.

-Менавіта Ён кіруе шкоднікамі: пра тое і ў Пісанні сказана. Гэта ўсім нам папярэджанне.

— Вы верыце ў Яго існаванне? — спытаў Ліневіч.

— А вы ведаеце, прыкладам, што так напужала амерыканскага астранаўта, які хадзіў па Месяцы? Не? І я не ведаю. Але ён тады нават тэлекамеру кінуў. Чаму цяпер ён ціхі пастар і нікуды не высоўваецца?

— Чакайце, — уставіў раптам Ліневіч, — калі вы раней сцвярджалі, што ідэя Сусвету — імкненне да неарганічнага стану, то, магчыма, гэты Сусвет — Яго? А Той, значыць, існуе ў іншым вымярэнні?

Мазур задумаўся.

— Пра гэта, пэўна, не даведаецца ніхто і ніколі, — урэшце сказаў ён. — Дарэмна галаву сабе і іншым тлуміць. Ды гэта і небяспечна. Падкіньце чалавецтву ісціну, і праз нейкі час ад самога яго нічога не застанецца. Мы нават не ў стане пра нешта даведацца, бо межы нашай рэальнасці, якую лічым нармальнай, — умоўныя. Ці адзіныя пяць органаў пачуццяў — вось пытанне. Прарываюцца ж да нас іншым разам з'явы накшталт палтэргейсту, і мы разводзім рукі ці аб'яўляем, што нічога такога няма і не існуе. А можа, сапраўдная рэальнасць зусім іншае. І што ў чарговы раз пашле нам Ён? Засуху? Паводкі? Землятрус? Ці проста мух?

— Саранчовыя прыляцелі, — урэшце ўдакладніў Ліневіч. — Давайце без містыкі. Пералётны прус. Але і вы маеце рацыю — сапраўды сатанінская сіла, бо зжаруць усё. Трэба акрэсліць межы, куды апусцілася чарада, але пешшу цяжка. У вас ёсць веласіпед?

— Так, — сказаў Мазур. — Як жа тут без веласіпеда?

— Пазычце.

— У любы час ён ваш.

Ліневіч удзячна кіўнуў.

— Чуеце скрыгат зубоўны? — спытаў Мазур.

Ліневіч прыслухаўся: у паветры стаяў бясконцы шоргат — гэта працавалі тысячы мільёнаў сківіц.

— Пажыральнікі жыцця, — сказаў ён.

— І я пра тое ж. Толькі расліны не ядуць адна другую, — заўважыў настаўнік Мазур. — Гэта зусім інакшы свет, як вы лічыце? Магчыма, Бог стварыў тут калісьці толькі іх. Мы і зараз харчуемся імі ды іх трупамі — нафтай, прыкладам.

— Калісьці індзеец, перад тым як ссекчы дрэва, прасіў у яго прабачэння, — сказаў Ліневіч. — А я і тут штодня лесавоз бачу перагружаны. Дык хто вораг раслін?

— Вы не надта любіце людзей, — раптам адзначыў настаўнік Мазур.

Ліневіч уздыхнуў.

— Гэта не так, — сказаў ён. — Але пакуль усе шляхі чалавецтва — тупікі. Пра тое яшчэ Ніцшэ сцвярджаў.

Яны прыслухаліся да небывалага похрусту. З неба, праз дымнае мроіва, лілася густая гарачыня.

Настаўнік Мазур сказаў:

— Дарэчы, калі вы паедзеце?

— Не ведаю, — паціснуў плячыма Ліневіч.

— Што вы шукаеце?

— Магу толькі здагадвацца.

— Ну і?

Ліневіч скрывіўся.

— Як знайду, то і задаволю вашу цікаўнасць. Мяне і старшыня Гетц сёння спытаў.

— Старшыня Гетц — звычайны вясковы ёлуп. Ніяк не можа пазбавіцца старых звычак. Яны тут зноў парт'ячэйку аднавілі, у выканкам ездзяць на сходкі. Вы бачылі ягоныя бакенбарды?

Ліневіч усміхнуўся.

— Я хацеў, каб ён пачаў дзейнічаць, людзей арганізаваў. Саранчовыя пакінуць без кармоў, жывёла загіне.

— Дарэчы, — настаўнік Мазур падняў з-пад ног насякомае, — гэта істота доўга жыве?

— Пакуль б'ецца яе сэрца, — сказаў Ліневіч. — Прыкладна, мільярд удараў. Колькасць, уласцівая ўсяму жывому, слон там ці вось гэты прус. Справа ў хуткасці біцця.

— А чалавек?

— І тут тое ж самае, плюс-мінус умовы жыцця. Магчыма, гігіена. Першы бар'ер якраз к сарака гадам, раней жа столькі і жылі.

— Дык вы сцвярджаеце, што пасля таго мільярда ўдараў кожны арганізм сам за сябе? — зацікавіўся настаўнік Мазур.

— Бадай што так. Завяршаецца біялагічная праграма. Чалавек аднавіў сабе падобных і падтрымаў дзяцей. Больш ён прыродзе не патрэбны. Вось вам і сэнс жыцця.

— Чаму тады вы абураецеся, што я не хачу цярпець, ну, скажам, да дзевяноста? — спытаў настаўнік Мазур.

— Таму, што мы людзі і трэба перадаць наш вопыт і веды.

— А вось тут пытанне: каму? Пэўна, і вы з жахам разумееце, што ваш вопыт, і веды, і ўся культура залежаць ад нашага ж народа? А яму нічога гэтага не трэба. Чарнобыль быў непазбежны менавіта ў славян, я ўпэўнены. Я вось днямі ў аўтобусе ехаў: гарачыня, вокны зачынены, шафёру, вядома, пляваць... А тут яшчэ газы адпрацаваныя ў салон, аж млосна... І што вы думаеце, хто-небудзь устаў і акно адчыніў?

— Не круціце, гаварыце прама: вы лічыце, што наш народ непаўнаварты? — спытаў Ліневіч.

— А хіба не на нас ужо такія плямы, якія і крывёю не змыеш? Адрачыся ад сцяга, волі, мовы — гэта што? — аж плюнуў настаўнік Мазур.

— Выйсце ёсць, я веру.

— Ха. Прынцып «зоны» — ён паўсюдны, ён і чалавецтву ўласцівы, асабліва цяперашняму, так, так, не смейцеся, — дадаў настаўнік Мазур, хаця Ліневіч і не думаў смяяцца. — А на «зоне» свае «паханы», «рабацягі», «апушчаныя». Дык вось наш народ дасюль у «рабацягах» хадзіў, а зараз хто?

І настаўнік Мазур пасля паўзы, як часта гэта рабіў, спрасціў гутарку і распавёў, што сяляне нічога не робяць, толькі жартуюць з нашэсця, як яны кажуць, кузурак.

— Не сваё ж навокал, — абараніў Ліневіч. — Калгаснае.

— Ды не ў гэтым справа. Яны вечарамі трымцяць над нейкім там тэлесерыялам.

— Ну не станеце ж вы абвінавачваць дзіця за тое, што яно глядзіць мульцік пра ката ці якога Хрушу? У іх такі ўзровень, генафонд панішчаны...

— А чаму панішчаны?! — выбухнуў Мазур. — Чаму дазволілі з сабой такое зрабіць? Ніхто цяпер не здольны нават да супраціву! Яшчэ пры «хапунах» у трыццатыя трэба было: як пасунуліся нкусавец з сельсаветчыкам у хату — ім кулю ў лоб. Баяліся б. А то сусед у мяне — малады хлопец, Афганістан прайшоў, а днямі чую — да цыганоў у парабкі наняўся, дошкі габлюе. Яны, бач ты, катэдж будуюць.

— Але ж беларусы — неблагія салдаты, — зноў абараніў Ліневіч.

— Што з таго? Трэба было нам, дурням, з крыжакамі ў бойку ўвязацца? Грунвальд маю на ўвазе. Вось і жэрлі нас маскалі ды палякі, акрыялі, а як жа. А які шанец у тысяча восемсот дванаццатым годзе! Ну, завярнулі свае пушачкі, я маю на ўвазе батарэі Раеўскага, што ліцвіны з Менскай губерні абаранялі, ды супраць нашых «братоў старэйшых» — як бы гісторыя павярнулася, га? Крэўская вунія, Люблінская — усё гэта памылкі. Для нас, вядома, а для іншых святам абярнулася... Сярод нас, вы заўважалі, увесь час нібы нейкая гніль існуе?

— З'язджайце, — параіў Ліневіч. — Свет вялікі.

— А зямлю як кінуць? Чалавек павінен мець кавалак зямлі. Я ж са шляхціцаў. Сёмая вада на кісялі, але нешта, пэўна, і засталося.

Ліневіч зірнуў уважліва і нібы ўпершыню ўбачыў масіўны чэрап, цвёрдыя вусны, кручкаваты пародзісты нос.

Запанавала паўза. Мазур раптам, як заўсёды нечакана, завярнуўся і пайшоў.

* * *

Ровар настаўніка Мазура быў добра дагледжаны, што і адзначыў назаўтра Ліневіч. Колы каціліся лёгка. Балоты і тарфянікі высахлі, бо дажджу не было ўжо больш як два месяцы. Тым не менш на паплавах ён са здзіўленнем выявіў цэлую арашальную сістэму, якая не дзейнічала. Мноства ржавых труб і распыляльнікаў цягнуліся на некалькі кіламетраў. Трубы былі пагнутыя, а там-сям і наўмысна пераламаныя ў паедзеных іржой стыках.

Насякомыя па-ранейшаму віравалі наўкол, яны біліся ў твар, блыталіся ў валасах, Ліневіч бараніў толькі вочы. Ён аб'ехаў палі, лес за самай дальняй брыгадай і паплавы за ракой, але прус быў паўсюдна. Ліневіч скіраваў назад.

Брудна-чырвоная камлыга экскаватара была бачная здалёк. Зубаты коўш нерухома тырчаў у небе. Побач корпаўся чалавек у падранай майцы і пакамечанай бейсбольнай кепцы. Гэта быў экскаватаршчык з перасоўнай механізаванай калоны па прозвішчу Сей.

Ліневіч спыніўся і павітаўся.

— Я вас пазнаў. Вы нешта шукаеце ў рацэ. А я больш не капаю, — сказаў Сей.

— Чаму? — спытаў Ліневіч.

— Ноччу акумулятар укралі.

— А з палівам як?

— Яшчэ на пару дзён хопіць. За кожны літр прымушаюць распісвацца. Вось прывязуць акумулятар, і пачну. Ну, а вы знайшлі сваё?

— Не, — сказаў Ліневіч.

— Птушкі зніклі, — раптам заўважыў экскаватаршчык Сей. — Вы іх бачылі тут?

Ліневіч азірнуўся наўкол. Аніводнай, нават маленькай птушкі ён не знайшоў. Паўсюдна, куды толькі дасягаў позірк, няспешна перамяшчаліся, пераляталі з месца на месца насякомыя. Чуўся шолах крыльцаў і ледзь улоўны аднастайны похруст працуючых сківіц.

— Вы давялі ўчастковаму пра крадзеж? — запытаў Ліневіч.

— Так. Але гэта марна. Цяпер тут шмат чужынцаў. Розныя людзі панаехалі. Як гэтая тля.

— Не тля, а пералётны прус, — паправіў Ліневіч.

— Цяпер паўсюдна злодзеі, ашуканцы. Раней тут кацапы кралі, а зараз і свой, каб пахмяліцца, у хату залезе. Вы чалавек новы, а заўважылі, колькі ў нас п'юць?

— Так, — сказаў Ліневіч. — А вы самі хіба не бярэце чарку?

— Ужываю. Але я ведаю, калі піць, я не Грынь. У мяне дзеці, а іх карміць ужо няма чым, акрамя бульбы. Я голад прадбачу. Вось і ўяўленне было.

— Уяўленне? Вам?

— Не мне. Сястра казала, быццам уранні, якраз перад тым, як гэтыя кузуркі прыляцелі, яна лесавіка бачыла. Выйшаў ён з-за дрэў, стаў і пакланіўся ў бок вёскі. А потым знік на вачах.

— Ваша сястра замужам? — спытаў Ліневіч.

— Хочаце пасватацца? — незалюбіў Сей.

— Я да слова.

— Думаеце — прымхі збірае?

— Магчыма. Але і яны на пустое не з'яўляюцца. Сімуляцыя — ужо сімптом хваробы. Я прывык аналізаваць. Так хутчэй знойдзеш першапрычыну.

— Людзі пытаюць, што вы шукаеце ў рацэ, — адразу перайшоў на больш простую тэму экскаватаршчык Сей.

— Як знайду — даведаецеся.

— Хіба вы не ведаеце?

— Не, — сказаў Ліневіч.

— Не даю веры.

— А хіба вы не ведаеце, навошта спрамляеце рэчышча? Вам не паведамілі?

— Я чалавек просты.

— Я таксама, — сказаў Ліневіч і развітаўся.

Ад экскаватара Ліневіч збочыў на сцяжынку, якая вяла да бальшака. Ён успомніў, што яшчэ не быў на тым баку дарогі.

Спёка між тым расла. Ліневіч падумаў, што такое выключна гарачае надвор'е, пэўна, бывае ў гэтых месцах надзвычай рэдка. Птушак ён так і не сустрэў — нават варон нідзе не ўбачыў.

Герман Ліневіч перасек бальшак — звычайную гравійку, па якой раней хадзіў у горад аўтобус, і паглыбіўся на другі бок вузкай сцежкай. Неўзабаве яму давялося злезці з ровара і цягнуць яго побач — кусты і дрэвы раслі нізка, і галінкі чапляліся за вопратку, а то і балюча білі па твары. Раптам ён выпадкова ўбачыў, што ў вышыні, якраз над ім, метрах у пяці над зямлёй, цягнуцца два тонкія дроцікі. Гэта была паветраная тэлефонная лінія, якая, пэўна, вяла да жытла ці пабудовы, дзе, на яго думку, павінен быць тэлефон. Ліневіч згадаў пра тое, што яму неадкладна трэба тэлефанаваць у сваё ўпраўленне. Трымаючыся дроцікаў, ён хвілін праз дзесяць выйшаў да азяродаў, мінуў агароджу з жэрдак і за ёй у засені дрэў убачыў невялікі цагляны будынак.

Зблізу гэта аказалася аднапавярховая кампрэсарная ці помпавая станцыя, ад якой да ракі ішоў вузкі канал з цэментаванымі рагамі. Ліневіч успомніў пра кіламетры ржавых труб на паплавах і здагадаўся, што станцыя даўно не працуе.

Ён прыхіліў ровар да жэрдак і падышоў усутыч.

Ля дзвярэй былі свежыя сляды. Тут зусім нядаўна нехта хадзіў: трава прымялася, а на пяску ля ганка ён убачыў адбітак падэшвы.

Герман Ліневіч пастукаў у абітыя бляхай дзверы, але адказу не дачакаўся. За бруднымі, пакрытымі слоем пылу вокнамі панавала маўчанне.

Ліневіч пастукаў зноў.

Раптам пачуліся нейкія гукі, а затым дзверы адчыніліся, і ён убачыў мужчыну ў майцы і спартыўным стракатым трыко. Рукі і плечы ў таго былі голыя і блішчэлі ад поту. Ліневіч пазнаў: перад ім стаяў той самы чалавек, які разам з дзяўчынай сачыў за ім у бінокль. Ліневіч нават уздрыгнуў ад нечаканасці, бо чалавек быў у процівагазе.

Мужчына ўтаропіўся на Ліневіча праз шкельцы, а потым рэзка пацягнуў да сябе дзверы, зачыніў з трэскам і зашчапіў іх знутры.

Герман Ліневіч пастаяў з хвіліну, але ніхто больш не выходзіў, і ён павярнуў назад. Ён быў вельмі здзіўлены.

Цяпер ён сам спяшаўся да настаўніка Мазура. Але не толькі дзеля таго, каб вярнуць яму ровар: Ліневічу карцела спытаць у яго тое-сёе.

Маёнтак настаўніка Мазура быў звычайнай вясковай хатай пад дахам з шыферу. Побач стаялі невялічкая пуня і хлеў. Участак зямлі, як адзначыў сабе Ліневіч, складаў сотак дваццаць, не больш. На ім раслі старыя, гадоў па пяцьдзесят, яблыні і вішні. У лісцях, а таксама на пажоўклай ад спёкі траве пад імі, як і паўсюль, панавала саранча.

Настаўнік Мазур быў дома, і Ліневіч зайшоў у хату.

Ён упершыню ўбачыў жытло Мазура знутры: у пакоі было чыста прыбрана, усе рэчы, здаецца, ляжалі ці стаялі на сваіх месцах — і стол, і крэслы, і невялікі чорна-белы тэлевізар, і прыёмнік, і такі-сякі інструмент.

Гаспадар ляжаў апрануты на ложку і, як толькі Ліневіч зайшоў, падхапіўся і сеў. Ён быў бледны з твару і, як адзначыў Ліневіч, чамусьці моцна нерваваўся.

— Калі вы спіце, то не буду перашкаджаць, — сказаў Ліневіч. — Я паставіў веласіпед на месца.

Але настаўнік Мазур нібы спалохаўся:

— Пабудзьце крыху, калі маеце час. Я вам нешта скажу. Я хацеў зайсці да вас яшчэ раз.

Герман Ліневіч сеў у крэсла.

— Дык я вас слухаю, — сказаў ён насцярожана.

— Справа ў тым, — дзіўна пачаў настаўнік Мазур, — што ў свеце існуюць сілы, якія накіраваны на тое, каб перасекчы нашы сувязі з Небам. Вы не задумваліся над тым, колькі ў нас апантаных, імі нехта нібы кіруе. І зноў жа ўсе гэтыя паморкі, нашэсці, паводкі, пажары, землятрусы і смерчы.

— І што?

— А тое, што за імі ідуць голад, войны і спусташэнні. Я вось знайшоў старажытны спіс усіх здарэнняў і бедстваў, якія ў нас раней адбываліся. Вы паслухайце: дзвесце пяцьдзесят трэці год ад Нараджэння Хрыстова: «Из земли бо и из моря и из рек и из озёр ветром нужным износило дыхание смрадно, яко гной мертвых телес, и от сего тяжкие и неисцельные болезни, погибель человеком...» Гэта хранограф заходне-расейскай рэдакцыі. А вось яўрэінаўскі летапіс. Тысяча пяцьсот трыццаць чацверты год: «...прышла саранча і паела жыта, траву і ярыну...». А вось летапісны сказ Пятра Залатонава. Тысяча шэсцьсот восемдзесят шосты год: «Дажджы. Пры гэтым нашэсце чарвякоў чорных памерам з вусеня...» А вось тысячны год. Моцны землятрус на ўсім зямным шары. Тысяча трыста сорак дзевяты год. Полацак: «Мор бысть на люді...» Тысяча чатырыста трыццаць шосты год: «Голад ад дажджэй, много лиха, много кровопролития сталося, брат брата своего рожоного убивал». І так амаль пастаянна: тысяча пяцьсот восемдзесят восьмы год — «великий мор», тысяча шэсцьсот чацверты — «великое поветрие», гэта значыць эпідэмія, тысяча семсот трыццаць трэці — «...поморок явывся и там ляхов, козаков и жидов много вымерло...». І зноў — голад, засуха, дажджы, прузіша, чэрві, вусені... Але вось што цікава: у трынаццатым стагоддзі, прыкладам, саранча прыходзіла аж васемнаццаць разоў. А вы не задавалі сабе пытанне, чаму ўсе прыродныя бедствы супадаюць з нашэсцямі, войнамі, міграцыямі? У тым жа трынаццатым стагоддзі за саранчой татары з'явіліся. Кроў палілася, цемра прыйшла...

— То было ў мінулым, — перабіў Ліневіч, — мяркую, прагрэс чалавецтва зараз выключае падобныя з'явы.

— Лухта, — не згадзіўся настаўнік Мазур. — Прагрэс — гэта слова-неданосак. Ну, дайце магчымасць тым жа кітайцам атрымаць кожнаму па машыне ну й па трактару на сям'ю і — гатова: экалагічная катастрофа. Рэгіён не вытрымае такой колькасці выхлапных газаў. Вось вам і прагрэс.

— Але ж чалавецтва жыве.

— Яно-то жыве, але ўжо не шукае Амерык, а будуе канторы, банкі, біржы і парнакварталы. Вы часам не хочаце за акіян?

— Не, — сказаў Ліневіч.

— А то ўсе аж трымцяць. Спажываць — вось што стала мэтай.

Герман Ліневіч пакратаў загарэлы лоб і праз паўзу сказаў:

— Лёс — гэта выпадковасці, а не прысутнасць кагосьці, як вы лічыце. Ну, узяць хаця б майя. Нястача энергетычнага звяна. У іх не было каня. Значыць, не было і кола, не прыдумалі, бо навошта яно, калі няма цяглавай сілы? І мы, магчыма, сталіся б магутнымі і незалежнымі, ну, прыкладам, каб былі астраўной нацыяй. Дарэчы, у свеце дамінуюць англасаксы ды японцы. А яны астраўныя народы. Яны, магчыма, не гублялі частку сіл, каб адбіцца ад ворагаў. Мора абараняла іх і загартоўвала дух...

— Вось-вось, — задумліва дадаў настаўнік Мазур, — а нас да таго ж падточвалі суседзі, лезлі з захаду і ўсходу. Саранча. Мы і ёсць той самы трэці варыянт з прытчы пра сейбіта. Памятаеце?.. І трапіла зерне ў церні, і церні выраслі і заглушылі яго... А пад занавес заўсёды з'яўляецца Ён.

— Дык, па-вашаму, тупік? — спытаў Ліневіч.

— Чарнобыль давершыць. Таксама выпадковасць? Ці не занадта іх.

— Але ж варта трываць, ну хаця б дзеля будучыні, — сказаў Ліневіч.

— З кім трываць і дзеля якой будучыні?! — выбухнуў раптам настаўнік Мазур. — Ды вы прыгледзьцеся да ўсіх гэтых мангалоідаў на вуліцы, паслухайце, пра што яны гавораць, ды заўважце, колькі набрыдзі з'явілася! Яе вось мы трываем! Гэх, народ! Ён нават па мінулай вайне не здолеў вызначыцца, уграз у сваю, грамадзянскую... Хіба свядомы, нармальны чалавек можа тут жыць? На зямлі, дзе нават мовай сваёй пагарджаюць? Тут штомесяц новы Чыкаціла аб'яўляецца, а такая, прыкладам, з'ява, як Ян Палах, тут магчымая?!

Ён раптам змоўк, задыхаючыся.

— Дык у чым ваша пытанне? — нібы ачуняў і пацікавіўся Ліневіч.

— Вы маеце рацыю: я ўсё падводжу здалёк, а філосаф з мяне кепскі. Маё пытанне надзвычай простае. Я хацеў, каб вы па магчымасці наведалі маю дачку, там, у горадзе. Я быў бы вам вельмі ўдзячны, каб вы пагаварылі з ёй.

— Пагаварыў — пра што?

— Я давяраю вам і хачу, каб вы давялі ёй, каб яна, ну, скажам, не адхілялася ад Шляху. Вы мяне разумееце?

— Так, — сказаў Ліневіч. — Разумею. — Але гэта лепей зрабіць вам самім. І чаму вы лічыце, што я трымаюся таго Шляху?

— Я не здолею. Позна. А ў вас веру.

— Добра, — згадзіўся Ліневіч. — А ў мяне да вас таксама пытанне. Хто жыве на помпавай станцыі за шашой?

Настаўнік Мазур раптам узняўся з ложка, падышоў да акна і зірнуў у яго, але вярнуўся назад і зноў сеў на ложак.

— Гэта кінутая станцыя.

— Там жывуць, — сказаў Ліневіч. — Сёння я там бачыў мужчыну ў процівагазе. А гэта сведчыць толькі пра тое, што яны там, верагодна, вырабляюць наркотыкі. Інакш навошта ў такую спёку процівагаз? Вы б хадзілі дома ў процівагазе?

— Наркотыкі? Тут? Ці не напякло вам часам галаву?

— Не блюзнерце. Месца ідэальнае. Экскаватаршчык Сей кажа, што тут з'явіліся чужынцы.

— Усе людзі — чужынцы, — прамовіў больш спакойна Мазур. — Вось у чым справа. А па-другое, вы не заўважалі, што мы пачынаем захлынацца ад людзей з парушаным генетычным кодам? А свабода для такіх — гэта турма для вас. І наадварот.

— Магчыма, і так, — сказаў Ліневіч і падняўся з крэсла.

— Дык, калі вернецеся ў горад, выканаеце маю просьбу? — спытаў настаўнік Мазур. — Я вам пакіну адрас.

— Гэта няцяжка, — паабяцаў Ліневіч. — Я пасля падумаю, як зрабіць усё лепш. А зараз выбачайце — мне на раку.

* * *

Герман Ліневіч крочыў праз поплаў. Паветра, перанасычанае сонцам, было гарачае, нібы ў лазні. Пад падэшвамі красовак раз-пораз хрускалі хіцінавыя абалонкі саранчовых. Насякомыя поўзалі па зямлі, узляталі ў пошуках новага корму. Ціхі шолах ствараў дзіўную какафонію спусташэння.

Там, дзе ў мінулы раз ён пакідаў свой рукзак, ляжала і загарала дзяўчына. Герман Ліневіч падышоў усутыч, прычым адзначыў, што яна спачатку рабіла выгляд, быццам не бачыць яго. Ён пазнаў тую самую дзяўчыну, якая сачыла за ім.

— Я заняла ваша месца.

Дзяўчына ляжала на жываце, абапіраючыся на локці, і Ліневіч убачыў загарэлыя плечы, пад якімі звісалі пругкія і прадаўгаватыя, нібы ў негрыцянкі, грудзі. Станіка на іх не было. Дзяўчына прыкрыла іх адной рукой, прыняўшы позу жабы, а другой, урэшце, адшукала станік, укленчыла і зашпіліла яго за спінай, пасля чаго выпрамілася ў поўны рост. У яе былі стройныя і загарэлыя ногі, але скуласты, з прыкметамі азіяцкасці твар, нібы заўчасна пастарэлы, з хваравітымі, у зморшчынках, вачыма. На пярэднім зубе, калі яна ўсміхнулася, Ліневіч убачыў чорную кропку незалечанага карыесу.

— Я тут яшчэ не купляў зямлю, — сказаў Ліневіч. Ён не паважаў такіх яўных сексуальных выклікаў.

— Ну, а я спецыяльна, каб пазнаёміцца, — гнула сваё дзяўчына. — Дарэчы, мяне завуць Жана. Давай на «ты».

Герман Ліневіч хацеў спытаць, навошта тая сачыла за ім у бінокль, але чамусьці стрымаўся. Ён адзначыў сабе, што дзяўчына — расейка. Яе выдавалі і знешнасць, і акцэнт.

— Ну, давай, — сказаў Ліневіч.

Дзяўчына па імені Жана юрліва хіхікнула.

— Што ты шукаеш? — пацікавілася яна.

— А ты?

— Я шукала цябе. Хочаш цыгарэту?

— Я не палю, — абрэзаў Ліневіч і зірнуў дзяўчыне ў твар. Вочы ў яе былі чорныя і быццам без яўных прыкметаў ненармальнасці. Ён убачыў, як у валасах у дзяўчыны заблытаўся прус. Тая гідліва выцягнула яго пальцамі і адкінула ўбок.

— А я запалю.

Дзяўчына па імені Жана дастала цыгарэту, запальнічку і запаліла, пэўна, настройваючыся на размову.

— На здароўе, — сказаў Ліневіч.

Ён крыху адышоўся, паклаў на зямлю рукзак, скінуў красоўкі, штаны, сеў і зашпіліў на нагах ласты. Дзяўчына падышла і стала перад ім.

— Слухай, — сказала яна. — Паміраю ад цікаўнасці. Калі ты скажаш, што шукаеш у рацэ, я згодная распрануцца дагала.

— І так бачу, што ты з сябе ўяўляеш, — заўважыў Ліневіч.

— Ну і што? Падабаюся?

— У мяне іншыя праблемы. Я заняты справай.

Раптам дзяўчына па-змяінаму перагнулася рукамі назад і гнутка зрабіла гімнастычны мосцік, так, што галава апынулася між яе ж ног. Валасы ўпалі ёй на вочы і перашкаджалі глядзець.

— Я чакаю, — хрыпла сказала яна. — Гавары.

Герман Ліневіч наблізіўся і зірнуў на рукі дзяўчыны ў локцевых выгінах. На венах у некалькіх месцах ён убачыў кропкі — сляды шпрыца.

Дзяўчына па імені Жана між тым села і адкінула валасы з ілба.

— Ну? — сказала яна. — Што такі нерашучы? Ды здымі ты свае ласты!

— Па кайфу даўно жывеш? — спытаў Ліневіч, наўмысна не заўважаючы яе чараў. У яго мільганула думка, што за імі, магчыма, і зараз сочаць у той жа бінокль.

Твар у дзяўчыны раптам стаў зласлівы, а настрой рэзка перамяніўся.

— Не мне брахаць, не табе слухаць.

— Тады навошта цікуеш за мной? Думаеш, золата шукаю? А калі знайду — увесь ваш экіпаж з'явіцца?

Ён вылаяўся перад тым як насунуць маску, а потым заціснуў у роце трубку і даў нырца проста з берага. Калі ён вынырнуў, дзяўчыны на беразе не было.

Расплаўлены шар сонца прайшоў між тым частку свайго штодзённага шляху і вісеў, здавалася, над самай галавой. Узровень вады паніжаўся, рэчка мялела. Толькі незлічоныя хмары насякомых адчувалі сябе няблага ў гэтым гарачым мроіве. Некаторыя з іх падалі ў ваду, але не тапіліся, а сплывалі ўніз па цячэнні, варушачы лапкамі і сківіцамі.

* * *

— Ну, дык што ты шукаеш? — спытала Жана.

Яна стаяла ў дзвярным праёме. Рыжыя валасы хваліста спадалі на яе худыя, голыя плечы. Кароткія шорты і бруднага колеру майка — усё, што на ёй было на гэты раз. За яе галавой у паветры раіліся насякомыя.

— Навошта ты прыйшла? — спытаў Ліневіч.

— Каб даведацца, што ты шукаеш у рацэ.

— Я нічога не ведаю, — сказаў Ліневіч.

— Не хлусі. Хто цябе паслаў сюды?

— Камітэт па надзвычайных сітуацыях.

— Ага.

Жана падышла да яго ўсутыч. Ліневіч убачыў праз майку яе вострыя, доўгія грудзі, адчуў пах яе цела.

— Ну і што табе загадалі адшукаць?

— Перакуліўся кацер, і згубілася сумка. Вось яе і шукаю.

— Што ў той сумцы?

— Не ведаю, — сказаў Ліневіч.

— Ты хлусіш.

— Не прыставай дарэмна. Надакучыла. Вы сочыце за мной.

— Ты павінен сказаць.

— Я вам нічога не вінен! — узлаваўся Ліневіч.

— Скажаш!

Жана са злосцю стукнула па стале.

— Скажаш, скажаш, скажаш!

Яна стукала кулачком пасля кожнага выкрыку.

...У дзверы грукалі. Герман Ліневіч адкінуў коўдру і падхапіўся з ложка. За акном ужо развіднела, і сонца вісела над даляглядам. Ява і сон яшчэ пераблытваліся ў яго галаве, і яму спачатку нават падалося, што надакучлівая дзяўчына па імені Жана рвецца да яго ў пакойчык. Ён адчыніў.

Усхваляваны бульдазерыст Грынь нязграбна праціснуўся праз парог і стаў у расчыненых дзвярах. Саранчовыя з-за яго спіны біліся аб сцены, заляталі ў пакой і падалі на падлогу.

— Настаўнік Мазур застрэліўся, — сказаў ён. — Пэўна, учора вечарам, бо суседка раніцай зайшла, убачыла — і самлела...

Ліневіч выслухаў блытаны аповед Грыня. Пачутае моцна ўразіла яго.

— Хто-небудзь ведае, як гэта здарылася? — спытаў ён.

— Не. З хаты ж і стрэлу надта не пачуеш.

— Нябожчык пакінуў якую запіску?

— Так, — пацвердзіў Грынь. — Кажуць, што ён напісаў ліст. Выклікалі ўчастковага. Ён ужо едзе.

Ліневіч таропка апрануўся і збег з ганка. Вёска даўно прачнулася, і абвестка пра самазабойства ўжо абляцела яе.

У хаце настаўніка Мазура ціха рухаліся некалькі постацяў. Ліневіч пазнаў сярод іх жанчын-суседак, дырэктара мясцовай школкі, у якой калісьці працаваў настаўнікам Мазур, — неахайнага атлусцелага чалавечка з няшчырымі вачыма, і яшчэ двух незнаёмых яму мужчын, якія стаялі ля дзвярэй, зняўшы плоскія расейскія кепкі-васьміклінкі. Нябожчык ляжаў на ложку. Ён быў накрыты прасцірадлам. Матрац, коўдра і падлога былі ў крывавых плямах. З-пад краю прасцірадла быў бачны яго твар. Вочы былі закрытыя, але сам выраз твару быў неспакойны, быццам настаўнік Мазур хацеў нешта сказаць у апошнюю хвіліну, але не паспеў. Скура на лбе набыла ўжо жоўты колер.

Няспешна аглядаў пакой участковы — малады чалавек у форме міліцыянта з пагонамі малодшага лейтэнанта. Ён быў прыкладна адных гадоў з Ліневічам. Рэдкія цёмныя вусікі чарнелі ў яго над верхняй губой. Твар быў дробны, невыразны. Канфедэратку ён не зняў, толькі ссунуў на патыліцу.

Некалькі саранчовых лёталі ў пакоі, адна кузурка поўзала па падушцы, і Ліневіч пацягнуўся скінуць яе на падлогу, але ўчастковы затрымаў яго руку.

— Якраз хацеў за вамі паслаць, — звярнуўся ён да Ліневіча. — Кажуць, вы сябравалі з нябожчыкам. Пытанне такое: у яго ёсць хто-небудзь са сваякоў?

— Дачка ў Менску, — сказаў Ліневіч. — Трэба даць тэлеграму. Я сам з'езджу ў сельсавет, вазьму толькі на гадзіну веласіпед. Вы пашукайце ў паперах: павінен быць яе адрас.

— Выклікаў брыгаду з райаддзела, але тут і так усё ясна, — паведаміў яму ўчастковы. — Да таго ж запіска. Ён гаварыў калі-небудзь пра свае намеры?

— Так. Гаварыў, што хоча застрэліцца. Запіску зірнуць можна?

— Вам так цікава? — спытаў участковы.

Герман Ліневіч знарок раўнадушна паціснуў плячыма.

— Яго праз дзень абавязкова ў зямлю трэба, — сказаў участковы. — Тут жа трупярні з халадзільнікам няма.

Ён расшпіліў сумку, выцягнуў паперу і паказаў Ліневічу.

— Гэта яго почырк?

«Не абмяжоўвайце шлях сабе

не ведайце ні схільнасці

ні шчасця ні пагарды...» —

выхапіў вачыма здзіўлены Ліневіч і раптам сцяўся: пасля слова «шлях» ён убачыў тлустую кропку. Стаялі подпіс нябожчыка і дата. Ліневіч памкнуўся ўзяць цыдулку, каб разгледзець бліжэй і больш дасканала, але ўчастковы схаваў яе.

— Не, — сказаў ён. — Няхай з райаддзела спачатку глядзяць. Такі парадак. Вельмі дзіўны ліст, дарэчы...

— Гэта яго почырк, — пацвердзіў між тым Ліневіч, — я маю на ўвазе нябожчыка.

Адрас дачкі настаўніка Мазура хутка знайшлі на старым канверце. Адшукаўся і фотаздымак. Дачку Мазура звалі Надзея. З дрэннага аматарскага фота на Ліневіча зірнулі шырока расстаўленыя вочы маладой жанчыны. Твар быў тонкі, пародзісты. У нейкіх няўлоўных сваіх рысах яна нагадвала бацьку.

Нехта з жанчын прынёс у хату свечку і запаліў. Яе паставілі ля галавы нябожчыка.

Герман Ліневіч пастаяў яшчэ колькі хвілін, абдумваючы ўсё, што здарылася. Кропка ў пасмяротнай запісцы была яўна штучнага паходжання. Ліневіч паклікаў участковага ў кут.

— Па-першае, — сказаў ён, — я зараз бяру ровар нябожчыка і еду ў сельсавет, каб даць тэлеграму. А па-другое, хачу вас спытаць: вы ведаеце, хто жыве на кінутай кампрэсарнай станцыі за бальшаком?

— Ніхто, мяркую.

— Там жывуць. І яшчэ: вы носіце дома процівагаз?

— Што за лухта?

— Мужчына з помпавай, які адчыніў дзверы, быў у процівагазе. У гэткую спёку.

— І што вы з таго вырашылі? — спытаў без усялякай цікаўнасці ўчастковы.

— Мяркую, там вырабляюць наркотыкі. Аметалін ці яшчэ што. Таму і процівагаз. Вы б праверылі.

Участковы без ахвоты кіўнуў.

Невялікія пакойчыкі пры сельсавеце займалі ашчадная каса і пошта. Пошта якраз працавала, і Ліневіч запоўніў бланк тэлеграмы.

Загадчыца аддзялення, ганарлівая, як і ўсе ў вёсцы, хто не займаецца фізічнай працай, прачытала, падлічыла словы і сказала:

— Зайдзіце да сакратаркі. Я чула, як ёй званілі пра вас з Менску.

— Зайду, — падзякаваў Ліневіч.

Сакратарка старшыні сельсавета паведаміла:

— Заўтра асабіста да вас прыедзе інспектар камітэта па ахове прыроды з Менску. Я запісала прозвішча. Такое дзіўнае, нібы ў кітайца. Яго завуць Цай.

— Ён што-небудзь перадаў на словах? — спытаў Ліневіч.

— Прасіў толькі, каб вы нікуды не з'ехалі. Ён мяркуе дабрацца на аўтобусе, але тут жа яны больш не ходзяць. Я не стала тлумачыць. Яму могуць выдзеліць і службовую машыну.

Назаўтра, пасля таго як з раніцы ён прайшоў сваю звычайную норму на рацэ, Ліневіч з бульдазерыстам Грынем на вясковых могілках выкапалі магілу. Грынь быў зусім п'яны, і Ліневіч мусіў рабіць усё адзін. Пасля ён зноў узяў ровар і паехаў у вясковую краму, каб купіць сякіх-такіх прадуктаў на хаўтуры. Грошай у хаце нябожчыка не знайшлося, і пайшла нават пагалоска, што іх пакралі: падазравалі суседзяў. Хаваць жа яго трэба было тэрмінова, цела абклалі крапівой і соллю, бо спёка паскарала працэс разлажэння, і Ліневіч вырашыў пакуль набыць усё на свае — яму перадусім добра заплацілі ў сталіцы.

Купка падлеткаў віравала ля крамы. Ліневіч пачуў лаянку, нейкае няўцямнае балбатанне, воклічы, якія паўтаралі ўрыўкі рэкламных ролікаў з тэлебачання. У некаторых з падлеткаў былі ненатуральна малыя галовы ды іншыя прыкметы выраджэння.

За хлебам стаяла невялікая чарга. Паліцы былі пустыя, толькі гарэлкі было розных гатункаў і шмат.

Ліневіч стаў у чаргу.

У той жа дзень ля крамы, толькі крыху пазней, Ліневічу сустрэўся сівы мужчына ў майцы і спартыўных шараварах. Ліневіч пазнаў яго — гэта быў той самы чалавек, які хаваўся на помпавай станцыі і сачыў за ім у бінокль. Сын бульдазерыста Грыня неяк раней расказаў яму, што чалавек з помпавай называе сябе ёгам, часта збірае падлеткаў і паказвае ім розныя фокусы, і што яго сяброўка аднойчы выпіла з тымі ж падлеткамі ў ляску віна, сабрала з іх грошы і потым дазволіла кожнаму па чарзе ўступіць з ёй у сувязь. І на пытанне Ліневіча, ці не ўступіў у такую сувязь і ён, сын бульдазерыста Грыня прызнаўся, што так — уступіў адзін раз.

Ліневіч падышоў бліжэй. Чалавек, які называў сябе ёгам, зірнуў на яго, спыніў гутарку, што вёў з некалькімі падлеткамі, і пакрочыў па вуліцы да выхаду з вёскі, нібы запрашаючы Ліневіча пайсці за ім. Ліневіч неўзабаве дагнаў яго і сказаў у спіну:

— Пачакайце.

Мужчына-«ёг» спыніўся, скінуў з потнага, зарослага сівой шчэццю смуглага пляча сумку, павярнуўся, склаў, нібы мусульманін, рукі і пачаў нешта хутка-хутка чытаць сам сабе. Зблізу ён быў зусім стары. Урэшце, нібы выходзячы з трансу, ён спыніў свае мантры і зірнуў Ліневічу ў вочы. Той з цяжкасцю вытрымаў позірк. Падобны тып людзей быў яму незнаёмы. Што прыхавана за гэтым чэрапам са збягаючым назад ілбом, за чорнымі ўхілістымі вачыма, за азіяцкімі скуламі на зморшчаным, цёмным, нібы паленае дрэва, твары? Невядома... Але ж яго паводзіны ля ракі, процівагаз... Трохкутнік, дзе адзін вугал — энурэз у дзяцінстве, другі — піраманія, а трэці — садызм да жывёл? Тады — замбіраваны сектант, апантаны, які ўявіў сябе месіяй, ці проста чалавечы хлам, якога цяпер багата ў нашым гаротным краі?

— Ну? — урэшце парушыў паўзу стары. — Вы хочаце мне нешта сказаць?

— Здаецца, і вы хочаце зблізу паглядзець на мяне, — заўважыў Ліневіч.

— Няхай сабе так.

— З якой мэтай вы сочыце за мной? — у лоб спытаў Ліневіч і дадаў: — Вы зарэгістраваны ў сельскім Савеце?

— А вы прадстаўнік улады? — нібы нават ласкава пацікавіўся стары. — Не? Дык чаму я павінен адкрыць вам сваё сэрца?

— Калі б я быў прадстаўнік улады, то скіраваў бы вас у пастарунак, — сказаў Ліневіч.

— На падставе чаго? — па-ранейшаму ласкава пацікавіўся стары.

— Гэта вы застрэлілі чалавека па прозвішчу Мазур, — нечакана для сябе вырвалася ў Ліневіча.

Стары сцяўся на імгненне, а ў яго каламутных вачах прамільгнула і перадалася Ліневічу хуткаплынная іскра разгубленасці.

«Ён», — упэўніўся Ліневіч.

— Ну а доказы, доказы, — урэшце апамятаўся і зноў заўсміхаўся чужынец. — Гэтаксама я магу заявіць, што вы хацелі згвалціць дзяўчыну заўчора раніцай на рацэ. Яна пацвердзіць.

— Дзяўчына — наркаманка. І вы скарыстоўваеце яе ў сваіх мэтах. З якой вы секты?

— А хіба той Мазур не прасіў, каб яго застрэлілі? — спытаў стары. — Прыкладам, вас?

— Колькі ён табе заплаціў, сволач? — не стрываў Ліневіч.

— Нават калі я і застрэліў яго, то пра тое ён ужо не скажа. Усе ведаюць — ён застрэліўся сам, чаго і вам жадаю, — ветліва сказаў чужынец.

Ён усміхнуўся ласкавай усмешкай, але Ліневічу прымроіліся белыя доўгія іклы замест зубоў, як у фільме пра Дракулу. Стары падняў з зямлі сумку, ускінуў яе на плячо і пайшоў. Ліневіч нейкі час яшчэ глядзеў яму ўслед — нешта неасэнсаванае непакоіла яго пагрозлівай недарэчнасцю, і ён урэшце сцяміў: ад постаці чужынца быццам не было ценю...

* * *

Інспектар міністэрства аховы прыроды Цай быў сярэдняга росту, непрыкметнай знешнасці чалавек гадоў сарака ў шэрых штанах і белай тэнісцы. Яго маленькія, празрыста-шэрыя вочкі свідравалі субяседніка.

— Я мусіў прыехаць сам, — сказаў ён. — Сувязь псуецца, неўзабаве можа спыніцца транспарт, нават цягнікі. Мне даручылі на свае вочы паглядзець, што тут робіцца.

Яны ішлі праз поплаў у напрамку да ракі. Саранчовыя апантана рухаліся ў паветры.

— Глядзіце, — паціснуў плячыма Ліневіч. — Калі заўтра ж не пачаць апрацоўку з самалёта, тут нічога не застанецца.

— Я не пра гэта, — сказаў інспектар Цай. — Вы знайшлі сумку?

— Пакуль не.

— Якія ў вас меркаванні?

— Я прайшоў па дне і абшукаў большую палавіну свайго сектара, — стрымана растлумачыў Ліневіч. — Штодня я спадзяюся, што выцягну тую торбу. Дарэчы, што ў ёй?

Інспектар Цай сцяў тонкія вусны.

— Знойдзеце — пабачыце.

— Увогуле, ці варта шукаць?

— Варта, — сказаў інспектар Цай.

— Так сур'ёзна? Дык усё-такі, што ў той сумцы?

— Шукайце, — сказаў інспектар Цай. І ў роздуме дадаў: — І не пытайцеся лішняе. Вы ж далі падпіску. Атрымалі грошы. Дарэчы, я прывёз вам частку. Распішыцеся. Больш іх, магчыма, і не будзе, бо паўсюдна хаос. Я ледзь дабраўся сюды і сёння ж мушу ехаць назад, калі натраплю на якую спадарожную.

— Тут ходзіць лесавоз, — удакладніў Ліневіч.

Яны памаўчалі, прыслухоўваючыся да шолаху крыльцаў.

— А гэта вас не цікавіць? — Ліневіч раструшчыў нагой насякомае.

— Саранчовыя сыдуць. А нам заставацца. Шукайце сумку.

Яны агледзелі ўчастак ракі, бераг і нерухомы экскаватар з узнятым каўшом.

— Мне яшчэ ў сельсавет і да старшыні, — сказаў інспектар Цай. — Варта прыспешыць іх, каб заканчвалі работу.

— У іх няма паліва.

— Сюды перакінуць колькі трэба.

— Вы б не адмовіліся зараз паесці, вам жа далёка ехаць? — спытаў Ліневіч.

Інспектар Цай падумаў і згадзіўся.

— Так, — сказаў ён, — я адчуваю голад. А што вы мне прапануеце? Смажаныя акрыды?

— У мяне ёсць некалькі яек.

Інспектар Цай пакрочыў побач.

— Вы не задумваліся, чаму зараз так шмат памірае людзей? — раптам спытаў ён.

— Паміраюць заўсёды. Такое жыццё, — сказаў Ліневіч.

— Цяпер больш. Я ехаў сюды з дзяўчынай. У яе застрэліўся бацька.

— Добра, што яна прыехала. Трэба хутчэй хаваць нябожчыка.

— Парушыўся нават інстынктсамазахавання, — сказаў інспектар Цай. — Я гэта адчуваю.

Яны ішлі праз поплаў у сонечным мроіве, запоўненым саранчовымі. Ветру амаль не было.

— Але ж велічыня суіцыду пастаянная, — заўважыў Ліневіч. — Яна складае каля аднаго працэнта ад агульнай колькасці смерцяў.

— Дык чаму ў фінаў і вугорцаў два працэнты? Я думаў пра гэта.

— Ну і чаму?

— Над кожнай групай — свая колькасць самазабойстваў. Ну, прыкладам, полк ці дывізія. Над ім нешта вісіць і гняце. Гэтае «нешта» і патрабуе ахвяраў.

— Так ужо і патрабуе, — не паверыў Ліневіч.

— Спытайце ў якога камдзіва, начальніка лагера. Калі яны не схлусяць, то пацвердзяць — кожны год амаль аднолькавая колькасць.

— І што гэта, як вы лічыце?

— Не ведаю. Нібы напруга існуе. Яна расце, а потым адбываецца скідванне.

— Калі вы маеце рацыю, то і ў жывёл павінна быць нешта такое. Але...

— Ёсць, — сказаў інспектар Цай. — Калі статак павіянаў даганяе леапард, то адна малпа заўсёды застаецца на месцы і чакае драпежніка, каб памерці. Чаму мятлік, адклаўшы патомства, забівае сябе? Існуе ж яшчэ і замаскіраваны суіцыд: п'янства, наркотыкі, рызыковыя віды спорту, ну, каскадзёры там ці хто яшчэ...

— Дык што — наш народ і ёсць тая самая сімвалічная малпа, якая ахвяруе сябе дзеля астатняга чалавецтва? — вырвалася раптам у Ліневіча. — Ну, калі Чарнобыль мець на ўвазе?

— Можа, і так.

Герман Ліневіч зірнуў уважліва. Інспектар Цай ствараў уражанне няпростага чалавека.

Яны прыйшлі. Інспектар сеў за стол. Ён быў відавочна стомлены. Ліневіч пачаў смажыць яйкі.

— Як паясце, то адпачніце на ложку, паспіце якую гадзіну, — прапанаваў ён. — А я схаджу ў хату нябожчыка.

— Хвіліну, — спыніў раптам яго інспектар Цай. — Вы яшчэ «свежы» чалавек у нашай сістэме і многага не ведаеце. Вы памятаеце Наваполацкую катастрофу, калі ў Заходнюю Дзвіну трапіла дваццаць пяць кубаметраў сінільнай кіслаты?

— Так, зімой, здаецца, — пацвердзіў Ліневіч.

— А калі б летам? Ваду бралі б з ракі, дзеці палезлі б купацца?

— Так. І што?

— Нас чакае цэлы шэраг экалагічных і гуманітарных катастроф. Уся рэспубліка заражоная, вось у чым справа. У запаведных месцах, ля рэчак, пабудавалі заводзікі, цэхі, дзе людзі самі толкам не ведаюць, што вырабляюць. Абмакне якую дэтальку ў раствор, прыладзіць да ячэйкі і зноў. А там радыяцыя, адыходы небяспечныя.

— Тлумачце, каб усе ведалі.

— Каму тлумачыць? Адказам — заўсёды маўчанне. Вы ведаеце, чаму ў сталіцы цяпер самы буйны ўнівермаг надбудоўваюць, новую сцяну нарошчваюць? А там фон ледзь не як у Чарнобылі: побач завод, адыходы злівалі, яшчэ што... Людзі думаюць, што ўнівермаг пашыраюць. Як бы не так...

Ліневіч спытаў:

— Хто іх размяшчаў — тыя цэхі ды заводзікі?

Інспектар Цай пакрывіўся.

— Тут канцоў не знойдзеш. Хіба толькі Сатана папрацаваў. Дый самі вінаватыя. Прыбалты, унь, не дазвалялі з сабой такое рабіць — маўляў, курортная зона. Адбіліся. А над намі і нейтронныя бомбы ўзрывалі і радыеактыўныя воблакі саджалі. А што, калі б паўночныя рэкі яшчэ павярнулі? Цяпер вось заводзікі ў ціхіх месцах.

Яны моўчкі паелі. Інспектар Цай зняў чаравікі, лёг на ложак, падаслаў пад ногі газету і сказаў:

— Пабудзіце мяне праз гадзіну.

Ліневіч кіўнуў і выйшаў за дзверы.

...Нябожчык ужо ляжаў у труне, якую дагэтуль наспех зрабіў і прывёз на драбінах калгасны цясляр. Ля труны сядзела дачка настаўніка Мазура Надзея — маладая жанчына, гадоў дваццаці пяці ў чорнай жалобнай хустцы. Калі яна ўстала і пачала дапамагаць жанчынам, Ліневіч адзначыў, што дачка настаўніка Мазура высокага росту і вузкая ў клубах, як хлапчук.

Хаваць нябожчыка вырашана было назаўтра, а другой палове дня. Ліневіч завіхаўся разам з усімі, каб паспець зрабіць усё ў тэрмін. Сонца марудна рухалася ў бязвоблачным небе, выпраменьваючы гарачыню. У хаце ўжо адчуваўся ледзь улоўны трупны пах. Прадуктаў, якія прынёс Ліневіч з вясковай крамы, не хапала, і ён выбраў зручны момант, каб аддаць Надзеі частку атрыманых ад інспектара грошай.

— Я быў вінен вашаму бацьку, — зманіў ён.

Дачка нябожчыка няўцямна зірнула нібы скрозь яго круглымі зялёнымі вачыма.

— Дзякую.

Яму ўдалося крыху пагаварыць з ёй пра нязначныя будзённыя рэчы. Надзея трымалася знешне спакойна, і жанчыны на кухні, як пачуў Ліневіч, шапталіся, быццам яна ганарлівая і, пэўна, зусім не любіла свайго бацьку.

Калі Герман Ліневіч вярнуўся ў сваю кватэру, інспектара Цая там ужо не было. На стале ляжала запіска, у якой той коратка паведамляў, што не мае часу чакаць і мусіць ехаць. Ён яшчэ раз звяртаў увагу Ліневіча на тое, каб неадкладна ўзнавіць пошукі ў рацэ.

Ліневіч зірнуў на гадзіннік. Часу яшчэ хапала, і ён прыгадаў, што інспектар Цай наўрад ці здолеў пакінуць аўтобусны прыпынак. Хіба толькі на спадарожнай. Нешта падштурхнула яго ўзяць ровар і паехаць на бальшак, туды, дзе звычайна садзіліся на аўтобус людзі.

Інспектар Цай самотна стаяў ля слупа, побач з невялікай павеццю ад дажджу — гэта і было месца, дзе раней спыняліся аўтобусы...

— Дамовіўся ў канторы, што экскаватар будзе капаць далей, — паведаміў ён. — Паліва прывязуць. А мяне зараз падкінуць на лесавозе.

— Складна кумачкі пяюць, ды ім веры не даюць, — пакпіў Ліневіч. — Вы сапраўды верыце, што заўтра тэхніку забяспечаць палівам? А калі становішча пагоршыцца? Вы ж самі казалі, што яно непрадказальнае...

Інспектар Цай агледзеўся па баках, але на дарозе нікога, акрамя іх дваіх, не было. Ён быццам захваляваўся.

— Паслухайце, — сказаў ён, — вы абавязкова павінны знайсці тую сумку. Я вам скажу, што ў ёй, вазьму на сябе адказнасць. Цяпер і на вас ляжа цяжар, але мне здаецца, што вы чалавек надзейны. Наваполацкая катастрофа — дробязь у параўнанні з тым, што можа здарыцца тут.

— І што ў той сумцы? — спытаў Ліневіч. — Цыяніды?

— Горш. Там два радыеметры. Гэта значыць восем трубак з радыеактыўным рэчывам. Калі хоць адна з іх лопне, ці, можа, хто выцягне, ці дзеці разаб'юць — тут будзе другі Чарнобыль. Вы ведаеце, што палавінай грама радыеактыўнага плутонія, калі кінуць яго ў раку, можна атруціць некалькі гарадоў?

— Але ж замоўчванне абвестак, якія могуць нанесці страту здароўю насельніцтва, забаронена законам, — сказаў пасля паўзы Ліневіч.

— Ведаю. Я выконваў загад. Дый вам можна не тлумачыць, у якім грамадстве мы жывём, пра які ўжо там закон гаварыць...

Барвовы дыск сонца апускаўся ў чорную паласу лесу на даляглядзе. Удалечыні пачуўся шум матора — набліжаўся лесавоз.

Герман Ліневіч абдумваў пачутае.

— Нябожчык, ну, той хто заўчора застрэліўся, паведаміў мне адну рэч...

— Якую? — інспектар Цай таксама прыслухаўся да гуку на дарозе.

— Дык вось, нябожчык лічыў, што Ён асабіста наведаў гэтыя месцы. Адсюль і прус. Ён жа кіруе шкоднікамі. А тут яшчэ і кацер перакуліўся.

— Хто гэта Ён? — спытаў інспектар Цай.

— А той, каго вы самі ўспомнілі перадусім.

Ліневіч раптам змоўк, бо інспектар уважліва глядзеў яму ў твар, вывучаючы.

— Ну і дзе Ён зараз? — пацікавіўся інспектар Цай.

— Мяркую, на кінутай помпавай станцыі. Гэта недалёка адсюль. А як, дарэчы, перакуліўся той кацер?

— На ім плыла група экспертаў. Бо ўверсе па рацэ якраз адзін з такіх непрыкметных заводзікаў, пра якія я гаварыў. Яны туды везлі рэчыва, пра якое і я мала што ведаю. Ну і замер рабілі радыеметрамі.

— Тое рэчыва таксама было ў сумцы?

— Так, у кантэйнеры.

— За мной сочаць, — неахвотна прызнаўся Ліневіч.

— З якой мэтай і хто? — спытаў інспектар Цай.

— Хто — магу толькі здагадвацца, а мэты не ведаю, і гэта мяне непакоіць.

— Вы павінны адшукаць сумку, нягледзячы ні на што.

— Так. Я знайду яе. Але хачу спытаць і вас: вось вы чалавек з жыццёвым вопытам, разумны. Скажыце, у вас не з'яўлялася пачуцця, што мы жывём у ірэальным свеце, у якім нібы лагічнага стрыжня няма? А калі ён і прамільгне, то быццам з крывога люстэрка, дзе ўсё наадварот?

— Вы стаміліся, — паспачуваў інспектар Цай.

І Ліневіч зразумеў, што апошняе спытаў дарэмна. «Яшчэ вырашыць, што мае справу з псіхічна няўстойлівым», — падумаў ён.

Іх гутарка перарвалася, бо на бальшак марудна выпаўз лесавоз, і Ліневіч падумаў уголас звыклае:

— Трупы дрэваў.

Але інспектар Цай ужо не слухаў. Ён таропка палез у кішэню і выцягнуў невялічкі плоскі карабок.

— Вазьміце. І дай вам Бог удачы. Я веру, што вы знойдзеце.

— Што гэта? — спытаў Ліневіч.

— Дазіметр. Будзьце асцярожныя.

— Бывайце, — развітаўся Ліневіч.

* * *

Настаўніка Мазура пахавалі на наступны дзень пасля абеду. З могілак Ліневіч ішоў побач з Надзеяй. Дачка нябожчыка не спала ўсю ноч і ледзь трымалася. Ліневіч узяў яе за руку і адчуў, як яна з удзячнасцю сціснула яго пальцы.

Увесь час, які пасля кароткіх памінак заставаўся да вечара, Герман Ліневіч правёў на рацэ, і толькі калі пачало сутонець, вылез з вады і сцягнуў маску і ласты. Пошукі зноў не прынеслі нічога істотнага. Ён спакаваў рукзак і азірнуўся навокал.

Крывава-чырвоны сонечны дыск хаваўся за далягляд. Ветру не было, і ніводная галінка не варушылася, толькі імкліва бегла пад берагам цёмная плынь ракі ды звінелі ў паветры саранчовыя.

Раптам ён заўважыў у засені кустоў адзінокую дзявочую постаць, і калі падышоў бліжэй, пазнаў у дзяўчыне дачку настаўніка Мазура — Надзею.

Надзея сядзела, абхапіўшы ў каленях доўгія ногі, і глядзела ў ваду.

— Бачыла, як вы ўвесь час ныраеце, — сказала яна. — Вы выдатна плаваеце.

— Я люблю раку, — згадзіўся Ліневіч і спытаў: — Навошта вы тут адна?

— Я купалася. Пэўна, вада здымае стому, бо цяпер мне лепш.

— Не плавайце тут адна, — параіў Ліневіч. — Тут небяспечна.

— Чаму?

— Таму, што тут з'явіліся д'яблы.

— Вы гэта жартам?

— Не, — сказаў Ліневіч. — Я не жартую з вамі. Па-першае, таму, што я таксама стаміўся, а па-другое — таму, што мне хочацца ля вады гаварыць сур'ёзна. І каб размова была свабодная, як рачная плынь.

— Кажуць, вы сябравалі з бацькам. Навошта ён гэта зрабіў?

— Калі-небудзь потым я раскажу вам, што ведаю. Яшчэ не ўсё, дарэчы, высветлена.

— Але чаму? Я не разумею.

— Дзеля гэтага вы яшчэ занадта маладая, — сказаў Ліневіч. — Дарэчы, застаўся дом. Ён цяпер ваш. І зямля таксама.

— Не ведаю, вырашу потым. Кажуць, нават новы дом, калі ў ім не жывуць, праз пяць год парахнее. Гэта праўда?

— Так.

— Заўтра я мушу ехаць у горад. Але суседка сказала, што аўтобусаў даўно няма.

— Тут ходзіць лесавоз, перавозіць дрэвы. Я ўжо знаёмы з вадзіцелем. Ён бярэ спадарожнікаў. Інспектар Цай паехаў з ім.

— Інспектар Цай? Я яго не ведаю.

— Ён са сталіцы, прыязджаў па справах. Ехаў сюды разам з вамі.

— Гэтыя справы тычацца і вас?

— Але.

Яны яшчэ пасядзелі моўчкі. Сонца зайшло. Ліневіч сказаў:

— Я правяду вас дадому.

Яны маўчалі, пакуль не апынуліся перад брамкай дома настаўніка Мазура. Тут, на развітанне, Ліневіч спытаў, ці не будзе яна баяцца, калі апынецца адна ў доме, і Надзея адказала, што не.

Ліневіч хацеў прапанаваць ёй пераначаваць у яго пакойчыку, словы ўжо ледзь не вырваліся, але схамянуўся, што дачка настаўніка Мазура зразумее прапанову неяк не так, і прамаўчаў.

...Праз гадзіну, калі ён ужо быў у сябе, у дзверы да яго пастукалі. Ліневіч адчыніў і ўбачыў участковага, з якім раней размаўляў у хаце нябожчыка. Яго прозвішча было Панковіч. Міліцыянт зайшоў у пакой і павітаўся.

— Чаму вы не пытаеце хто, а адразу адчыняеце? — асцярожна пацікавіўся ён.

Герман Ліневіч паціснуў плячыма.

— Іншым разам да мяне заходзяць суседзі.

— Мяне завуць Віктар, — сказаў участковы Панковіч. — Я прыйшоў па вас, каб разам схадзіць па помпавую станцыю. Вы казалі, што там нехта жыве. Вы ведаеце хто?

— Па-меншае — злачынцы.

— А па-большае?

— Д'яблы.

— Дарэчы, хто такі вы сам? — спытаў міліцыянт. — Сяляне кажуць, што вы нешта шукаеце ў вадзе.

Ліневіч усміхнуўся.

— Я даследую раку. Не парушаю закон. Мяне прыслалі з дзяржаўнай структуры.

Участковы Панковіч падумаў і спытаў:

— Дык вы пойдзеце са мной? Тут няма каго папрасіць. Не хапае людзей.

— Ісці зараз?

-Так.

— Згода, — сказаў Ліневіч.

Ён моўчкі апрануў кашулю, і абодва выйшлі ў ноч.

Неба ашаламіла іх яркім бляскам зорак. Млечны Шлях мігцеў над галовамі. Паветра ўсё яшчэ было гарачае, і толькі шолах саранчовых парушаў гэтую ідылічную пастараль.

— Скажу вам пра абстаноўку ў раёне, — ціха пачаў участковы. — Я тут, у асноўным, адзін, і дапамогі мне, лічыце, аніякай. З'явілася шмат чужынцаў — не толькі бежанцаў. П'янства, рабаўніцтва, крадзяжы... Злачынствы не раскрываюцца. А што я магу зрабіць? У пачатку лета дзяўчынку з ракі выцягнулі, мёртвую, вядома. На шыі — торбачка з каменнем. Экспертыза выявіла гвалт. Перадусім у суседнім раёне ў лесе ля шашы хлопчыка знайшлі. Адкуль дзіця — ніхто не ведае... Павесілі. А яму ўсяго гадкоў пяць...

Міліцыянт раптам спыніўся і крануў Ліневіча за плячо. Ён быццам хваляваўся.

— Пастойце. Я бачу, што вы разумны чалавек, са сталіцы. Скажыце, вы верыце ў Бога?

— Вы чулі пра тэорыю Хабла? — спытаў пасля паўзы замест адказу Ліневіч.

Яго субяседнік паціснуў плячыма.

— Сусвет узнік у выніку Вялікага Выбуху невядома з чаго. Але ж была, пэўна, Прычына для яго ўзнікнення. Гэта Прычына, мяркую, і ёсць Бог.

Панковіч моўчкі дыхаў. Бачна было, што ён нібы саромеўся, што пачаў «вучоную» размову.

— Я прымаў хрост, — пасля паўзы дадаў Ліневіч, — і ўпэўнены, што Бог існуе, бо якія яшчэ сілы, у рэшце рэшт, у стане запальваць цэлыя Сусветы?

— Тады чаму дазваляецца такое? Я маю на ўвазе не гэтых кузурак ці там войны, паводкі, землятрусы, а — гвалт над дзецьмі? Сказана ж, што ніводзін волас не ўпадзе з галавы без Яго волі.

— Не блюзнерце, грэх, — аспрэчыў Ліневіч. — Я не магу вам адказаць на ваша пытанне, і, магчыма, ніхто таксама не здолее. Бадай, ёсць рэчы, пра якія мы ніколі нічога не даведаемся. Вось нябожчык, я маю на ўвазе настаўніка Мазура, меркаваў, што Бог, пэўна, існуе зусім у іншым вымярэнні і з'яўляецца да нас зрэдку, ну, нібы з інспектарскай праверкай ці як там... А тут пануюць іншыя сілы.

— І тады адбываюцца Страшныя суды? Ну, калі праходзяць тыя праверкі?

— Магчыма, і так.

Яны даўно прайшлі вёску і перасеклі бальшак. Участковы Панковіч памаўчаў, а потым працягваў:

— Вы нешта ведаеце пра нябожчыка.

Ліневіч неахвотна патлумачыў:

— Ён баяўся чакаць збавення ў адзіноце і бездапаможнасці. Таму і наняў за грошы найміта, каб застрэліў яго. Самазабойства было інсцэніравана. Я ўпэўнены ў гэтым, і на тое ёсць доказ.

— Які? — спыніўся ўчастковы.

— Яго развітальны ліст. Нябожчык неяк паабяцаў мне, што пакіне знак, калі выканае сваю волю не сам.

— І што гэта за знак? — з недаверам спытаў участковы Панковіч.

— Кропка. Не ў тым месцы.

— Ну, а хто, па-вашаму, найміт?

— Той, хто жыве на помпавай станцыі, — сказаў Ліневіч. — Дарэчы, мы прыйшлі.

Яны спыніліся і ўгледзеліся ў цёмныя размытыя абрысы будынка.

— Вы бачылі тых, хто там хаваецца? — ціха спытаў участковы.

— Бачыў. Дзяўчына, якая ўжывае наркотыкі. Істэрычная. Німфаманка. Такія заўсёды небяспечныя.

— Хто, хто?

— Але яна толькі слуга.

— Слуга каго?

— Таго найміта. Настаўнік Мазур лічыў, што тут павінен з'явіцца Ён. Ну, нешта кшталтам дробнага беса, як я мяркую. Нездарма тут і шкоднікі. Я маю на ўвазе саранчу.

— Можа, «белыя браты»? Ну, з секты... Развялося ўсякіх. Тут з мясцовымі ёгу прапагандуюць, нейкія сходкі, таемныя сустрэчы.

— Нячаеўшчына.

— Што, што?

У цішыні і цемры яны падышлі ўсутыч да дзвярэй і прыслухаліся. Адзінае маленькае акенца кінутай станцыі не прапускала ніякага, нават слабага святла. Не было чуваць ні гуку, ні шолаху.

Участковы Панковіч выцягнуў з кішэні кітайскі ліхтарык.

— Заходзім, — шапнуў ён Ліневічу і пацягнуў на сябе абітыя бляхай дзверы.

Яны асцярожна зайшлі. Міліцыянт уключыў ліхтарык.

У вялікім захламленым пакоі было пуста. Там-сям валяліся ржавыя металічныя дэталі, трубы, вентылі, недакуркі і пустыя бутэлькі, цэгла, ламачча. На цэментнай падлозе пад нагамі храбусцела бітае шкло. У кутку яны ўбачылі брудны матрац. Процівагаз вісеў на цвіку.

— А вось і ложак, — сказаў участковы. — Ну, хіба не гатэль? Хацеў бы я ведаць, дзе яго жыльцы...

— Тут ёсць падвал, дайце ліхтарык.

Некалькі прыступак уніз прывялі іх у цесны брудны склеп, у цэнтры якога на зямлі месціліся рэшткі механізма: махавікі, колы, цыліндры.

— Нікога, — сказаў Ліневіч.

— Хадземце наверх.

— Трэба злавіць яго. Абавязкова. Няхай сабе ён і сам д'ябал.

— Я паведамлю па ўсіх каналах, — згадзіўся ўчастковы Панковіч. — Але надзеі, што мы зловім, няшмат. Хаця транспарт не ходзіць, і ён дзесьці паблізу.

Яны пайшлі да выхаду. Прамень ліхтарыка раптам выхапіў з цемры надпіс крэйдай на ўнутраным баку дзвярэй:

«Не абмяжоўвайце шлях сабе

не ведайце ні схільнасці ні

шчасця ні пагарды...»

Абодва спыніліся і ўтаропіліся ў надпіс. Міліцыянт Панковіч заварушыў вуснамі: чытаў.

— Але ж гэта з ліста нябожчыка, — сказаў ён няўпэўнена.

Герман Ліневіч перасмыкнуў плячыма нібы ад холаду.

— Так. Толькі без кропкі.

— Вы што-небудзь разумееце? То ж кпіны з нас...

— Магчыма, усё жыццё — чыясьці насмешка над намі...

* * *

Праз суткі Герман Ліневіч праводзіў Надзею ў горад. Яны крочылі па сцежцы між голых, нібы выпаленых пажарам, палеткаў, дзе паўсюдна віраваў прус, ля дрэў, ужо без аніводнага ліста, жоўтай, амаль пазбаўленай травы зямлі. Затым чакалі машыну, хадзілі па ўскрайку дарогі: ішлі ўздоўж, а потым паварочвалі назад і крочылі да аўтобуснага прыпынку і далей, да вялікага дрэва (гэта была таполя) — тут абяцаў прыпыніцца вадзіцель лесавоза, каб давезці дачку настаўніка Мазура.

Ліневіч раптам сказаў:

— Цэніш тое, што даецца з цяжкасцю, а калі выпадкова — як падарунак лёсу, дык тут, каб ацаніць, трэба ўсё асэнсаваць. Бо не даеш веры.

— Не ведаю, пра што вы, — сказала Надзея. — Хаця я вас разумею.

Ліневіч зірнуў на яе: худая, крыху сутулаватая — ад росту, з прыгожай цёмнавалосай галавой, яна яўна не навучылася хадзіць па зямлі з упэўненасцю, не навучылася, а магчыма, і не здолее ніколі, — падумаў ён. Вочы яе глядзелі, здаецца, на яго і скрозь яго, ці гэта яму здавалася. Але трымалася годна. Не енчыла, не галасіла, нават не самлела ні разу, хаця ён бачыў, што сіл у яе ўжо не засталося.

І ён сказаў:

— Я ў тым сэнсе, што калі ваша сэрца вольнае, то я б заняў там невялічкі куток. Як толькі скончу тут сваю справу, я прыеду да вас. Ты (ён раптам перайшоў на «ты») не супраць?

Яна спынілася і зірнула яму ў твар.

— Не, не супраць. Але так нечакана.

Грузавік пад'ехаў.

— Я хутка вярнуся, — сказаў Ліневіч, — і мы зноў сустрэнемся.

І ён абняў яе.

Як толькі яна села ў кабіну, Герман Ліневіч пайшоў назад. Ён не любіў доўгіх развітанняў і да таго ж спяшаўся на раку.

* * *

Самае вялікае воблака саранчы памерам больш за пяць тысяч квадратных кіламетраў зарэгістравана ў 1989 годзе, калі яно пералятала Чорнае мора. Падлічана, што колькасць асобін складала дзвесце пяцьдзесят мільярдаў штук. Іх агульная вага была пяцьсот восем тысяч тон.

Рыфма

1

Амаль бязгучна вуркочучы маторам, брудны, запэцканы граззю «мерседэс» спыніўся ўсутыч з тратуарам, так што колы яго чыркнулі па броўцы.

Было горача. Жнівень, пэўна, дараваў чарговы са сваіх апошніх пагодлівых дзён. Сонца пакрысе спаўзала на захад, каб неўзабаве схавацца за шэрымі прамакутнікамі дамоў.

Малады бізнесовец Рыгор Вайтовіч — светлавалосы, мажны, з ружовасцю на шчоках, выключыў рухавік і зірнуў на гадзіннік. Потым ён апусціў шкло, і адразу яго ахутала гарачае і нездаровае паветра вялікага горада, насычанае выкідамі фабрык, бензінавымі выпарэннямі, пылам і смогам.

На кароткае імгненне яго ахапіла туга, як гэта здараецца з многімі ўражлівымі людзьмі на той час, калі заходзіць сонца: яму нагадалася раптам, што ў асмужаным паветры і на людных вуліцах патыхала яшчэ такім няўлоўна прыкрым і сумным, як здрадніцтва, няшчырасць і хлусня, і ўвогуле пахам паразы, а гэты пах ён адчуваў ужо даўно. Хоць, падумаў ён, можа, у яго занадта лабільная нервовая сістэма.

Бізнесовец Рыгор Вайтовіч зноў кінуў вокам на гадзіннік. Шэсць. На асфальтавай дарожцы ад пад'езда будынка інстытута замежных моў ён убачыў ужо дзяўчыну, якая ішла да яго, і здагадаўся, што гэта тая самая, якую ён чакаў. Дзяўчына-студэнтка была рэпетытарам яго жонкі. Жонка ў апошні месяц апантана вучылася ангельскай мове і з гэтай нагоды наняла рэпетытара па аб'яве з газеты. Але тыдзень таму студэнтка чамусьці не захацела працягваць заняткі, і жонка папрасіла яго пагаварыць з той.

Па меры таго як дзяўчына набліжалася, бізнесовец Вайтовіч уважліва разглядаў яе. Студэнтка была высокая, коратка, амаль як ён, стрыжаная, чорнавалосая, у цёмных акулярах ад сонца, сціпла апранутая: у чорную спадніцу ніжэй каленяў і простую белую кашулю. Яна стала побач. Слабы ветрык мякка абляпіў тонкую спадніцу вакол яе доўгіх ног, так, што цела яе здавалася акораным дрэвам, калі б такое дрэва магло набыць прыцягальную сексуальнасць прыгожага і жаночага. Дзяўчына сказала:

— Па нумары машыны бачу — гэта вы. Як і дамовіліся. Давайце разбярэмся, але ведайце, што ў мяне абмежаваны час.

Бізнесовец Рыгор Вайтовіч адчыніў дзверцы кабіны і запрасіў:

— Падайце. А то стаіце, як сасватаная.

Дзяўчына ўсміхнулася, села побач і зняла акуляры. У яе былі жоўта-цёмныя, як бурштын, вочы.

— Вы далі жонцы адбой па нашай справе, — пахмурна пачаў малады Вайтовіч. — Дарэчы, пазнаёмімся, я ж вас раней так і не бачыў. Мяне завуць Рыгор.

— Паліна.

— Вы студэнтка, якая падрабляе рэпетытарствам. Так?

— Быццам так.

— Вы адпрацавалі толькі месяц. Дамаўляліся — на тры. Без уліку летніх. Я заплаціў вам за месяц сто баксаў, як вы пажадалі. Калі ўлічыць, што лета ў вас было вольнае...

— Не ў грашах справа, — перабіла яго студэнтка Паліна. — Дый што, я на ваш «стольнік» на Канарах адпачну? Я не хачу.

— Я падвышаю ваш заробак у два разы, — раптам нечакана для сябе сказаў Вайтовіч.

— Не, я стамілася, зразумейце.

Малады бізнесовец Вайтовіч скоса зірнуў на студэнтку. Не зусім звычайны, мо крыху залішне рэзкіх рысаў, вузкі твар, цёмная скура, востры падбародак, тонкая шыя. Падобная на індыянку, — падумаў ён. І яшчэ — яшчэ вонкава падобная на яго жонку.

— Слова, — сказаў ён. — Яго трэба трымаць. Такі парадак, і калі яго парушаюць...

— Мне пляваць на ўсе вашы парадкі, — перабіла дзяўчына. — Не пужайце.

— Вы без хамскіх сцэнаў растлумачце, што здарылася, — стрымана прапанаваў Вайтовіч.

— Добра, — адказала студэнтка па імені Паліна. — Я і сама хамскіх сцэнаў не выношу. Справа ў тым, што я вучуся яшчэ і на філфаку. За адну, скажам так, багатую герл. Такое зараз практыкуецца. Я стамілася. Мне трэба былі грошы, і я нанялася і да вашай жонкі. Але я іх адрабіла. Больш не хачу. Гэта не па правілах, але і вы зразумейце мяне. Прыдумайце што-небудзь. Вы ж багаты, мяркую.

— Жонка хоча працягваць вучыцца з вамі, яна жадае прыстойна авалодаць мовай, і вы ёй падыходзіце.

— А я не хачу. Я хачу аднаго: з'ехаць куды-небудзь у лес ці да ракі і пажыць там хоць месяц. Мне абрыдлі людзі, заняткі, справы, уся валтузня навокал. Хоць у лівійскія пяскі, як сказана недзе ў Салжаніцына.

— У вас любоўная драма?

— Як бы не так, шаман.

— Чаму вы назвалі мяне шаманам? — здзівіўся бізнесовец Вайтовіч.

— Не кеміце? Хоць адкуль вам... Гэта з Хлебнікава: «... тут, закурив, сказал шаман: устали вы иль не удачен был с кем-нибудь роман?» Памятаеце?

— Не, — адказаў бізнесовец Вайтовіч. — Я дрэнна разбіраюся ў паэзіі. Ведаеце, не да яе ў нашым балоце.

— Дык вось, аніякай драмы ці няўдалага рамана няма. Я стамілася. Не хачу бачыць тупыя пысы, «каланіяльныя тавары» ў сабачых будках, усю гэтую туфту, халопства, хлусню, хцівасць, сапраўды, балота...

— Такое жыццё, ад яго не ўцячэш. Трэба крыху ўдачы, грошы, ну і ўладкуецеся.

— У мяне, у адрозненне ад вас, грошай няма. Дарэчы, пульхныя ад ікры, румяныя твары нуварышоў ад бізнесу мне таксама не падабаюцца.

— У мой агарод камень?

— У ваш, шаман.

— Я не ем ікры, — незадаволена сказаў Вайтовіч.

— Няхай. Я б ела. А грошы зараз сумленна не зарабляюць. Хоць вы, канечне, выключэнне...

— Вы таксама камусьці дыплом рыхтуеце. А гэта сумленна?

— Пляваць.

— Я трапіў, як кажуць, у абойму, — неахвотна растлумачыў Рыгор Вайтовіч. — Усё і закруцілася. Тым не менш я пачынаю працу а восьмай раніцы і вяртаюся позна вечарам, а дзевятай. Я працую, як цягавіты конь увосень.

— Навошта вам гэта?

— У кожнага свая мэта.

— Упэўнена, што і ваша — звычайнае дзярмо.

— Я вас папярэдзіў, — незалюбіў Вайтовіч.

— Больш не буду. А зараз пайду. Вашы грошы, паўтараю, я адпрацавала, далей выкручвайцеся самі. Я стамілася размаўляць.

— Гэта нахабства з вашага боку, — спахмурнеў Вайтовіч. — Я што — такі дэбіл? Са мной і паразмаўляць не варта?

— Прабачце, але вы мне пакуль проста нецікавы. Хоць я вам і ўдзячна, што не піхнулі ў твар далоняй, не «тыкаеце».

— Знешне вы падобны на маю жонку, — зноў нечакана для сябе сказаў Вайтовіч. — Толькі яна носіць акуляры, а вы вышэй ростам і страйней.

— Дзякую за камплімент. Я заўважыла, што падобна.

— Але ў вас ёсць быццам нешта стэпавае, вольнае, ад качэўнікаў. Хто вы?

— А вы як думаеце?

— Індыянка, — падсаладзіў ён.

— Жартуеце, — усміхнулася студэнтка Паліна. — Ды не — «хороших русских кровей», як сказана дзесьці ў Аляксея Талстога, — «с цыганщинкой...».

— У нас амаль што любяць цыган, — сказаў бізнесовец Вайтовіч. — Гэта дзіўна. А мая жонка — паляшучка. У іх там сустракаюцца такія — смуглявыя, з чорнымі валасамі. У яе ёсць старая бабуля — у Нью-Ёрку. Яна піша, што зусім не памятае ўнучку. Запрашае прыехаць. Таму жонка і падганяе ангельскую мову. Ёсць і яшчэ прычына. Дарэчы, жонка вас хваліла.

— Не. Я стамілася, сур'ёзна. У мяне, пэўна, нервовае знясіленне.

Вайтовіч крыху падумаў.

— А што вы скажаце наконт акадэмічнага адпачынку? — спытаў ён.

Студэнтка Паліна выцягнула з сумачкі пачак, а з пачка цыгарэту і запаліла.

— Спытаюць медыцынскія даведкі, — пасля паўзы ўрэшце сказала яна. — Але каб іх набыць, трэба відавочная хвароба ці... ці грошы. Мне абодва варыянты не падыходяць. Бывайце.

— Чакайце. Грошы ў мяне ёсць. Не думайце, што я працую за «драўляныя». Я не скнара, паверце. Давайце зробім так: вы аформіце акадэмічны на год і ў сваім інстытуце, і на тым філфаку, калі вам сапраўды трэба. Даведкі па хваробе я вам забяспечу. А вы працягнеце заняткі з жонкай.

— Я б не хацела вас турбаваць, тым больш калі тут дамешваюцца грошы. Вы ж, пэўна, не такі і багаты: у вас так сціпла ў кватэры.

— Памыляецеся, — буркнуў бізнесовец Вайтовіч.

Ён падумаў: што вымушае яго важдацца з гэтай студэнткай? Урэшце, можна наняць і іншую. І раптам зразумеў — ад яе ішоў ледзь улоўны, неасэнсаваны паток незразумелай яму энергіі — не то сексуальнай, не то нейкай іншай. Яна цікавіла яго.

— Прапаную наступнае, — сказаў ён. — Сустрэнемся праз дзень у гэты ж час, што і сёння. На гэтым жа месцы. Даведкі будуць пры мне. Згода?

Бізнесовец Вайтовіч павярнуў голаў і ўбачыў непранікальны, сапраўды нібы ў індыянкі, твар. Яна абдумвала нечаканую прапанову.

— Няхай так, — урэшце сказала студэнтка Паліна. — А зараз, калі не цяжка вырушыцца, то падкіньце мяне да кафэ «Паўночнае». У мяне там спатканне.

2

Адчуваючы раздражненне і незадаволенасць, бізнесовец Рыгор Вайтовіч адагнаў у гараж свой забруджаны «мерседэс» і агледзеўся навокал. Але, акрамя цагляных каробак гаражоў, некалькіх запыленых дрэваў ды чырвонай плямы неба на захадзе, дзе хавалася за далягляд сонца, ён нічога не ўбачыў. Прайшло крыху больш гадзіны пасля яго размовы са студэнткай-рэпетытаркай — вечар быў, лічыў ён, амаль што згублены, — і Вайтовіч вырашыў не ісці адразу дадому, а наведаць свой «клуб», дзе часта збіраліся такія, як ён, маладыя «людзі справы».

Увогуле гэта было нешта накшталт аднаўленчага цэнтра: невялічкая спартыўная зала, дзе віселі два баксёрскія мяхі, стаялі станок і штанга, а другі пакойчык займала маленькая фінская парылка з душавой. Залу наймалі ў складчыну. Раз у тыдзень, па суботах, прыходзіў і інструктар па рукапашным баі: яго таксама наймалі талакой, плацілі дзесьці каля ста даляраў у месяц, грошы невялікія, але і займаўся той з імі, вядома, як з аматарамі, збольшага паказваў тое-сёе, а калі адыходзіла зіма — ганяў разам з усімі на пустыры мяч.

У зале завіхаліся ўжо двое: каржакаваты, з паламанымі вушамі, Лявон Ліцвінка — былы спартсмен, майстар спорту па вольнай барацьбе, які кіраваў цяпер невялічкай швейнай майстэрняй, і Іван Душко з камерцыйнай фірмы па продажы садавіны — рослы, лабаты, з загарэлай лысінай і накачанымі біцэпсамі — вялікі аматар штангі.

Бізнесовец Вайтовіч павітаўся і распрануўся ля сваёй шафкі: высокі, шыракаплечы, з пачынаючым вызначацца ўжо жывоцікам, але атлетычнага складу. Ён апрануў трыко, майку, абуў красоўкі, адначасова прыслухоўваючыся — тут дзяліліся навінамі, давалі адзін аднаму шчырыя і няшчырыя парады, спрачаліся: сапраўды, нешта падобнае на мужчынскі клуб.

— Ты мне вось што скажы, — звярнуўся адразу да Вайтовіча Ліцвінка, — ты на абшчак кідаеш ці не? А то каго ні спытаеш, усе робяць выгляд, быццам я ў грамадскім месцы паветра сапсаваў...

Ён бінтаваў эластычным бінтам фалангі пальцаў, потым перабінтаваў і каленкі паўзверх трыко, рэзка ўскочыў з месца і пачаў размінацца: спачатку наклоны, потым плечы, рукі і ў завяршэнне самае галоўнае — расцяжкі на ногі.

— Я ж не кіроўца, — усміхнуўся Вайтовіч. — Я ў калектыве, у фірме. А за таго, хто кіруе, не скажу — не ведаю. Хоць, мяркую, зараз усе кідаюць, усе круцяць, падманваюць. Выжыванне ідзе.

— Мала, што мяне падаткамі душаць, — злосна працягваў Ліцвінка, — дык я яшчэ блатным павінен адшпільваць. Я, бачыце, не сядзеў у кума, дык павінен іх карміць. Вось калі б зрабіў бы хоць адну ходку, дык мяне б непакоіць не сталі.

— Дык ты зрабі, — параіў Душко.

Твар Лявона Ліцвінкі пайшоў плямамі ад хвалявання:

— Я ўжо сваім швачкам мізэр плаціць не магу, кручуся, а толку няма. Абанкрочуся — бабы на панель разбягуцца. Хіба гэта парадак у дзяржаве? Цьфу! А міліцыянтаў — натоўпамі ходзяць.

— А ты перапрафіліруйся, — зноў пакпіў Душко. — Адкрый бардэль замест сваёй майстэрні. Адразу і «падымешся».

Ён рабіў жым лежачы. На штанзе было дзевяноста кілаграмаў — ён мог бы і больш. Шэсць падыходаў па пяць-дзесяць раз, потым, як ужо ведаў Вайтовіч, пачне прысяданні — таксама пяць-шэсць падыходаў — штанга вагой у сто пяцьдзесят — дзвесце кілаграмаў на плячах (вага мянялася ў залежнасці ад яго фізічнага стану на гэты дзень), ну і ў канцы — самыя лёгкія і любімыя яго практыкаванні: на рэльеф і сілу біцэпсаў і трыцэпсаў. Душко сачыў за сваёй постаццю і адразу камплексаваў, як многія «качкі», калі ў яго «падаў» біцэпс ці станавіўся меншым аб'ём бядра.

— Ты думаеш, мне тыя грошы розум засцяць? — спытаў Ліцвінка. — Памыляешся. Яны ж як марская вада: чым больш п'еш — тым больш піць хочацца. Мне сам працэс цікавы. Людзьмі пакіраваць, даць ім зарабіць, павагу іх заслужыць... Зразумець урэшце, варты я сам чаго ці не. Вунь і Вайтовіч, пэўна ж, мяне падтрымае. Так?

— Нашай фірме хутка гамон, — сказаў бізнесовец Вайтовіч. — Якія там грошы... Мяне ў апошні час іншае непакоіць: у нас прырост насельніцтва — мінус тры на тысячу. Штогод мы на цэлы райцэнтр меншаем. А старых усё больш становіцца. А каму іх карміць давядзецца? Нам, бізнесоўцам, высільвацца. Увогуле, нашаму пакаленню. Дык мы ж не выцягнем.

— Бяда ідзе, нутром адчуваю, — падтрымаў Лявон Ліцвінка. — Калі пачуеце, што я застрэліўся, — не давайце веры.

— Што вы баіцеся, дзівакі, — ляніва выдыхнуў Душко. Ён сядзеў на лаўцы і цяжка дыхаў пасля цяжкага практыкавання — пот сцякаў яму на вочы, Душко выціраў твар брудным ручніком. — Звычайны працэс. У метро які-небудзь шчыпач прагне залезці табе ў кішэню, а на працы — дык і хакеры^[2] ўжо з'явіліся. Да мяне днямі ў офіс нават паэт прасачыўся. Таксама па грошы. «Дайце, — кажа, — колькі не шкада, хачу зборнік вершаў выдаць».

— І ты даў? — спытаў Рыгор Вайтовіч.

— Я яму кажу — пакажы рукапіс. Ну, ён выцягнуў нейкія паперы. Я пачытаў — і ў сметнік. Дзярмо. Блажэнны нейкі.

— Чаму? Як ты вызначыў? Можа, ён геній, новы Хлебнікаў.

— Ха!

— Лайдакоў развялося — процьма, — паспачуваў ужо Душко Ліцвінка. — Заводы кладуцца адзін за другім. Пралетар разбэшчваецца: няма чаго рабіць. П'юць. Да швачак маіх падлабуньваюцца, ганяю іх... Лезуць усё роўна пад вокны.

Вайтовіч ведаў, што такія спрэчкі былі і будуць і заканчваюцца яны мірна, хоць у душы пасля ў кожнага застаецца, пэўна, нейкі непрыемны асадак. Ведаў і тое, што сюды прыйдуць яшчэ тры-пяць чалавек і што, як заўсёды, яны гуртам насядуць на Ліцвінку і затуркаюць яго дробязнымі кпінамі, а потым размова пойдзе пра гандаль, рэкет, урэшце, пра баб. А затым хто-небудзь раптам прапануе, ці не тэлефанаваць якім «надзейным» дзявахам, і праўда — тэлефануюць, прыедуць дзяўчаты, пачнуць піць шампанскае, палезуць у лазню, разбяруцца па парах, хто потым і памяняецца, назаўтра будуць успамінаць падрабязнасці, агаворваць вартасці дзяўчат, каб праз які тыдзень-два ўсё зноў паўтарылася.

Але бізнесовец Вайтовіч далей ужо амаль не прыслухоўваўся і не ўнікаў у гутарку. Напамін пра «вершыкі» нагадаў яму сённяшнюю размову са студэнткай-рэпетытаркай. Ён падумаў пра тое, што сёння вечарам альбо заўтра раніцай трэба выпрасіць, вышукаць — за грошы, вядома, два экземпляры даведак па хваробе, каб праз дзень было з чым ехаць на сустрэчу з «індыянкай». Рыгор Вайтовіч неспадзявана ўявіў сабе, як ён зноў апынецца з ёй побач у машыне, спачатку дакранецца да яе, а потым, потым...

— Ну, досыць думаць, а то захварэеш, — перабіў яго Ліцвінка. — Давай папрацуем крыху ў спарынгу, а то зараз народу набяжыць...

Вайтовіч згодна кіўнуў; яны надзелі шлемы, бандажы і апошнімі — трэніровачныя баксёрскія пальчаткі. Абодва любілі рукапашку.

— Сэмі-кантакт^[3]? — спытаў Лявон Ліцвінка.

Вайтовіч згодна кіўнуў, і яны закружылі адзін ля другога, абменьваючыся спачатку лёгкімі ўдарамі рук, імітуючы падманныя рухі і блакіроўку, а потым усё часцей сталі «падключаць» і ногі, а ўжо тут Вайтовіч яўна прайграваў, бо спарынг-партнёр, хоць і быў лягчэйшы, але больш спрытны, і яго «лаў-кікі» і «мавашы» станавіліся ўсё больш адчувальныя, так што ногі і бакі ў Вайтовіча пайшлі ў чырвоныя плямы ад прапушчаных удараў, але і ён іншым разам даставаў праціўніка, хоць, калі па-сур'ёзнаму, то быў для Ліцвінкі, як кажуць на іх жаргоне, — «дровамі». Урэшце абодва стаміліся.

Вайтовіч крыху пагрукаў у мех, зрабіў некалькі практыкаванняў на станку і рушыў у душавую. У зале між тым пабольшала «качкоў», і гутарка, якая згасала сама сабой, зноў пачынала разгарацца. Але Вайтовіч энергічна расцёрся ручніком, зноў апрануўся і выйшаў на свежае паветра.

Сутонела. На вуліцы было яшчэ шмат прахожых, сярод якіх ён заўважыў некалькі п'яных мужчын, а потым і такую ж, на падпітку, жанчыну з запаленай цыгарэтай у руцэ. Бізнесовец Вайтовіч пачакаў на прыпынку і паехаў у трамваі дадому.

3

Студэнтка Паліна не стала заходзіць у кафэ, а села за столік пад тэнтам на вуліцы. За гэтым столікам ужо сядзеў, чакаючы яе, малады, няўзорысты мужчына на выгляд трыццаці гадоў, цёмнавалосы, з кароткай стрыжкай, амаль брунет, моцнага целаскладу, але хударлявы. Твар вузкі, з выступаючымі скуламі і падбародкам. Чорныя вочы глядзелі неяк занадта прыліпчыва, не адпускаючы позірку субяседніка. На стале стаялі дзве шклянкі і пачатая бутэлька шампанскага.

— Прывет, Чорны, — сказала дзяўчына. — Навошта ты мяне сюды запрасіў?

Мужчына ўсміхнуўся, не расціскаючы тонкіх вуснаў.

— Хацеў пачаставаць шампанскім.

— Я ж цябе папярэдзіла: не ездзі за мной, не хадзі. Я стамілася і хачу адпачыць.

— Бачу, як ты адпачываеш. Хто гэта цябе сюды падвозіў? Ён што, форс мае^[4]?

— Так, адзін шчырак. Ён заможны. Мне з такімі весялей.

— Хочаш «падаіць» яго?

— Не. Я сумленна зарабляю.

— Дарэмна. Зараз залаты час: можна хутка «падняцца».

— А ты «падняўся»?

— Я п'ю шампанскае — значыць, рызыкую. Выпі і ты.

Студэнтка Паліна ўзяла шклянку, прыгубіла.

— Я хачу жыць спакойна, — сказала яна. — Выйсці замуж за чалавека, які не будзе нанач накачвацца півам і есці цыбулю з салам, які будзе забяспечаны сам і забяспечыць мяне.

— І што, ты зараз на ўтрыманні? Прабач, канечне.

— Я і сама магу ўладкавацца, ты ж ведаеш. Адна багатая дзяўчына добра мне заплаціла: я за яе на першы курс філфака паступіла. Па яе дакументах. Жыву пакуль у інтэрнаце. Ты ж даведаўся.

— Ну, гэта не для цябе. Так?

— Але. На будучыню я хачу жыць сярод... элояў, скажам так.

— Каго? — здзівіўся мужчына, якога звалі Чорны. — Як ты сказала?

— Элояў. Памятаеш «Машыну часу» Уэлса? Хоць адкуль табе. Ты ж кілер, штурмавік, не больш. Дык вось, грамадства ў той будучыні, што ў кнізе апісана, дзялілася на дзве часткі: морлакаў і элояў. Морлакі жылі пад зямлёй і былі патомкамі рабацяг, харчаваліся сырым мясам, усякай падлай.

— Пэўна, і тымі элоямі частаваліся калі-нікалі? — усміхнуўся Чорны. — Ці яны пад зямлёй свіней вырошчвалі?

— Няхай. Але ж элоі жылі наверсе, пад сонцам. Эліта.

— Дык ты хочаш стаць элітнай? Здабудзеш бабкі — і можаш лічыць сябе хоць прынцэсай Дыянай.

— Бабкі хутка знікаюць. А потым што? Ды і гэта яшчэ як пашанцуе. А я хачу піць шампанскае з багемай. Размаўляць пра жывапіс, літаратуру. Мець за спінай заможнага мужа. Элоя. А не з табой тут па «фене ботаць».

— Ну, ты понт умееш раскінуць, — сказаў мужчына па мянушцы Чорны. — У цябе і клікуха адпаведная.

— Я табе сур'ёзна даводжу, — сказала дзяўчына. — Я стамілася. А тут спакойна. Мне гэты горад падыходзіць. Я ў яго ўрастаю.

— Так, — зноў усміхнуўся мужчына. — Мне таксама. Нішцяк у бульбашоў, тут жыць можна, не тое што ў прыбалтаў апынуцца. Там па-расейску спытаеш — дык яны пысы пачынаюць крывіць. «Зачынена, не разумею...»

Студэнтка Паліна прыпаліла цыгарэту. Мужчына па мянушцы Чорны наліў сабе з бутэлькі ў шклянку і выпіў залпам.

— Без цябе я амаль што нуль, — сказаў ён. — Давай разік рызыкнём. А потым ідзі да сваіх элояў. Калі прымуць. А я застануся гэтым... як ты сказала?

— Морлакам.

— Ага. А наконт таго, каб адпачыць, то ў мяне тут ёсць добрая лёжка. Кіламетраў дваццаць адсюль. На возеры. Я там на турбазе прыдуркам прышчэліўся. Часова, вядома. Цяпер там амаль пуста, ціха. З'ездзім, пакажу.

— Ну, а тут, у горадзе, што робіш? У касцюмчыку для гольфа, у красоўках? Ты што, у гольф гуляеш?

— Не абучаны. Ты пакажаш. Пэўна ж, навучылася. Ну хоць у таго, што сюды падвозіў.

— А калі не згаджуся?

Мужчына раптам пакінуў усміхацца, і твар яго набыў звыклы жорсткі выгляд.

— Тады — сама ведаеш. А пакуль — вось мой тэлефончык. Звані. Але гэта на потым. А зараз бяром тачку і едзем на тое возера. Пагаворым.

— Не хачу.

— Не капрызь. Я — гэта нешта рэальнае. Астатняга ў цябе пакуль няма. Хіба ты забылася, як аднойчы вырашыла, што каханне — гэта ўсё і ты лёгка пераскочыш з дачкі алкаша і шлюхі, прабач, канечне, у сям'ю прафесара і доктаркі? Станеш любімай жонкай іх любімага сынка? Ты не помніш, як цябе проста выштурхнулі за дзверы, нібы ты была не чалавек, а напаўжывёліна?

— Змоўкні!

— Што, не падабаецца?

Дзяўчына наліла сабе ў шклянку і выпіла, потым прыпаліла цыгарэту ад цыгарэты.

— Гэта проста быў не мой шанц, — сказала яна.

— Што ж, чакай свайго. А зараз едзем. Ты мне пургу не гані^[5], ты нешта задумала, я адчуваю.

Чорны выйшаў на асфальт і падняў руку.

4

Жонку бізнесоўца Вайтовіча звалі Нінай.

Пра амерыканскую эміграцыйную латарэю яна выпадкова пачула па радыё некалькі месяцаў раней. Сутнасць яе была даволі простай. Трэба было закупіць па пошце лісты, запоўніць анкеты і даслаць іх зноў жа поштай у штат Нью-Хэмпшыр, дзе лёс удзельніка ананімна вызначаў камп'ютэр. Разыгрывалася пяцьдзесят пяць тысяч месц. Пераможцам той латарэі без усялякай чаргі і абмежаванняў выдавалі візу на грамадзянства.

Ніне Вайтовіч было дваццаць чатыры гады. Яна толькі скончыла архітэктурны факультэт Політэхнічнай акадэміі. Дзяцей яны пакуль не заводзілі.

Яна вырашыла рызыкнуць.

Рыгор Вайтовіч так бы ніколі і не даведаўся, на што пайшлі яго семсот даляраў, якія ён даў неяк жонцы і нават не спытаў навошта. Не даведаўся б, каб праз пэўны час Ніна не атрымала з-за акіяна ліст, у якім прачытала фантастычныя, неверагодныя радкі: яна — адна з пераможцаў.

Вайтовіч спачатку не даў жонцы веры, але калі навёў праз амерыканскую амбасаду даведкі — зразумеў: вось, урэшце, той шанц, які бывае раз у жыцці і не выкарыстаць які — проста глупства. Заставалася паціху збірацца і «падцягнуць» жонку па ангельскай мове, забяспечыць яе грашыма і — няхай едзе. Тым больш што ў яе там бабуля ў Нью-Ёрку. (І гэта таксама ўлічыў ньюхэмпшырскі камп'ютэр.) Лепей і не прыдумаеш. А потым ужо, усё распрадаўшы, туды паедзе і ён з усім заробленым тут капіталам. Бо латарэя сама па сабе, а галоўнае ўсё-ткі, ці ёсць у эмігранта грошы. Што ж, Амерыка такая, якая яна і ёсць. Ён прымае ўсе правілы такой гульні — гэта якраз для яго: мову ён вучыў яшчэ ў школе, яму ўсяго трыццаць гадоў — усё яшчэ наперадзе.

Ён здагадваўся і пра тое прыхаванае, што было на самай справе за такімі латарэямі. Ішло звычайнае паляванне на свежыя мазгі, лепшых, магчыма, больш таленавітых, здаровых людзей, «перакачка» іх за акіян. У душы Вайтовіч быў супраць. Але што ён мог зрабіць, калі ТУТ УТВАРЫЛАСЯ БАЛОТА З ПАЎЗУНАМІ? Што? Хіба самому стаць паўзуном?

Бізнесовец Вайтовіч адамкнуў падвойныя дзверы сваёй двухпакаёвай кватэры. Ніна, у акулярах, глядзела тэлевізар. На ёй быў чорны світэр і джынсы. Вайтовіч сказаў:

— Я ж столькі раз прасіў: зачыняй яшчэ дзверы і на завалу.

— Я забываюся, даруй, — тэлевізар перашкаджаў ёй, яна змоўкла.

— Выключы гэты дурдызель! — прыкрыкнуў раптам Вайтовіч.

Экран тэлевізара патух. Вайтовіч сцягнуў з ног чаравікі, кінуў іх пошвыркам у кут, скінуў таксама пінжак і заваліўся на канапу.

— Пагаворым, — сказаў ён. — Здаецца, я ўлагодзіў тваю рэпетытарку. Толькі трэбадастаць ёй медыцынскія даведкі — няхай ідзе ў акадэмічны адпачынак. Кажа — вельмі стамілася. Зараз пайду патэлефаную знаёмаму эскулапу. Гэта мне абыдзецца прыкладна ў сто баксаў. Да таго ж я падвоіў ёй зарплату. Мяркую, яна істэрычка.

— У яе быццам было цяжкае дзяцінства. Яна так бедна апранутая. Заўсёды ў адно і тое ж.

— Ты Хлебнікава чытала? — перабіў жонку Вайтовіч. — У нас ёсць яго што-небудзь?

— Не ведаю. Навошта табе? — здзівілася Ніна.

— Так, журбы набраўся за дзень. Хачу трохі адхіліцца, вершы пачытаць.

— Пайду зірну. Дзіўны ты сёння.

— Благое прадчуваю, вось і дзіўны. Уцякаць нам трэба. Нічога вартага тут не будзе. Гамон. Гены гнілыя, пысы адна другой вартыя. Іду па вуліцы — суцэльная п'янь. Хутчэй у вырай, як птушкі. Ад радзімы падалей — дажыліся.

— Я ж стараюся, — быццам пакрыўдзілася Ніна. — Але і мне неяк вусцішна.

— Ну, добра, — раптам палагоднеў бізнесовец Вайтовіч. Ён успомніў, што яго жонка ўсё-ткі чагосьці вартая — і не абы-чаго: выйграла эміграцыйную латарэю.

— Яшчэ колькі часу, і мы абдымем тваю адзінокую бабулю, — сказаў ён. — Хутчэй бы. Усё роўна мая фірма склейвае ласты. Я праз паўгода больш не здабытчык. Але нам хопіць і таго, што ёсць. Ты толькі — нікому. Менш гавары. Асцярожнасць — не загана. Маўчы, як рыба. Так?

— Так. Я рыбіна.

— Ты мая залатая рыбка, — пахваліў ён.

Рыгор Вайтовіч яшчэ паляжаў нейкі час на канапе, а потым пасунуў да сябе тэлефон, зняў слухаўку і знайшоў у нататніку нумар знаёмага доктара. Доктар зразумеў яго адразу і абяцаў заўтра ж раніцой усё зрабіць як трэба. На тым яны і развіталіся.

Жонка пайшла ў ванную. Вайтовіч раптам адчуў, што стомлены. «Таксама нервы», — падумаў ён, скінуў з сябе вопратку, знайшоў коўдру і выключыў святло. Але не заснуў чамусьці адразу — не то балелі пабітыя ў спарынгу з апантаным Ліцвінкам рэбры, не то ўвогуле забегаўся, — занадта ўзрушвацца і перабольшваць у працы — небяспечна, хоць яго гады яшчэ дазваляюць. Так. Але ёсць і яшчэ адна прычына. Як ні круці, а самога сябе не падманеш.

Апошнім часам Рыгор Вайтовіч усё часцей і часцей адчуваў адно і тое, у чым ён нікому, нават жонцы, не прызнаваўся. Гэта быў страх. Бізнесовец Вайтовіч баяўся будучыні, у якую не верыў, баяўся, што яго з часам «вылічаць», бо, у рэшце рэшт, вылічвалі амаль усіх. Дакладней, вылічвалі іх грошы і тады ўжо, як акулы на пах крыві, ішлі па іх. Забіралі ж тыя грошы часам разам з жыццём. Ён ведаў, што тут, у гэтай краіне, хіба што на паперах, а так даўно не існуе ўжо аніякіх законаў, і рана ці позна — яму гамон. Прыйдуць і проста адбяруць тое, што зарабіў, а пачынаць зноў спачатку не варта — другі раз ён не падымецца. Вайтовіч спецыяльна ніколі не мыў свой новы «мерседэс», каб той выглядаў як старая напаўзношаная мадэль, зрэдку наўмысна пазычаў грошы, не абмяркоўваў свае справы пры чужых і незнаёмых яму людзях і амаль ніколі не запрашаў да сябе. Вайтовіч не завёў у сваёй кватэры нічога такога, што выдавала б у ім заможнага гаспадара: ні італьянскай мэблі, ні турэцкіх дываноў, ні шпалераў з Нямеччыны, ні каміна, ні модных люстраў. Ён прагнуў аднаго: «зліняць» адсюль зусім. Абы-куды, толькі не заставацца. Хоць у лівійскія пяскі, як гаварыла сёння тая студэнтка. І не ў Расею, вядома. Там яго «вылічаць» яшчэ хутчэй і не пашкадуюць ні за якія адкупныя. Чым больш ён дасць, каб адкупіцца, тым больш будуць з яго патрабаваць. Гэх, жыццё... Дык вось, грошай яму больш не сабраць — абставіны мяняліся на вачах. Але ў яго, магчыма, хопіць на першы час: купіць свой дом (ён заўсёды марыў пра свой невялікі двухпавярховы дом, сучасны, пажадана нават драўляны дом, з садзікам, дрэвамі, лужком і невялічкім басейнам), абсталявацца, атрымаць якую працу, гадаваць дзяцей. А можа, усё не так ужо і дрэнна, — думаў бізнесовец Вайтовіч, — мо ён проста паддаўся настрою, панікуе, можа, і ў яго апошнім часам «падгуляла» нервовая сістэма? Ёсць жа, урэшце, зямля ў цэнтры Эўропы, яго краіна, якую ён шчыра любіць, бо ён усё-такі беларус і ніколі не быў супраць свайго, ёсць жа неба, лес, рэкі, горад, у якім нарадзіўся і вырас, людзі, якім сімпатызуе. Быў ён, праўда, кароткім часам, і за мяжой: у Ангельшчыне, у Бельгіі. Ну, няхай там лепш, больш культурна, але ж усё чужое, нязвыклае. Праўда, там не ганяць сваё, не душаць цябе са зласлівасцю насякомых, не сцягваюць, як кажуць, з сядла, а потым не даюць падняцца на ногі. Хіба там убачыш у ліфце дзярмо ці п'яных ублюдкаў у пад'ездзе, якія мочацца на сцены і могуць спакойна ўваткнуць табе ў спіну нож, калі зробіш ім заўвагу? Хіба гэта жыццё, калі павінен баяцца не толькі за сябе, а і за сваю сям'ю, таму што «трапіў у абойму» і стаў зарабляць? Ён не скажа за ўсіх, вядома, вялікія грошы тут сумленна не заробіш, але ж ён нікога не рабаваў, не падманваў. Яму нічога не трэба звышнатуральнага, бо ён, урэшце, — меркаваў Вайтовіч, — просты, можа, не вельмі ўжо і разумны чалавек, які нават не кеміць у паэзіі ці мастацтве і з якім нават брыдка размаўляць адукаванай дзяўчыне. Заўтра ён абавязкова сустрэнецца з ёй. Урэшце, такіх дзяўчат, з абвостранымі пачуццямі, начытаных, дасціпных, ды яшчэ і прыгожых, што ўжо само па сабе бывае не надта часта, ён пакуль не сустракаў. Заўтра ён пабачыць яе, і яна ўпэўніцца, што ён шырокі, высакародны чалавек, а не які-небудзь скнара, што турбуецца з-за ста зялёных. Магчыма, ён угаворыць яе, угаворыць...

Бізнесовец Рыгор Вайтовіч заснуў.

5

Праз дзень ён зноў падагнаў свой «мерседэс» да таго ж самага месца ля будынка інстытута замежных моў. У партманеце яго ляжалі два чыстыя бланкі — даведкі па хваробе з пячаткамі — усяго за сто зялёных. Па дарозе Вайтовіч нават хацеў заехаць на аўтасервіс і адмыць ад гразі машыну, але ўсё-такі стрымаўся. Тым не менш томік Хлебнікава сакратарка прынесла яму прама ў офіс, і цяпер гэты томік быў у яго руках. Ён апусціў шкло.

— Прывітанне!..

Паліна ўзнікла нечакана, і бізнесовец Вайтовіч таропка расчыніў дзверцы. Яна села побач, і ён зноў убачыў той жа самы, знаёмы ўжо і быццам зусім незнаёмы, жарсткаваты, смуглявы твар, простую прычоску: аніякіх аздобаў і бранзалетак. Бурштынавыя вочы зірнулі яму ў твар.

Вайтовіч дастаў партманет і выцягнуў даведкі:

— Запоўніце і аднясіце ў дэканат.

— Дзякую. Потым.

— Дык наша дамова дзейнічае зноў?

— Мая і вашай жонкі, — сказала яна па-ангельску.

— Можа, вы і мне дасцё некалькі ўрокаў? — спытаў ён. — Ну, хоць бы адзін!

— Можа, і дам. Адзін, — загадкава ўсміхнулася Паліна.

— Куды вас адвезці? — пацікавіўся між тым Вайтовіч. — Дзе вы жывяце?

Ён уключыў запальванне і краем вока ўбачыў, як яна ўзяла томік Хлебнікава, прачытала назву.

— У інтэрнаце, я ж студэнтка. Але зараз туды я не паеду.

— Я пакуль і не прапаную. Увогуле, — пачаў наступ Вайтовіч, — у мяне з'явілася адна простая ідэя. Вы есці хочаце? Я хачу. Тут паблізу ёсць адна гасцініца, дзе прыстойны рэстаранчык. Там добра кормяць. Пасядзім, пагаворым. Я прачытаў кніжку. Цікава.

— Не заходзьце, як кажуць, з поўначы, спадар Рыгор. Як толькі мы паабедаем, вы прапануеце мне яшчэ адну больш простую ідэю: зайсці з вамі ў адзін з нумароў. Адпачнуць. У вас жа там знаёмы дырэктар, адміністратар ці яшчэ хто. Так?

— Так, — раптам сказаў праўду бізнесовец Вайтовіч. — Вы мне падабаецеся. Вельмі.

— Настолькі, што вы гатовы заплаціць? Так?

— Не, — сказаў Вайтовіч. — Вось гэтага я б не хацеў. Не ў сэнсе таго, што мне грошай шкада. У мяне іх зашмат, вы нават не паверыце. — Ён упершыню ўбачыў, як яна зацікаўлена павярнулася да яго і зірнула прама ў твар сваімі бурштынавымі вачыма. — Справа не ў гэтым. Я б хацеў, каб вы паставіліся да мяне, як да...

— Як да палюбоўніка?

— Няхай сабе і так.

Вайтовіч вёў сваю заляпаную граззю іншамарку як мага марудней. Ззаду ўжо двойчы незадаволена сігналілі і абганялі яго аўтамашыны.

— У вас на твары румянец, як у парасяці, — раптам сказала студэнтка Паліна.

— Я добра загараю, але ў мяне не было часу, я зарабляў грошы, — сказаў бізнесовец Вайтовіч.

— Думаеце, калі ў вас у банку ляжаць штук дваццаць баксаў, дык вы і ўсё і ўсіх можаце купіць?

Вайтовіч фыркнуў.

— Вы памыліліся лічбай, — заўважыў ён. — І хто зараз трымае грошы ў банку? Яны павінны ці ляжаць дома, ці круціцца: накручваць новыя грошы.

— Я вам раней казала, што ў мяне дрэнна з нервовай сістэмай, — сказала студэнтка Паліна. — Я хачу ў вёску. У мяне ёсць на прыкмеце адно такое мястэчка, дзе можна схавацца. Спакой, лес, рака, адзінота. Магчыма, на нейкі час патрэбна «жизнь без смысла, сны, мечты, печали». Гэта з Рыльке. А вы пра грошы.

— Дык паехалі ў ваша мястэчка, — прапанаваў бізнесовец Вайтовіч.

— Не. Яно далекавата адсюль. Спыніцеся. Я выйду.

— Вы мяне дрэнна зразумелі, — сказаў Вайтовіч. — Не хочаце ў рэстаран? Не трэба. Давайце паедзем за горад. Зробім невялічкі ўік-энд. Я толькі забягу і куплю паесці. Чаго-небудзь вартага. Што вы ніколі яшчэ не елі?

— Ананасы.

— Зробім. І шампанскага.

Яна задумалася на некалькі секунд, а потым сказала:

— Няхай так. Спачатку я выйду і патэлефаную. Мне трэба. А вы пойдзеце па ананасы. Ну, а потым мы паедзем, але туды, куды я захачу. Згода?

— Куды?

— Я ведаю тут адно месца. Невялічкае возера. Кіламетраў дваццаць за горадам. Мы ездзілі туды неяк на выхадныя. Там ціха і вада чыстая.

— Хто гэта — мы? — машынальна спытаў Вайтовіч, шукаючы вачыма бліжэйшы гастраном ці рэстаран і месца, каб прыпаркавацца.

— Студэнты.

Вайтовіч перавёў свой «мерс» у крайні правы рад і затармазіў.

— Рэстаран, — сказаў ён. — Я атаваруся, а вы можаце тэлефанаваць. У фае ёсць тэлефон. Вось, дайце даляр швейцару.

Хвілін праз пятнаццаць Вайтовіч вярнуўся з пакетам у руках. Паліна сядзела ўжо ў машыне і моўчкі паліла цыгарэту. Вайтовіч паклаў пакет на задняе сядзенне. З самага яго верху выторкваліся дзве срэбныя галоўкі бутэлек шампанскага.

— У мяне толькі адна ўмова, — сказала студэнтка Паліна.

— Якая?

— Я сама вырашу — плаціць вам натурай ці не.

Паўза.

Бізнесовец Вайтовіч уключыў запальванне, і яго «мерседэс» імкліва рвануў з месца. Потым Вайтовіч дастаў складзеную ў некалькі разоў мапу і аддаў Паліне.

— Хоць вы, можа, і так ведаеце дарогу, — сказаў ён.

— Ведаю.

— Па-другое, — працягваў Вайтовіч, — давайце без умоўнасцей. Я ж, мусіць, і старэйшы за вас усяго гадоў на пяць-восем, так?

— Бывае — гэта цэлае пакаленне, — сказала яна. І дадала ўжо іншым тонам: — А зараз направа, потым будзе вежа, а за ёй шаша. Нам па той шашы.

6

Дзень, які ўжо хіліўся да скону, быў і не сонечны, і не хмарны, але даволі цёплы. Сонца то выглядала, то зноў хавалася, усё ніжэй і ніжэй спускаючыся за далягляд. Само возера было невялікае, займала некалькі квадратных кіламетраў — не больш — і цягнулася, як падкова, уздоўж лесу. На ім, як ні дзіўна, нікога ў гэты час не было, толькі далёка-далёка, у самым канцы яго, кропкай сядзеў у лодцы самотны рыбак.

Бізнесовец Вайтовіч распаліў невялікае вогнішча, расклаў на зямлі плед, адкаркаваў шампанскае. Студэнтка Паліна моўчкі пачала дапамагаць яму. Рукі іх сутыкнуліся раз, другі...

Усё адбылося не так, як уяўляў ці ў думках хацеў кожны з іх, бо праз якую хвіліну Вайтовіч таропка, з жывёльнай нецярплівасцю зрываў ужо з яе спадніцу, дапамагаючы і сабе нагамі, каб хутчэй скінуць джынсы, захлынаючыся ад жадання і перапаўняўшай яго прагі да гэтага гнуткага, тонкага цела, непакорных вуснаў.

Паліна не супраціўлялася. Неўзабаве пасля бурнага фінішу абое замерлі, прыхінуўшыся адно да аднаго, нібы два мокрыя лісты.

Пасля яны паляжалі некалькі хвілін, Вайтовіч дацягнуўся да бутэлькі з шампанскім і выпіў прама з рыльца, — піць так было амаль немагчыма, віно пенілася, але ён зрабіў усё-такі некалькі глыткоў. Паліна ўзяла бутэльку ў яго з рук і таксама глынула.

Потым яны сядзелі ля патухлага вогнішча, ад прыску ўсё яшчэ струменілася цяпло, і прагна выпілі, цяпер ужо са шклянак.

Студэнтка Паліна ела мала, больш паліла і ўрэшце зірнула на гадзіннік.

— Адкуль ты так добра ведаеш замежную мову? — спытаў Вайтовіч, каб не маўчаць.

— Усё празаічна. Мае бацькі співаліся. Я ратавалася ў бібліятэках. Мне проста пашанцавала, што школа, куды я пайшла вучыцца, была побач, і не простая, а спецыялізаваная, з ангельскай мовай. Там вучыліся дзеці, якія зімой, у перапынак, елі апельсіны, былі так прыкінутыя, я маю на ўвазе іх вопратку, што мне было сорамна сядзець з імі побач. За сябе, вядома. Я магла вызначыцца нечым іншым. Гэтым іншым была мова. Пасля школы я ішла ў чытальную залу. У выхадны — чытальная зала з раніцы. Да закрыцця. Дома былі «залётныя» госці, п'янь, тлум і бруд. Я сама вывучала мову. Перачытала шмат кніг. Я магу цытаваць з Хопкінса, Хаўсмана, Батлера, Эліота, Рыльке.

— Я, магчыма, не вельмі ўражлівы чалавек і не вельмі адукаваны ў літаратуры, — сказаў Вайтовіч. — Але я, пэўна, закахаўся ў цябе, і цяпер ты будзеш маім настаўнікам.

— Позна, — сказала яна. — Ты жанаты і мяне зусім не цікавіш. Так, эпізод. Прабач. Па-мойму, такія, як ты, — заўсёды ахвяры.

— Чаму? — пакрыўджана здзівіўся Вайтовіч.

— Не задавай жаночых пытанняў.

— Ну кахала ж ты каго-небудзь? Ці, можа, кахаеш зараз?

— Аднойчы, гэта было даўно, — сказала яна. — Я вельмі закахалася ў аднаго хлопчыка. Я вучылася ў школе. Мы цалаваліся праз бэзавыя кветкі, а калі я прыходзіла позна дамоў, маці біла мяне мокрымі калготкамі па твары. Той хлопчык з'ехаў аж у Маскву. Яго звезлі ад мяне падалей. Неяк я вырашыла наведаць яго і прыехала ў сталіцу. Але гэта так, да слова. Я хацела забіць яго і саму сябе. Дык вось там, у метро, побач раптам прайшоў малады мужчына, і я адчула яго пах — пахла, як ад таго майго каханка. Я хацела кінуцца на рэйкі, мяне ўтрымалі. І тады ўсё прайшло. Раптам і назаўсёды.

— Я не вельмі петру ў літаратуры, але тое-сёе я чытаў, і мяне ўразіла адна рэч, — сказаў Вайтовіч. — Я вычытаў неяк, што калі чалавек вельмі кахае іншага чалавека, то падсвядома заўсёды прагне забіць яго.

— Здаецца, гэта дзесьці ў Пруста, — сказала Паліна і раптам дадала: — А ты не баішся, што я, скажам, прычыню табе шкоду? Там, дзе я нарадзілася, казалі так: калі не хочаш мець непрыемнасцей — маўчы, калі хочаш страт — падзяліся сваімі клопатамі з сябрамі, а калі хочаш сабе пагібелі — даверся жанчыне.

Паліна сядзела насупраць яго, па другі бок іх кволага вогнішча, куды зрэдку падкідвала галінку ці які сухі пруток. Жорсткі смуглявы твар яе быў надзіва спакойны, толькі на тонкай шыі ледзь улоўна пульсавала жылка — білася сэрца.

Бізнесовец Рыгор Вайтовіч выпіў яшчэ шклянку шампанскага. Ён цяпер прагнуў споведзі.

— Я таксама стаміўся, — сказаў ён. — Але хутка, мяркую, усё будзе інакш. А пакуль я, сапраўды, баюся, скажу табе праўду. За сябе, за жонку. Яна добрая, рахманая, і, можа, не дасі веры — яна выйграла днямі эміграцыйную латарэю.

І Вайтовіч расказаў усё падрабязна: як жонка папрасіла грошы, як ён даў, як яна запаўняла анкеты і дасылала іх у Нью-Хэмпшыр, як камп'ютэр выбраў яе і разам з ёй яшчэ пяцьдзесят чатыры тысячы дзевяцьсот дзевяноста дзевяць чалавек. Цяпер з Амерыкі прыслалі паперы, і жонка павінна будзе туды ехаць. Яна толькі хоча «падагнаць» ангельскую мову і ўжо напісала бабулі ў Нью-Ёрк. Потым выкліча туды яго.

— Дык чаго табе баяцца? — спытала Паліна. — Усё складваецца проста цудоўна. З'едзеш адсюль. Будзеце жыць у Амерыцы, атрымаеце грамадзянства. Пра гэта мараць мільёны людзей.

— Грошы, — сказаў Вайтовіч. — Думаеш, у мяне іх дваццаць штук? Памыляешся. Іх больш. І ўсе ляжаць дома. Раней «круціліся», а зараз я іх збіраю ў адно месца. А на іх пах могуць прыйсці. Нават простага валютчыка, які зарабляе сабе радыкуліт і запаленне нырак, стоячы на вуліцы ў любое надвор'е, і то хоць раз ды сустрэнуць у пад'ездзе і пачастуюць нунчакай па галаве. А я ж не валютчык. Хоць і маскіруюся пад шарачковага. Як гэта называецца ў жывёл, калі яны мяняюць афарбоўку, знешні выгляд, каб не выклікаць да сябе залішнюю цікавасць?

— Мімікрыя.

— Так. Як шмат ты ведаеш. Дык вось, ты была ў мяне ў кватэры і што ты бачыла? Проста, гола, амаль пуста. Але я ўсё роўна баюся, хоць я не слабы быццам мужчына і дома трымаю зброю...

— А ты ведаеш, што калі чалавек чагосьці баіцца, то яму давядзецца прайсці менавіта сцежкай гэтага жаху?

— Я б не хацеў.

— Так. «Всевластна смерть, она на страже и в счастья час. В миг высшей жизни она в нас страждет, ждет нас, и жаждет, и плачет в нас...» Гэта зноў Рыльке.

— У мяне было багата жанчын, але такія, як ты, мне яшчэ не трапляліся, — сказаў Рыгор Вайтовіч.

— Якія — такія?

— З разынкай.

Дыхнула слабым ветрам. У небе над імі захісталіся, рыпнулі сосны. Паліна ўздрыгнула і зірнула на гадзіннік на руцэ.

— Ты спяшаешся? — спытаў Вайтовіч. Ён нечакана для сябе пазяхнуў.

— Не.

— А я хачу спаць. Вельмі. Хоць хвілін на пятнаццаць. Дзіўна.

— Нічога дзіўнага. Свежае паветра, віно, лес, секс. Не варта нурыцца. Я не пакрыўджуся. Паспі.

Бізнесовец Вайтовіч схіліў галаву на пакладзеную ёй куртку. Заснуў ён амаль адразу.

7

Паміраў Рыгор Вайтовіч крыху больш за хвіліну. Секунд дваццаць пяць з гэтых амаль паўтары хвілін ён не страчваў прытомнасці: з таго самага імгнення, калі на шыю яму накінулі зашмаргу са стальной струны і ён раптоўна ачуняў, вырваны са сну, і адчуў, што яго душаць і як грукоча яго сэрца, якое ўсё яшчэ дасылала ў галаву кроў, што туды ўжо не трапляла, бо зашмаргу на яго шыі ўсё мацней зацягваў дужы мужчына — ён паспеў адчуць гэта таксама. І апошняе слова, якое пачуў у сваім жыцці Рыгор Вайтовіч — а жыць яму заставалася лічаныя секунды, — было дзіўнае слова «рыфма», якое выкрыкнуў незнаёмец, які яго забіваў.

— Рыфма!

Больш ён нічога ўжо не чуў і не бачыў, бо на гэты крык дзяўчына, якую ён крыху раней зваў Палінай, навалілася ўсім целам яму на ногі. У яго пачыналася агонія, і ў апошнія імгненні Рыгор Вайтовіч — здаровы і моцны чалавек — спрабаваў неяк выратавацца, нагамі захапіць галаву таго мужчыны ці проста выкруціцца і дапамагчы сабе яшчэ якім чынам, але так і не здолеў. «Рыфма. Чаму «рыфма»?» — мільганула яшчэ ў яго ў галаве, і з гэтай думкай ён памёр.

Бізнесовец Рыгор Вайтовіч ляжаў мёртвы.

Мужчына па мянушцы Чорны адпусціў зашмаргу і зняў яе з шыі трупа. Дзяўчына адскочыла ўбок і павярнулася спінай, запальваючы цыгарэту.

— Зараз, Рыфма, — сказаў мужчына. — Яма тут паблізу, метраў дваццаць. Здаровы бык. Цягнуць дапаможаш?

— Гэта не мая работа, — выдыхнула з дымам дзяўчына.

— Што ты яму падсыпала? — спытаў мужчына.

— Белатумінал.

Мужчына па мянушцы Чорны агледзеўся навокал. Цямнела. Возера было спакойнае і чыстае, і адзінокі рыбак, што ледзь бачыўся ў далёкім яго канцы, таксама знік, нібы растварыўся ў прасторы.

Мужчына дастаў са сваёй спартыўнай сумкі вяроўку, зрабіў пятлю на адным канцы, накінуў яе на кісць рукі забітага і зацягнуў.

— Так, — сказаў ён. — Ты гаварыла пра дваццаць штук. Дзе яны?

— Дастань у яго з кішэняў ключы і дакументы. Усё дастань. Дай мне.

— А бабкі дзе?

— Бабкі ў яго дома. Зараз мы па іх паедзем.

— Назад? У горад? А гаішнікі спыняць?

— Не рызыкуй тады. Ідзі ў дворнікі.

Мужчына выцягнуў з кішэняў мёртвага ключы, партманет, які адразу раскрыў, і дастаў адтуль некалькі соцень даляраў (іх ён паклаў сабе), іншую дробязь і поцягам за вяроўку пацягнуў цела ў ельнік.

Дзяўчына па мянушцы Рыфма кінула недакурак і нагнулася над ключамі і дакументамі, што ляжалі ў траве. Усе ключы, акрамя тых, што былі ад запальвання, яна паклала сабе ў сумачку і зноў запаліла цыгарэту.

Неўзабаве мужчына вярнуўся.

— Парадак, — сказаў ён. — Няблага ты іх бярэш у рыфму^[6]. Гэты грак^[7] так нічога і не зразумеў.

— Ён мне падабаўся, — сказала Рыфма. — Мне яго шкада. Я ж яго амаль адкрытым тэкстам папярэджвала.

— Падабаўся! — фыркнуў мужчына. — Упэўнены, што з'явіся я хвілін на дваццаць раней, дык і «сеанс яшчэ б злавіў». Трахалася з ім?

— А ты што, раўнуеш?

— Глохні. Трэба ліняць.

— Вось правы на ваджэнне, дакументы. Нават асабістая пячатка. Ключы ад тачкі. Едзем. На гэтай дарозе спакойна. Цяпер ты будзеш Рыгор Вайтовіч.

— Яны ж спыняць і на фотаздымак могуць зірнуць. Ты ж казала, зялёныя ў яго з сабой. Г-эх, баба...

— Ціха. Ты хацеў рызыкнуць? Дык рабі так, як я кажу. Тачку возьмеш сабе. Ахвярую.

— Куды яе, коцаную^[8], дзяваць? — спытаў Чорны, але ўжо больш лагодна.

— Азерам^[9] спіхнеш. Яшчэ штук пяць атрымаеш.

Праз некалькі хвілін «мерседэс» з мужчынам за рулём і дзяўчынай побач імчаў па лясной гравійцы ў напрамку шашы.

Горад сустрэў іх агнямі вулічных ліхтароў. Сутонела. Чорны спыніў машыну метраў за трыста ад таго дома, дзе жыў Вайтовіч, выключыў запальванне і агледзеўся па баках.

— Цяпер слухай. — Рыфма выкінула за акно чарговы недакурак. — Вось яго ключы ад кватэры. Там падвойныя дзверы. Знешнія аббіты стальным лістом. Пойдзеш і адчыніш. Яна не запірае дзверы на завалу. Калі запёрта, то ціха назад і да мяне. Мне яна адчыніць.

— Хто — яна? Там нехта яшчэ?

— Так. Жанчына, яго жонка. Яе — трэба таксама. Ідзі. Я — праз дзесяць хвілін.

— Гэта ўжо занадта, — сказаў Чорны. — А калі там яшчэ хто ёсць?

— Няма. Яна сядзіць адна і глядзіць тэлевізар і не пачуе, як ты будзеш адпіраць. Пяты паверх, дзвесце дзесятая.

— Чаму б табе не пайсці разам са мной?

— Не. Не магу на гэта глядзець.

— Тады так: з дваццаці штук — дванаццаць мае. І «мерс» таксама. Мачыць дваіх у адзін дзень — гэта небяспечна, прыкмета дрэнная. Інакш — ідзі сама.

— Згода. Толькі хутчэй. І прычыні другія дзверы за сабой. Толькі другія: каб хто іншы раптам не зайшоў. Я пастукаю пяць разоў. Вось так, — яна пастукала па шкле кабіны.

Чорны брыдка вылаяўся і пайшоў.

Яна зірнула на гадзіннік і выцягнула з пачка чарговую цыгарэту. «Калі цыгарэта скончыцца, я рушу таксама», — падумала дзяўчына па мянушцы Рыфма.

У пад'ездзе было цёмна і пуста. У ліфце яна ўздымалася адна і на пятым паверсе выйшла. Слабае святло лямпачкі асвятляла пляцоўку. Рыфма падышла да дзвярэй дзвесце дзесятай і пацягнула іх на сябе. Дзверы былі адчынены. Яна адразу пастукала, як было абумоўлена: тук-тук, тук-тук-тук.

Дзверы адчыніў Чорны. Яна ўвайшла і прычыніла іх на завалу. У кватэры гарэла святло, працаваў тэлевізар, але крэсла і столік былі перакулены.

— Дзе? — спытала яна.

— У ваннай. Можаш зірнуць. Зроблена начыста, — сказаў Чорны і злосна дадаў: — Бабкі дзе, рыж'ё^[10]? Паказвай!

Рыфма прыпаліла цыгарэту. Рукі яе ўздрыгвалі. Потым, не спяшаючыся, выцягнула з сумачкі ключы. Гэта былі ключы Вайтовіча ад секрэтэра. Яна была тут раней некалькі разоў, калі давала ўрокі гаспадыні, і добра тады ўсё агледзела. Тры дні таму яна вырашыла ўжо, што бізнесовец Вайтовіч «пусты» і яе задума бессэнсоўная, але ён так нечакана прагаварыўся — шчырак — ён і ёсць шчырак. Яна адчувала, што ён не мог ёй хлусіць, і потым, потым цяпер ёй патрэбны былі не толькі грошы.

Рыфма ўставіла ключ, павярнула яго і адчыніла секрэтэр. Чорны адпіхнуў яе. У секрэтэры пачкамі ляжалі грошы. Ён надарваў адзін, пачаў ліхаманкава лічыць.

— Сто штук «зялёных»! — ахнуў ён. — Ну і куш! Ніколі б не падумаў...

Ён таропка згроб грошы ў спартыўную сумку.

— Ліняем!

— Чакай.

Рыфма шукала сваё. Урэшце знайшла. Усе паперы забітай гаспадыні, дакументы ляжалі разам у яе пісьмовым століку. Рыфма перагарнула паперы: так, тут было ўсё — яна спешна прабегла вачыма тэксты па-ангельску. У любы час у бліжэйшыя тры месяцы трэба было толькі звярнуцца ў консульства і заказаць білет на самалёт.

— Давай хутчэй, што ты корпаешся?! — прыкрыкнуў Чорны. — Няма тут больш нічога!

— Не. Павінны быць упрыгожанні, аздобы, золата, ствол, урэшце. Ён казаў, што ў яго тут ёсць зброя.

Чорны задумаўся на імгненне.

— Няма часу шукаць. Ідзём. Я тут збольшага ўсё агледзеў.

— Шукай.

— Ты што, пугачоўкі^[11] хочаш? — зашыпеў раптам Чорны. — Хутчэй адсюль! Ты бачыла той ствол? Можа, газавы, дзярмо?

— Маўчы. Хвіліну.

Рыфма падняла з падлогі акуляры гаспадыні, надзела, падышла да люстэрка, зірнула на сябе. Потым знайшла бар, выцягнула адтуль бутэльку гарэлкі, узяла дзве шклянкі і разліла: у адну амаль даверху, у другую — палавіну.

— Шукай ствол, — напомніла яна. — Дзе мужчына можа яго схаваць? Падумай.

Чорны мацюкнуўся і пасунуўся ў другі пакой. Як толькі ён адвярнуўся, Рыфма выцягнула з сумачкі папяровы пакецік і высыпала з яго ў шклянку з гарэлкай — тую, дзе было наліта больш.

Чорны неўзабаве вярнуўся назад. Ён не выпускаў з рук сумку.

— Тут хопіць на ўсё, — сказаў ён. — Ды што, у мяне дзіракола^[12] няма?

— Золата шукай.

— Тут пуста. Ліняем.

— На, расслабся, — яна працягнула яму шклянку з гарэлкай, узяла сваю. — Знімі стрэс...

— Можа, яшчэ і пасцель прапануеш?

— А ты што, слабак? Сюды ніхто не зойдзе.

— Я не змагу. Ліняем. Ты — вар'ятка.

— Прысядзем перад дарогай, — сказала яна, — выпі.

Чорны выхапіў у яе шклянку і двума глыткамі выпіў гарэлку. Рыфма выпіла сваю.

— Ты слабак, — сказала яна. — Морлак паганы. Адлічы маю долю і — расход.

Паўза.

Мужчына па мянушцы Чорны хацеў нешта сказаць, раптам прыўзняўся з крэсла, і яго хістанула ўбок. Твар яго стаў бялець. Ногі падагнуліся, і ён упаў на калені. Ён раптам зразумеў.

— Ты і мне падсыпала, крыса^[13]? — прахрыпеў ён. — Я заб'ю цябе, я...

Ён раптам перакуліўся на спіну, губляючы прытомнасць.

— Гэта клофа^[14], Чорны. Цяпер ты ўжо нікога не заб'еш!

Яна выцягнула са сваёй сумачкі звычайнае лязо, якім голяцца мужчыны, і пераламала яго папалам. Потым сцягнула з пляча падзельніка яго спартыўную сумку і хуткім рухам паласнула таму лязом па соннай артэрыі. З раны тугім струменем лінула кроў. Чорны заторгаў нагамі, вочы яго адкрыліся, ён паміраў, усё, на якую секунду, у агоніі зразумеў і — нічога не мог зрабіць. Урэшце ён заціх.

Рыфма пераклала грошы з яго сумкі ў сваю, дзе ў яе ўжо ляжалі паперы і дакументы, выцягнула з кішэні трупа ключы ад запальвання і ад кватэры.

— Бывай, морлак.

Яна спынілася. «Не спяшайся, — сказаў быццам нехта ўнутры яе, — падумай як след».

Рыфма падумала, і вочы яе адшукалі рэч, якая і была ёй зараз патрэбна: пішучую машынку. Яна дастала з сумачкі і надзела белыя гумовыя медыцынскія пальчаткі. Потым уклала ў машынку аркуш і адстукала на ім: «Я адпомсціў і з'язджаю. Зямля вялікая. Рыгор Вайтовіч».

— Даруй мне, шчырак, — сказала яна. Алкаголь крыху расслабіў яе. — Элоямі не могуць быць усе. Ідзе адбор.

«Цяпер быццам усё, — падумала яна. — Ага, сцерці свае пальцы са шклянак і з дзвярных ручак. І няхай шукаюць, а як яны будуць шукаць — можна прадбачыць. Ну, дашлюць факс хіба ў Расею, урэшце, калі нават апазнаюць Чорнага, ну і што? Дык гэта яшчэ калі будзе? Праз тыдзень яна, Ніна Вайтовіч, ужо будзе ў сваёй бабулі ў Нью-Ёрку. Гэта яна выйграла латарэю. Вось так».

Не здымаючы акуляраў, яна выйшла з кватэры і акуратна зачыніла дзверы — спачатку адны, потым — другія — на ключ. Па лесвіцы спусцілася ўніз.

Было ўжо цёмна. Рыфма выслізнула на вуліцу, знайшла машыну і агледзелася. Рэдкія прахожыя крочылі па тратуары. У вокнах запаліліся агні. Яна села ў машыну, уключыла запальванне і паехала да цэнтра. Ля цырка яна спыніла «мерседэс» і выйшла, пакінуўшы ключы ад запальвання ў замку. Яна напэўна ведала, што да раніцы машыне «зробяць ногі» тыя ж «азеры» ці яшчэ хто. «Вось вам, шаноўныя мясцовыя пінкертоны, у дадатак нітачка, — падумала яна. — Знойдуць крадзеную машыну— дык возьмуцца за тых, хто ўкраў».

Праходзячы па мосце праз Свіслач, Рыфма сцягнула пальчаткі і разам з ключамі ад кватэры нумар дзвесце дзесяць кінула іх у цёмную, мёртвую, стаячую ваду. Цяпер усё. Рыфма ішла ў ноч, і ў галаве яе круціліся радкі з лагернай песні, якую яна асабліва любіла: «И вы вглядитесь в глаза мои суровые, и вы вглядитесь — в последний раз...»

Яна не спяшалася.

ЗАМЕСТ ЭПІЛОГА

...Консул Злучаных Штатаў Амерыкі ў Беларусі Гэс Брэйтан, высокі, з сівымі скронямі і пахмурнымі вачыма, ускрыў чарговы пакет з дыпламатычнай поштай і бегла азнаёміўся з паперамі. Потым раскідаў іх — частку памочнікам, яшчэ якія — у сакратарыят. Адзін з лістоў выклікаў у яго лёгкае здзіўленне.

«...Гэсу Брэйтану

консулу ЗША ў Беларусі

Менск

Служба Федэральнага бюро расследаванняў тэрмінова і ў прыватным парадку просіць наступнае: у сувязі з заручынамі днямі абранага сенатара Роберта Кертыса з жанчынай беларускага паходжання, народжанай Нінай Вайтовіч, былой жыхаркай г. Менска, удакладніць дадзеныя на вышэйзгаданую Вайтовіч, а таксама наяўнасць на яе ці на яе сваякоў вестак кампраметуючага характару».

Далей быў подпіс незнаёмага яму Джэймса Боўэла, начальніка аддзела знешніх адносін.

Консул падумаў над лістом, ён нешта ўспамінаў пра нейкую маладую жанчыну, якая год таму, так, быццам год назад, спешна афармляла дакументы на выезд. У яе былі нейкія прывілеі, урэшце, ён не здолеў успомніць.

Консул адклаў ліст памочніку і даручыў разабрацца. Праз тыдзень ён сам сеў за камп'ютэр і надрукаваў наступнае:

«...Джэймсу Боўэлу

Паведамляем на ваша запытанне, што, як нам удалося даведацца, народжаная Ніна Меляшкевіч, па мужу Вайтовіч, была знойдзена забітай у сябе дома пры нявысветленых абставінах у кастрычніку 1995 года. Кім з'яўляецца жанчына, якая выдае сябе за Ніну Вайтовіч, вам давядзецца высветліць. Шчыра спачуваем сенатару Кертысу. Дадзеныя ідэнтыфікацыі прыкладаюцца...»

Ён падпісаўся, уклаў ліст у канверт і заклеіў.

* * *

Рыфму, яе ж Ніну Вайтовіч, яе ж Паліну Бурцаву, дэпартавалі ў Беларусь праз тры месяцы службай Інтэрпола. Пад цяжарам доказаў яна прызналася ўва ўсім. Суд прысудзіў яе да дванаццаці год пазбаўлення волі. Гэта было ўжо другое яе зняволенне.

Свой другі тэрмін Рыфма адбывала ў жаночым лагеры пад Гомелем. На зоне яе не любілі. Праз год яна засілілася ноччу ў сваім бараку.

Збіральнік страху

1

Раніца апошнім часам усё часцей прыгнятала яго сваёй беспрасветнасцю. І цяпер у небе беглі хмары ды імжыла. У гэты сумны малюнак звыкла ўпісваліся шэрыя, уціснутыя ў асфальт дрэвы, што ліхаманкава скідвалі з сябе напаўгнілое лісце, ды брудныя галубы ля сметніцаў. Ішло на познюю восень.

З пустым рукзаком за спінай Марка Валынец, былы навуковец, а цяпер беспрацоўны, рухаўся ў чалавечым патоку прывакзальнага пляца. Чыста механічна ён выхопліваў позіркам і вызначаў постаці і твары сустрэчных: вось едуць на лецішча, каб прыбрацца да зімы, пенсіянеры; спяшаюцца рабочыя ў ватоўках і танных вязаных шапках; асобна збіліся ў гурт чаўночнікі на Расею; паліць першую ранішнюю цыгарэту вакзальная прастытутка, віруе натоўп цыганак, гарэзуюць студэнты, зліваецца з шэрай плынню непрыкметны і такі ж шэры злодзей, пакутуе ад смагі п'янчуга, адбывае дзяжурства малады міліцыянт, гергечуць па-свойму гандляры-каўказцы, з жывёльнай цярплівасцю сядзіць на прыступках жабрак, шэпчуцца некалькі яўных гомасексуалістаў, кідаецца з боку ў бок вар'ят і — бамжы. Паўсюль. Ніколі раней ён не бачыў столькі бадзяг, жабракоў і ўсялякай набрыдзі на дарогах, у цягніках, у крамах, метро, падземных пераходах, у парках, скверах і на вакзалах.

Хаця былы навуковец Марка Валынец яшчэ не дасягнуў пяцідзесяці, у мінулым меў абароненую навуковую ступень, не запіваў і не апускаўся, — знешне ён сам нагадваў бадзягу. Аброслы сівой шчэццю падбародак, шырокі, у зморшчынах, лоб ды нізка насунутая пакамечаная бейсбольная кепка надавалі яму змрочны выгляд. Выцвілыя джынсы, зношаныя красоўкі на нагах ды брызентавая штармоўка толькі ўзмацнялі такое ўражанне.

Ён прамінуў аўтобусны прыпынак за прывакзальным скверам і мусіў ужо спусціцца ўніз праз пераход да касаў, як яго вочы раптам выскубнулі з натоўпу твар маладой жанчыны. Жанчына была светлавалосая, з кароткай стрыжкай, апранутая ў шэрую куртку з непрамакальнай тканіны, у высокіх карычневых чаравіках. Круглыя акуляры надавалі яе маладому твару безабаронны выгляд. Жанчына была знаёмая па мінулым — тут пачуццё ніколі не падманвала яго, дый увогуле ён меў абвостраную зрокавую памяць.

Марка Валынец пазбягаў сустрэч з былымі знаёмымі. Не любіў роспытаў, спачуванняў, няшчырасці — ён быў заняты іншым, лічыў, што выпаў з той абоймы назаўсёды, і таму хацеў аднаго: каб яго пакінулі ў спакоі. Але калі-нікалі яго пазнавалі ў твар, і тады яму ніяк не выпадала выкруціцца. Так і цяпер.

— Я вас памятаю, — сказала, павітаўшыся, жанчына. — Вы — Марка Валынец. Калі я прыйшла ў інстытут, то праз паўгода вас... вы раптам зніклі. Усе пра гэта толькі і гаварылі. Вы мяне пазналі?

— Не, — зманіў Марка Валынец.

Ён памкнуўся ісці далей, але ў жанчыны была прыемная і даверлівая ўсмешка. Яна нібы выпраменьвала дабрыню, і ён спыніўся. Што ж, няхай зірне на яго зблізу — пэўна, хутка страціць цікавасць. У яго было яшчэ крыху часу ў запасе.

— Мяне завуць Ірына Абуховіч, — сказала жанчына.

Марка Валынец моўчкі глядзеў ёй у твар, вывучаючы.

— Тую сываратку мы так і не атрымалі. Распрацоўка была тупіковая. Вы мелі рацыю, калі папярэджвалі.

— Я даўно адышоў ад афіцыйнай навукі. Яна мяне больш не хвалюе.

— Я чула, быццам вы сталі экстрасенсам, нават практыкуеце.

— Лухта. Я не выступаю ў клубах і не прымушаю людзей матляць галовамі.

— Дык гэта няпраўда?

— Я ўдасканальваю сябе, скажам так. Ну, і калі-небудзь мяне цікавяць «бастардныя», як кажуць навукоўцы, праблемы.

— Выбачайце, я пайду, калі вы спяшаецеся, — сказала жанчына.

— Вырашылі, што я звіхнуўся? Прызнайцеся, што падумалі.

— Так, — раптам згадзілася Ірына Абуховіч. — Падумала.

Марка Валынец паморшчыўся, але жанчына зняла акуляры, і зноў яе рахманая ўсмешка стрымала яго.

— Я не магу вам растлумачыць, вы самі павінны зразумець, — пачаў міжволі Марка Валынец. — Гэта чуткі, не больш. Я, скажам так, чалавек, які толькі і ўмее, што ўзнімацца на пажарную вышку. Вось і ўсё.

— Не разумею, — сказала Ірына Абуховіч. — Патлумачце, калі гэта не сакрэт.

— Ну, прыкладам, вы стаіце на вуліцы і бачыце, як побач праязджае веласіпедыст. Ён едзе паўз вас, знікае з поля зроку, і вы не ведаеце, што з ім адбываецца потым. Але ўявіце, што вы ўзнімаецеся на гарадскую пажарную вышку і адтуль глядзіце на дарогу, якая вядзе далёка за горад, і зноў, з вышыні, бачыце таго ж веласіпедыста, а таксама ўсе перашкоды, якія яму сустрэнуцца. Вы цяпер ведаеце пра непрыемнасці, калі яны ёсць, задоўга да таго, як даведаецца той веласіпедыст.

— Забаўна. Але ж гэта алегорыя, я так разумею.

— Так, не больш. Іншым разам я дапамагаю людзям, калі яны просяць.

— Мне здаецца, — сказала Ірына Абуховіч, — што вы дасягнулі б нечага істотнага, зрушылі б якую гару... Вы дарэмна кінулі інстытут.

— У нас нельга што-небудзь зрушыць, каб потым яно не звалілася на тваю ж галаву. Такі народ, дый навука ў заняпадзе. Мы так адсталі, што нават няёмка. Вы чулі, напрыклад, пра ідэі і вопыты француза Жака Бенвеніста? Не? Вам, як біяхіміку і практыку, трэба хаця б пазнаёміцца. Ідуць вельмі цікавыя распрацоўкі. Па дэгрануляцыі, прыкладам. Калі можна атрымліваць з малекул немалекулярную субстанцыю, то магчымы і зваротны працэс. А гэта значыць, што можна імгненна пераносіць сваё электронна-магнітнае пераўтварэнне нават на іншыя планеты. Чым не «бастардная» ідэя? Вам не здаецца дзіўным, чаму просты шаман раптам пачынае сцвярджаць, што ён тройчы бываў на Месяцы? Мне — не. А тое, што біяінфармацыя можа перадавацца вадой? Вы хутчэй за ўсё свядомы практык, нармальная жанчына і чалавек, — вы можаце мне растлумачыць, як у вадкасці захоўваецца нейкі «адбітак»? Тым больш пры разбаўленні аднаго да дзесяці ў стодваццатай ступені? Дзеля параўнання — колькасць часціц у Сусвеце — дзесяць у шасцідзесятай ступені...

— Я не мадам Кюры. Тут патрэбны неардынарны інтэлект, які не баіцца рызыкі. Вось вы калісьці не баяліся.

— Вы памыляецеся, — не згадзіўся Марка Валынец. — Якраз тады я баяўся.

— А цяпер — не?

— Цяпер — не.

— І вы не вернецеся назад? У інстытут?

— Навошта? Жыццё кароткае. Каб дарэмна марнаваць час?

— Так, мы хіба што корпаемся над рознымі дробязямі.

— Што ж, — усміхнуўся Марка Валынец, — тады займіцеся ўсур'ёз сям'ёй, дзецьмі.

— У мяне няма сям'і, — сказала Ірына Абуховіч.

— Ну, гэта можна паправіць. Як кажуць, мужчына да пары, а жанчына да пары.

Людская плынь цякла вакол іх, абмінаючы з бакоў, як маленькую выспу.

— Мы зараз разбяжымся, — сказала жанчына, — дык вы можаце хуценька ўзняцца на вашу пажарную вышку і паглядзець адтуль, што мяне чакае?

Марка Валынец усміхнуўся і паціснуў плячыма.

— Вы выйдзеце замуж за высокага брунета, і ён павязе вас у вясельнае падарожжа. У Еўпаторыю.

— А калі без жартаў?

— Тады зірніце навокал. Будзьце больш абачлівая. Эпоха Рыб адыходзіць, пачынаецца эпоха Вадалея. Пераходны перыяд заўсёды небяспечны. Плутон выйшаў са знака Скарпіёна і ўваходзіць у знак Стральца. Наперадзе — трынаццаць гадоў катастроф. Дастаткова жахаў?

— Мне цікава з вамі, але, па-першае, вы са мной жартуеце, як з дзіцём, а па-другое — трэба ісці, — сказала Ірына Абуховіч і зірнула на гадзіннік. — Бывайце.

Марка Валынец яшчэ некалькі секунд назіраў, як вакзальная плынь паглынае яе, а потым спусціўся па прыступках у пераход. Затхлае паветра павеяла на яго пахамі тытуню, цвілі і нямытай чалавечай плоці. Ён зноў падняўся наверх, праціснуўся да касы і стаў у чаргу.

Вагон электрычкі быў перапоўнены людзьмі, але ён ведаў, што праз некалькі прыпынкаў многія выйдуць. У праходзе звыкла пацягнуліся жабракі, адзін з іх нават моўчкі крануў яго за плячо, настойліва патрабуючы грошай, потым прайшлі гандляры газетамі, брашурамі па садаводству, таннымі кніжкамі на расейскай мове ў крыкліва-стракатых вокладках, насупраць рабочыя выцягнулі калоду карт і пачалі гульню.

Марка Валынец ехаў у лес. Кіламетраў за сорак-пяцьдзесят ад горада, лічыў ён, усё адно — выйдзе. У лесе ён іншым разам збіраў травы, карэнні, асобныя віды грыбоў, а потым проста адпачываў: знаходзіў якую ціхую паляну і, калі не надта надакучалі камары, ляжаў да поўнай цемнаты, паклаўшы голаў на рукзак, драмаў ці слухаў, як шумяць пад ветрам дрэвы.

Галоўнае пачыналася пасля, калі цемра шчыльным дываном ахоплівала ўсё навокал і калі абвостраны слых пачынаў лавіць і аналізаваць начныя гукі. Марка Валынец эксперыментаваў са страхам.

2

Пацук нечакана выслізнуў на дарожку, і маладая жанчына, якая назвала сябе раней Ірынай Абуховіч, не паспела зрэагаваць. Яна спынілася і стаяла так, прыціснуўшы да грудзей пусты пластыкавы пакет. Пацук імкліва перабег заасфальтаваную дарожку і прапаў у шэрым, як і сам, смецці. Жанчына агледзелася: яна прыкідвала, як ёй лепш прайсці. Тут, на тэрыторыі клінікі, яна была не першы раз, але амаль заўсёды нейкі час блукала сярод шматлікіх двухпавярховых карпусоў і дарожак паміж імі, якія перакрыжоўваліся і зноў разбягаліся ў розныя бакі. Узбоч густа раслі кустоўе шыпшыны, акацыі ды клёны.

Трава на даўно не стрыжаных газонах парудзела, ноччу ўжо крыху падмарожвала, з клёнаў ападала лісце і ўсцілала зямлю жоўта-чырвоным покрывам.

Жанчына так і пайшла — не па дарожцы, а па траве газона, падслепавата гледзячы пад ногі праз фотахромныя лінзы акуляраў. Таму яна запознена ўбачыла двух мужчын, нерашуча сцішыла крокі, павярнулася, каб скіраваць назад, і міжволі пачула іх размову. Мужчыны былі маладыя, гадоў па трыццаць-трыццаць пяць. Адзін светлы, каротка стрыжаны, з масіўным падбародкам і кірпатым носам баксёра, другі — цёмны шатэн, амаль брунет, доўгавалосы, з завушніцай і роўным, амаль класічным малюнкам носа. Жанчыну яны не ўбачылі.

— Ты б замест мяне схадзіў, — сказаў шатэн з завушніцай, — на, бяры кантэйнер.

— Не хачу, гэта твая работа, — аспрэчыў баксёр.

— Там энергетыка хрэновая, а я ж табе гаварыў, што са мной. Учора паўтарылася, а я думаў — прайшло.

— Зноў заклініла? — здзівіўся баксёр. — А дома?

— Дома норма.

— Ну ты і псіх. Давай кантэйнер. Калі што — ірві да дзвярэй, да мяне. А ўвогуле -«пушку» трэба з сабой браць, ёлуп. Пакуль не ўліплі.

— Ты ж ведаеш, я «мокрых» спраў не люблю. Кожнаму — сваё.

— Тады сядзі дома, галадай, як усе. А тут — чужая тэрыторыя, нас, пэўна, узялі на пеленг, дый Фелікс многа ведае.

— Не скажа, пакуль больш даём, — заўважыў шатэн.

— Ну, куй, пакуль гарачо, — падсумаваў кірпаносы.

— Пакуль — дурачок, — скаламбурыў шатэн з завушніцай.

Абодва засмяяліся.

Жанчына ціха павярнула ўбок і адразу выйшла на знаёмы арыенцір — адзінокую сасну з засохлай вершалінай. Там, за ёй, стаяў флігель празектуры. Але яе апярэдзілі: кірпаносы з металічным кантэйнерам у руках, накшталт таго, што носяць зімой рыбакі, скіраваў да дзвярэй раней за яе і спусціўся ўніз па прыступках.

Жанчына нерашуча спынілася. Яна пашукала і знайшла побач рэшткі драўлянай лаўкі, села і агледзелася. Людзей на дарожках між карпусамі ў гэты час амаль не было. Там-сям мільгаў брудна-белы халат медсястры, ды правезлі на калясцы нябожчыцу: старую з жоўта-васковым тварам. Жанчына дастала з сумачкі цыгарэту і запаліла. Яна выкурыла яе амаль усю, калі з'явіўся кірпаносы з кантэйнерам у руках. Кантэйнер відавочна пацяжэў, бо ён не размахваў ім, як раней. Доўгавалосы з завушніцай перахапіў у яго скрыню, і абодва таропка нырнулі ў цёмна-карычневую іншамарку. Запрацаваў матор, машына развярнулася і знікла.

Жанчына кінула недапалак і спусцілася па прыступках. Яна адчыніла дзверы і нерашуча зайшла ўнутр. Санітар празектуры, якога звалі Феліксам, — высокі, худы, з рэзкімі рысамі твару, не заўважыў яе, бо якраз рабіў доўгі разрэз скальпелем па тым, што ляжала перад ім на стале, засланым пластмасавай цыратай. Гэты рух скальпеля і зафіксавала жанчына. Унутрана сцяўшыся, яна сачыла за тым, як рукі ў гумавых пальчатках выцягнулі і кінулі на латок каляровыя вантробы, што нечакана набылі ў электрычным святле ўсе колеры вясёлкі.

— Прывет, Фелікс, — сказала жанчына. Голас яе гучаў глуха. Яна раскрыла сваю сумачку, выцягнула адтуль апроч таго, вялікага, што трымала ў руках, яшчэ некалькі цэлафанавых пакетаў і двухсотграмовую бутэльку са спіртам.

— А, Ірына. І «падагрэў»прынесла?

Санітар азірнуўся, кіўнуў, не здымаючы пальчатак, падышоў да яе і забраў з рук два пакеты. Затым вярнуўся да латка з вантробамі, саўгануў туды скальпелем, выняў сэрца, потым адчыніў халадзільную камеру, выцягнуў яшчэ адно, кінуў у пакеты і паклаў жанчыне ў працягнуты ёй вялікі пакет.

— Толькі два, — сказаў ён, усміхаючыся, і забраў у яе бутэлечку са спіртам. — За «падагрэў» дзякуй.

Жанчына нерашуча запярэчыла:

— Але ж два — мала. Трэба хаця б чатыры.

— Ну, за грошы не купіш, — далікатна рагатнуў Фелікс, -пазвані заўтра, пазаўтра — прыйдзеш і забярэш. А пакуль — няма.

— Мне так далёка дабірацца.

— Ты ў нас маладая, прыгожая, — фамільярнічаў Фелікс, — па дарозе з кім-небудзь пазнаёмішся. Замуж выйшла?

— Не бяруць.

Фелікс падміргнуў ёй, і жанчына з пакетам у руках таропка выйшла наверх.

Шэры, хмарны дзень нагадваў прыцемкі. У твар ёй дыхнула прахалодай восеньская імжа. Яна набрала ў грудзі паветра і разам, нібы пасля хуткага бегу, выдыхнула яго, накінула на галаву капюшон курткі і рушыла ў напрамку да брамы.

Аўтобусы ў апошні час амаль не хадзілі, і яна пайшла пешшу, міжволі пераварваючы інфармацыю. Двое на іншамарцы забралі і павезлі ў кантэйнеры, напэўна, тое ж, што і яна. Магчыма, ныркі, лёгкія, печань, вочы, якія іншыя часткі цела, косткі. Фелікс даў ёй толькі два сэрцы, а дамова была на пяць, ну хаця б на чатыры. Ірына Абуховіч адчула, як яе ахоплівае туга. Гэтае пачуццё заўсёды з'яўлялася ў ёй, калі яна сустракалася з няшчырасцю, маной ці іншымі чалавечымі заганамі.

Ірына Абуховіч працавала навуковым супрацоўнікам у інстытуце біяарганічнай хіміі, дзе па дамове з замежнай фірмай цяпер імкнуліся стварыць дыягнастычную сістэму для вызначэння ранняй стадыі лейкозу. Дзеля гэтай мэты ў лабараторыі бялковай хіміі выдзялялі ферытын. Менавіта ў чалавечых сэрцах утрымлівалася яго больш за ўсё. Сэрцы спачатку рэзалі на дробныя кавалкі, потым праганялі праз звычайную мясарубку, перамолвалі на міксеры і ставілі на экстракцыю. Калі бялок пераходзіў у раствор, адтуль выдзялялі ферытын. Іх лабараторыі патрэбны былі пяць-шэсць добрых сэрцаў штомесяц. Не бралі толькі тых, што пасля інфаркту, а таксама з трупаў старых і жанчын (у клетках апошніх ферытыну ўтрымлівалася зусім мала).

Яна ўжо даўно здагадвалася, што ідзе буйны крадзеж людскіх касцей, вантробаў, нырак і іншых частак цела. Усё гэта каштуе за мяжой вельмі дорага. Фірмам за пастаўкі ўсяго гэтага ў шпіталі плацяць велізарныя грошы. Яна ведала, што без згоды сваякоў забаронена аддзяляць з трупаў часткі, але гэта ігнаруецца, і «свежыя» трупы адразу рабуюцца. Вантробы выкрадаюцца, а целы набіваюць рознымі лахманамі і зашываюць. Ніхто з радні, сваякоў не будзе потым правяраць. Дзеля гэтага трэба зноў разразаць труп, але на такое ніхто, вядома, не йдзе. Ды ніхто толкам нічога й не ведае. Не анатаміруюць старых, якія памерлі дома, астатніх — усіх. Нельга рэзаць толькі чэрап і мазгі — гэта робіць са спецыяльнага дазволу патолагаанатам, а не санітар.

Жанчына ішла далей, раздумваючы. Яна ўжо выбралася на вуліцу, клініка і флігелёк празектуры засталіся далёка ззаду, але гнятлівае пачуццё не пакідала Ірыну Абуховіч. Да таго ж ёй усё яшчэ мроіўся пах таго месца, адкуль яна выйшла, — пах тлену і гніення.

Большасць крамаў, паблізу якіх яна ішла, былі зачыненыя. Бадзягі, па звычцы, туляліся каля іх, спадзеючыся атрымаць што-небудзь ад прахожых. Ірына Абуховіч спынілася каля бруднай люстраной вітрыны. На яе глядзела яна сама — маладая звычайная жанчына, русявая, з простым тварам, сціпла апранутая, вось толькі акуляры сведчылі пра далучанасць да сярэдняга класу белых каўнерыкаў.

Старая жабрачка, што стаяла непадалёку, спакваля наблізілася да яе, не гледзячы ў твар, працягнула руку, схіліўшы голаў, і Ірына Абуховіч раскрыла сумачку, таропка сунула ёй нейкую папяровую драбнату.

Яна пайшла далей, каб да канца працоўнага дня яшчэ паспець у сваю лабараторыю, пакласці ў халадзільнік пакет і зрабіць тое-сёе з аналізаў.

Калі папраўдзе, то ў глыбіні душы яна ўжо не верыла ў тое, што іх намаганні дадуць нешта істотнае. Няма сродкаў. Дарэчы, раптам нагадалася ёй, раней яны таксама вялі некалькі праектаў, якія нічога не далі. Хаця б тую ж справу з дэльфінамі, якая праходзіла ў іх праз першы аддзел, была засакрэчана і да якой спачатку далучылі Марку Валынца.

У той час Масква цікавілася перспектывай скарыстання дэльфінаў у якасці дастаўшчыкаў мін, каб узрываць баявыя караблі ці субмарыны патэнцыяльнага праціўніка. Але дэльфіны — разумныя істоты і не хацелі ўзрывацца. Тады ім рабілі лабатамію, але пасля яе рэзка зніжаліся разумовыя здольнасці істот. З'явілася і яшчэ адна перашкода: цяжарныя самкі дэльфінаў таксама ўпарта не паддаваліся дрэсіроўцы, а ў замкнёнай і абмежаванай прасторы выкідвалі дзіцянятаў і гінулі самі. Вызначыць жа ў дэльфінаў цяжарнасць было надзвычай цяжка і складана: патрэбна была спецыяльная сываратка, якую і мусіў вырабляць іх інстытут. Кроў дэльфінаў прывозілі ў кантэйнерах аж з Севастопаля.

Адзіным чалавекам, які не захацеў займацца тады гэтай справай, быў старшы навуковы супрацоўнік, кандыдат навук Марка Валынец. Ён не толькі адмовіўся, але і здолеў неяк прапіхнуць у сталічным навуковым часопісе адпаведны рызыкоўны артыкул, дзе паўнамёкамі аб'явіў усю гэту справу бязглуздзіцай. Валынцу, вядома, не даравалі. Яго працы забаранілі, самога неўзабаве панізілі ў пасадзе, а потым ён увогуле знік, і ніхто не ведаў куды. Нейкі час гаварылі пра яго быццам бы неардынарныя здольнасці ў галіне парапсіхалогіі, якія ў яго праявіліся, пра яго сяброўства з вядомым менскім псіхолагам і філосафам Зайцавым, а потым забыліся, як звычайна забываюцца на большасць тых, хто знікае са штодзённых спраў і не трапляецца на вочы.

3

Марка Валынец ішоў па лясной дарозе з рукзаком за спінай. Рукзак быў лёгкі: у ім былі сухія карэнні, чага, некалькі відаў зёлак — усё, што ён сабраў.

Сутонела. Неба было хмарнае, часам імжэла. Лес шумеў у вершалінах дрэў. На вузкай і пакручастай лясной дарозе было пуста. Цемра імкліва запаўняла ўсё навокал. Урэшце стала зусім цёмна.

Як ён вызначыў — трапляючы ў сітуацыю, якую сенсорна нельга спрагназаваць, звычайны сучасны чалавек пачынае адчуваць беспадстаўны страх. Ён, па сутнасці, не ўмее баяцца. Ідэальнай эксперыментальнай сітуацыяй, якая б мадэлявала глыбокі страх, быў якраз адзінокі шпацыр у глухім лесе ноччу, пажадана восенню, калі на небе няма ні месяца, ні зорак і дзьме вецер. Такая сітуацыя, лічыў Марка Валынец, дазваляе дасягнуць сапраўднага беспадстаўнага страху, паколькі ў прыгарадным лесе амаль няма буйных драпежнікаў, якія могуць на цябе напасці, — мядзведзяў ці ваўкоў, а злачынцы ў гэты час ціснуцца якраз бліжэй да сваіх ахвяраў — да людзей — і аддаюць перавагу больш камфортнаму наваколлю.

Марка Валынец вучыўся карыстацца энергіяй страху. Задача заключалася ў тым, каб лакалізаваць яго ў межах энергетыкі і пераўтварыць у рэакцыю, якой можна кіраваць.

Ліхтарыка ў Марка Валынца не было, але вочы паступова адаптаваліся да змроку, і гэта дазваляла яму няспешна ісці па дарозе, прыслухоўваючыся да падсвядомых рэакцый арганізма. Нібы збоку, ён назіраў за тым, як яго ўспрыняцце і паводзіны здымаюцца з «аўтапілота» і перадаюцца на «ручное кіраванне» і з'яўляецца звыклая неабходнасць быць гатовым адразу да ўсяго. Стан цела, думаў ён, якое рыхтуецца да любога ўздзеяння, да любой сітуацыі, — і ёсць страх, які ён зараз адчувае. Па меры таго як на вандроўніка ўсё больш ціснулі цемра і адзінота, яны «ўзворвалі» самыя глыбінныя пласты яго псіхікі. Розум рыхтаваў цела да горшага, і неабходна было дамагчыся станоўчых вынікаў у гэтым накірунку ад самога інтэлекту, яго згоды на тое, што адбудзецца. Калі ж розум даваў такую згоду і перапыняў «бой з ценем», то гэта форма супольнасці цела і розуму нечакана давала рэзкія эмацыянальныя ды гарманальныя выкіды. Ён адчуваў вялікі прыліў энергіі і амаль такі ж спад напругі — быццам з плеч звальвалася гара, адсюль, пэўна, і адпаведны выраз, думаў Марка Валынец.

Ён планаваў ісці па дарозе доўга, пакуль не выйдзе да якой станцыі, ці да той пары, калі развіднее, а потым ехаць у Менск.

Так ён ішоў, згубіўшы адчуванні часу і прасторы, інстынктыўна адхіляючы голаў ад галінак і цалкам зліваючыся з цемрай, што акружала яго шчыльнай і вязкай масай.

Раптам гук працуючага матора і далёкае святло фар за спінай прымусілі яго саступіць з дарогі. І хаця розум замітусіўся, забунтаваў і звыкла параіў схавацца ў цемнаце за дрэвамі, прапусціць машыну, якая набліжалася, ён спыніўся і стаў чакаць.

Магутны «БМВ», распырскаўшы лужыну, параўняўся з ім і спыніўся. Таніраванае шкло кабіны пасунулася ўніз, і Марка Валынец убачыў у святле прыбораў маладога чалавека гадоў трыццаці, цёмнавалосага, з тонкімі рысамі твару, з завушніцай.

— Бацька, нам на асфальт трэба, і хутчэй, — сказаў той, — хацелі з аэрапорта шлях скараціць, а ўляпаліся ды блукаем.

— Гэта даволі проста, — патлумачыў Марка Валынец. — Павернеце неўзабаве ўправа, хвілін праз дзесяць язды павінен быць пераезд праз чыгунку. А там і шаша блізка.

Побач з тым, хто пытаў пра дарогу, узнікла галава вадзіцеля — светлавалосага, з кароткай стрыжкай і пераламаным носам баксёра.

— Сядай, ты нам шлях пакажаш. Калі не баішся, вядома. А то ноч, лес...

— Я не баюся.

Марка Валынец сеў на задняе сядзенне.

— Самы кароткі шлях той, што правераны, — сказаў ён з ветлівасці.

— Не вумнічай, стары, — перабіў яго бландзін, што вёў машыну. — Ноч, а ты адзін на дарозе, ды яшчэ ў лесе. Чаму дома не сядзіцца?

— У мяне хобі такое, — сказаў Марка Валынец.

— Ну і куды ты ідзеш? — фыркнуў бландзін за рулём.

— У напрамку дасканаласці, скажу так.

Абодва на пярэдніх сядзеннях пераглянуліся.

— А хобі якое, калі не сакрэт? — спытаў брунет з завушніцай.

— Збіраю страх.

Двое зноў зірнулі адзін на аднаго.

— Страх? Навошта? — пацікавіўся вадзіцель.

— Каб не баяцца.

— Так, — шматзначна падсумаваў бландзін за рулём, — выгляд у цябе, як у бамжа. Мо ў дадатак да запалення мазгоў і блохамі абзавёўся? Падкінеш нам яшчэ.

— У мяне няма ні блох, ні драмаманічных схільнасцяў, ні сіндрому адзікуньвання, -звыкла патлумачыў Марка Валынец.

Бландзін за рулём таргануў галавой у яго бок, хацеў нешта сказаць, але замест гэтага выцягнуў з пачка цыгарэту.

— Не палі, — раптам папрасіў яго доўгавалосы з завушніцай, — ты лепш панюхай. Чуеш?

— Што?

— Пах. Травы духмяныя.

У кабіне ад рукзака вандроўніка хвалямі выпраменьваўся густы пах раслін.

— Вы хто — траўнік? Знахарыце? — спытаў малады чалавек з завушніцай, але ўжо на «вы» і з большай пачцівасцю. — Вы яму, дурненькаму, даруйце, — ён кіўнуў на сябра, -мы прынізілі, так бы мовіць, ваш статус, прабачце.

Машына з цяжкасцю прасоўвалася па вузкай лясной дарозе. Па лабавым шкле і кабіне час ад часу шоргалі галінкі дрэў.

— Ды ён, можа, трусоў у псіхушцы гадуе, — сказаў бландзін за рулём. — Вось і нясе ім траўкі. На падсобную гаспадарку.

— На развілках бярыце ўвесь час управа, — не пакрыўдзіўся Марка Валынец.

— Слухаюсь, таварыш Напалеон.

— А нас вы не баіцеся? — спытаў брунет з завушніцай.

— Я нікога не баюся.

— Гэта немагчыма. Усе баяцца.

— Таму і вынік адпаведны. Калі б які-небудзь народ, прыкладам, кінуў баяцца, ён бы без аніякіх вялікіх высілкаў авалодаў светам. Манголы былі блізкія да гэтага. Ім не хапіла дасканаласці і разумення.

— Тады, можа, чэчэнцы заваююць свет? — з іроніяй пакпіў бландзін, не адрываючыся ад руля і ад дарогі, за якой пільна сачыў. — У іх жа быццам поўная бязбоязнасць.

— Не сумняваюся, што яны, у адрозненне ад нас, свайго даб'юцца, — сказаў Марка Валынец. — Успомніце гішпанскіх канкістадораў. Франсіска Пісара быў свінапасам і не мог напісаць нават сваё імя, але ён не ведаў страху, вось у чым галоўнае.

— Ну і што?

— А тое, што сто восемдзесят жаўнераў на чале з ім знішчылі інкскую імперыю, якая налічвала трыццаць мільёнаў жыхароў.

— Гэ-эх ты! — не стрымаў здзіўлення бландзін.

— Не магу ўрубіцца, — перабіў брунет з завушніцай, — скажыце ўрэшце: знахарыце ці не?

— У прынцыпе — гэта адно з самых дробных складаных таго, чым я займаюся. Аматарства, не больш.

— Не ганіце туфту, — азірнуўся на яго брунет з завушніцай. — Мы давязём вас да горада, але за гэтую паслугу адкажыце мне на адно пытанне, згода?

Марка Валынец кіўнуў.

— Дык вось, патлумачце мне, чаму я апошнім часам не магу «чужую» бабу трахнуць? З жонкай усё нармальна, а калі якая іншая трапляецца — гамон. Заўчора ў матэль адну завёз, ну, выпілі па сотцы, яна распранулася дагала, а я — не магу. Яна ўжо і рукамі і, прабачце, па-іншаму спрабавала — нуль.

— Ты яшчэ пра ўсё па радыё раскажы, — засмяяўся бландзін. — Ну, адкуль гэты трусазнаўца можа ведаць, чаму ты імпатэнт?

— Я не імпатэнт. З жонкай — поўная норма.

— Вы ахвяра часовага псіхічнага ўздзеяння, — супакоіў Марка Валынец, — над вамі проста пажартавалі, і вы сталі баяцца.

— Хто пажартаваў?

— Я не магу вызначыць так вось, на хаду, хаця гэты жарт, па-мойму, проста дробны напад якой-небудзь вядзьмачкі, акультыста, мага, яшчэ якой моцнай асобы.

— І вы можаце мне тую асобу вылічыць? — аж загарэўся брунет з завушніцай. — Гэ-э-х, я б з ёй разабраўся!

— На гэта мне трэба час і інфармацыя пра вас саміх. Я павінен ведаць хаця б ваша імя.

— Мяне завуць Ігар, — сказаў брунет. — А майго сябра — Стас.

Бландзін за рулём незадаволена хмыкнуў. Ён напружана сачыў за дарогай, не губляючы тым не менш ніці размовы.

— А мяне — Марка, — сказаў Валынец. — Я вас вылечу, гэта нескладана, бо ваш выпадак вельмі просты.

— Што мне рабіць? Гаварыце, я заплачу вам.

— Калі ахвяра, гэта значыць, у нашым выпадку, вы, сканцэнтруецеся на, скажам так, зямных інтарэсах, а потым выканаеце тое, што я вам параю, то вы — здаровы чалавек ужо праз гадзіну.

— Ды глупства ўсё гэта, прымі «калёс» якіх, паеш скумбрыі, — хіхікнуў Стас, — усё і пройдзе.

— Глохні. Я яму даю веры.

— Ты псіх.

— Займайся сваім, ёлуп.

— Можа, ты і порткі здымеш? Трэба ж паказаць, што ў цябе там і чаму не працуе.

— Не трэба, — усміхнуўся Марка Валынец. — Вось, няхай з'есць перад усім хаця б гэта, — ён выцягнуў з кішэні звычайны стручок перцу і працягнуў Ігару.

— І ўсё? — спытаў той з недаверам, але перац узяў.

— Не зусім, — сказаў Марка Валынец. — Вам трэба не толькі сродак медытатыўнай абароны, але і канцэнтратыўнай. Гэта тое, што я вам раней раіў. Жывіце, не задумваючыся над прычынай, не паглыбляйце працэс. Памятайце, што тады аніякі вядзьмак нічога вам не зробіць, не праб'е ваша біяполе, а значыць, і вас. Ну, прыкладам, ён варожыць, каб вас сурочыць, а вы рагочаце на капусніку ці ў мясцовым кінатэатры... Не бойцеся.

— А калі не падзейнічае? — спытаў Ігар.

— Вось мой тэлефон, — Марка Валынец напісаў на паперцы лічбы. — Пазваніце. Але, я ўпэўнены, у гэтым не будзе патрэбы.

Малады чалавек, які назваў сябе Ігарам, уключыў святло ў кабіне, павярнуўся ўсім тулавам, узяў паперку і зірнуў зблізу ў твар вандроўніку. Вочы іх сустрэліся.

Марка Валынец убачыў амаль жаноцкіх рысаў твар, на якім тым не менш чыталася істэрычная жорсткасць, шырокі рот і слабы, зрэзаны падбародак, неспакойныя карыя вочы, вострыя вушы драпежніка.

Раптам твар нібы адслаіўся, паплыў, і замест яго з'явілася жоўта-сіняя азызлая маска, зблытаныя валасы, вочы ашклянела глядзелі ў неба...

— Мне трэба выйсці, — сказаў Марка Валынец, — спыніце машыну!

Ён раптам адчуў небяспеку. Гэта неспадзявана даў сябе знаць рэдкі дар прадбачання, якім валодаў яго дзед, магчыма, прапрадзед, яшчэ хто з далёкіх продкаў. Небяспека была не для яго, а для гэтых маладых людзей — ён быў упэўнены.

— Хіба вам не ў Менск? — спытаў Ігар.

— Не. Я выйду тут. Так трэба. Вунь пераезд, за ім шаша. Вы знойдзеце дарогу самі, без мяне. Але я вам параю быць вельмі асцярожнымі.

— Ну, нагані яшчэ і жуды, — сказаў Стас і спыніў машыну. — Вылазь, трусазнаўца.

— Дайце адрас усё-такі, — папрасіў Ігар. — Я запішу. Вы кажаце, што я стану здаровым. А калі не?

— Баюся, што ён вам не спатрэбіцца, — сказаў, вылазячы, Марка Валынец. — Вы рызыкуеце хутка памерці. Магчыма, абодва. Змяніце абставіны, шлях. Вы ў небяспецы, і гэта вельмі сур'ёзна.

— Жадаю і табе шчасліва дабрацца да сваёй роднай псіхушкі, — злосна буркнуў Стас. — Раскаркаўся, убогі...

— Хвіліну, — расчыніў дзверцы кабіны Ігар. — А што, уласна кажучы, з намі здарыцца, таварыш шаман?

Марка Валынец падумаў некалькі секунд, матор працаваў, і ўрэшце сказаў тое, што прамільгнула ў падсвядомасці:

— Вас з'ядуць канібалы.

Маладыя хлопцы ў машыне зарагаталі.

— Бывай, блажэнны! Пакуль, юрод!

Матор рыкнуў на поўную моц, і машына сарвалася з месца.

* * *

— Вас з'ядуць канібалы... — перадражніў Стас і зноў фыркнуў ад смеху. — Ха-ха-ха! Мужычок «закручаны» да ўпору. А гаварыў складна, я б сказаў, язык добра падмазаны. Я і слоў падобных ніколі не чуў. Яшчэ накаркаў чаго.

— Час такі, — сказаў Ігар. Ён быццам павесялеў. — Цьмяны і смутны. У такі час з'яўляюцца юроды, празорцы, ведзьмакі і экстрасенсы. А таксама шмат танных прыгожанькіх дзевачак. Галоўнае — ты чуў? Не баяцца! Едзем у матэль! Я праверу яго метад. І вып'ем чаго-небудзь.

— Псіх. Ён. І ты таксама. Усе ненармальныя. Добра, едзем. Я хачу выпіць.

Абодва запалілі. Машына ўжо вырвалася на шашу і імчала ў бок горада.

— Наш кантэйнер, пэўна, ужо ляціць высока ў небе, — сказаў Ігар. — Трэба і чарговы збіраць.

— Так. Няблага крутануліся. Але варта быць больш абачлівымі: ганарлівы на кані выязджае, а вяртаецца пешкам. Чуў такую прымаўку? Гэта клініка — не наша паляна.

— Ты хоць ведаеш, хто на ёй пасвіцца?

— Каўказцы. Гэтыя «залётныя» на ўсё гатовыя. Яны ж сюды едуць, каб там у сябе ў акопы не ісці. Ваяваць хоча не кожны. За тое ім адсюль трэба грошы на сваю радзіму гнаць, зброю, інакш іхняя радня там у распыл пойдзе. Яны ж там як закладнікі, вось чаму тут гэтыя і лютуюць.

— А Фелікс можа стукнуць?

— Каму? Ім? Няма аніякай выгады. Якая яму розніца, хто плоціць? Дый з патолагаанатамам трэба дзяліцца. Усё па ланцугу павязана.

— Я б не застаўся там, дзе ён працуе, і на хвіліну нават за пяцьсот баксаў, — сказаў Ігар. — У мяне б нервовая сістэма не вытрымала сярод жмуроў.

— Пэўна, тады і з жонкай заклініла б, — хіхікнуў Стас. — Ніякі вядзьмак не даў бы рады. Г-эх, інвалідзік ты наш...

— Там яшчэ, як ты ведаеш, жанчына ходзіць раз-два на месяц, — сказаў Ігар. — На халяву. Фелікс аддае ёй толькі сэрцы. Мужчынскія.

— Ты высветліў, адкуль яна?

— З інстытута біяхіміі пры акадэміі. У іх дамова з клінікай, нейкія вопыты робяць. Можа, варта пужнуць?

— Ні ў якім разе. Яна — фон. Разумееш? Калі ў Фелікса будзе якая праверка, мала яшчэ што, хіпеж які адбудзецца — усё на яе спішацца. Няхай ходзіць.

— Добра. Пакруцімся так з год, і куплю сабе домік ля мора. У Крыме. А можа, і за мяжу зліняю. Там за зялёныя ўсё купіць можна.

— І прапіску? — рагатнуў Стас.

— З грамадзянствам, вядома, нявыкрутка. Маеш рацыю.

— Нічога, так уладкуешся. У прымы пойдзеш. Ты ж у нас прыгожанькі. Вось толькі імпатэнт. Прабач, напаўімпатэнт.

— Не. Там нашых асабліва не любяць, — не пакрыўдзіўся Ігар. — Казалі — вітаюцца скрозь зубы, дзяцей у адну школу з іх дзецьмі не аддасі — супраць.

— Звыкнуцца, маць іх...

Горад імкліва насоўваўся на іх начнымі агнямі. Працавалі «дворнікі», бо шкло пакрывалася кроплямі вільгаці. Рэдкія сустрэчныя машыны амаль бязгучна праносіліся міма, асляпляючы вандроўнікаў фарамі.

— Едзем у матэль, — сказаў Ігар. — Да дзевак.

Ён выцягнуў з кішэні перац і пачаў жаваць.

4

Ішла сёмая гадзіна раніцы. Марка Валынец, які дабраўся дадому, рыхтаваўся паспаць. Апошнімі днямі ён мала спаў. Ён распакаваў рукзак і прыняў душ, калі зазваніў тэлефон. Марка Валынец зняў слухаўку.

— Ало! Ало, лекар! — крычаў голас у слухаўцы. — Гэта я, Ігар!

— Я хачу спаць, — сказаў Марка Валынец, — у мяне мала часу, каб размаўляць пра жыццё. Дарэчы, вы яшчэ жывыя? Гэта дзіўна. Я вас сур'ёзна папярэджваю. Сцеражыцеся.

— Ды кіньце вы свае жарты, лекар! — крычаў голас. — У мяне ўсё клас! Я ваш метад скарыстаў, і я здаровы! Мы якраз у дзевак, хочаце — і вам прывязём? Давайце толькі свой пеленг!

Марка Валынец паклаў слухаўку.

Ён праспаў некалькі гадзін, потым знайшоў у халадзільніку ежу і паеў. Еў і слухаў навіны. Транзістар выплёўваў іх на дрэннай зрусіфікаванай мове: стабілізацыя, далейшая інтэграцыя, паляпшэнне ўзроўню...

Ён ведаў, што гэта хлусня.

Яшчэ года паўтара назад, калі кандыдат навук Марка Валынец, нармальны сем'янін і грамадзянін, імкнуўся ўтрымацца на паверхні навуковай плыні, ён самастойна, нешта накшталт пабочнага захаплення, пачаў распрацоўваць праблему грамадскага выжывання. Тэма была новая, праца яго зацікавіла і рухалася хутка. Але чым хутчэй яна падыходзіла да завяршэння, тым больш акрэслена ён бачыў наступствы сваіх разлікаў. Урэшце, сэнс вынікаў можна было звесці да некалькіх найбольш важных лічбаў і разлікаў. Марка Валынец вылічыў галоўнае — індэкс выжывальнасці. Калі яго ўмоўна класіфікаваць па пяцібальнай сістэме, то крытычная рыса складала дзесьці паўтара бала. У эўрапейскіх краінах яна хісталася ад трох да чатырох і дзевяці дзесятых бала. У Бельгіі, прыкладам, лічба складала роўна чатыры балы. У Расеі — якраз паўтара. У нас, як выявіў Марка Валынец, індэкс споўз да адзінкі. Затое падскочыў узровень псіхапаталогіі і злачыннасці.

Навуковец Марка Валынец звярнуўся са сваімі вынікамі да ўрадавых колаў, частку надрукаваў, але не дачакаўся нават адказу. Больш працаваць не мела ніякага сэнсу, і ён кінуў усё. Гэты народ, які дазволіў калісьці вынішчыць цэлае пакаленне, меркаваў Марка Валынец, дасюль не можа пазбавіцца страху. А людзі, якія не ўмеюць не баяцца, не здольныя ні на што вартае. Ён зразумеў простую паслядоўнасць распаду і тое, што яму не дадуць ніякім асабістым навуковым каменем хваляваць балота, дзе драпежнікі звыкла цікавалі за сваімі ахвярамі. Ён лічыў, што зрабіў свой экзістэнцыяльны выбар.

Марка Валынец апрануўся і выйшаў з кватэры. Ён быў усё ў той жа штармоўцы, бейсбольнай кепцы і старых красоўках. Але знешні выгляд і тое ўражанне, якое рабіў гэты выгляд на людзей, мала яго непакоілі.

Цяпер ён ішоў, каб правесці чарговы сеанс псіхатэрапіі. Перадусім да яго звярнуўся за дапамогай вядомы ў рэспубліцы кікбаксёр-прафесіянал. Валынца выпадкова параіў яму нехта з сяброў. Ужо ў гадах, немалады «профі» прызнаўся яму, што не можа пазбавіцца страху. Гэты страх прыйшоў раптоўна, як бывае раптоўным дождж ці снежны абвал. Праз месяц яму трэба было правесці важны бой чэмпіянату Эўропы. Праціўнік быў сур'ёзны, відэакасеты з запісамі яго паядынкаў ляжалі на стале ў прафесіянала. Кожны прагляд чарговай касеты толькі пагаршаў яго стан. Ён баяўся не грашовых страт і не паніжэння свайго рэйтынгу ў выніку паразы. Ён баяўся калецтва.

Марка Валынец звычайна рэдка браўся за такія справы, але «профі» чымсьці яму падабаўся. Магчыма, тым, што не шукаў лёгкіх заробкаў убаку, не пайшоў, як кажуць, па рынку, чым цяпер канчаюць сваю кар'еру многія вядомыя спартсмены, не хаваў, што пагарджае гэтым. Ён імкнуўся насуперак усяму да нейкай сваёй, неасэнсаванай яшчэ ім самім, дасканаласці. Марка Валынец правёў з ім некалькі гутарак і паступова растлумачыў яму тое, што збольшага ведаў сам. Сутнасць была ў тым, каб ён, як спартсмен, перад кожным боем быў унутрана згодзен быць пабітым, калі гэтага варты, і свядома адмовіўся б ад прагназавання сітуацыі і тым самым вызваліўся ад «мадэлі паводзін». Удзельнік паядынку, тлумачыў прафесіяналу Марка Валынец, павінен не нападаць і абараняцца, а нібы прымаць удзел у схватцы, дасягаючы ўнутранай згоды.

Марка Валынец уявіў сабе гару мышцаў і ўзбуджаныя нервы — усё тое, што было цяпер прафесіяналам і што яму давядзецца пераконваць і ў чарговы раз заспакойваць, пазбаўляючы дэпрэсіі. Здавалася, той пачаў нешта разумець. Ён няблага плаціў, а грошы Марка Валынец аддаваў дачцэ-студэнтцы. Асабіста яму, лічыў ён, многа не трэба.

Непрыкметны, увесь засяроджаны ў сабе, ён крочыў па вуліцы горада, акідваючы цупкім позіркам прахожых і звыкла класіфікуючы іх: вось ідзе насустрач чалавек, схільны да німфаманіі, а вось жанчына з цэлым наборам хвароб: тут і дыябет, і істэрыя, і будучы інсульт; вось спяшаецца, размаўляючы з сабой, мужчына з азызлым тварам хворага на посталкагольны псіхоз, а вось пенсіянер з кіёчкам, які не ведае, што дажывае апошні год, а вось шукае недапалак звычайны бадзяга, які мусіць неўзабаве сканаць дзе-небудзь у падвале, а вось бацькі з хворай спадчыннасцю прагульваюць хлопчыка-даўнёнка...

5

Праз суткі Ірына Абуховіч зноў прайшла ў адчыненую браму клінікі і рушыла па дарожцы да празектуры. Некалькі хвілін яна блукала сярод карпусоў, звыкла страціўшы напрамак, і пачала азірацца, пакуль урэшце не знайшла свой стары арыенцір — паўзасохлую сасну. Яна скіравала ў яе бок.

Шолах лісцяў прымусіў яе ўздрыгнуць. На гэты раз пацукоў было двое. Адзін за адным яны слізганулі ў шэрай, напаўгнілой лістоце і прапалі з вачэй так імгненна, быццам іх і не было. Ірына Абуховіч сцепанула плячыма. Яна спусцілася па прыступках, адчыніла дзверы і ўвайшла ўнутр.

Фелікс сядзеў у крэсле ля сцяны і паліў цыгарэту. На каталках перад ім ляжалі трупы з накінутымі на іх бруднымі прасцірадламі. Гудзеў кампрэсар халадзільнай камеры. Як і раней, яе ахапіла пачуццё гідлівасці, змешанае са страхам.

— Я сёння спяшаюся, — сказала яна санітару. — Ёсць што-небудзь для мяне? Ты ж, пэўна, недарэмна выклікаў.

— А-а, прывет, — усміхнуўся ёй Фелікс. — Што, дыскамфортна, мадам? Даніну прынесла?

Ірына Абуховіч выцягнула з сумачкі двухсотграмовую бутэлечку са спіртам.

— Мо вып'еш за кампанію? — спытаў Фелікс.

— Не. Адпусці мяне хутчэй, — яна падышла бліжэй і працягнула санітару пусты пакет і спірт.

— Яшчэ не пачынаў, — сказаў Фелікс, — ды не мандражыруй ты так, я хутка.

Ён наліў сабе спірту, дадаў вады, выпіў, зацягнуўся цыгарэтай, кінуў убок недапалак і надзеў на рукі пальчаткі. Потым выхапіў з грудка бліскучых інструментаў скальпель. Фелікс падышоў да бліжняй каталкі і адкінуў прасцірадла, потым наблізіўся да другой, якая стаяла побач, і зрабіў тое ж.

— Маленькі ўступ, — звярнуўшыся да трупаў, працягваў піжоніцца Фелікс, — ён тычыцца жыцця. Так, так, мае бедныя ёрыкі, ха-ха. Зусім нядаўна я ведаў вас іншымі: увішнымі і ўдачлівымі. Але пра гэта забудзем, бо яно зараз неістотнае. Я хачу спытаць наступнае: ці задумваліся вы, мае маўклівыя слухачы, што такое жыццё? Наўрад. А жыццё, як казалі ў даўніну індзейцы, — гэта «лятучы цень, што плыве над травой, раствараючыся ў захадзе сонца». Так, цень, не больш. Яшчэ парася ў чэраве, а доўбня ўжо гатова, ха-ха.

І Фелікс паклікаў яе, каб падышла бліжэй.

— Зірні, якраз што табе трэба. Абодва маладыя, здаровыя. У мінулым, вядома. Толькі прывезлі. Зараз я іх крыху паказычу.

Ірына Абуховіч здранцвела глядзела перад сабой. Яна адразу пазнала абодвух: прыгожага цёмнавалосага хлопца з завушніцай у правым вуху і яго напарніка — з пераламаным баксёрскім носам. Гэта яны прыходзілі сюды зусім нядаўна, яна не магла памыліцца.

— Што з імі здарылася? — спытала яна чамусьці шэптам. — Яны трапілі ў аварыю?

— Звычайная разборка, я так думаю. — Фелікс узяўся за скальпель. — Падыдзі бліжэй, не бойся. Убачыш, колькі ў іх дзірак. Застрэлілі ўчора ў матэлі, калі яны выходзілі ад прастытутак. «Сэляві». Каўказцы быццам. Але сэрцы не пашкоджаны, тое, што табе і трэба, вышэйшы гатунак. Не якія там інфарктнікі. Шкада аддаваць, ха-ха...

Фелікс занёс скальпель над трупам цёмнавалосага з завушніцай і спрактыкавана зрабіў доўгі разрэз.

— Гэ-х, і казытну яго зараз!

— Я выйду пакуль, — сказала Ірына Абуховіч. — Пачакаю там, на двары. — Яна ўжо таропка ішла да выхаду.

— Ты толькі зірні, які мужчына! — рагатнуў ёй услед Фелікс. — Ну, не хочаш, не трэба. Пакет пакінь, слабачка!

Яна знайшла рэшткі лаўкі, села і запаліла. Вецер з шоргатам гнаў па дарожцы апалае лісце. З'явілася раптам сонца, кінула на яе рахманы, цёплы прамень і адразу ж знікла ў хмарах.

Неўзабаве пачаў паднімацца па прыступках Фелікс. Спачатку ўзнікла яго вузкая, яйкападобная галава, потым доўгае тулава, якое рабіў яшчэ больш доўгім брудны, шэры халат, потым ногі ў вузкіх нагавіцах і чорных чаравіках. У руках ён трымаў пакет.

— Забірайце, мадам. Што вы там, дарэчы, з імі робіце?

— Выдзяляем бялок.

— А замуж за мяне пайшла б? — задаў нечаканае пытанне Фелікс.

— Чаму ж не, — сказала Ірына Абуховіч. — Кінеш піць, дык жанчыны ўвогуле цябе на часткі пачнуць ірваць.

— Э, не. Памыляешся. Як толькі якой скажу, дзе працую, — адразу задні ход.

З пакетам у руцэ яна выйшла праз расхістаную браму клінікі і пайшла да аўтобуснага прыпынку. На ім гусцеў натоўп. З урыўкаў размоў, якія яна пачула, Ірына Абуховіч даведалася, што транспарт раптоўна спынілі, а цэнтральныя вуліцы горада заблакаваныя пастамі міліцыянтаў: чакалі прыезду нейкай важнай асобы з Расеі.

Яна падумала і пайшла дварамі, мінуючы развярэджаныя, даўно не прыбіраныя кантэйнеры са смеццем, скасавураныя альтанкі для аматараў даміно, дзіцячыя пляцоўкі з разламанымі драўлянымі лаўкамі і муляжамі ракет ды самалётаў, кволыя дрэўцы, якія ўвесь час ламалі, так і не даючы вырасці, зноў заходзіла ў падваротні і вузкія праходы паміж дамамі, стараючыся не губляць накірунку.

Усё часцей і часцей ёй сталі трапляцца дрэнна апранутыя, непаголеныя людзі з азызлымі мангалоіднымі тварамі, з нечакана вострымі, ацэньваючымі нядобрымі позіркамі. П'яны мужчына ў ватніку і зношаных салдацкіх ботах ляжаў ля аднаго з пад'ездаў. Побач, быццам не заўважаючы, стаялі купкамі некалькі чалавек, сярод іх жанчына з крывападцёкамі пад вачыма (так званы «сімптом акуляраў» — машынальна вызначыла Ірына Абуховіч), і палілі танныя цыгарэты.

— Пазыч грошай, прыгажуня, — нахабна звярнулася да яе жанчына з «сімптомам акуляраў», — а то на «шанэль нумар пяць» не хапае.

Не адказваючы, Ірына Абуховіч пайшла далей. Услед ёй прагучалі пагрозы і лаянка. Яна прайшла праз цёмную, засмечаную экскрэментамі арку і зноў выйшла на чарговы падворак. Тут гарэла невялічкае вогнішча, побач распальвалі такое ж. Над імі віселі ўжо металічныя, чорныя ад сажы, кацялкі. Бегалі брудныя, мурзатыя дзеці з нахабным бляскам у вачах. Ля сцяны, якая па ідэі архітэктара павінна была калісьці служыць летнім экранам для дэманстрацыі фільмаў, ля пакарэжаных лавак, на брудных матрацах ці то проста ляжалі, ці то спалі людзі.

Адразу некалькі жанчын акружылі Ірыну Абуховіч.

— Паваражу, шэравокая, — схапіла яе за рукаў старая з чорным зморшчаным тварам.

— Усю праўду скажу, — прапанавала другая.

— Пазалаці ручку, не шкадуй.

Раптам адзін з падлеткаў, прабягаючы побач, вырваў у яе з рук пакет і кінуўся прэч.

— Мяса! — закрычаў ён. — Тут — мяса!

У здранцвенні яна моўчкі пазірала, як бліснуў нож і кавалкі паляцелі ў кацялкі. Некаторыя мужчыны, якія падхапіліся з матрацаў, бралі кавалкі рукамі, рэзалі і прагна елі сырымі, мачаючы ў соль і скоса пазіраючы ў яе бок, нібы чакалі, што яна выцягне яшчэ што-небудзь і дасць ім.

Прыцямлівыя, касавурыя гэтыя позіркі напужалі яе больш за ўсё. Здранцвеўшы, прыціскаючы да сябе сумачку, яна адступала ад іх, не рызыкуючы павярнуцца спінай, пакуль урэшце не апынулася ў адлеглы. Тады заспяшалася і амаль подбегам пайшла на гук машын, трымаючыся падалей ад трупехлых задворкаў.

Некалькі разоў яна мусіла павярнуць, праходзіць праз двары, усе дамы былі на здзіўленне аднолькавыя, з пашарпанымі сценамі і выбітымі дзвярыма пад'ездаў, што зеўралі пустатой, з засыпанай смеццем зямлёй пад вокнамі з тэлефонамі-аўтаматамі без слухавак, і Ірына Абуховіч урэшце зразумела, што заблудзілася, нібы ў лесе. Тады яна пайшла проста наўздагад і неўзабаве выйшла на быццам знаёмую вуліцу, прайшла яшчэ крыху, павярнула, раптам апынуўшыся перад расчыненай брамай, і — знерухомела. Гэта была клініка.

Фелікс стаяў на дарожцы ўжо ў плашчы, шыракаполым стэтсанаўскім капелюшы і ўсміхаўся.

Зноў пачынаўся дождж.

1996

Псеўда

Частка першая. КАМЕННЕ

Яго ўжо двойчы збівалі і рабавалі, калі ён абыходзіў свой участак, і ў падсвядомасці лекара замацавалася пачуццё перасцярогі. Таму ён нерашуча наблізіўся да цёмнага правалу пад'езда і спачатку прыслухаўся.

Сутонела. З лісцяў кволага клёна на яго сцякалі халодныя кроплі. Участковы тэрапеўт Юльян Сарока зайшоў у пад'езд. Ліфт не працаваў, і ён пачаў узнімацца наверх пешшу. На вузкай забруджанай лесвічнай пляцоўцы не было святла, і ён пашкадаваў, што не захапіў электрычнага ліхтарыка. Праз некалькі хвілін ён зблытаўся ў вылічэнні паверхаў, намацаў сярнічкі, потым выцягнуў адну і чыркнуў аб карабок. Агеньчык асвятліў нумар кватэры, перад якой ён стаяў, і твар самога лекара. Гэта быў звычайны, без асобых прыкмет твар мужчыны, які перайшоў сярэдні ўзрост, — спакойны і засяроджаны, з роўным носам, шэрымі вачыма і ўпалымі шчокамі ў чырвоных прожылках.

Участковы тэрапеўт Юльян Сарока зноў паволі пакрочыў наверх. Ніхто не спускаўся яму насустрач і не ўзнімаўся ўслед за ім, хаця з-за дзвярэй да яго часам даносіліся гукі ці то радыё, ці то працуючых тэлевізараў, галасы, тупат ног, а дзе-нідзе віск і плач. Лесвіца пахла цвіллю, мачой і гнілым смеццем.

Урэшце ён знайшоў патрэбную яму кватэру і пастукаў у дзверы, бо званок быў адламаны. Цемра, прасякнутая нездаровымі пахамі, ахінала яго шчыльным покрывам. Але неўзабаве за дзвярыма пачуўся рух і жаночы голас спытаў у адно слова:

— Хто?

Тэрапеўт Юльян Сарока гучна сказаў, што ён участковы лекар і прыйшоў з абходам.

Дзверы прыадчыніліся. Яго некалькі секунд разглядалі, а потым Юльян Сарока зайшоў у вітальню. Жанчына прыкладна трыццаці пяці гадоў стаяла перад ім ля вешалкі, загараджваючы вузкі праход. На ёй быў кароткі блакітны халат, пад якім угадвалася моцная і здаровая плоць.

— Вы па заяве? — панізіўшы голас, нечакана спытала жанчына і азірнулася на зачыненыя дзверы ў бакоўку.

— Якую заяву вы маеце на ўвазе?

Паўза.

Жанчына недаверліва глядзела яму ў вочы. У яе быў правільных рысаў грубаваты твар з крыху выступаючымі азіяцкімі скуламі, жорсткія, з медным адлівам валасы, шырокія плечы, зграбная постаць, а пажадлівыя пульхныя вусны і пах дарагой парфумы гаварылі аб прыхаванай сексуальнасці, і ўвогуле ўся яе істота чамусьці падалася яму зусім не такой аморфнай і бясполай, як яна выстаўляла сябе зараз. Юльян Сарока асцерагаўся такіх жанчын.

— Тут жыве Віктар Малец? — спытаў ён і зноў патлумачыў: — Я лекар з паліклінікі і павінен яго пабачыць. Ён неяк быў у мяне на прыёме і больш не з'яўляўся.

Жанчына нейкі час быццам раздумвала, а потым зрабіла запрашальны жэст.

— Зірніце сюды, — сказала яна, — і адразу зразумееце, што ён дома.

Юльян Сарока павярнуў голаў услед за яе позіркам. Па баках вітальні і ўгары, на звараных з металічнага «вугалка» стэлажах, ляжала каменне. Гэта былі камяні самай рознай формы і памераў, быццам нехта разабраў частку брукаванкі і склаў іх тут, ля сцен, на вышыні чалавечага росту.

Юльян Сарока ніяк не зрэагаваў на гэтае відовішча, і жанчына сказала:

— Ён у сваім пакоі. Месяц нікуды не выходзіць. Праходзьце, калі ўжо вам трэба, і не здымайце чаравікаў.

Юльян Сарока праціснуўся паўз яе і стэлажоў з каменнем да бакавога пакойчыка і нерашуча спыніўся. Жанчына піхнула дзверы рукой, і яны расчыніліся.

— Доктар прыйшоў, — сказала гаспадыня.

Віктар Малец быў невысокім сівым чалавекам каля пяцідзесяці гадоў. Выглядаў ён, дарэчы, намнога больш старым, чым на самой справе: яму можна было даць і шэсцьдзесят. Калі б Юльян Сарока сустрэў яго дзе-небудзь на вуліцы, то наўрад ці звярнуў бы на яго ўвагу. Хіба што позірк цёмных вачэй быў часам нечакана вывучаючы і пранізлівы, што сустрэнеш не часта, а калі заўважыш такое за чалавекам, то міжволі падбярэшся ў яго прысутнасці і прымусіш сябе не расслабляцца.

Малец у змятай ваўнянай кашулі, спартыўных нагавіцах і танных сініх шкарпэтках ляжаў на сваім вузкім салдацкім ложку, але адразу падхапіўся і ўстаў, калі пабачыў, што да яго ўвайшлі. Участковы лекар Юльян Сарока пазнаў у ім аднаго са сваіх пацыентаў, а на яго ўчастку дарослых было каля дзвюх тысяч. Гэты Віктар Малец звяртаўся да яго на прыём апошні раз некалькі тыдняў таму.

— Здыміце плашч і сядайце, -сказаў урэшце пасля паўзы гаспадар, — вы прамоклі.

Юльян Сарока пашукаў вачыма, куды паставіць гамец, і не знайшоў. Паўсюль на паліцах, крэслах, нават на падлозе ў куце ляжала каменне. Ён зняў плашч.

— Я, нягледзячы на ўсю невыгоду такога надвор'я, люблю, калі ідзе дождж, — чамусьці патлумачыў ён гаспадару. — Тады на вуліцах меншае людзей і становіцца ціха. А цішыня, як сказаў паэт, — «лепшае, што чуеш у свеце...».

Вочы Віктара Мальца бліснулі на яго ў святле настольнай лямпы. Гаспадар прыбраў з крэсла некалькі камянёў, павагаўся, куды пакласці іх, і, урэшце, асцярожна размясціў на стале.

— Вы не завяршылі абследаванне, — нечакана для сябе мякка ўпікнуў гаспадара Юльян Сарока, — не прайшлі флюараграфію, не здалі аналізы, не зрабілі прышчэп на дызентэрыю. Я асабіста выпісаў і даслаў на ваш хатні адрас позву, і не адну. З-за вас я маю непрыемнасці па рабоце.

Ён сеў у крэсла. Ледзь улоўнае пачуццё дыскамфорту змусіла яго павярнуць голаў: жанчына ціха стаяла за спінай і сачыла за імі. Раптам яна выйшла. Юльян Сарока раскрыў гамец і выняў адтуль танометр з фанендаскопам.

— Здыміце кашулю і пасуньцеся бліжэй, — папрасіў ён. — Я вас паслухаю.

— Я амаль здаровы, — заўпарціўся мужчына па прозвішчу Віктар Малец, але кашулю зняў і дадаў: — Хвароба — гэта толькі матрыца чагосьці — думак, холаду, болю. Я пазбаўляюся ад яе з дапамогай сутнасці.

— Памаўчыце хвіліну. Дыхайце.

Юльян Сарока прыладзіў у вушы нікеліраваныя дужкі фанендаскопа. Лёгкія чалавека, які сядзеў перад ім, былі на слых амаль чыстыя. Плечы, рукі, торс былога пацыента таксама не нагадвалі таго хворага, які прыходзіў да яго раней.

— У нашым узросце здароўя і сілы не прыбывае, — механічна і з доляй скептыцызму заўважыў лекар Юльян Сарока і спытаў: — Якую сутнасць вы маеце на ўвазе?

Віктар Малец паціснуў плячыма.

— Дакладна не ведаю. Тут трэба асобная гаворка.

— Вы ездзілі ў які санаторый? Праходзілі аздараўленчы курс?

— Не. Проста я вырашыў размясціць, так бы мовіць, жыццё стратэгічна. Я падышоў да свайго здароўя, скажам, з эмпірычнага боку і хутка вылечу сябе сам.

Юльян Сарока згодна, як малому, кіўнуў, замацаваў на перадплеччы гаспадара пракладку танометра і пачаў рытмічна націскаць грушу.

— Сто пяцьдзесят на дзевяноста, — сказаў ён. -Дзе вы дасталі лекі, навейшыя антыбіётыкі? Я яшчэ не бачу вынікаў аналізаў, але, як кажуць, ёсць падставы для аптымізму.

Віктар Малец зноў накінуў на сябе памятую кашулю брудна-шэрага колеру і старанна зашпіліў гузікі. Бледны твар яго ў аблямаванні сівых яршыстых валасоў нагадваў дзьмухавец.

— Вы не слухаеце, — заўважыў ён. — Слухаць — гэта значыць разумець. Я амаль што вылечыў сябе сутнасцю.

— Добра, але вы можаце і памыляцца ў такім бадзёрым дыягназе, — сказаў Юльян Сарока. — Хвароба іншым разам быццам адступае, а потым накідваецца зноў і б'е зусім з другога боку, б'е да апошняга.

Ён вырашыў пра сябе, што аддаў пацыенту адпаведнае і зараз устане і пойдзе. За гады сваёй працы ён неаднойчы сутыкаўся з рознымі чалавечымі дзівацтвамі, заганамі і адхіленнямі і звык да ўсяго.

— Мы павінны даабследаваць вас і прызначыць лекі, закрыць вашу гісторыю хваробы. Калі вы зможаце зайсці на прыём? Вы працуеце пазменна? Хаця вы, здаецца, служачы...

— Я не хаджу на службу, — сказаў Віктар Малец. — Я назапасіў крыху грошай і заняты цяпер больш важнай справай. — Ён памаўчаў і нечакана дадаў: — Хіба не гаворыць сама за сябе мая калекцыя камянёў?

— Навошта хаваць у сябе столькі камення, калі на вуліцах і дарогах яго процьма? — не стрымаўся Юльян Сарока. — Вы не заўважалі, як сяляне збіраюць яго з палёў, а потым складаюць абапал? Яно нікому не трэба. Хіба што на падмурак, калі будзеце будаваць дом, лецішча ці гараж.

— Ага, вось гэта гарачэй, — раптам ажывіўся мужчына па прозвішчу Віктар Малец. — Вы правільна задалі сабе пытанне: чаму ў мяне ў кватэры шмат камення? Добра, што вы не круціце, не пераконваеце, але вы не разумееце.

— Не разумею — чаго?

— Тлумачу. Яшчэ Арыстоцель заўважыў наступнае: «І камень крыху чалавек, і расліна...» Вам не здаецца дзіўным, што ён паставіў першым менавіта каменне, а потым расліны? Мне — не. Я, да слова, высветліў, што з-за сваёй старажытнасці і сілы камяні маюць асабовае святло. Яны, дарэчы, адкрываюцца не кожнаму сузіральніку, бо ў іх ёсць свае сакрэты, схаваныя ў сарцавіне. Так. Вы здзіўлены? Не? Тады слухайце. Сярод гэтых сакрэтаў зрэдку, але трапляецца сутнасць ці сіла, а яна здольная на розныя ўздзеянні: можа дапамагчы чалавеку ці, наадварот, забіць.

Чыста інтуітыўна я палюбіў камяні даўно, з самага ранняга дзяцінства: збіраў іх і гуляў імі — вы, магчыма, скажаце, што так робяць многія дзеці, і сапраўды будзеце мець рацыю. Так, робяць. Толькі чаму? Я вярнуўся, скажам так, да інфантыльнага захаплення маленства таму, бо зразумеў тое, што разумеюць дзеці на ўзроўні падсвядомасці. Скажу вам: у некаторых камянях хаваецца незвычайная моц. Такія камяні вельмі адметныя, але яны ёсць. Калі доўга шукаць, то, урэшце, абавязкова знойдзеш хоць адзін. Іншыя з іх налічваюць дзесяткі тысячагоддзяў. Адно гэта ўжо прымушае адносіцца да іх з павагай, хіба не так? Але я змаўкаю, бо вам не вельмі цікава.

— І вы знайшлі такі ўзмоцнены экземпляр?

— Так. Вы, пэўна, чулі, што старажытныя людзі шырока выкарыстоўвалі розныя камяні і мінералы, каб абудзіць энергетыку цела. Існавалі камяні для прадказанняў, варажбы, камяні-талісманы, з якіх выраблялі амулеты і бранзалеты, а то лекары адшліфоўвалі камень так, што ён збіраў промні ў адну кропку, і калі чалавек глядзеў на яго, то засынаў. Камяні маюць сувязь з планетамі і знакамі задыяка. З іх выраблялі люстэркі і пярсцёнкі для павелічэння ўздзеяння на людзей. А таямнічая сіла крэмнію — хіба яна разгаданая дагэтуль?

Юльян Сарока сапраўды слухаў гаспадара кватэры не зусім уважліва.Прафесія лекара патрабавала ад яго цярпення і памяркоўнасці да чалавечых слабасцяў. Ён вырашыў, што ў гэты вечар на сваім участку больш ні да кога не пойдзе, і ўнутрана нібы адпусціў лейцы. Ён прагнуў хутчэй пайсці дадому, сесці ў крэсла-качалку, наліць шклянку віна і выпіць. Лекар Юльян Сарока ўявіў, як будзе меншаць імпэт жыцця за вокнамі яго маленькай кватэры, як заціхне на ноч горад і прыйдзе маўчанне і як яго агорне спакой. Потым ён напоўніць шклянку яшчэ раз і будзе піць ужо пакрыху, каб падтрымліваць стан ап'янення на адным узроўні да таго часу, пакуль не захочацца спаць. А потым паслухае радыё і засне. А заўтра ў яго прыём а другой палове дня.

Паўза.

— І гэты фетыш пры вас? — спытаў урэшце Юльян Сарока, каб нешта сказаць.

— Я пакажу вам прадмет з сутнасцю, — раптам, быццам станоўча вырашыўшы нешта для самога сябе, сказаў Віктар Малец. — Знешне гэта, скажам, зусім звычайная рэч. Камень. Але толькі знешне. Мяркую, вы здольныя на тое, каб абстрагавацца і каб зразумець.

Гаспадар устаў з крэсла, намацаў нешта на верхняй паліцы і, трымаючы ў руцэ, падышоў з ім усутыч да ўчастковага тэрапеўта.

Юльян Сарока зірнуў. На далоні гаспадара ляжаў камень памерам з гусінае яйка, але не зусім правільнай формы, шэра-ружовага, амаль што крэмавага колеру, з чырвонай украпінай. Гэтая ўкрапіна цягнулася паўз яго ў выглядзе набрынялай крывёю вены.

— Цяпер, на захадзе сонца, каменне заўсёды поўнае журбы, — сарамяжліва паведаміў Віктар Малец. — Але ў гэтым экземпляры, скажам, такога няма. У ім хаваецца сіла. Вы адчуваеце?

Лекар Юльян Сарока паціснуў плячыма.

— Вы сцвярджаеце, што з дапамогай такога, ці падобнага на яго, каменя цалкам пазбавіцеся ад хваробы? — спытаў ён.

— Так. У ім схаваная немалая сіла. Унутры. Яна можа і забіць. Але я маўчу пра гэта. Дый усё роўна ніхто не дасць веры.

— Забіць? Якім чынам? — вяла спытаў лекар Юльян Сарока. Гутарка пачала стамляць яго. Ён хацеў устаць з крэсла, забраць гамец і выйсці на вуліцу, але чамусьці застаўся сядзець.

— Гэта не так і складана. Трэба выказаць пэўную мэту, намер. Сутнасць пакіне камень і ўвойдзе ў таго, хто будзе яго трымаць ці проста дакранацца да яго якой часткай цела ў гэты момант. Чалавек памрэ самае позняе праз некалькі дзён.

— Так, цікава, — зазначыў Юльян Сарока, але ахаладзіў гаспадара: — Не крыўдуйце, але я не даю вам веры.

— Вы што, не чулі пра знахарства, вядзьмарак, сурокі? — аж ускінуўся Віктар Малец. — Ну вазьміце, напрыклад, самую звычайную з'яву ў вашай медыцынскай практыцы: якая-небудзь неадукаваная бабуля вылечвае трафічную язву словам за адзін, заўважце, за адзін сеанс. А вы ведаеце, што цэлыя вёскі выміралі, калі перад імі на скрыжаванні дарог закопвалі ў зямлю такія вось ці падобныя на іх прадметы сілы? Ведзьмакі індзейцаў майя, калі ім трэба было пазбавіцца ад якога супляменніка, уладкоўвалі на сцяжынку, дзе той ходзіць, кукурузнае зерне. Адно-адзінае зярнятка, але перадусім у ім нарошчвалі сілу. Як толькі небарака наступаў на зерне нагой ці яшчэ як дакранаўся да яго, сіла ўваходзіла ў яго і праз нейкі час забівала. Хіба не папярэджвалі вас у дзяцінстве, што нельга падбіраць з зямлі розныя іголачкі ды шпількі? А загаворы на крыві? Такіх спосабаў шмат, у чорнай магіі, прыкладам...

— Вы займаецеся магіяй? — спытаў Юльян Сарока.

— Ні чорнай, ні белай.

— Навошта тады вам вашы амулеты з камення?

— Вы не разумееце. Вядома ж, вы не Арыстоцель, ха-ха. Не крыўдуйце. Гэта прыходзіць не адразу. Ведаеце, шукаючы прадметы з сутнасцю, я шмат чаму навучыўся. Іншым разам я магу, напрыклад, прадчуваць жаданні. Калі моцна захачу, яшчэ тое-сёе... Хаця я і ведаю, што гэта толькі маленькая прыступка да нечага большага. Так, прыступка, не інакш.

Лекар Юльян Сарока недаверліва пахітаў галавой. Жалезныя паліцы з каменнем, амаль поўная адсутнасць мэблі, дзіўныя паводзіны гаспадара кватэры не выклікалі ў яго амаль ніякіх пачуццяў, апроч стомленасці і тугі. Ён спытаў:

— Ну і якія, прыкладам, жаданні ці намеры вы зараз выявіце ўва мне?

Гаспадар моўчкі выслухаў яго і пакруціў пальцамі верхні гузік кашулі. Нейкі час абодва глядзелі адзін другому ў вочы. Юльян Сарока адвёў позірк першым.

— Вам наліць віна? — раптам спытаў гаспадар. — У мяне ёсць бутэлька малдаўскага партвейну. Таннага, вядома. Я адчуваю віну перад вамі: не прайшоў прышчэп і рэнтген, не здаў аналізы, зблытаў вашу дакументацыю і парушыў парадак...

Юльян Сарока міжвольна зрабіў глытальны рух. У горле было суха.

— Не адмоўлюся, — згадзіўся ён, раптам зразумеў і разгублена ўсміхнуўся. — Здаюся.

Гаспадар прынёс з кухні шклянкі, бутэльку віна і разліў.

— Зараз жонка прынясе што з ежы.

— Не трэба, — падзякаваў Юльян Сарока. — Я не галодны. Я павінен хутка ісці.

Ён павагаўся, а потым узяў шклянку і глынуў з яе. Цёплая хваля алкаголю звыкла скацілася яму праз горла ў страўнік і пачала мякка пашырацца, ахопліваючы частку цела ад пупка і вышэй па грудзях.

Гаспадыня зайшла ў пакой і паставіла на стол талерку з ежай. Юльян Сарока злавіў сябе на пачуцці, быццам праз расчыненыя дзверы на яго падзьмула халодным ветрам.

— Вып'еш з намі, Валянціна? — спытаў гаспадар і дадаў: — Гэта мая жонка.

Жанчына адмовілася і выйшла, кінуўшы на лекара хуткі, ацэньваючы позірк. Дзеля ветлівасці ён узяў з талеркі кавалак хлеба, адкусіў і спытаў:

— Вы даўно жанаты?

— Не. Можа, месяцы з два, — адказаў гаспадар. — Першая жонка пайшла ад мяне — яна лічыла мяне дзіваком. А другой, — ён панізіў голас, — я вельмі ўдзячны. Валянціна нашмат маладзейшая за мяне, але не гэта мяне турбуе.

— А што? — машынальна і зноў з ветлівасці пацікавіўся Юльян Сарока.

Віктар Малец устаў са свайго крэсла, ускудлаціў сівы ёршык валасоў на галаве, зрабіў некалькі крокаў да дзвярэй, прыслухаўся, вярнуўся назад і пачаў нервова хадзіць у абмежаванай прасторы. Яго цень ад настольнай лямпы хістаўся па стэлажах з каменнем.

— Мяне радуе і непакоіць тое, што яна не толькі не пратэстуе, — ён махнуў рукой на жалезныя стэлажы, — а быццам і ўхваляе гэта. Яна чуллівы і душэўны чалавек. А я так мала раблю для яе.

— Знайшоўшы — не радуйцеся, згубіўшы — не плачце, — крыху іранічна заўважыў лекар.

— Хіба што так, — пагадзіўся гаспадар. — Але вы не маеце рацыі.

— Ну, а чаму непакоіць? — вяла спытаў лекар.

— Не ведаю. Часам я... я адчуваю сябе нібы на агібе — ведаеце, гэта такое топкае месца на балоце...

— То не адны вы, — сказаў Юльян Сарока. — Балота, яно і ёсць балота.

Шэра-ружовы камень між тым ляжаў на стале побач з бутэлькай, міжволі прыцягваючы ўвагу.

— Скажыце, — вяртаючыся да ранейшай тэмы, недаверліва і нават скептычна спытаў лекар, — гэтым каменьчыкам можна забіць адну асобу ці некалькі?

— Толькі адну.

— Вы плануеце пазбавіць каго-небудзь жыцця? — пацікавіўся Юльян Сарока.

— У мяне няма такіх намераў, — патлумачыў гаспадар. — Калі ўсё арганічнае смяротнае, дык навошта штучна ўмешвацца ў гэты непазбежны працэс?

Юльян Сарока зноў зрабіў глыток. Цяпло ў падсвядомасці ператварылася ў роўна палаючы агеньчык.

— Шкада, што толькі адну, — сказаў ён.

— А вы б колькі хацелі?

— Я мушу лячыць, а не забіваць. Але на гэтай зямлі аб'явіўся народ, які забівае сябе сам і наблізіўся да здрады, якой, магчыма, яшчэ не ведала людства.

— Народы таксама паміраюць. У пачатку стагоддзя існавала дваццаць адна цывілізацыя, а зараз — шэсць. Людзі вартыя таго, што ёсць і што робіцца ў гэтым свеце.

— Дэарыізацыя, -удакладніў Юльян Сарока, — гэта самы горшы варыянт памірання.

— Няхай. Хаця якая вам розніца, хто пасля нас будзе збіраць на гэтай зямлі каменне? Чаму ў вас такія думкі? Дзіўна. Плюньце і займайцеся тым, што вас цікавіць.

— Я не разумею, навошта такі народ існуе, — з горыччу паўтарыў Юльян Сарока. — Хіба што сцерагчы свае рэкі, лясы, азёры, берагчы жывёл? Але ён не сцеражэ і не беражэ і не імкнецца. Не імкнецца нават імкнуцца.

Гаспадар усміхнуўся і паклаў далонь на каменьчык. Ён глынуў са сваёй шклянкі і сказаў:

— Авалодваць ведамі жыцця больш варта, чым задаваць недарэчныя, выбачайце, пытанні. Я авалодаў іх маленькай часцінкай, і я задаволены.

— Навошта вам столькі камення, калі сіла, як вы сцвярджаеце, толькі ў адным, — Юльян Сарока раздражнёна кіўнуў у напрамку стала.

Гаспадар падняў шклянку. Віно ў ёй варухнулася, заіскрыўшыся мяккім чырвоным святлом.

— Кожны з гэтых камянёў па-свойму адметны. Да таго ж сутнасць можа раздзяліцца з мэтай памнажэння. Але, мяркую, гэта адбываецца вельмі рэдка. Магчыма, раз у сто ці тысячу гадоў.

— Гэты камень мае якія асаблівасці? — зноў спытаў Юльян Сарока і паставіў на стол пустую шклянку. — Ён адрозніваецца вагой, тэмпературай ці яшчэ як?

— А вы вазьміце і памацайце.

Участковы тэрапеўт Юльян Сарока асцярожна ўзяў камень у руку. Ён злёгку сціснуў у далоні яйкападобны кавалак граніту і прыслухаўся да сваіх пачуццяў.

Іх не было.

Паўза.

Юльян Сарока паклаў каменьчык на стол і паціснуў плячыма.

— Я нічога не заўважыў, — сказаў ён.

— Вы не адчуваеце. Гэтаму трэба вучыцца, — стрымана патлумачыў гаспадар. — Існуюць меркаванні, што нават пасля знікнення асноўнай крыніцы сілы на месцы можа захоўвацца яе полевы двайнік. Гэта асаблівасць хранальнага поля існуе доўга. Да таго ж існуе ў адрозненне ад нашага метрычнага пазаметрычны свет, а магчыма — свет без хранальнага і метрычнага рэчываў адначасова: па-за часам і прасторай. Унутры нашага свету могуць існаваць яго аб'екты ў, так бы мовіць, размазаным стане. Ну, як вы растлумачылі, прыкладам, калі б вашы халадзільнік, шафа ці яшчэ што перанесліся ў кватэру суседа праз сцяну без аніякіх пашкоджанняў? А такія факты рэальна адбываліся...

— А вам не здаецца, што вы збочылі з дарогі? — раптам спытаў лекар. — Кажуць: калі чалавек ідзе прама, яго шлях крывы. Вы пайшлі занадта прама.

— Але я іду. Ісці — таксама вынік.

— Пайду і я.

Лекар Юльян Сарока падняўся з крэсла, паклаў у гамец танометр, падзякаваў за пачастунак і развітаўся з гаспадаром.

Але раптам ён звярнуўся да яго зноў.

— З вашага дазволу, — сказаў ён, — я раскажу пра ваш фетыш свайму калегу. Ён таксама аматар нязвыклага, захапленец і цікавіцца такімі рэчамі і, мяркую, захоча пагаварыць з вамі. Мы працавалі некалі разам у клініцы. Яго прозвішча Крамнікаў. Вы не супраць?

— Не, — падумаўшы, згадзіўся гаспадар.

Юльян Сарока спусціўся па лесвіцы і выйшаў на вуліцу.

Па-ранейшаму імжэла. Вецер быў хаця і халодны, але ўжо не такі моцны. Юльян Сарока падняў каўнер плашча і пайшоў, трымаючыся бліжэй да сярэдзіны вуліцы і абыходзячы неасветленыя бакі дамоў і пад'ездаў. Ён ішоў так доўга, больш за гадзіну. Прахожых амаль не было, і толькі непадалёку ад дома, дзе ён жыў, яму сустрэўся мужчына, які папрасіў у яго цыгарэту. Ён быў п'яны. Мокрыя валасы спаўзалі яму на лоб.

— Калі ласка, не біце мяне, — папрасіў мужчына.

— Я не прагну біць вас, — незадаволена сказаў Юльян Сарока.

— Тады пагаварыце са мной.

— Не хачу.

Дробны твар п'янага пакрывіўся. Ён працягнуў руку і памкнуўся затрымаць субяседніка за рукаво. Юльян Сарока рашуча адхіліў гэты яго намер. Ён пайшоў далей, але раптам спыніўся і павярнуўся. П'яны стаяў у той жа позе пасярод вуліцы. Юльян Сарока паклікаў яго.

— Скажыце, — спытаў ён незнаёмца, калі той з гатоўнасцю падышоў, — вы хацелі б, каб зараз, у дождж, хто-небудзь, ну, які музыка, зайграў на скрыпачцы? Ён бы стаяў на сухім месцы, пад якой павеццю, і ціхенька граў, а мы б ішлі праз непагадзь кожны сваёй дарогай і мелодыя гучала б усё цішэй і цішэй?..

Паўза.

Незнаёмец глядзеў на лекара, быццам і не здзівіўшыся такім словам. Ён збіраўся з думкамі, каб адказаць, але Юльян Сарока павярнуўся і рушыў у ноч.

Пад'езд дома, дзе ён жыў, быў асветлены плафонам. Гэтая ледзь не раскошная драбяза больш не здзіўляла яго: і цяпер у слабым святле лямпачкі Юльян Сарока заўважыў на падлозе некалькі выкарыстаных аднаразовых шпрыцаў. Яны валяліся ў куце проста пад нагамі, разам з недакуркамі ад цыгарэт.

У кватэры было холадна. Юльян Сарока павесіў на вяшак мокры плашч, зняў чаравікі і занёс іх сушыцца. Ён наліў сабе шклянку віна, сеў у крэсла і глынуў. Ён сядзеў так, нібы здранцвеўшы, некалькі хвілін. Потым схадзіў на кухню, зрабіў сабе бутэрброд і з'еў, выключыў святло, зноў сеў у крэсла і стаў глядзець у акно, як наплывае ноч. Юльян Сарока не любіў тэлебачанне і не меў тэлевізара. Ён глядзеў, як гусцее цемра, як паступова зліваюцца з ёй галінкі таполяў за падаконнем, як яна становіцца ўсё больш шчыльнай і вязкай і як меншае скрозь туман і імжу святло адзінокага ліхтара на слупе.

Частка другая. КАНСІЛІУМ

Санітары, трымаючы яго з бакоў за рукі, упіхнулі ў дзверы і моўчкі сталі за спінай. Абодва былі маладыя, гадоў дваццаці трох, дваццаці пяці, але розныя і па выгляду і па характару. Звалі іх імёнамі, якімі модна было называць нованароджаных хлопчыкаў у сямідзесятых гадах: Дзяніс і Кірыл. Дзяніс быў высокі, шыракаплечы, з каламутнымі, вадзяністымі вачыма. Ён двойчы балюча ўдарыў яго, калі забіралі ў машыну і па дарозе — па нырках і ў грудзі. Таму Віктар Малец інстынктыўна трымаўся ад яго падалей. Другі — Кірыл — быў смуглявы, чорнавалосы, з чорнымі лупатымі вачыма, тонкі, жылісты і сухарлявы.

Урэшце, у яго не было сілы на супраціў. Ён агледзеўся і зразумеў, што знаходзіцца ва лекарскім кабінеце.

Кабінет быў не вельмі вялікі, нават цесны для такой колькасці людзей, што ў ім знаходзілася, але гэта ўражанне стварала застка, якая перагароджвала яго на дзве часткі. Адзінае акно мела па-за шклом тонкія жалезныя краты, пафарбаваныя ў блакітны колер. Праз гэтае акно бачныя былі толькі дах суседняга корпуса і верхавіна высокай брудна-шэрай таполі. Перад акном сярэдзіну пакоя займаў доўгі стол, ля якога стаяў масіўны неперасоўны зэдлік з металічнымі ножкамі.

За сталом кабінета сядзелі трое ў белых халатах: два мужчыны і жанчына. Адзін з мужчын, пасярэдзіне, — старэйшы, з шырокім, пухлашчокім тварам, у акулярах, другі — значна маладзейшы, худы, з пышнымі чорнымі вусамі, і жанчына, даволі прыгожая, але нейкай лялечнай прыгажосцю, шэравокая, з ярка нафарбаванымі вуснамі і ўзнятым угару белым невялікім носікам. Перад кожным ляжалі на стале асадка і па стосу паперы.

Некалькі доўгіх секунд «тройка» разглядала хворага, які стаяў перад імі ў чорнай балонневай куртцы і без шапкі, сівыя валасы яршыліся на круглай галаве. Потым мажны лекар у акулярах, які сядзеў пасярэдзіне стала, сказаў:

— Дзяніс, Кірыл, можаце ісці.

Санітары моўчкі адчынілі дзверы і выйшлі.

— Ну, Віктар Пятровіч, як вы сябе адчуваеце? — амаль ласкава спытаў пухлашчокі лекар, відавочна, старэйшы з іх, і дадаў: — Сядайце, што ж вы стаіце.

Ён сунуў руку ў стол і непрыкметна ўключыў магнітафон на запіс.

Віктар Малец агледзеў усіх траіх за сталом, нервова правёў далонню па сівым яршы валасоў і спытаў:

— Дзе я і на якой падставе мяне сюды прывезлі, прымяніўшы гвалт?

— Вы вельмі правільна спыталі, — адразу пагадзіўшыся, мякка заўважыў галоўны лекар, — я вам усё растлумачу, і мы з вамі параімся, як нам дзейнічаць далей. Дык вось, вы, не буду хаваць, знаходзіцеся ў псіхіятрычнай лякарні, я, Браніслаў Антонавіч, галоўны лекар аддзялення, а гэта мае калегі: дацэнт кафедры псіхіятрыі Іван Ігнатавіч і наш лекар Рыма Паўлаўна. Яны выдатныя спецыялісты. Вось. Мы з вамі пагутарым, падумаем, а потым, калі варта, прызначым вам лячэнне. Не хвалюйцеся, пачувайце сябе ну, скажам, як дома, бо цяпер, не буду хаваць, ваш дом на нейкі час — тут, у нас...

— Вы не адказалі мне, чаму я тут, — абурана і нервова перабіў яго Віктар Малец. — Вашы людзі схапілі мяне, як жывёлу, павезлі ў машыне, білі...

— Патлумачу, — ахвотна згадзіўся галоўны лекар. — Вы ў нас таму, што, магчыма, захварэлі. Цяпер мы вас абследуем і будзем лячыць, калі спраўдзіцца, што вы хворы. Не хвалюйцеся.

— Але я амаль здаровы. Ва ўсякім разе, не псіх. Хіба што не прайшоў аналізы ў паліклініцы. У мяне быў участковы лекар. Мы дамовіліся. Навошта мяне прывезлі менавіта сюды? У машыне мяне трымалі звязаным. Дайце мне патэлефанаваць, я хачу, каб ведала жонка. Яе не было дома...

— Дарэчы, усё-такі нам варта бліжэй пазнаёміцца, -уставіў і сваё слова вусаты дацэнт па імені Іван Ігнатавіч, — ды вы сядайце...

— Не стварайце вадэвіль, вы ж ведаеце, як мяне зваць. Чаму я тут, адкажыце? Што я такое зрабіў?! — сарваўся на крык хворы.

Іван Ігнатавіч зірнуў на галоўнага лекара, напісаў на лісце некалькі слоў і падсунуў да таго.

АЎТАПСІХІЧНАЯ АРЫЕНЦІРОЎКА ЗАХАВАНАЯ, — прачытаў той, згодна кіўнуў і раптам сказаў:

— Мы не будзем гуляць з вамі ў схованкі, Віктар Пятровіч. Ваша жонка напісала заяву, у нас ёсць і дастасаваныя заявы двух сведкаў, якія яна прыклала. Мы вымушаны былі рэагаваць, бо... часта людзі, скажам так, робяць сацыяльна небяспечныя ўчынкі, за якія не толькі не могуць адказаць, а і не памятаюць іх. Тады трэба неадкладная шпіталізацыя, лячэнне...

Віктар Малец зноў разгублена правёў далонню па галаве, ірвануўся да стала, але, спынены халоднымі позіркамі, падумаў і апусціўся на зэдлік.

— Валянціна напісала заяву? Але навошта яна крывасведчыла? Хіба я пакрыўдзіў яе?

— Дарэчы, — адразу пацікавіўся Браніслаў Антонавіч, — вы даўно жанаты... э-э, з Валянцінай Іванаўнай?

— Нядаўна. Прайшло хіба два месяцы.

— Так, так. Гэта ваш другі шлюб?

— Але.

— А скажыце, шаноўны Віктар Пятровіч, вы пазнаёміліся з вашай жонкай на працы, у адпачынку ці, можа, вам хто-небудзь параіў? Я разумею, што гэта, так бы мовіць, некалькі не зусім тактоўныя пытанні, але ж, паверце, гэта не пустая цікавасць...

Віктар Малец з тугой зірнуў у закратаванае акно за спінамі «тройкі» і патлумачыў:

— Мы пазнаёміліся па шлюбнай аб'яве. Яна напісала мне, што шукае для сумеснага жыцця адзінокага чалавека сталага ўзросту, з жылплошчай, непітушчага, што не мае кватэры, бо змушана бегчы з радыяцыйна небяспечнай зоны...

— І ваша жонка намнога маладзейшая? — пацікавілася Рыма Паўлаўна.

— На дваццаць адзін год.

— Скажыце, — бадзёра спытаў Іван Ігнатавіч, — вы часта хварэлі ў дзяцінстве? Вы не можаце ўспомніць — на што?

— Хварэў, як і ўсе, — відавочна стрымліваючыся, сказаў Віктар Малец. — Коклюш, бранхіт, водра...

— Так, так. Ну, а як вы адносіцеся да сексу, як у вас, прабачце за далікатнае пытанне, скажам, па жаночай частцы?

— А ў вас? — ашчацініўся хворы. — Не стварайце паглуму.

— Вы доўга пражылі са сваёй першай жонкай? — не пакрыўдзіўся дацэнт Іван Ігнатавіч. — Вы не памятаеце, чаму вы разышліся?

— Гэта мая асабістая справа.

— І вы ніколі не злавалі на яе, не пагражалі, не спрабавалі, скажам прама, зрабіць фізічнае ўздзеянне: ударыць яе?

— Што вы маеце на ўвазе?

— Ну, прыкладам, вы заходзіце ноччу ў яе спальню і гледзіце, як яна спіць, а ў руцэ ў вас што-небудзь такое...

— Кухонны нож, напрыклад... — уставіла Рыма Паўлаўна, і, раптам сустрэўшыся з яе позіркам, Віктар Малец міжволі ўздрыгнуў — у тым позірку блакітна-шэрых вачэй была абыякавая, ненатуральная, механічная цікавасць — нібы да кузуркі, якая ляжыць перакуленая спінай на шкле і бездапаможна варушыць ножкамі.

Віктар Малец сутаргава праглынуў камяк у горле і прымусіў сябе стрымацца.

— Хіба такі ці падобны выпадак са мной зафіксаваны дзе-небудзь дакументальна? — знайшоўся ён.

— Але ваша цяперашняя жонка пісьмова сцвярджае, што вы неаднойчы хацелі забіць яе і некалькі разоў, калі яна прачыналася ноччу, то вы стаялі над ёй з нажом у руцэ. Прызнайцеся, не саромцеся, мы лекары і зразумеем вас... Вы раўнавалі яе да каго-небудзь?

— Гэта хлусня, — пабялеў Віктар Малец. — Пакажыце мне яе заяву, я не даю вам веры.

Паўза.

Рыма Паўлаўна павольна ўзяла чысты аркуш паперы і напісала на ім:

ТРЫВОЖНАЯ ДЭПРЭСІЯ, МАГЧЫМЫЯ ЭПІЛЕПТЫЧНЫЯ ПРЫПАДКІ, ЗМЕРКАВЫ СТАН?

Галоўны лекар прачытаў падсунуты аркуш і моўчкі далучыў яго да паперы Івана Ігнатавіча.

— Вы быццам кінулі працаваць, не дасягнуўшы пенсійнага ўзросту? — па-ранейшаму ласкава пацікавіўся ён у хворага. — Чаму?

— Так, — згадзіўся той. — Але працоўнага стажу ў мяне хапае. Я маю на тое рацыю.

— І кім вы працавалі раней?

— Эканамістам-планавіком, калі вас так цікавіць.

— Чаму вы кінулі сваю працу? Вам стала цяжка, балела галава, падымаўся ціск? Можа, вы сварыліся з кім на службе?

— Я знайшоў сабе больш цікавы занятак.

Трое за сталом пераглянуліся.

Галоўны лекар узяў аркуш і напісаў на ім:

УВАГА! ТУТ КЛЮЧ!

— І які гэта занятак? У чым ён заключаўся? — прачытаў і ажывіўся Іван Ігнатавіч.

— А вось на вашыя пытанні я прынцыпова не жадаю адказваць.

— Вы не хочаце з намі шчыра гаварыць? — спытаў галоўны лекар. — Але ж Іван Ігнатавіч не хацеў вас пакрыўдзіць, мы ведаем ваша, так бы мовіць, хобі: вы збіралі каменне. Навошта? Хіба яно мае каштоўнасць?

— Я магу збіраць, што палічу належным, — яшчэ больш раздражнёна сказаў Віктар Малец і дадаў: — Вы доўга яшчэ будзеце затрымліваць мяне? Я хачу пазваніць пракурору. Я маю на гэта права?..

— Не хвалюйцеся, — пачаў супакойваць яго Іван Ігнатавіч, — не трэба ўзрушвацца, мы шчыра цікавімся вашым захапленнем і жадаем вам толькі дабра.

— Так, так, — кіўнула і Рыма Паўлаўна і напісала на новым лісце буйнымі літарамі:

ЗВЫШКАШТОЎНАЯ ІДЭЯ. ПАРАФРЭННЫ СІНДРОМ?

— Да таго ж, — сказала яна з робленай ласкавасцю ў голасе, — мы павінны абследаваць вас лабараторна, візуальна, неўралагічна, саматычна, хаця гэтыя словы вам, магчыма, нічога і не гавораць. Вы ніколі не атрымлівалі якіх траўмаў, не ўдараліся галавой, у вас не было страсення мазгоў, успомніце, Віктар Пятровіч?

— Я не звальваўся ў дзяцінстве з даху, мяне не білі па галаве, і я збіраю каменне, а не жаночую бялізну, ну, можа, досыць мучыць старога чалавека? Адпусціце мяне, я хачу разабрацца ва ўсім, распытаць жонку. Выклікайце, калі варта, яе сюды...

— На жаль, гэта немагчыма, — супакойваюча сказаў галоўны лекар. — Мы вас крыху затрымаем, магчыма, падлечым, і ўсё будзе добра. Вы зноў пачняце займацца любімай справай — збіраць сваю калекцыю. Дарэчы, мне паведамілі, што ў вас знайшліся выдатныя экземпляры? Я маю на ўвазе асобныя камяні. Можа, вы знайшлі і свой Філасофскі Камень?

Хворы Віктар Малец удыхнуў і з шумам выдыхнуў з грудзей паветра, а потым недаверліва, з прыхаваным жахам абвёў зацкаваным позіркам усіх траіх. Але глядзелі на яго быццам добразычліва, пыталіся нібы са шчырай цікавасцю, і ён неахвотна, як школьнік, адказваючы ўрок, пачаў тлумачыць.

(АПОВЕД-АДКРЫЦЦЁ ВІКТАРА МАЛЬЦА, ЗАПІСАНЫ Ў ПСІХІЯТРЫЧНАЙ ЛЯКАРНІ)

...Магчыма, вы тут здзівіцеся маім словам, але скажу адразу: камяням лёсіць вырашаць шлях чалавецтва. Вы скажаце, а дзе прыклады? Іх шмат. Вось хаця б адзін. Магчыма, адзін з асноўных. Шэсцьдзесят пяць мільёнаў гадоў таму на сучасны Юкатан упаў астэроід дыяметрам каля дваццаці кіламетраў. У выніку ўдару і выбуху пыл зацьміў сонца на цэлыя пяць тысяч гадоў. На Зямлі ад таго панізілася тэмпература і вымерлі асноўныя ворагі будучага чалавека — рэптыліі. Гэты гістарычны факт нядаўна даказаны вучонымі.

Зробім цяпер, да слова, невялічкі экскурс у міфалогію. Адзін з асноўных антычных міфаў пра Сатурна гаворыць, як Сатурн быў папярэджаны бацькамі, што адзін з яго дзяцей зрыне яго самога. Таму ён зжыраў кожнага нованароджанага. Але Рэя, яго жонка, каб выратаваць Юпітэра, сваё шостае дзіцянё, падмяніла яго камянём, які загарнула ў пялёнкі. Сатурн праглынуў камень. А неўзабаве ўзмужнелы Юпітэр прымусіў бацьку вывергнуць назад пяцярых дзяцей, якіх ён раней праглынуў. Камень-падманка, які замяніў Юпітэра, быў змешчаны ім у Дэльфы, дзе яму ўсе пакланяліся.

Дык вось, для паінфармаванага смерць у выглядзе шкілета з касой азначае Сатурна (Кронаса), бацьку багоў, які трымае серп, з дапамогай якога ён зрабіў паразу Ўрану. На мове Містэрый духі людзей — гэта косткі Сатурна, а так як кожны з чатырох першасных элементаў, як вучылі старажытныя філосафы, мае аналаг у зямной канстытуцыі чалавека, то косткі Сатурна — гэта каменне, скалы і зямля, сімвал асновы. Паколькі пачатак усіх рэчаў знаходзіцца пад кіраваннем Сатурна, вынікам з'яўляецца тое, што першыя формы пакланення былі звязаныя з ім і яго сімвалам — каменем.

Пакланенне каменю было самым раннім з рэлігійных рытуалаў. Першым аб'ектам ідалапаклонства быў неапрацаваны камень, пастаўлены на зямлю. Рэлікты гэтых камянёў раскіданыя на ўсёй Зямлі: менгіры і дальмены ў Карнаку (Ангельшчына), лангамі і шакці ў Індыі, на выспе Пасхі, піраміды Хеопса ў Егіпце, знакамітыя каменныя бабы і ёлупы ў нас у Беларусі...

Самая старажытная эпоха чалавецтва была менавіта каменным векам, хіба не так? З крэменем у руцэ чалавек вылучыўся з жывёл. Існавала ж цэлая крамянёвая вытворчасць нажоў, разцоў, скрабкоў, наканечнікаў дзідаў і стрэл, матыкаў, сярпоў. Што мы ведаем пра каменныя могільнікі, крыжы, курганы, каменных баб, стодаў, балваноў, куміраў, ёлупаў? Амаль нічога. Пры хрышчэнні шматлікія каменныя амулеты, ідалы былі незваротна згублены, закапаны альбо ўтопленыя ў балотах. Упэўнены, што сярод іх былі прадметы незвычайнай сілы.

У грэкаў і лацінян існавалі так званыя жывыя камяні. Гэта былі валуны, пастаўленыя адзін на адзін, але якія датыкаліся ўсяго адной ці дзвюма кропкамі так, што самае малое ўздзеянне прымушала іх хістацца, але і шмат людзей не маглі скінуць іх. Самы знакаміты жывы камень быў Грыгорскі ў Гібралтарскім праліве. Вецер хістаў яго, але ніякая сіла, нават запрэжка коней, не магла скінуць на зямлю.

Адвечнасць каменя зрабіла яго эмблемай Бога. А Філасофскі Камень — гэта старажытны сімвал дасканаласці і адраджэння чалавека. Дзесяць Запаветаў — гэта дзесяць каштоўных камянёў, кінутых у мора Жыцця. Архангел Міхаіл, зрабіўшы напад на Люцыпара, выбіў мячом з кароны ворага камень. З гэтага каменя быў зроблены кубак Святога Грааля, з якога Хрыстос піў на Апошняй Вячэры.

Шматлікія феномены, звязаныя з камянямі, людзі не могуць дасюль растлумачыць рацыянальнымі ведамі. Гістарычныя хронікі сведчаць пра існаванне камянёў, якія, калі па іх удараць, выклікалі гук, што прыводзіў да экстазу. Былі камяні з рэхам, якое гучала яшчэ шмат гадзін пасля таго, як памяшканне пусцела. Камяні выкарыстоўваліся для вызначэння лёсу абвінавачанага — суддзі апускалі іх у мяшок. Вядома так званая літамагія, варажба па камянях. Чорны Камень у Мецы шануюць усе мусульмане.

Некаторыя каштоўныя камяні маюць магічныя якасці. Алмаз ахоўвае ад ворагаў, дапамагае жанчыне ў час родаў; гранат апякуе ў далёкіх вандроўках; карал абараняе ў час эпідэмій; яшма перасцерагае ад нянавісці і атруты; карналін дае ўдачу, спыняе крывацёк; онікс чорны, наадварот, наводзіць смутак і благія сны...

Міфалогія кішыць гісторыямі пра каштоўныя камяні-талісманы. Магі і астролагі, у прыватнасці Парацэльс, устанавілі сувязь паміж каштоўнымі камянямі і планетамі ды знакамі задыяка.

Метэарыты, ці камяні, якія падалі з неба, лічыліся маючымі боскую сілу і сведчылі пра дамову паміж багамі і людзьмі той мясцовасці, куды яны ўпалі...

Такім чынам, камень, які ўпаў на Юкатан, магчыма, нёс у сабе, на маю думку, сутнасць-праграму існавання сучаснага людства...

Хворы раптам змоўк, пераводзячы позірк з аднаго на другога.

Паўза.

Асадка ў руках дацэнта кафедры псіхіятрыі Івана Ігнатавіча забегала над аркушам паперы.

ПАРАНАІДАЛЬНАЯ СІМПТАМАТЫКА. ПАЧУЦЦЁ МІСТЫЧНАГА САЮЗА. СУТЫКНЕННЕ З МІСТЫЧНЫМІ СІЛАМІ. СУАДНАЛЕННЕ МРОЯЎ З РЭАЛЬНАСЦЮ, — напісаў ён і пасунуў аркуш галоўнаму лекару. Той прачытаў і без аніякіх заўваг, моўчкі пераклаў у свой стос.

— Вы сказалі — упаў кудысьці там камень, — ветліва заўважыла Рыма Паўлаўна, — але адкуль ён упаў, такі вялікі — з Марса, Юпітэра, з Месяца?

— Астэроіды ляцяць з космасу. Як і метэарыты, — занерваваўся Віктар Малец. -Хіба вы не ведаеце такіх простых рэчаў?

— Ага. Дык вы, можа, збіраеце метэарыты? — спытаў галоўны лекар. — Гэта вельмі станоўчы занятак, анягож. Вы, пэўна, пішаце якую навуковую працу? А скажыце, вы не заўважалі — вашы камяні, тыя, што вы сабралі ў сябе дома, — яны выпадкова не растуць? Вы, пэўна, адзначылі гэтыя ці іншыя іх якасці ў вашай навуковай працы?

— Я не пішу навуковых прац. Вы дарэмна збіваеце мяне з панталыку.

— Што вы, што вы! — замахаў рукамі галоўны лекар. — Я ні ў якім разе не хачу вас пакрыўдзіць ці пераканаць у якой думцы. Але вы тут сказалі крыху раней, што ў вашых камянях ёсць нейкая сіла. Вы можаце абмаляваць, так бы мовіць, што гэта за сіла? Вы яе назіралі?

— Я не ведаю дакладна, але назіраў. Магчыма, калі я назапашу больш ведаў, я зразумею, што гэта, адкуль і чаго яно вартае.

— От я і кажу, — ажывіўся галоўны лекар, — не бацька, як кажуць, дык людзі навучаць... Цікава, цікава. Дарэчы, як вы разумееце гэтую прымаўку, Віктар Пятровіч? Можа, вы патлумачыце...

— А як вы зразумееце такую, — аж ашчэрыўся Віктар Малец: -Хіцер Зміцер, але і Саўка не дурань? Вы што, тэстыруеце мяне?

— Ні ў якім разе, — ласкава аспрэчыў Браніслаў Антонавіч і адразу перавёў гутарку на іншае. — Дарэчы, вы казалі, што да вас заходзіў участковы лекар. Ён што, часта да вас заходзіць?

— Я хварэў, і ён прыйшоў па абавязку. Яго прозвішча Сарока, — патлумачыў Віктар Малец і зноў дадаў раздражнёна: — Вы дазволіце мне пазваніць ці не?

— Потым. Потым усё дазволім. І на што вы хварэлі? У вас балела галава, вы чулі якія галасы?

— Я прашу не мучыць мяне больш правакацыйнымі пытаннямі, — сказаў Віктар Малец. — Пакажыце мне заяву жонкі. Той ліст у вас?..

Паўза.

— Што ж, калі вы так хочаце, — Браніслаў Антонавіч скрушна ўздыхнуў, паправіў акуляры на пульхным твары, пашамацеў паперамі на стале і ўрэшце дастаў з папкі патрэбную. — Чытайце. — Ён трымаў разгорнуты ліст перад вачыма хворага, але на адлегласці. — Пазнаяце почырк?

Віктар Малец прыўзняўся з зэдліка і прагна выхапіў вачыма некалькі радкоў з ліста. Почырк быў жонкі — Валянцінін, ён больш не сумняваўся. Ён чытаў нейкі час, пакуль галоўны лекар не адтыргнуў паперу і не паклаў аркуш назад у папку.

ТЭСТ КОГАНА, РОРШАХА? — напісала тым часам на новым аркушы Рыма Паўлаўна і пасунула яго ў цэнтр стала.

Браніслаў Антонавіч прачытаў, згодна кіўнуў і сказаў, звяртаючыся да хворага:

— Мы нічога не хаваем ад вас, Віктар Пятровіч. Цяпер вы ўпэўніліся?

Віктар Малец моўчкі адвярнуўся, ён напружана думаў.

— Мы з вамі паспрабуем рассартаваць некалькі картачак, — прапанавала між тым яму Рыма Паўлаўна і няшчыра ўсміхнулася. — Вось гэтыя фігуркі паспрабуйце, калі ласка, раскласці па колеру, потым па форме, а ў канцы з улікам і колеру, і формы.

— Не жадаю, — адвярнуўся хворы. — Гэта глупства.

— Ну, добра, тады вось вам дзесяць выяў чарнільных кляксаў, зірніце. Вы толькі скажыце, на што падобная тая ці іншая з іх — і ўсё. Давайце зірнём разам.

— Адчапіцеся ад мяне. Я хачу дамоў.

Рыма Паўлаўна паціснула плячыма і напісала на чыстым лісце:

НЕГАТЫВІСЦКАЯ РЭАКЦЫЯ.

Раптам хворы Віктар Малец ускочыў з зэдліка і кінуўся да дзвярэй. Але адчыніць іх ён не здолеў, бо дзверы не мелі ручак. Ён з усяе сілы ўдарыў у іх плячом, ліхаманкава замітусіўся, як злоўленая птушка ў клетцы, але дарэмна. Лекары за сталом моўчкі назіралі, нават не паварушыліся. Потым Браніслаў Антонавіч націснуў пальцам кнопку збоку стала, і ў дзвярах узніклі постаці санітараў.

— Памажыце супакоіць нашага, э-э, госця, — сказаў ім Браніслаў Антонавіч і, звярнуўшыся да лекараў, сябраў камісіі, дадаў: — Давайце яго сюды, за шырму. Трэба праверыць перыястальна-сухажыльныя і брушныя рэфлексы, прыкус зубоў, сіметрычнасць твару і ўсё іншае.

— Не дакранайцеся да мяне! — крыкнуў Віктар Малец. — Я пратэстую, бо я не хворы! Я ні ў чым не вінаваты! Мяне абылгалі!

— Мы пакуль што і не сцвярджаем, што вы хворы, — ахвотна згадзіўся з ім галоўны лекар. — Вы думаеце, мы хочам вас тут затрымаць? Памыляецеся. Вас жа трэба карміць, апранаць. А хто мне зараз дае на гэта сродкі? То-та і яно. Вы думаеце, мне ёсць нейкая выгода вас тут трымаць? Памыляецеся. Вы ж бачыце, я не хаваю ад вас нічога, і чым раней мы абследуем вас і зробім усе аналізы, тым больш верагодней, што вы хутчэй выпішыцеся адсюль. Але я павінен зрабіць усё па форме, я за гэта адказваю.

Санітары, якіх звалі Дзяніс і Кірыл, ужо вялі яго, расхінулі застку, дзе месцілася засланая чорнай цыратай канапа, побач стаяў столік, на якім ляжала тое-сёе з медыцынскіх інструментаў. Успыхнула святло яркай лямпы.

— Скажыце, доктар, — распранаючыся перад тым, як легчы на канапу, спытаў ужо больш стрымана Віктар Малец галоўнага лекара, — праз які тэрмін вы выпусціце мяне пры ўмове, што я прайду ўсе вашы працэдуры і вы прызнаеце мяне здаровым?

— Буду шчырым, мой дарагі сябра, — пацёр адна аб адну пульхныя далоні Браніслаў Антонавіч, — не раней як праз паўтара-два месяцы.

— Нехта хоча, каб я заставаўся тут, — раптам сказаў Віктар Малец і абвёў усіх зацкаваным позіркам на пабялеўшым твары. — Чаму вы паверылі хлусні, падкупленым сведкам, а не мне?

— Не хвалюйцеся, — супакоіў яго Іван Ігнатавіч. — Мы разбяромся. Да таго ж, магчыма, мы ўвогуле хутка ўсіх адправім па дамах, бо лякарню фінансуюць усё менш. А пакуль тое свята, ха-ха, то зараз мы абследуем вашы рэфлексы, зробім вам маленькі ўкольчык і вы пойдзеце спаць...

* * *

— Што ж, я прагледзеў вашы заўвагі, — сказаў галоўны лекар, калі ён, дацэнт з кафедры і Рыма Паўлаўна зноў сышліся за сталом. — Я б на вашым месцы, мае маладыя калегі, не быў такімі катэгарычнымі. Вам варта яшчэ раз праслухаць магнітафонны запіс, падумаць. Зрэшты, мяркую, тут звычайная інвалюцыйная меланхолія, абцяжараная аўтэнтычнай формай падпарогавага сіндрому, прычыну і характар якога яшчэ давядзецца высветліць. Хоць рэфлексы ў норме. Я нават пачынаю сумнявацца, што гэты чалавек браўся за нож і замахваўся на забойства. Хто, дарэчы, прымаў выклік і пасылаў брыгаду?

— Кірыл.

— Ну вось, — з'едліва сказаў Браніслаў Антонавіч. — Віншую вас. Хутка ў нас усім будуць распараджацца санітары.

Частка трэцяя. СУТНАСЦЬ

Горад абудзіўся і ўжо ва ўсю моц грукатаў маторамі. Падмарожвала. У паветры ціха кружылася і асядала на зямлю шэрань.

Старэнькі цёмна-вішнёвы «фольксваген» развярнуўся на заасфальтаванай пляцоўцы двара і спыніўся. З машыны вылез шыракаплечы малады мужчына гадоў трыццаці пяці: высокі, з рэзкімі рысамі твару, якія крыху змякчала кароткая шкіперская бародка, і носам драпежніка. Гэта быў Барыс Крамнікаў.

— Не будзем губляць часу, Юльян Андрэевіч, — сказаў ён пасля прывітання. — Сядайма ў машыну, пагаворым па дарозе.

Юльян Сарока сеў у кабіну.

— Рады зноў вас бачыць, — шчыра сказаў Крамнікаў. — Добра, што пазванілі. Нам даўно трэба было пабачыцца. Вы, дарэчы, дрэнна гледзіцеся, калега.

— Так, я з'ехаў уніз, — згадзіўся Юльян Сарока. — Вы ж ведаеце, чаму я кінуў калісьці клініку. Але мяне суцяшае тое, што вы падымаецеся...

Барыс Крамнікаў уключыў запальванне. Машына кранулася.

— Не, — мякка аспрэчыў ён. — Тут вы памыляецеся. Тое, чым я зараз займаюся, мне прыносіць толькі клопат.

— І які ў вас занятак? — спытаў Юльян Сарока. — Урэшце, можаце не адказваць, калі не хочаце.

— У агульным сэнсе — некаторымі праблемамі неўралінгвістычнага праграміравання. Мэта — праз слова прабіцца да падсвядомасці пацыента.

— Навошта?

— Падсвядомасць заўсёды ведае сапраўдную прычыну хваробы. Калі ўздзейнічаць на яе словам — асабліва гэта тычыцца дзяцей, — вынікі ўражваюць.

— Чаму тады вас зацікавіў калекцыянер камення? Якая тут сувязь?

— Магчыма, у самым нечаканым, калега. Мы яшчэ не зусім разабраліся з нашым светам і тым больш нічога не ведаем пра іншыя. Так што такі невялічкі візіт, мяркую, не перашкодзіць. Веды — вось што галоўнае.

Машына няспешна рухалася па вуліцы ў патоку іншых машын.

— Ён сцвярджае, — сказаў Юльян Сарока, — што ёсць прадметы, якія ўтрымліваюць нейкую сутнасць ці сілу.

— Так, — пацвердзіў Барыс Крамнікаў. — Напрыклад, зброя. Той-сёй адзначаў у ёй нават прысутнасць чагосьці эратычнага. Але гэта не зусім так, хаця і блізка да гарачага. Сіла любіць зброю і нібы прыліпае да яе. Чаму зброю збіраюць, калекцыяніруюць, песцяць? Крымінальнікі, дый не толькі яны, абажаюць усялякія фінкі, стылеты, кінжалы, а валоданне шабляй — гэта ўвогуле вышэйшы пілатаж.

— Вы, бачу, зацікавіліся, — сказаў Юльян Сарока. — Але добра, калі на карысць...

— Тут, калега, больш чым цікавасць. Вы, дарэчы, чулі пра бэпс?

— На жаль, не. Расшыфруйце абрэвіятуру.

— Вам, як практыку, варта ведаць. Мяркую, вы не раз сутыкаліся з гэтай з'явай, толькі не асэнсоўвалі яе. Бэпс — гэта біяэнергетычная псеўдасутнасць. «Псеўда» са старажытнагрэчаскага азначае мана, хлусня. Уяўная, прытворная сутнасць. Я так і называю яе: «псеўда». Пэўна, такія сутнасці і тая, якую знайшоў ваш... як яго, дарэчы, завуць?

— Віктар Малец.

— Так. Яны абедзве аднаго парадку. Аднаго кусціка ягадкі...

— Магчыма, — ветліва, але без асобага запалу ўсміхнуўся Юльян Сарока. — Ён так і гаварыў — «сутнасць». І слова тое ж ужываў — «сіла».

— Дык вось, — сказаў Крамнікаў, назіраючы за дарогай, — у нетрадыцыйным лекарстве існуе цікавая з'ява, феномен, які не ўпісваецца нават у даследаванні тых вучоных-энтузіястаў, якія займаюцца праблемамі парапсіхалогіі. Калі коратка і папулярна, скажу так: на ранніх стадыях любое захворванне выклікае парушэнне энергаструктуры, якое найбольш выразнае над месцам паражэння хваробай. Умоўна, скажам, гэта — сігнал. Ён нібы выкід. Калі ў вас ёсць экстрасенсорныя здольнасці, то можна з дапамогай такога сігналу паставіць дыягназ.

— У мяне, пэўна, такіх здольнасцяў няма, — сказаў Юльян Сарока.

— Няхай. Але я мог бы і ўсумніцца. Вы калісьці шмат навучылі мяне ў дыягностыцы. Там, у клініцы. Дарэчы, я правільна еду?

— Але.

— Працягваю тлумачыць, Юльян Андрэевіч. Калі лекар-практык дастаткова доўга працуе з пацыентам, то раптам заўважае, што гэты сігнал, гэтае, па сутнасці, «нішто» паводзіць сябе жыццепадобна, здольнае да самазахоўвання, перамяшчэння, узаемадзеяння з чалавекам...

— Як гэта? — здзіўлена спытаў Юльян Сарока. — Не даю веры.

— Сутнасць ці «псеўда» — уцякае ад уздзеяння лекара, часта ў месца найменш даступнае, а бывае часам і зусім дзіўнае: адрыў часткі сігналу і яго «перабежка» ў зыходнае месца ці ў іншую частку цела. Здараецца і неверагоднае — пераход «псеўда» ў «размазаны» стан, а потым зноў самаўзнаўленне. Задача лекара — перайграць псеўдасутнасць. Іншым разам гэта «псеўда» і ёсць хвароба.

— Няўжо яно разумнае, можа весці рэй?

— Так. «Псеўда» можа затаіцца ці, наадварот, памяняць сваё месца, валодае хітрасцю і выкрутлівасцю. Заўважце, што людзі адушаўляюць свае хваробы, якія сталі для іх звыклымі, бывае, паспяхова ўгаворваюць, а бывае і загаворваюць іх, хіба не так? Самыя назвы: рак, рожа, жаба — гавораць пра жывое... Вывучыць «псеўда», не дазваляць яму весці той самы рэй, пра які вы нагадалі, — вось задача лекара, бо гэта другасная, уяўная сутнасць...

— Яна паразітарная структура?

— Дакладна не ведаю. Тут шмат цёмнага. Можна толькі збіраць часцінкі, каб потым скласці іх у мазаічнае цэлае. Скажу толькі, што гэта, магчыма, энергетычная субстанцыя плазменнага тыпу, якая валодае розумам, а можа — адна з неарганічных сутнасцяў, што жывуць у Сусвеце побач з намі. Скажу вам больш. «Псеўда» — асноўнае, што спрабуе тармазіць мае намаганні, калі я імкнуся прабіцца да падсвядомасці. Часам мне робіцца не па сабе...

— Вам трэба ў левы рад, каб зрабіць паварот, — нам на тую вуліцу, — перабіў яго, паказваючы напрамак, Юльян Сарока, — мы амаль прыехалі.

Святлафор спыніў іх. Крамнікаў выжаў счапленне і пераключыўся на нейтральную перадачу.

— Яшчэ Цыялкоўскі сцвярджаў, што на пачатку існавання Сусвету, мільярды гадоў таму, магчыма, узніклі разумныя істоты з разрэджанай матэрыі, — працягваючы размову, дадаў ён. — Мы іх не ўспрымаем. Вось вам характэрны прыклад: чалавек з дзесятак тысяч гадоў прыручае пчол, а яны, пчолы, нават не падазраюць пра наша існаванне, не бачаць нас — у іх няма адпаведных органаў... Ці мурашнік — гэта мінідзяржава насякомых — хіба ведае пра людзей? А што, калі і наша хвалёнае і самаўпэўненае чалавецтва проста гадуюць, як пчол? У чым сэнс існавання сутнасцяў? Мы не ведаем, а яны хаваюць адказы.

— Зялёны, — сказаў Юльян Сарока і раптам спытаў: — Можа, вы яшчэ будзеце сцвярджаць, што яны палююць за нашымі душамі?

— Будызм, прыкладам, абвяргае існаванне душы, — не здзівіўшыся, адказаў Крамнікаў, — але старажытныя выразы кшталту «прадаць душу» прымушаюць мяне глядзець на гэта з іншага боку. Спалучэнне такіх слоў заўсёды насцярожвала мяне.

— Тады рэінкарнацыя — гэта рэальна?

— Вы ж бачыце самі — колькі пытанняў.

— Ваша «псеўда» — яго можна лекава ўбраць ці ўвогуле знішчыць?

— Знішчыць — сумнеўна. А прагнаць звычайна ўдаецца толькі з першага ці другога разу, калі сутнасць не чакае нападу, яшчэ не гатовая да яго.

— Калі мы і жыццё вакол нас мае арганічную аснову, то...

— То што? Дагаворвайце.

— То мы — ворагі?

— Так. А можа, і больш жахліва. Пакуль вядома вельмі мала — што яны драпежнікі і прыходзяць за нашай энергіяй.

— Навокал жа процьма энергіі. Сонца выпраменьвае яе ў фантастычнай колькасці, і большасць губляецца ў космасе.

— Так. Усё наша існаванне — гэта энергія зоркі, але, магчыма, іх цікавяць больш тонкія віды энергій, хто ведае...

— Незразумела, хто тут тады нашы сябры?

— Баюся, што на гэтай зямлі такіх у нас няма, — сказаў Барыс Крамнікаў.

— Вы думаеце, падобныя псеўдасутнасці могуць утрымлівацца ну, скажам, у камянях?

— Так, хаця і зрэдку. Вы ж чулі, пэўна, пра экзарсістаў — людзей, якія выганяюць сутнасць ці, наадварот, могуць заблакіраваць яе ў прадмет, камень ці яшчэ куды, накласці замок...

— Замок? Што вы маеце на ўвазе?

— Слова.

— Звярніце ў арку, — сказаў Юльян Сарока. — Мы прыехалі.

Крамнікаў выкруціў руль, прытармазіў і выключыў запальванне. За вокнамі кабіны стаялі адзін за другім шэрыя, аднолькавыя прамакутнікі дамоў, бегалі некалькі бяздомных сабак, жанчыны ў двары развешвалі на вяроўках бялізну. Дзень пачынаўся.

Паўза.

— Якая ўсё-ткі туга — жыць у такім вось месцы, — сказаў раптам Барыс Крамнікаў. — Жыць і ведаць, што ніякага іншага месца не будзе, не будзе побач ні дрэваў, ні лесу, ні ракі, ні травы пад нагамі... Вы думалі калі-небудзь, Юльян Андрэевіч, што мы, магчыма, апошняе пакаленне, якое ўвогуле бачыць траву? Бо,можа, аднойчы здарыцца і такое: спусціцца задушлівы туман, насычаны дымам і смогам, які ахутае зямлю, і ўсё загіне...

— Вы ж кажаце, што навокал іншыя светы і іх шмат — вось і шукайце туды шлях.

— Сумняваюся, што мы там патрэбныя, -усміхнуўся Барыс Крамнікаў і дадаў: — Гэты ваш Малец, пэўна, самапалам, як кажуць, прабіў які канал сувязі з такім светам, што зрэдку здараецца. Ён авалодаў азамі ведаў, мне шкада яго.

— Чаму ж шкада? — спытаў Юльян Сарока.

— Гэта заўсёды небяспечна. Успомніце Лао-Цзы: «Самае наймагутнейшае ў свеце тое, што нельга ўбачыць, пачуць, зазнаць...»

— Вы таксама апантаныя ідэяй, — сказаў Юльян Сарока.

— Я збіраю складаючыя мазаікі. Днямі дзеля цікавасці я апытаў аднаго пацыента, які ўжываў псіхадэлічныя сродкі. Дык вось, ён знайшоў у сябе, умоўна кажучы, «назіральніка». Той, вядома, увесь час маўчыць, але прысутнасць нечакана праявіў пад уздзеяннем марыхуаны. І даволі дзіўна.

— Як?

— Ён сачыў за вобразамі ў напаўсне-напаўяве і раптам пачаў даваць ім крытычныя заўвагі. «Хто ты?» — спытаў яго мой пацыент. «Табе не трэба ведаць», — быў адказ. Нішто сабе дыялог, так?

— Здаецца, Джон Лілі праводзіў падобныя вопыты, — заўважыў Юльян Сарока.

— Так, калега. Мяркую, што і там, і ў нашых выпадках мы маем справу з размаітасцю «псеўда».

Яны паднімаліся па лесвіцы. Юльян Сарока зноў быў вымушаны запальваць сярнічкі. Урэшце патрэбная шыльда знайшлася. Тэрапеўт цяжка дыхаў.

— Вы не ў лепшай форме, — мякка адзначыў Барыс Крамнікаў. — Адпачніце, Юльян Андрэевіч.

— Алкаголі, — сказаў Юльян Сарока.

— А што, калі вам вярнуцца да сям'і? — спытаў Барыс Крамнікаў. — Выбачайце, канешне, я маладзейшы і не павінен вам даваць парады.

— Я звык да адзіноты. Магчыма, потым, урэшце, я не ведаю, хаця варта падумаць.

Званок быў прыладжаны. Ён пазваніў.

Паўза.

Дзверы адчыніліся. Жанчына, якую звалі Валянціна, стаяла насупраць іх, загароджваючы праход мажным целам. З кватэры чулася музыка. Юльян Сарока адчуў пах віна.

— Вы мяне памятаеце, — сказаў ён. — Мы прыйшлі да вашага мужа.

— Яго няма, — сказала гаспадыня, не запрашаючы іх зайсці. — Яго забралі ў псіхіятрычную лякарню.

У вітальні, як убачыў Юльян Сарока з-за пляча жанчыны, больш не было паліц з каменнем. Дзявочы голас з глыбіні кватэры паклікаў: «Валянціна!» Дзверы зачыніліся, і абодва мужчыны засталіся ў паўцемры лесвічнай пляцоўкі.

— Аднак гэта не ветліва, а па-другое, у мяне ёсць пытанні, — сказаў Барыс Крамнікаў і націснуў кнопку званка.

Дзверы адчыніліся зноў. Жанчына яўна выказвала незадаволенасць.

— Каб зараз забраць чалавека ў псіхушку, трэба вельмі важкія прычыны, — сказаў ёй Барыс Крамнікаў і спытаў: — Ён быў агрэсіўны, напаў на каго-небудзь?

— Так. Ён спрабаваў забіць мяне. Я напісала заяву.

— Дык вось пра якую заяву вы нагадалі ў першы мой прыход, — успомніў Юльян Сарока. — Але тады вы не сказалі мне пра намер мужа забіць вас.

— Хіба вы не заўважылі, што ён хворы не толькі на сухоты? А каменне?

— На вуліцах поўна псіхічнахворых, нават з сімптомамі шаленства, але іх не забіраюць, — уставіў Барыс Крамнікаў.

Гаспадыня нервова захінулася ў халат, ад яе мажнога, разагрэтага віном цела хвалямі наплываў пах дарагой парфумы.

— У мяне ёсць сведкі.

— Вы, я бачу, няблага праводзіце час, — не стрываў Барыс Крамнікаў. — У вас якое свята?

— Валя! — паклікаў нецярплівы дзявочы голас з глыбіні пакоя. — Ты хутка?

— Зараз іду, Свецік! — азвалася гаспадыня.

Дзверы зачыніліся зноў.

Мужчыны моўчкі спусціліся ўніз і селі ў машыну.

— Час у нас ёсць, — сказаў Барыс Крамнікаў. — Вырашайце, Юльян Андрэевіч, што будзем рабіць. Вы расцэньваеце сітуацыю як натуральную праяву?

Юльян Сарока ўсміхнуўся і з доляй іроніі заўважыў, што варта толькі азірнуцца навокал, каб пабачыць ненатуральнасць і недасканаласць свету; ну, хаця б тыя жанчыны, ён кіўнуў галавой, якія прагульваюць сваіх сабак, а заўтра, магчыма, выкінуць іх на вуліцу, бо няма чым карміць, — хіба яны не псіхічна няўстойлівыя асобы? А вунь той стары, які кідае з балкона недапалкі, — хіба ён паўнаварты?

Барыс Крамнікаў завёў рухавік.

— Будзем паслядоўнымі, — усміхнуўся ён. — Паедзем у лякарню, зірнём на свае вочы. Але ёсць даволі незвычайныя разумовыя адхіленні: рэактыўныя дэпрэсіі, змеркавы стан. Ваш Малец мог захварэць раптоўна.

* * *

Нягледзячы на тое, што стаяла змрочная і пахмурная раніца, знешняя брама псіхіятрычнай лякарні была шырока расчыненая, і туды і адтуль свабодна заходзілі і выходзілі людзі. Яшчэ калі яны наблізіліся да яе, Юльян Сарока са здзіўленнем пачуў гукі музыкі. Гукі мацнелі і рабіліся ўсё больш рэзкімі і выразнымі, і ўрэшце, як толькі абодва мінулі браму, то пабачылі іх прычыну. Проста ля ўвахода ў лякарню апантана граў на скрыпцы невысокі лысы чалавечак. У яго быў азызлы нездаровы твар, на якім адухоўлена блішчэлі маленькія чорныя вочкі. Апрануты ў ватоўку, пакамечаныя, з плямамі засохлай гразі нагавіцы, без шапкі, вар'ят стаяў пад павеццю ў выглядзе грыба, і яго рука са смыком нястомна лётала ў паветры. Вакол скрыпача стаялі, хадзілі туды-сюды некалькі хворых у бальнічных робах і старых, зімовых, салдацкіх шапках на галовах. Двое з іх падмяталі асфальтавую дарожку, узнімаючы адзін на другога гразь і пыл.

Юльян Сарока спыніўся. Ён хацеў затрымаць Крамнікава і звярнуць яго ўвагу на музыку, але Крамнікаў нецярпліва павёў яго за сабой.

Прозвішча галоўнага лекара было кароткім — Браніслаў Антонавіч Глод. Барыс Крамнікаў, які неяк незаўважна ўзяў ініцыятыву на сябе, прадставіў Юльяна Сароку і назваўся сам, патлумачыўшы мэту іх прыезду.

— А, я пра вас чуў, — сказаў Крамнікаву галоўны лекар Глод і спытаў: — Гэты Малец сваяк каго з вас?

— Не, — супакоіў яго Юльян Сарока, назіраючы, як на дне насцярожаных вачэй за шкельцамі акуляраў сплываюць, хаваючыся ўглыбіню, падазронасць і страх. — Мы хочам пабачыць яго па справе.

І дадаў у некалькіх словах, што ў яго і калегі Крамнікава ёсць сумніў у тым, што іх агульны знаёмы Малец такі безнадзейна хворы, што яго давялося шпіталізаваць у спецблок. Дзівак — магчыма. Вы ж, як псіхіятр, ведаеце лепш за нас, працягваў Юльян Сарока, што дыяпазон паміж хворым і нармальным даволі невялікі: што можна сказаць, напрыклад, пра чалавека, які носіць кашулі выключна навыварат? Але калі да гэтага дадаць, што той вядомы вучоны і добры сем'янін? Можна лічыць яго хворым ці нармальным? А саванты? Ці чуў пра іх шаноўны калега?

Але галоўны лекар Глод, у цэлым пагадзіўшыся, аспрэчыў:

— Скажу вам тое-сёе, калегі, пра так званыя ўмераныя формы псіхічных расстройстваў. Яны бываюць яшчэ больш небяспечнымі: чалавек хапаецца за справу і не даводзіць яе да канца ці бясконца прыслухоўваецца да свайго арганізма: ці не хворы ён? Кожны такі мякка выражаны, падпарогавы сіндром робіць чалавека непрацаздольным і часам наносіць яму большую шкоду, чым рэактыўныя псіхозы. Да таго ж гэтае каменне: ён назбіраў яго ў кватэры тоны. Яўны аўтызм. У маёй практыцы гэта першы такі пацыент. Дарэчы, у паперах на яго тры заявы: жонкі і двух сведак. Мы правялі кансіліум, і адразу заўважу — выпадак для мяне не зусім ясны. Час пакажа.

— Добра, калега, але калі вы не супраць, мы зірнём на яго самі, — умяшаўся Барыс Крамнікаў.

Галоўны лекар Глод згадзіўся і спытаў, ці не даць ім суправажатага, патлумачыўшы, што ў лякарні падрабляюць маладыя хлопцы вольных заняткаў, ёсць і студэнты з Акадэміі фізкультуры. Увогуле, працягваў тлумачыць ён, малодшы медперсанал лепш набіраць з мужчын, бо тут, самі разумееце, далёка не санаторый, і з кожным днём карміць, апранаць і лячыць хворых робіцца ўсё большай праблемай.

І ён паклікаў:

— Кірыл!

Адразу аднекуль з'явіўся санітар Кірыл. Ён быў у спартыўным касцюме і красоўках, і, пакуль апранаў зверху брудны, даўно нямыты халат, Юльян Сарока зноў са здзіўленнем убачыў у яго цёмных, цыганскіх вачах, як і ў вачах галоўнага лекара, насцярожаную боязь і непрыхаваную цікаўнасць да іх нечаканага візіту.

Санітар Кірыл адвёў іх у адгароджаны трохметровай рашоткай з дроту прастакутнік, які, як ён патлумачыў, скарыстоўваўся для прагулкі хворых, і неўзабаве прывёў Віктара Мальца.

За той час, што ўчастковы тэрапеўт не бачыў яго, той моцна схуднеў і відавочна здаў фізічна. Толькі вочы паляўнічага за каменнем нагадвалі былога захапленца.

Юльян Сарока сказаў хвораму, што ён сам і яго сябра Крамнікаў зробяць усё, каб яму дапамагчы. Віктар Малец падзякаваў і адразу заявіў, што ён здаровы і зусім не псіх.

— Але ж вы, на жаль, тут, — Барыс Крамнікаў кіўнуў на дрот і дадаў, што прыехаў, каб пагаварыць з ім наконт яго каменьчыкаў з сілай.

Віктар Малец перакуліў пустую скрыню і сеў. Ён сказаў, што згодны пагаварыць, але адзін на адзін, і зірнуў у бок санітара.

Санітар Кірыл павагаўся і пайшоў. Юльян Сарока таксама адышоў у кут, знайшоў і перакуліў сабе пустую скрыню, сеў, выцягнуў з кішэні пінжака плоскую нікеліраваную біклагу, адкруціў корак і глынуў.

Ён сядзеў, часам пазіраючы на апантанага і яго суразмоўцу, і думаў пра тое, што пустая трата часу — імкнуцца ўдасканальваць гэты свет і шукаць шляхі ў іншыя светы, але яшчэ большая пустата — жыць, каб спажываць ежу і харчавацца дзеля жыцця, і зноў жыць, каб есці, і так — да самай смерці.

На развітанне Барыс Крамнікаў паабяцаў, што мусіць наведацца сюды яшчэ раз.

— Буду вам абавязаны на ўсё жыццё, — Віктар Малец відавочна стрымліваў слёзы.

— Дарэчы, — крануў яго за плячо Крамнікаў, — вы ведаеце пагалоску пра барсука і лісіцу?

Віктар Малец паціснуў плячыма.

— Усё проста. Калі барсук выкапае сабе нару, туды мае звычку завітваць лісіца. Яна запаскуджвае нару, і чысцюля-гаспадар вымушаны сысці і будаваць новую. Мяркую, вам трэба трымацца падалей ад лісіц.

Паўза.

Віктар Малец выцягнуў з кішэні невялікую скрыначку.

— Я вельмі прашу вас паслаць гэтую бандэроль па адрасу, — папрасіў ён Юльяна Сароку. — Калі можна, то нават сёння.

Тэрапеўт узяў скрыначку і паабяцаў.

— Мне позна капаць новую нару, — сказаў хворы. — Я хачу вярнуцца ў старую.

Частка чацвертая. АХВЯРЫ

Санітар Кірыл крануў яго за плячо. Хворы Віктар Малец раптоўна выслізнуў з цяжкага і трывожнага сну. Перадусім ён па парадзе санітара не стаў прымаць нанач і непрыкметна для дзяжурнага лекара выплюнуў таблеткі транквілізатараў. Таму сон яго быў непрацяглы і неглыбокі, што толькі дапамагло яму адразу сабрацца і ўсвядоміць сваё становішча.

У затхлым, прапахлым хлёркай і нездаровымі выпарэннямі паветры мужчынскага спецблока чуўся храп, мармытанне, кашаль і стогны. У куце палаты, ледзь асветленым слабымі лямпачкамі пад столлю, нехта з хворых хадзіў між ложкамі.

— Не перадумаў? — пачуў ён шэпт Кірыла над вухам.

— Не.

— Тады збірайся і пайшлі, — ціха сказаў Кірыл. — Трымайся за мной на адлегласці. Калі хто і заўважыць — я іду асобна і ты сам па сабе — зразумеў? Дзверы я бяру на сябе. Галоўнае — незаўважна прайсці праз дзяжурную ўнізе. Яна хаця і спіць, але вельмі чуйна, не замужам кабета, ха-ха.

Віктар Малец зірнуў на гадзіннік і таропка апрануўся. Ішла сёмая гадзіна раніцы, і да ўсходу сонца, а значыць, пакуль развіднее, было яшчэ гадзіны паўтары.

Ледзь чутны шчаўчок ключа ў дзвярах палаты, якія адчыніў санітар, падаўся ледзь не грукатам. Яму нават здалося, што хворыя пачалі прачынацца і сочаць за ім, а то і крадуцца следам. Але, азірнуўшыся, ён убачыў, што ніхто за ім не ідзе і не збіраецца, і ціха прычыніў за сабой дзверы.

Дзяжурная ўнізе сапраўды спала на кушэтцы за палатнянай заслонай. Закратаваныя форткі нават не рыпнулі, не азваўся і замок пад ключом санітара, і неўзабаве следам за Кірылам ён апынуўся ў двары корпуса.

Раніца яшчэ не нагадвалася. Было цёмна і па-зімоваму холадна і стыла. У слабым святле поўні там-сям бліскалі замёрзлыя лужыны ды іскрыліся лапікі снегу, што ляжаў ужо дзе-нідзе ўзбоч ад сцежак.

Санітар Кірыл, які суткі раней прапанаваў яму ўцёкі, чакаў яго за дзвярамі, і калі ён падышоў бліжэй, шэптам загадаў ісці за ім да брамы, туды, дзе знаходзіцца альтанка, у якой штодня грае на скрыпцы хворы меламан, а потым, сказаў ён, яны пойдуць далей разам.

Віктар Малец таропка пайшоў за ім, трымаючыся ў ценях дрэваў. Холад пакрысе дабраўся да яго, праняў да нервовых дрыжыкаў, бальнічная роба і нагавіцы зусім не грэлі. Да таго ж ён так спяшаўся, што забыўся на шапку, і цяпер пашкадаваў, але праз некалькі хвілін абодва: і санітар наперадзе, і ўцякач за ім, кожны дайшлі да альтанкі ля брамы. Тут Кірыл дачакаўся старога.

— Ніхто разам не бачыў?

— Быццам, — згадзіўся Віктар Малец і дадаў: — Ну, я пайшоў, дзякую вам за ўсё.

— Ды не так спехам, — неяк цьмяна ўсміхнуўся яму ў святле месяца Кірыл, толькі зубы бліснулі, і азірнуўся навокал. Але ўсё было спакойна і бязлюдна ў гэты ранішні час.

Віктар Малец зразумеў па-свойму.

— Што я вам вінен за паслугу? — спытаў ён. — Дарэчы, вы ж ведаеце — з сабой у мяне нічога няма. Але я аддзячу вам, скажыце толькі — як.

— Дамовімся, дзядзька, — сказаў Кірыл. — А пакуль мы з Дзянісам цябе на станцыю падкінем, на прыпынак. Там сядзеш на электрычку і праз гадзіну будзеш у жонкі — якраз на разборку, ха-ха!

Але хворы раптам спыніўся.

— А без Дзяніса нельга? — нерашуча спытаў ён і пачаў даводзіць, што дабярэцца дадому сам, праўда, у яго няма грошай на білет, але ў такую рань рэвізоры яшчэ спяць, ён праскочыць і зайцам. А Дзяніс яму непрыемны, ён гэтага не хавае.

— Пэўна, і на мяне крыўдуеш, — сказаў Кірыл. — Мы ж цябе разам у калектыў прывезлі. Дый падмаладзілі па дарозе.

Віктар Малец стаяў моўчкі, у роздуме.

— Не разумею, — урэшце вымавіў ён, — які ў вас інтарэс, каб выпусціць мяне?

— Ды ўсё проста, дзядзька, — рагатнуў Кірыл. — Няма вас, дзівакоў, чым карміць. Вось і выпускаем паціху. А потым кажам — збег.

Віктар Малец уздыхнуў з палёгкай. Такое простае і зразумелае тлумачэнне адразу задаволіла яго і зняло ўсе перасцярогі.

— Ну, то пайшлі, — даў ён згоду.

— Тут, за ляском, Дзяніска чакае з машынай, — сказаў Кірыл і дадаў: — Ты на яго, дурня, не зважай. У кожнага ж свой інтарэс — гэта ты вельмі трапна заўважыў. Ну, рушым паціху.

Яны пакрочылі разам. Высокі жылісты Кірыл у спартыўным касцюме, красоўках і куртцы, і след у след рухалася на галаву меншая постаць хворага — бялела ў цемры яго сівая галава ды чулася перарывістае нездаровае дыханне.

Цёмнага колеру, амаль чорны ўначы, «мерседэс» старога выпуску туліўся да абочыны. Санітар Кірыл пстрыкнуў пальцамі ў шкло кабіны, і адтуль амаль адразу высунулася галава Дзяніса ў чорнай вязанай шапачцы. Дзверы кабіны адчыніліся, санітар Кірыл падштурхнуў хворага на задняе сядзенне, а потым і сам сеў побач.

— Усё пуцём? — спытаў санітар Дзяніс.

— Руш.

Не задаючы больш пытанняў, Дзяніс уключыў запальванне. Матор завуркатаў, машына кранулася.

Ехалі ў маўчанні. Некалькі разоў яго парушаў стары — ён усё імкнуўся высветліць, якую плату з яго возьмуць за немалую паслугу — уцёкі з псіхушкі, але і Кірыл, які сядзеў побач з ім на заднім сядзенні, і тым больш крутаплечы Дзяніс наперадзе адгаворваліся нязначнымі словамі, а то і проста выклічнікамі, і стары таксама змоўк.

Хвілін праз дваццаць язды па пакручастай дарозе, якая вілася то полем, то праз лес, Дзяніс спыніў машыну і сказаў:

— Ну, а далей ножкамі. Тут праз лясок і станцыя недалёка.

Між тым ледзь-ледзь пасвятлела. Зоркі і месяц пачалі знікаць, быццам раставалі ў халодным небе — першая прыкмета раніцы.

Санітар Кірыл адчыніў дзверцы кабіны, спрытна выкінуў вонкі сваё гнуткае цела і сказаў:

— Пайшлі, дзядзька.

Віктар Малец з палёгкай вылез з машыны. Яны з Кірылам збочылі на вузкую сцяжынку, што вяла ў лес, і неўзабаве цемра паглынула абодвух.

Санітар Дзяніс моўчкі глядзеў, як зніклі іх постаці, выцягнуў з пачка цыгарэту і запаліў. Ён відавочна нерваваўся, бо некалькі разоў апускаў шкло кабіны і прыслухоўваўся. Але, акрамя рыпу соснаў пад слабым ветрам і далёкага шуму машын, ён нічога не пачуў і ўрэшце выкінуў недапалак і зноў падняў шкло. Ён адкінуў сядзенне быццам з намерам падрамаць, але праз якую хвіліну-дзве ўключыў транзістар, знайшоў музычную праграму і пачаў слухаць.

Так прайшло хвілін дзесяць. Санітар Дзяніс выключыў прыёмнік, адчыніў кабіну і зноў прыслухаўся. Халоднае паветра падзьмула ў салон, выцягнула цыгарэтны дым. Світала.

Кірыл нечакана вынырнуў з цемнаты, плюхнуўся на сядзенне побач, зачыніў дзверцы, прыпаліў ад запальнічкі і сказаў:

— Ну, блякнем адсюль.

Машына імкліва рванула з месца і набрала хуткасць. Дарога спрэс была ў выбоінах, абодвух трэсла, але санітар Дзяніс не збаўляў хуткасці. Ён выключыў фары: ужо прыкметна развіднела, і ў прасвеце між дрэвамі над дарогай можна было бачыць рэдкія шэрыя аблокі, якія, змяняючыся, адно за адным беглі па небе з усходу на захад. Урэшце яны апынуліся на раздарожжы перад бальшаком. Дзяніс затармазіў і выключыў рухавік.

— Вы б яго ў горадзе лепш мачылі, — сказаў ён.

— Хто гэта — вы? — перасмыкнула Кірыла.

— Ты і хаўрусніца твая, Валянціна. Тут яшчэ засвецішся з табой, нумар машыны хто запомніць, мала што...

— Дома, кажаш? — вышчарыўся раптам Кірыл. — А потым куды? У чамадане па частках на сметнік? Ты ж думай — макітру ўключы.

— Ну, згода, я сваё адрабіў, залаці ручку.

Але Кірыл быццам і не чуў апошняй заўвагі.

— Ты зразумей, — працягваў ён, — такі наш варыянт — поўная страхоўка. Сам ведаеш: тых, сатырыкаў^[15], хто з лякарні ўцякае, — амаль не шукаюць, а калі і знойдуць цела, то справу не заводзяць: у «канторы» зараз іншых спраў хапае. А тут — яўнае самазабойства, я ўсё як трэба пакінуў. Пішыце «мусаркі» адразу пратакол і рапарт: усе канцы сыходзяцца. А мянты — яны надта работы не любяць. Ды што тлумачыць дарэмна? Чаго спыніўся? Шызіка шкада? Дык на цябе гэта не падобна — шкадаваць.

— Трэба разлічыцца, Кіруха, — сказаў Дзяніс. — З цябе «штука», як і дамаўляліся.

— Я што, фінагент?! — той брыдка вылаяўся і зрабіў непрыстойны жэст. — Так, можа, разлічымся?

Дзяніс павярнуў галаву і скоса зірнуў у твар напарніку. Вочы яго нядобра бліснулі.

— Без істэрык. Шалясці, радной.

— Не раней як Валянціна аформіць кватэру і прадасць. Трэба час. Тыдзень, два, а то і месяц...

— Не тапчы вушы. У вас гэта ўжо другая ціхая. З ваўчыцай той — Валянцінай, вы ў абласной псіхушцы такім жа макарам укоцалі дзядзю. А кватэру яго прадалі.

— Адкуль ты ведаеш? — насцярожыўся Кірыл.

— Вы за тую кватэру дваццаць штук узялі, — праігнараваў яго пытанне Дзяніс, — ва ўсякім разе не менш. Цяпер вось зноў лоха знайшлі. Давай шалясці, Кіруха.

— Разлічымся, не круці панты.

— Не. Грошы, як дамаўляліся.

— Едзем адсюль, дурань. Тут небяспечна, мала што. Да таго ж ён мне шыю падрапаў, кроў цячэ. Дзе аптэчка?

— Ззаду, за сядзеннем.

Дзяніс, аднак, не заводзіў рухавік, а назіраў, як яго напарнік знайшоў аўтааптэчку, расшпіліў футляр, дастаў адтуль бінт, пераламаў ампулу з ёдам і падкруціў на сябе люстэрка задняга бачання. У святле наступаючага дня пад падбародкам Кірыла сачылася крывёю свежая драпіна. Чамусьці гэта відовішча ўзрушыла Дзяніса. Вадзяністыя яго вочы заварожана спыніліся на твары напарніка. Кірыл між тым працягваў:

— Я ж цябе, Дзяніска, не пытаю, чаму ты таксама ў дурдом уладкаваўся — пэўна ж, маеш свае выгоды. Хіба не ад цябе ўсё аддзяленне жахаецца, як ты ідзеш? Хіба не цябе яны баяцца больш за ўсіх? Так, ты на макруху быццам не падпісваешся, але хто на тым тыдні рэбры хвораму паламаў, а на гэтым яго ўжо ў зямлю закапалі? А месяц таму, памятаеш? Ты ж любіш біць іх, га? Ты мне магілёўскімі справамі ў нос тыцкаеш, але я ў цябе таксама магу шмат чаго спытаць.

Кірыл падціраў кавалкам бінту кроў з шыі і ўсё больш нервова раскуражваўся. Ён пачаў гаварыць пра тое, пра што яму было лепш памаўчаць, але спыніцца ўжо не мог. Ён напомніў напарніку, што той усяго толькі студэнт-завочнік фізкультурнай акадэміі, бо стаў баяцца клеткі^[16], таму што там яго аднойчы, у час матча, зламалі, і цяпер ён, Дзяніска, адыгрываецца на дурыках, іх жа можна хоць апускаць — ніхто не заступіцца. А маладзенькіх, бывае, і малалетніх наркаманак, якіх, здараецца, пасля ломкі ў лякарню прывозяць, хіба не ён гвалціць? А хто ім наркату за баксы, за рыж'ё носіць? Хто ў псіхушцы паханом сябе лічыць, га? І Кірыл, ужо больш памяркоўна, параіў напарніку не спускаць палканаў, гэта значыць, не абвастраць сітуацыі, тым больш што пра тое-сёе даўно здагадваецца галоўны лекар, а яму таксама трэба падмазваць язык, каб маўчаў і не паднімаў хіпежу.

— Ты мне запазыку вярні, і расход, — ціха і мякка, але з прыхаванай злосцю папрасіў Дзяніс. — Адкуль я ведаю, — можа, ты ногі мацаеш? Дзе я цябе тады шукаць буду, ва ўсесаюзным вышуку? Ты вось паўгадзіны таму зашмаргу на дэмана^[17] накінуў, а заўтра, можа, і на бабу тую накінеш, ваўчыцу, пасля таго як яна хату прадасць. А потым зліняеш і — з канцамі.

Дзяніс, пакрысе запальваючыся ад сваіх жа слоў, зноў скасавурыў вокам на напарніка, і зноў выгляд крывавай пісягі на шыі Кірыла дзіўна ўсхваляваў яго. Раптам ён выхапіў з кішэні кнопачны нож, пстрыкнуўшы, выскачыла лязо, — і імгненным рухам саўгануў напарніку пад сківіцу. Кончык ляза трапіў якраз на свежую драпіну і на міліметр-два ўвайшоў таму пад скуру. Кірыл адхіснуўся, але галава яго ўперлася ў стойку кабіны, і лязо зноў яшчэ больш увайшло ў тое месца на шыі, дзе была ранка і адкуль адразу выцекла некалькі буйных крывавых кропель.

— Ты што, Дзяніска? — выдыхнуў ён. — Адпусці!

Санітар Дзяніс перахапіў яго правую руку сваёй левай, так што другая рука напарніка аказалася заціснутая яго ж тулавам і плячом напаўшага. Цяпер Кірыл быў амаль нерухомы, хіба што мог толькі соўгаць нагамі ці адкрываць і закрываць рот. Але як толькі ён скарыстаўся дзвюма гэтымі магчымасцямі, лязо нажа ў яго пад сківіцай увайшло глыбей яшчэ на некалькі міліметраў.

— Эйш, заспяваў, — прасіпеў яму ў твар санітар Дзяніс. — Ты лепш спявай пра тое, дзе, у якой кішэні ці ў якім месцы «зялёныя», што ты мне вінен, ляжаць.

— Фіняк убяры, Дзяніска, ты што, звар'яцеў?

— Я цябе адвучу вецер гнаць, жывёла!

Санітар Кірыл таргануў галавой назад, але гэтым рухам ён толькі пагоршыў сваё становішча. Дзяніс зноў націснуў рукой, і лязо ўехала ў шыю напарніка яшчэ на некалькі міліметраў. Кроў з-пад кончыка нажа пацякла мацней.

У кабіне машыны ўжо зусім пасвятлела ад наступіўшай раніцы, але вузкая лясная дарога была пустая.

— Пусці, я аддам! — хрыпеў Кірыл.

— Зараз аддасі? — спытаў Дзяніс. — Дзе ў цябе грошы? Гавары, ну!

— У нацельніку зашытыя, пусці!

Санітар Дзяніс падумаў некалькі доўгіх секунд і вырашыў схаваць нож, нават спыніў трымаць сваёй левай рукой руку напарніка, але якраз у гэты момант нібы незалежна ад яго волі лязо нажа мякка, нібы ў мучны пірог, увайшло на ўсю глыбіню ў горла Кірыла, і той захрыпеў, засоўгаў нагамі ў агоніі, выплёўваючы крывавую пену.

Здзіўлена, нібы забіваў не ён, а нехта іншы, санітар Дзяніс утаропіўся ў вочы напарніка, якія паступова патухалі, а потым адчыніў свабоднай рукой кабіну і выпіхнуў цела на дарогу. Ён адразу вылез следам, нервова агледзеўся па баках, але ніякай небяспекі не заўважыў: пустая дарога наперадзе гублялася ў лесе, за якім адразу пачынаўся бальшак, ззаду таксама не нагадвалася ніякага руху. Тады ён ухапіў цела былога напарніка за куртку і подбегам пацягнуў убок.

Неўзабаве Дзяніс вярнуўся, хутка, не пакідаючы сачыць за дарогай, адшукаў у багажніку кароткую сапёрную рыдлёўку і закідаў зямлёй крывавы след, што цягнуўся ад машыны. Потым зачыніў дзверцы кабіны і з рыдлёўкай вярнуўся ў ельнік.

Кірыл быў ужо мёртвы. Санітар Дзяніс расшпіліў яго куртку, агледзеў і выцягнуў усё з кішэняў, потым старанна абшукаў кішэні і ў спартыўных нагавіцах, і ўрэшце расшпіліў кашулю і дабраўся да нацельнай бялізны. Амаль адразу рука яго намацала над левым бокам трупа на цяльняшцы патайную кішэню. Санітар Дзяніс успароў яе нажом і выцягнуў невялічкі цэлафанавы скрутак. Ён таропка разгарнуў яго: у скрутку былі даляры. Пэўна, Кірыл, нікому не давяраючы, насіў усё сваё пры сабе.

Дзяніс пачаў капаць яму тут жа, ля дарогі. Рыдлёўка здавалася лялечнай у яго руках. Падмерзлая за ноч зямля спачатку паддавалася з цяжкасцю, быццам не хацела прымаць у сябе тое, што павінна была, але потым справа пайшла нашмат лягчэй, і яма паглыблялася даволі хутка. Часам санітар Дзяніс кідаў капаць, падыходзіў да машыны, дзе зноў нервова ўсё аглядаў, праціраў анучай кабіну, чуйна прыслухоўваўся да гукаў навокал і збочваў у лес. Урэшце глыбіня задаволіла яго, ён адным скачком скочыў з ямы наверх, нагамі спіхнуў туды труп і пачаў закідваць зямлёй.

* * *

Гаспадыня чакала званка, бо адразу падхапілася з канапы і, як і была, у халаце на голае цела, рушыла да дзвярэй і зірнула ў «вочка».

— Ай, Свецік прыйшоў, — радасна сказала яна.

Перасцерагальнік замка шчоўкнуў, дзверы адчыніліся.

— Ну, прывет, Валюха!

У кватэру ўвайшла маладая, гадоў дваццаці пяці, дзяўчына, у трусінай футэрцы, чорнавалосая, з кароткай моднай стрыжкай. Пульхныя яе вусны былі рэзка абведзены тонкай карычневай рысай памады. Прамы, невялікі нос пачырванеў ад холаду, а цёмныя вочы ледзь касавурылі. Востры падбародак быў з ямачкай пасярэдзіне.

— Ледзь не змарнела, пакуль чакала, — сказала Валянціна, нецярпліва дапамагаючы госці зняць футра. — Павесь сюды. Бачыш, як свабодна стала, усё каменне выкінула, дні тры запар суседскі алкаш выносіў.

Жанчыны пацалаваліся.

— А дзе старычок, вальтануты твой, усё там?

— У псіхушцы, дзе ж яму яшчэ быць. Ты праходзь, мы цяпер тут будзем сустракацца. Толькі вось нешта я не ў форме, зайчык.

— Што, зноў баліць?

— Так. Я і аналізы ўсе прайшла і рэнтген і «узі» — кажуць, усё ў норме, а мне сёння з раніцы зусім хранавата.

— А мы з табой па чарцы, а потым пагрэемся, — гулліва ўсміхнулася Святлана, — усё і пройдзе.

— У-ух, дай я цябе ўкушу, гарэзніца!

— А што, калі ён, ну, шызік твой, раптам вернецца? -хіхікнула Святлана, праходзячы ў пакой, і не стрымала радаснага задавальнення. — Ай, і стол накрыты!

— Вернецца — зноў назад скіруем.

На стале стаялі ваза з садавіной, апельсіны, закуска, бутэлька чырвонага віна і каньяк.

— Вінцо тваё любімае, — сказала Валянціна, — ну, а я каньячку вып'ю. Можа, палепшае. Кожнаму сваё, — яна падміргнула сяброўцы.

Святлана села ў крэсла, закінула нагу за нагу і выцягнула з сумачкі цыгарэту.

— Запаліць ці не варта? — завагалася яна і раптам запытала: — А ты мне грошай падкінеш, Валянціначка?

— А дам грошы — будзеш харошая?

— Буду, буду, толькі ты не гані, давай спярша вып'ем, я паесці не супраць, потым у ванну скокну, я ж прама з інтэрната зараз, сама разумееш...

Валянціна разліла ў кубачкі, напаўлягла на канапу, пацягнулася мажным, дагледжаным целам, халат пры гэтым расхінуўся, і грудзі выпнуліся двума белымі паўшар'ямі, і раптам схапілася за жывот:

— Ну, быццам зноў варухнулася там. Баліць.

— Мо ты раджаць збіраешся, Валь? Вальтануты твой хіба пастараўся...

— Кінь ты, дурнічка.

— Ну было ж хоць раз, га? — хіхікнула Святлана.

— Давялося пацярпець. Не скажу ж яму, што я дзеваў люблю. Праўда, слова сексуальнае — дзева? Дзеўка, дзяўчына — не тое.

— Угу.

Святлана выпіла віна і пачала есці, потым амаль адразу наліла сабе яшчэ, прамармытала толькі: «На галодны страўнік прыход больш кайфовы...» і дадала:

— Я цябе неяк з мужыком бачыла. Здзівілася. Малады такі, смуглявы. Ён цыган?

Валянціна зноў наліла сабе каньяку і залпам выпіла. Потым узяла частачку лімона і пажавала. Шырокі твар яе зморшчыўся, а ярка-чырвоныя ад памады вусны выцягнуліся ў адну вузкую стужку.

— Ты, Свецік, тое, што не трэба, не пераніцоўвай.

— Маўчу. А колькі грошай ты мне не пашкадуеш, Валь?

— Яшчэ ж не зарабіла. Ай, блін, зноў баліць!

— Мо я пайду, Валь?

— А мне што, можа, адной тут мастурбіраваць?

— Хо-хо. Разам лепш, канешне...

— Ідзі да мяне на кватэру. Магчыма, я яе хутка прадам, але пакуль пажывеш... Мядовы месяц справім...

— Ты ж мне спаць зусім не дасі. І потым, ты як завядзешся, мне балюча іншы раз робіш, а я істота пяшчотная, ха-ха... А потым, дзед твой? Яго ж, пэўна, хутка вылечаць. Ён сюды зноў камення нацягае. Ён што ў цябе — дзеля шырмы?

— Ён не вернецца, — упэўнена сказала Валянціна, — я пастараюся.

— Шчэ вінца, Валь.

— Ты не дасі веры, але ён мне днямі з дурдома бандэролькай даслаў: што б ты думала?

— Што? — спытала Святлана, беручыся за апельсін.

— Каменьчык.

— Каштоўны?

— Звычайны. Падабраў з зямлі, пэўна.

Святлана пражавала дольку апельсіна, праглынула і сказала:

— Ну, балдзею...

— Можаш уявіць. Я яго як узяла, дык быццам токам у руку кальнула. Потым па руцэ пайшло, пайшло і тут вось, каля пупка, спынілася.

— Што спынілася? Ну ты і казачніца.

— Не ведаю. Памацай, дай руку. Вось тут.

Гаспадыня расхінула халат зусім, так, што агаліліся жывот і загарэлыя, парослыя чорным, ледзь бачным пушком, моцныя ногі. Святлана села побач і прыклала далонь да жывата сяброўкі.

— Тут? Можа — ніжэй? — яна хіхікнула.

— Не, тут. Я шчэ вып'ю, а ты нырай, Свецік, у ванну адна. Тут распранайся, я люблю глядзець, як ты гэта робіш.

Святлана зноў хіхікнула і пачала распранацца. Зняла кароткую спадніцу, сцягнула калготкі, а потым і швэдар, застаўшыся толькі ў майтках. На левай локвіцы, ля самага пляча, чырванела невялічкая татуіроўка — каляровая кветка ружы. Рабіла яна гэта марудна, адначасова назіраючы за гаспадыняй, якая тым часам запаліла і выдыхнула ў столь струменьчык дыму. Але раптам выплюнула цыгарэту, села і, трымаючыся за жывот, ускрыкнула.

— Што, зноў баліць? — здзіўлена спытала Святлана. — Мо перабрала? Каньяк — напойчык каварны...

Не адказваючы ёй, з раптоўна пабялеўшым тварам, гаспадыня паднялася на ногі, хацела нешта сказаць і нечакана, быццам падкошаная, павалілася на падлогу.

— Валь, ты што? Уставай, старушка! — перапалохалася Святлана, узяла яе за руку і памацала пульс.

Сэрца білася зусім слаба, так, што ледзь праслухоўвалася, але з ліхаманкавай хуткасцю, потым яна адчула некалькі моцных, рэзкіх удараў — Валянціна аж уздрыгнула ўсім целам, і пасля гэтага, акрамя свайго пачашчанага дыхання, Святлана больш нічога не чула.

Мацюкаючыся, Святлана пачала ліхаманкава апранацца. Потым выцягнула з сумачкі люстэрка і паднесла да рота сяброўкі, патрымала і зірнула ў яго. Раптам яна істэрычна віскнула і кінулася да дзвярэй.

Частка пятая. СЛОВА

Участковы тэрапеўт Юльян Сарока якраз апранаўся, каб ісці ў паліклініку, калі пазваніў Крамнікаў. Ён сказаў, што знаходзіцца паблізу, але ў кватэру падымацца не будзе і пачакае калегу на двары.

Юльян Сарока апрануў паліто, падумаў і надзеў на галаву кепку: было ўжо адчувальна холадна. Унізе, у пад'ездзе, звыкла валяліся выкарыстаныя шпрыцы і недакуркі. Ён успомніў, што дзень таму дворнічыха скардзілася жыльцам, што ў падвале начуюць, і параіў ёй пасыпаць там хлоркай.

ЁН спусціўся па прыступках і сышоў на асфальт, які ўжо там-сям пабліскваў замёрзлымі лужынамі. У паветры марудна кружыўся і, дасягнуўшы зямлі, адразу раставаў снег.

Крамнікаў ужо чакаў яго. Ён быў у спартыўнай куртцы, джынсах і зімовых чаравіках. Пахудзелы твар яго ў профіль яшчэ больш нагадваў драпежную птушку.

— Дзе вы прападалі, калега? — спытаў Юльян Сарока. — Можа, адчынілі дзверы ў які бліжэйшы да нас нябачны свет і цяпер вярнуліся адтуль з новымі ведамі?

— Нешта накшталт таго. Вы ўгадалі, Юльян Андрэевіч.

— Маглі б зайсці да мяне, — сказаў Юльян Сарока. — Час у мяне яшчэ ёсць.

— Прагуляемся. Я пазбягаю замкнёнай прасторы, — пажартаваў Крамнікаў і раптам дадаў: — Я мушу неўзабаве з'ехаць і прыйшоў развітацца.

— З'ехаць куды? — спытаў Юльян Сарока.

— За мяжу. Далёка. У Новую Зеландыю. Разам з жонкай і дачкой. Мы прайшлі тэставанне пры іх амбасадзе. Вось чаму я не з'яўляўся на вашым даляглядзе. Машыны, як бачыце, таксама ўжо няма.

— Едзеце назусім?

— Так. Я не вярнуся. На гэта ўжо не будзе ні жадання, ні энергіі.

— Што ж, спадзяюся, што вам пашанцуе, — сказаў Юльян Сарока.

Паўза.

— Не думаю, — памаўчаўшы, аспрэчыў Барыс Крамнікаў. — Я цвяроза ацэньваю сітуацыю. Але і заставацца больш не ў сілах. Я пачынаю адчуваць стомленасць. А гэта ўжо суперхвароба. Вы ж, пэўна, бачыце, што здаровых людзей тут усё меншае. Ідзе нібы селекцыя наадварот. Да сучаснага жыцця прыстасоўваюцца якраз хворыя з неўраўнаважанай псіхікай. Дарэчы, як наш збіральнік камення? Мо яго ўжо выпісалі?

— Я днямі пазваніў у лякарню. Кажуць, што ён уцёк.

— Вось і яго жыццё абярнулася пасткай. Калісьці я гаварыў вам пра гэта.

— А ваша? — бязлітасна спытаў Юльян Сарока.

— Вы ж ведаеце, што з'яўляецца нашай агульнай пасткай. Гэта, так бы мовіць, якасць нашага чалавечага матэрыялу.

— Пазбаўляючыся гэтай якасці, як вы кажаце, вы трапіце ў іншую пастку, — сказаў Юльян Сарока. — Вас будзе мучыць настальгія па нашай стомленасці і недасканаласці, па нашым ніякім — жыцці.

— Так. Але я зрабіў выбар. Я не хачу больш чуць расейскую «феню». Я стаміўся, Юльян Андрэевіч.

— Дарэчы, — пацікавіўся Юльян Сарока, — вы ўсё яшчэ эксперыментуеце са словам, ну, я маю на ўвазе вашы заняткі неўралінгвістыкай, ці ў вас цяпер іншыя клопаты?

Крамнікаў ахвотна патлумачыў, што свае заняткі не кідае, а з часам, магчыма, цалкам зоймецца толькі тым, да чаго ляжыць душа, і дадаў:

— А вам прыходзіла ў голаў, што жыццё ўвогуле — рознабаковае спалучэнне моўных гульняў: палітыка, літаратура, рэлігія, друк, культура, нават матэматыка, фізіка, астраномія — усё гэта гульні са словам.

Нейкі час яны ішлі моўчкі, а потым Крамнікаў сказаў:

— Калісьці, калі я толькі пачынаў, там, у клініцы, вы дапамаглі мне. Я на дабро не забываюся. Як прыеду, то высветлю там становішча, і як толькі збольшага крыху падымуся, то напішу вам ці патэлефаную. Вам патрэбны будзе нейкі плацдарм, так я разумею. Я прадумаю варыянты і знайду для вас найлепшы. Вы ж лекар, і неблагі.

Юльян Сарока спыніўся і зірнуў субяседніку ў твар.

— Дзякую, але я застаюся. Позна. Я амаль што стары, і да таго ж — алкаголі... Я прывык.

— Яшчэ адно, Юльян Андрэевіч. У клініку я ўжо не здолею забегчы, а там у шафе тое-сёе з маіх кніг па спецыяльнасці засталося, інструмент. Забярыце сабе. Я іх папярэдзіў, што вы зойдзеце.

Юльян Сарока падзякаваў.

— Што ж, — сказаў Барыс Крамнікаў, — быццам усё. Бывайце назаўсёды, Юльян Андрэевіч. Мы наўрад ці больш пабачымся.

— Бывайце, — адказаў Юльян Сарока. — Удачы вам, Барыс.

Яны паціснулі адзін аднаму рукі. Крамнікаў павярнуўся і пайшоў далей адзін.

Праз некалькі дзён участковы тэрапеўт Юльян Сарока апынуўся па справах у раёне, дзе знаходзілася клініка, у якой калісьці працаваў, і ўспомніў пра тое, што абяцаў Барысу Крамнікаву зайсці туды за кнігамі. Ён павагаўся і пайшоў.

У клініцы яго сустрэлі абыякава. Кнігі і інструмент ужо расцягнулі па руках, і Юльян Сарока пашкадаваў, што дарэмна згубіў час.

Новы і зусім не знаёмы яму загадчык аддзялення, малады, але таўсматы, з шырокім жаночым тазам, што не хаваў нават халат, а ў мужчын, як адзначыў сабе Юльян Сарока, гэта прыкмета не толькі гарманальнага зруху, але няшчырасці і каварства, — разводзячы рукі, сказаў:

— Кнігі, на жаль, знеслі. Ну вы ж бачыце, шафа не замыкаецца. Ды іх і было тут...

Запанавала няёмкая цішыня. Загадчык яўна і не хаваючы свайго жадання чакаў, калі непажаданы наведвальнік развітаецца. І каб запоўніць гэту цішыню, ён пачаў гаварыць неістотнае: што Крамнікаў займаўся нейкімі сваімі асабістымі доследамі, што ён хаця і не дасягнуў тут чагосьці значнага, але быў на добрым уліку і мог бы заставацца і працаваць. Апошнія дні туляўся з палаты ў палату, развітваўся з хворымі, а потым сядзеў за кампутарам, набіраў нейкую бязглуздзіцу.

— Што менавіта? — спытаў Юльян Сарока.

— Так, нічога асаблівага. Словы.

— Мо засталася дыскета? — спытаў Юльян Сарока.

Загадчык пакратаў лоб, падумаў, потым пакорпаўся ў стале і працягнуў яму чорную пласцінку.

Юльян Сарока ўзяў дыскету і спытаў дазволу ўключыць кампутар.

Ён уставіў дыскету ў вінчэстэр і вывеў на экран. Некалькі хвілін тэрапеўт Юльян Сарока ўважліва чытаў словы, што доўгімі радкамі спускаліся адно за адным па дысплеі, а потым націснуў кнопку і выключыў.

— Можна, я забяру дыскету? — папрасіў ён.

Загадчык аддзялення зрабіў нядбайны жэст і згодна кіўнуў.

Дарогу з клінікі дадому Юльян Сарока ведаў добра і таму нават не заўважыў, як ногі звыкла пакрочылі ў належным напрамку. Вуліца наплывала на яго адпрацаванымі аўтамабільнымі газамі, шумам матораў ды маўклівымі, засяроджанымі ў сябе постацямі прахожых. Участковы тэрапеўт адчуваў раздражненне, няўпэўненасць і тугу. «Стомленасць, — падумаў ён. — Стомленасць плюс алкаголі».

Каб скараціць шлях, ён завярнуў у невялічкі скверык і амаль прайшоў яго, звярнуўшы ўвагу на спілаваныя там-сям дрэвы, якія самотна і бездапаможна ляжалі на бруднай, падмёрзлай зямлі, калі раптам яго вочы выхапілі на гэтым убогім кавалку пейзажу прадмет, які прымусіў яго спыніцца. На зямлі ляжаў гранітны глыжак цёмна-ружовага колеру, памерам з кулак дарослага чалавека. Юльян Сарока нахіліўся і асцярожна падняў камень. Глыжак быў гладкі, нібы адпаліраваны, хаця і няправільнай формы. Участковы тэрапеўт змахнуў з яго паверхні слой гразі, пяску і пылу і агледзеў знаходку больш уважліва. Камень быў з выгляду зусім звычайны і наўрад ці выклікаў у каго-небудзь хаця б самую нязначную цікавасць, але Юльян Сарока чамусьці злавіў сябе на пачуцці, што гэта не так. Хіба сапраўды промні нябесных целаў аказваюць крысталізуючы ўплыў на ніжэйшы свет і становяцца элементамі: каменнем? А калі так, ці вызначае яно іншым разам шлях чалавека? І ці з'яўляецца задавальненне звычайнай цікаўнасці матывам для таго, каб прысвяціць сваё жыццё небяспечнаму і невыгоднаму пошуку? — падумаў ён.

Юльян Сарока паклаў гранітны глыжак у гамец.

СЛОВА — ФРАГМЕНТ ДНК

псеўдазародак псеўдачалавек псеўданаваколле

псеўдарозум псеўдарэчаіснасць псеўдасям'я псеўдасвабода псеўдагісторыя псеўдаідэя псеўдапрырода псеўдадзейнасць псеўдапаняцце псеўдадзяржава псеўдамараль

псеўдаадчуванне псеўдадзяцінства псеўдавыжыванне псеўдасцяг псеўдакаштоўнасць псеўдапамяць псеўдавайна псеўдацарква псеўдаюнацтва псеўдагерб псеўдакультура псеўдакаханне псеўданавука псеўдагімн псеўдапомнікі псеўдапісьменства псеўдашчырасць псеўдамова псеўдагонар псеўданараджэнне псеўдалітаратура псеўдасвядомасць псеўдамедыцына псеўдаадраджэнне псеўдапаветра псеўдарух псеўдацела псеўдаплебісцыт псеўдабарацьба псеўдарамантыка псеўдашлях

псеўдабудаўніцтва псеўдагрошы псеўдаадлюстраванне псеўдарадасць псеўдааб'яднанне псеўдаэканоміка псеўдаміліцыя псеўдамастацтва псеўдалёс псеўдарака псеўдамузыка псеўдагорад псеўдакааперацыя псеўдахлеб псеўдадуша псеўдачас псеўдавіно псеўдадрук псеўдасаюз псеўдаўрад псеўдапошук псеўдавада псеўдамеханізм псеўданарод псеўдасусед псеўдамінулае псеўдаадносіны псеўдакіно псеўдазаклік псеўдаімпэт псеўдадождж псеўдавёска псеўдасекс псеўдабюджэт псеўдасяброўства псеўдаармія псеўдатэатр псеўдадом псеўдакветкі псеўдагандаль псеўдаюрыспрудэнцыя псеўданезалежнасць псеўдаабдымкі псеўдарадня псеўдастыль псеўдарамонт псеўдазоркі псеўдаэйфарыя псеўдахаўтуры псеўдапрэзідэнт псеўдаграмадства псеўдаўсмешка псеўдапрамова

псеўдамяжа псеўдатэлебачанне псеўдапартыя псеўдаспорт псеўдасход псеўдабратэрства псеўдарынак псеўдакантора псеўдажыццё псеўдатаварыш псеўдапраўда псеўдароўнасць псеўдавера псеўдамоладзь псеўдапраца псеўдазакон псеўдамеліярацыя псеўдакурс псеўдарэвалюцыя псеўдавозера псеўдапрадукцыя псеўдаперспектыва псеўдатвар псеўдалюбоў псеўданадзея псеўданацыя псеўдаполе псеўдашкола псеўдагуст псеўдаперамога псеўдапашпарт псеўдаякасць псеўдазямля псеўдамесяц псеўдапланета псеўдасонца псеўдагалактыка псеўдасусвет...

Студзень-сакавік 1997

Бесапатам

Памяці Яны

На пачатку будаўніцтва ў лясным прыгарадным масіве запаснога аэрапорта ў адным з дамоў у суседнім мікрараёне сталіцы з'явіліся ў розны час трое новых жыльцоў — трое маладых людзей: двое мужчын і адна дзяўчына.

Дом быў дзевяціпавярховы, блочны, пабудаваны ў сямідзесятых гадах; цяпер, за даўнасцю, дзвярэй і вокнаў у пад'ездах не існавала, сцены былі ў брудных пісягах, а ўнізе, вакол яго, зашморганая трава стракацела смеццем. У канцы лета ў гэтым доме і аб'явіўся сантэхнік Ілля,які па распараджэнню дамкама часова заняў «калясачную» на першым паверсе і стаў там жыць. «Калясачнай» называлі спецыяльны пакой, у якім маладыя бацькі маглі пакідаць каляскі, каб не загрувашчваць імі ліфты, але прадугледжаная архітэктарамі «калясачная», як і шмат чаго, не выкарыстоўвалася па прызначэнню, дый нованароджаных апошнім часам амаль не назіралася.

Сантэхнік Ілля быў сярэдняга росту малады чалавек гадоў каля трыццаці, без асобых прыкметаў, акуратна пастрыжаны шатэн, з роўным праборам, вострымі белымі зубамі і адлучана-непраніклівым позіркам бясколерных, нібы выцвілых на сонцы, вачэй.

У першы дзень, як засяліўся, ён выкінуў з «калясачнай» смецце, пакінутае мастаком, які раней часова займаў гэты пакой пад рабочую майстэрню, паставіў раскладны ложак, падключыў радыё і старанна вымыў ванную і прыбіральню, асабліва ванную, дзе прыстасаваў шланг і адрэгуляваў сток вады так, каб доўгі час падтрымліваць патрэбную яму тэмпературу. Гэта заняло ў сантэхніка Іллі амаль увесь дзень. Да вечара ён паспеў зрабіць яшчэ адну справу — падвесіць на цвіках са знешняга боку дзвярэй невялічкую скрыню з прарэзам, на якой вывеў пэндзлікам, скарыстаўшы пакінутую мастаком белую фарбу, словы:

СКАРГІ І ПРАПАНОВЬІ

і ніжэй, драбнейшымі літарамі:

ПРОСЬБА ПАДАВАЦЬ ПІСЬМОВА

Пасля гэтага сантэхнік Ілля выйшаў з пад'езда на двор і пасядзеў крыху на лаўцы, хаця ад прапановы аднаго з жыльцоў выпіць віна ветліва адмовіўся, патлумачыўшы:

— Не ўжываю.

Але размову з мужчынамі, якія вярнуліся з першай змены, падтрымліваў амаль да цемнаты і нават на розныя тэмы гаварыў сам. А потым, калі ўжо накрапваў дождж, зачыніўся ў сябе ў «калясачнай», дзе з'еў кавалакбелага хлеба, запіваючы малаком з рыльца. Увесь гэты час ён уважліва слухаў радыё.

Бліжэй да поўначы сантэхнік Ілля напоўніў ванну, прынёс тэрмометр і праверыў тэмпературу вады, падагнаўшы яе так, каб яна падвысілася да трыццаці пяці градусаў, пасля чаго выключыў радыё, распрануўся, запіхаў у вушы берушы і, адрэгуляваўшы сток, каб тэмпература трымалася на адным узроўні, лёг у ваду. Нейкі час ён ляжаў нерухома ў цемры, і вада раўнамерна нацякала са шланга і выцякала праз адтуліну ўнізе, так што ён задаволена хмыкнуў, навобмацак выцягнуў з кішэні штаноў, што ляжалі на зэдліку, цыгарэту, запаліў і выкурыў да сярэдзіны, а потым затушыў яе, вылез з ванны, выцерся ручніком, лёг у ложак і праз нейкі час заснуў.

Раніцай сантэхнік Ілля праверыў скрыню на дзвярах, але заявак на рамонт у ёй не знайшоў, адшукаў цэлафанавы мяшок і пайшоў у краму, адкуль неўзабаве вярнуўся з хлебам і малаком у пакетах, але скрыні на дзвярах не выявіў — свежыя абломкі яе якраз валяліся пад нагамі. Сантэхнік Ілля падумаў і сказаў уголас:

— Ну, свет настаў — ні палажы, ні пастаў.

І пакуль рабіў новую скрыню, з бляхі, — раз-пораз ветліва размаўляў з жыльцамі, якія заходзілі і выходзілі з ліфта, але на просьбы некаторых прыняць вусныя заяўкі на рамонт коратка адказваў:

— Толькі пісьмова, у мяне ўлік.

Ён урэшце прыкруціў шрубамі новую скрыню, і тут якраз у пад'езд зайшла маладая жанчына гадоў дваццаці пяці, вышэй сярэдняга росту, цёмнавалосая, з кароткай стрыжкай, і сантэхнік Ілля кінуў зашрубку ў сакваяж з інструментам і, як зрабіў бы амаль кожны мужчына яго ўзросту, павярнуўся ў яе бок — зірнуць. Жанчына — а зблізу гэта была хутчэй дзяўчына, толькі вельмі стомленая на выгляд, між тым замарудзіла крок, уважліва аглядаючы шэра-зялёнымі вачыма скрыню і надпіс на ёй, а потым спынілася.

— Адрамантаваць званок на ўваходзе — гэта ў вашай кампетэнцыі? — раптам спытала яна афіцыйна, як пытаюць у афіцыянта ў рэстаране.

Сантэхнік Ілля кіўнуў з гатоўнасцю.

— Калі вы напішаце заяўку, ну і адпаведна аддзячыце, — ён з удаванай фамільярнасцю падміргнуў, — не адмоўлюся.

— Заяўку? — пагардліва паўтарыла дзяўчына. — Вы гэта сур'ёзна, таварыш пралетар?

— Так, — сказаў сантэхнік Ілля, быццам не заўважыўшы «пралетара» і зняважлівага тону.

І ён ужо натуральна і без намёкаў на заляцанні коратка патлумачыў, што калі-небудзь дамавы камітэт ці з жыллёва-эксплуатацыйнага ўчастка раптам пачнуць патрабаваць (і ўрэшце гэта непазбежна) справаздачу, і вось тады дарэчы будуць усе паперкі ад жыльцоў, якія ён абачліва збірае. Дзяўчына выслухала яго, а потым у паўзе прапанавала:

— Я з сёмага паверха, кватэра шэсцьдзесят шостая, вы зойдзеце, і я адразу напішу вам заяўку, ну, калі без яе вам жыццё не ў кайф.

— І што са званком? Зламалі малалеткі? — спытаў сантэхнік Ілля.

Але дзяўчына патлумачыла, што званок, пэўна, проста няспраўны, бо вечарамі, як ні дзіўна, часта звоніць сам, яна падыходзіць да дзвярэй, глядзіць у «вочка», але нікога не бачыць, і так не раз.

Сантэхнік Ілля выцягнуў вусны, абазначыўшы гэтым здзіўленне, і пахітаў галавой. Ён быццам зацікавіўся яшчэ больш, а таму раптам замкнуў «калясачную», падабраў з падлогі сакваяж з інструментамі і нагнаў дзяўчыну ўжо ў ліфце. З рыпеннем яны ўзнімаліся ўгору. Сантэхнік Ілля патлумачыў, што вырашыў зірнуць на званок зараз. Ён увесь час моршчыўся.

— Смурод, — сказаў ён спачувальна.

Дзяўчына перасмыкнула плячыма.

— У ліфтах і пад'ездах пахне аднолькава, але я чую яшчэ і «траўку», — раптам адзначыла яна.

Сантэхнік Ілля зірнуў ёй у вочы.

— І які ж, па-вашаму, пах у «траўкі»? — спытаў ён.

— Пах сена, нагрэтага сонцам.

— Ніколі б не падумаў, — меланхалічна адзначыў сантэхнік Ілля. — У вас надзвычай тонкі нюх.

Яны выйшлі з ліфта. Дзяўчына пачала адчыняць дзверы кватэры. Сантэхнік Ілля між тым выцягнуў з сакваяжа інструмент, ускрыў зашрубкай званок, агледзеў і зноў зашчоўкнуў пластыкавую накрыўку.

— Званок спраўны, — сказаў ён і націснуў.

У пярэдняй бомкнула.

— Выбачайце, — між тым гаварыла дзяўчына, — што я вас не запрашаю. У мяне да таго ж беспарадак. Але на днях я зраблю вам пісьмовую заяўку: на сумяшчальнікі ў ваннай і на кухні. Тады за ўсё, і за званок, разам і аддзячу. Згода?

— Я так разумею, што ў вас у кватэры няма гаспадара, — сказаў з намёкам сантэхнік Ілля, — бо дробны рамонт можа зрабіць кожны мужчына.

— Гэта кватэра маёй маці, — праз паўзу незадаволена патлумачыла дзяўчына. — Мы нядаўна памяняліся з ёй аднапакаёўкамі — яна хоча жыць бліжэй да цэнтра, бо тут яе аднойчы абрабавалі «гопнікі». Проста на вуліцы. — І дадала з выклікам і амаль злосна: — А «траўкай» пахне, між іншым, ад вас.

Сантэхнік Ілля паціснуў плячыма.

— Хіба што так, — усміхнуўся ён, паказаўшы белыя вострыя зубы.

— Бывайце, — дзяўчына ўжо зачыняла дзверы, але раптам сантэхнік Ілля нібы схамянуўся.

— Дарэчы, ледзь не запамятаваў, — сказаў ён, — калі вы яшчэ пачуеце званок і нікога ў «вочка» не ўбачыце, не здзіўляйцеся. Проста не адчыняйце і не выходзьце.

— Гэта яшчэ чаму?

— Хіба вы не здагадваецеся, хто імкнецца да вас у адведкі?

— І хто гэта, па-вашаму? — праз паўзу спытала дзяўчына.

— Цяжка вось так, адразу, патлумачыць, зразумейце толькі мяне правільна. Наўрад гэтыя склезні-малалеткі дабіраюцца аж да сёмага паверха. Яны бліжэй да падвала трымаюцца. Значыць, тут нешта іншае ціснецца да вас. Магчыма, кавалак ночы, цемры, а можа, проста пустата. Я называю гэта смерцю. Кожнаму яна ўяўляецца па-рознаму. Але, мяркую, усё нашмат сур'ёзней, ва ўсякім разе, больш сур'ёзней, чым калі б да вас пастукаліся «гопнікі».

— Вы хочаце сказаць, што мне званіла...

— Ш-ш-ш, ціха, не гаварыце больш нічога, — перапыніў дзяўчыну сантэхнік Ілля і азірнуўся навокал. — Я адразу западозрыў гэта, калі вы сказалі, што за дзвярыма нікога не бачылі. Вы і не можаце нешта бачыць, — дадаў ён задумліва. — Прычына простая: наша недасканаласць.

Дзяўчына прыпынілася.

— Лухта. Калі і так, то ёй можна проста пранікнуць праз фортку. Тая заўсёды адчынена.

— Ну, вы ж не ходзіце праз фортку ці вокны. Дый вашы статусы непараўнальныя. Чаму ж ёй так прыніжацца і лазіць праз усякія шчыліны?

— А вы, прабачце, на хваробу Блэйера часам не хварэлі? — пацікавілася раптам дзяўчына. — У вас дзіўны накірунак мыслення, — і дадала не без ранейшай прыхаванай злосці: — Не крыўдуйце, таварыш пралетар.

Але сантэхнік Ілля сказаў, што не мае звычкі крыўдаваць на каго і за што-небудзь, бо з гэтага ніколі не бывае ніякага толку. І ён падняў з падлогі сакваяж і пайшоў уніз па прыступках не азірнуўшыся, а дзяўчына яшчэ пастаяла крыху, трымаючыся за ручку прачыненых дзвярэй, а потым, нібы схамянуўшыся, рэзка зачыніла іх і зашчоўкнула на замок.

Роўна праз суткі, бліжэй да ночы, у сябе ў «калясачнай» сантэхнік Ілля запоўніў вадой ванну, звыкла замераў тэмпературу вады і пагрузіўся ў яе, запаліўшы цыгарэту з «траўкай». Ён доўга ляжаў, расслабляючы цягліцы рук, ног, а потым шыі і плячэй і прыслухоўваючыся.

Цемра агарнула яго нібы чорнай, ватнай коўдрай, і толькі агеньчык цыгарэты слаба свяціўся ў руцэ, а потым недапалак выпаў з пальцаў, зашыпеў і згас на мокрай падлозе, і запала цішыня, і ў гэтай вязкай цішыні сантэхнік Ілля марудна склаў рукі за шыяй, развёў локці ў бакі і пачаў рытмічна ўдыхаць паветра, спакваля засяроджваючыся на думцы, што цела можа паклапаціцца пра сябе само, калі ён яго пакіне.

Гэта быў метад дыхання пры глыбокай медытацыі — так званае «дыханне дэльфіна». Трэба выдыхнуць з лёгкіх усё паветра, потым напоўніць іх і затрымліваць дыханне да апошняй магчымасці. Гэта супакоіць цела, пасля чаго варта хутка выдыхнуць паветра і зноў набраць яго кароткім рухам, і так шмат разоў, — як ён рабіў гэта раней і робіць цяпер.

Цемра між тым расшыралася і разбухала вакол яго ва ўсіх напрамках, а разам з ёй надыходзіла маўчанне. Нічога не існавала ў гэтым свеце, апроч цемры і маўчання, і ён раптам нібыта выйшаў з ванны і пайшоў на слабае святло зорак, адчуваючы вакол сябе плаўнае віраванне матэрыі, якая станавілася ўсё больш разрэджанай, і паднімаўся вышэй, і вось нібы ўвесь Сусвет з яго ста пяццюдзесяццю пяццю мільярдамі галактык расхінуў перад ім адну са сваіх незлічоных брамаў і прапусціў яго, бо ён раптам скіраваў у цёмны тунель і заслізгаў па яго сценах, пакуль не апынуўся, сцішыўшы рух, у сферычнай прасторы са сценамі-сотамі, у якіх раўнамерна мігцелі крышталічныя істоты ў форме прастакутнікаў. Ён пазнаў гэта месца, бо прысутнічаў у ім раней, у мінулых сваіх вандроўках.

Раптам перад ім з'явіўся чмель. На выгляд гэта быў звычайны садовы чмель, так званы Bombus portorum, з целам, пакрытым густымі валаскамі, у чорных, белых і ярка-рудых палосах. Дзве пары перапончатых крылаў з ячэістым жылкаваннем вібрыравалі з лёгкім гудзеннем. Позірк пукатых вачэй быў скіраваны проста на яго.Чмель у гэтых сценах-сотах сярод істот-прастакутнікаў быў, вядома, настолькі нязвыклы, што ён адразу зразумеў — гэта ніякі не чмель, а Запрашальнік. І адразу, калі вызначэнне ім сутнасці ўсплыло ў свядомасці, яна пачала знікаць, паступова ператвараючы садовага чмяля ў звычайную светлавую кропку. Кропка між тым па-ранейшаму з гудзеннем вібрыравала. І гудзенне на гэты раз рабілася ўсё больш гучным, а потым і зусім нясцерпным, так што ён вымушаны быў крыкнуць: «Цішэй!», але цішыня не прыходзіла, і тут ён адчуў страх і сумненне — нязвыклыя пачуцці ў гэтым свеце, бо раптоўна Запрашальнік падаў знак: «нешта не так» і павярнуў назад, у тунель, і ён рушыў за ім, і рух усё паскараўся, ужо без чмяля-кропкі, без Запрашальніка і без тунеля. Ён нібы ачуняў — зноў ляжаў у ванне, пульс быў пачашчаны, а ў вушах — хаця ён і не выцягваў берушы — гучала ўсё тое ж надрыўнае гудзенне.

Сантэхнік Ілля вылез з цёплай ванны і, пакідаючы на падлозе сляды мокрых ног, падышоў да акна. Шкло брынкала ў такт з гудзеннем магутнага грузавіка на дарозе, і, адзначыўшы гэта, ён быццам супакоіўся, старанна выцерся ручніком, апрануўся і выйшаў з пад'езда ў ноч.

Было цёмна, вільготна і халаднавата. На трасе, дзе нядаўна аднавіўся аўтамабільны рух, раўлі маторы і свяціліся фары машын, якія, як ён ужо здагадаўся, але не прыняў у разлік раней, у тры змены дастаўлялі бетонны раствор у месца будаўніцтва будучага аэрапорта. Вось адкуль шум, які стварыў яму перашкоду, устурбавана думаў ён. Сантэхнік Ілля крыху пастаяў, прыслухоўваючыся да начных гукаў, а потым вярнуўся ў «калясачную», уключыў святло, сеў за стол і запісаў у нататнік, асабліва не зважаючы на знакі прыпынку:

«2 верасня. Чацвер.

выхад у транс няўдалы на жаль у мяне няма чыстага «Сандаза» і нават «трава» хутка скончыцца а шкада бо я быццам раблюся сведкам падзей якія могуць даць форы тым што апісваюць Райманд Мудзі і Кенет Рынг але ўсё гэта неістотна бо пасля некалькіх эксперыментаў у басейне і ванне мая дзейнасць як даследчыка дастаткова высветлілася так я зноў сустрэўся з Запрашальнікам які з'яўляецца правадніком і паказвае мне цэлы асобны свет а ўпершыню гэта здарылася калі мне было дзевяць гадоў пад наркозам здаецца гэта быў эфір выдалялі зуб і я вельмі спалохаўся і раптам быццам выскачыў са свайго цела і апынуўся ў месцы дзе анёл супакоіў мяне цяпер я ведаю што гэта быў не анёл а Запрашальнік неарганічная сутнасць але справа не ў гэтым а ў тым што я адкрыў іх свет і некалькі важных законаў і

першы з іх

гэта тое што цела можа паклапаціцца пра сябе само калі чалавек яго пакідае

другі

можна адразу вярнуцца ў цела калі звонку становіцца небяспечна

і таму ўсе гэтыя размовы са спасылкай на старажытных кітайцаў (маўляў калі ў рэзкай форме і нечакана разбудзіць чалавека які вандруе на Высокіх Узроўнях то душа можа не паспець вярнуцца ў цела) з'яўляюцца наіўнымі ў сітуацыі з Запрашальнікам не зусім дакладнымі падаюцца мне і залішнія перасцярогі пра тое што Сусвет кішыць драпежнікамі якія палююць за энергіяй бо як інакш трапіць у іх свет які ўвесь час наглуха закрыты для нас усіх аб іх велічы сведчыць хіба тое што чалавек які па падліках амерыканскага біяфізіка Э.Брода вылучае на адзінку масы ў тысячу разоў больш энергіі чым Сонца там проста святляк не інакш але калі яны накапілі за мільёны гадоў неверагодна многа энергіі то адсюль вынікае

трэці закон

той хто здолее пазычыць альбо забраць хітрасцю ці сілай у неарганічных сутнасцяў неабходную яму колькасць энергіі і вярнуцца ў цела — сам становіцца звышсутнасцю...»

Запісаўшы гэтыя словы, сантэхнік Ілля пазяхнуў і зірнуў на гадзіннік, што ляжаў на стале, убаку ад настольнай лямпы. Гадзіннік паказваў тры гадзіны ночы.

Сантэхнік Ілля зноў вярнуўся да нататніка і дапісаў некалькі сказаў, пазначыўшы іх пастскрыптумам і па-ранейшаму ігнаруючы коскі і кропкі:

«Р.S. дзяўчына якая ведае пах «траўкі» верагодна сама ўжывала ці ўжывае яе а можа што і іншае яе прозвішча высветлілася па жэкаўскіх спісах

Мураш

так Мураш».

Запісаўшы двойчы прозвішча дзяўчыны ў слупок, сантэхнік Ілля паставіў на лісце знак пастпастскрыптума і дадаў яшчэ некалькі дзесяткаў слоў:

«Р.Р.S. гэта «калясачная» ідэальнае месца каб не маторы па начах а калі закончыцца будоўля і пачнецца рух самалётаў то варта мяняць жытло здзіўляе тое што колькасць міжнародных рэйсаў змяншаецца а яны будуюць аэрапорт а шкада бо начальнік ЖЭКа ўладкаваў мяне з жытлом што выгодна і яму выплачваючы мне толькі палову стаўкі і мне бо дзе я знайду асобны пакой з ваннай каб працягваць свой дослед...»

Шум ад матораў грузавікоў і вібрацыя шкла між тым не спыняліся. Сантэхнік Ілля выключыў лямпу і яшчэ некалькі хвілін назіраў за святлом аўтамабільных фар, якое слізгала па небе, калі машыны ўзнімаліся пад гару, а потым лёг на ложак і, нібы па загаду, хутка заснуў.

Пабудзілі яго галасы ў пад'ездзе і рыпенне ліфта. Было восем гадзін. Сантэхнік Ілля ўключыў радыё, вылез з ложка, склаў у некалькі разоў коўдру, паслаў яе на падлозе і пастаяў на галаве, закінуўшы доўгія худыя ногі без прыкметы загару на сцяну і адначасова слухаючы навіны, пасля чаго пачысціў зубы, апрануўся і выпіў малака, заядаючы яго жытнім хлебам, а потым выйшаў за дзверы і праверыў наяўнасць бляшанай скрыні з вонкавага боку. Скрыня вісела на сваім месцы, і сантэхнік Ілля адчыніў яе, але, апроч некалькіх недапалкаў, пустога пачка з-пад цыгарэт і скамечанага цюбіка з-пад клею, нічога не выявіў.

Першая скарга-заяўка паступіла толькі праз дзень. Яна ўяўляла сабой складзены ў два разы аркуш, на якім было выведзена няроўнымі літарамі па-расейску і з памылкамі:

«Протекает труба отопления в кв. 98 у пенсионера Мухина И.Д. Убидительно просят помочь...»

А ўжо пасля гэтых слоў было дапісана яшчэ адно:

«... змеевик».

За якім стаялі подпіс і дата.

Таму з раніцы сантэхнік Ілля, не марудзячы, адразу пайшоў у суседні пад'езд і падняўся па лесвіцы ў дзевяноста восьмую кватэру, дзе сапраўды выявіў праржавелы змеявік, і замацаваў на трубу часовы гумавы «хамуток».

Прайшоў яшчэ адзін дзень — рух на трасе па начах не спыняўся, і сантэхнік Ілля больш не спрабаваў увайсці ў транс, а наступнай раніцай прачнуўся ад гвалту на лесвічнай пляцоўцы, і калі выйшаў, то даведаўся, што на другім паверсе пад батарэяй ацяплення выявілі цела маладога мужчыны. Мужчына, як пайшла пагалоска, памёр ад перадазіроўкі і быў не з іх дома, тым не менш па ўсіх кватэрах хіба што спехам прайшлі міліцыянты, якія агледзелі і «калясачную», пэўна, нідзе нічога не знайшлі, і да вечара гэта падзея амаль што страціла сваю першапачатковую значнасць.

* * *

Запасны аэрапорт было загадана адкрыць да наступлення зімы — так гаварылі леснікі, з якімі Фёдар Сак вымушаны быў іншы раз піць і пасля начаваць ледзь не ў хлявах, часта на падлозе, да ўсяго ён дрэнна пераносіў спіртное, а леснікі заўсёды казалі аднолькава:

— Пі.

І ён піў з імі прывезеную ім жа гарэлку, а назаўтра яму было блага: пры росце за сто дзевяноста ён важыў семдзесят кілаграмаў, а штодня соўгаць бензапілой — гэта не кожны вытрывае. Ужо больш месяца ён, звяраючыся з планам і картай, абвальваў дрэвы пад аўтамабільную дарогу, якая ішла праз лес з будучага аэрапорта. Рабіў гэта і ў той дзень, калі бандыты знайшлі яго. Урэшце знайсці было не так і цяжка: выразаная паласа шлейфам цягнулася за ім.

Лес ужо апусцеў, яго жыхары, пэўна, рыхтаваліся да холаду, сну, адзіноты, ва ўсякім разе жамяра, што дакучала чалавеку летам, знікла, і птушак паменела. Толькі аднойчы ён убачыў, як з ельніку сарвалася ў паветра цяжкае цела глушца, а потым зноў запанавала ціша. Вось і цяпер, як толькі ён прыпыняўся адпачыць, холад пранікаў праз армейскі камуфляжны камбінезон, і ён распаліў вогнішча, дастаў з сумкі невялікі кавалак сала, хлеб, акуратна і ашчадна нарэзаў нажом і пачаў есці. Вогнішча разгарэлася і з трэскам выкідвала ў паветра языкі полымя, і гэты шум і пяшчота раптоўнай цеплыні падвялі яго, — таму яны падышлі амаль усутыч, ён толькі і паспеў завесці «шведку» і стаў ім насустрач, спінай да вогнішча, і піла ў яго руках мякка гірчэла, бліскаючы сталлю ланцуга.

Бандытаў было двое, — ён, падумаўшы, нават мог успомніць іх мянушкі, — «дахавыя» таго чалавека, якому ён быў вінен грошы, — у спартыўных касцюмах, укормленыя, упэўненыя ў сабе «качкі», — адзін з іх падабраў палку — ламачча, ім жа натраляванага, навокал было шмат, а другі спытаў саркастычна:

— Ну, а бензін хутка скончыцца, дык што тады?

Фёдар Сак выключыў пілу і ў наступіўшай цішыні, якая парушалася толькі рыпам дрэў, сказаў:

— Мо пошту прывезлі? Я б газету свежую пачытаў. А то здзічэў тут.

Бандыты — абодва коратка і акуратна падстрыжаныя, скуластыя, нібы браты, — пераглянуліся.

— Жартуеш? Ну-ну, пахіхікай. Думаў, у гэтым схроне не знойдуць?

— Грошай няма, — апярэдзіў іх далейшыя пытанні Фёдар Сак. — Выбівайце з кампаньёна, я — пас.

— А дзе мы тую суку за цябе шукаць будзем? У Салехардзе? А мо ў Бамбеі? Ці ў Стамбуле?

І пачалі нудна і назойліва павучаць яго: як абачліва трэба выбіраць не толькі падзельніка, а і жанчыну таксама, і што ад гэтага іншы раз залежыць не толькі ўдача ў справе, а і само жыццё.

З пачуццём тугі і безвыходнасці ён назіраў за іх спрытнымі рухамі — яны непрыкметна падабраліся да яго бліжэй. Пад курткамі ў іх павінна быць зброя, меркаваў ён, а можа, і так прыехалі — не ім жа яго баяцца: лес выцягнуў з яго ўсе сілы. І тое, што яны не зрэагавалі на яго нахабны гумар, было дрэнным знакам і сведчаннем таго, што ў іх усё раскладзена: што і як рабіць.

— На паперах — твой подпіс? Вось і вяртай: парадак жа ведаеш. Палову аддаў — вернеш і астатняе, — гаварылі яны напорыста, але ўпэўнена і спакойна, без штучнага нагнятання істэрыкі.

— Не, — пераканаўча сказаў Фёдар Сак. — Вы ж там разбярыцеся — мяне падставіў кампаньён. А за сябе я разлічыўся. Едзьце і так і перадайце: грошай больш не будзе.

Бандыты між тым зрабілі яшчэ па кроку бліжэй да яго і апынуліся амаль на адлегласці працягнутай рукі.

— Ты думаеш, мы цябе адшукалі тралівалі базарыць? Бензіну каністру спалілі, каб ля вогнішча пасядзець? Цябе, салаўя, паслухаць?

— Я ўсё сказаў.

— Гавары пра грошы, калі і дзе...

— Не, расход. У мяне і абед скончыўся, — падсумаваў Фёдар Сак.

Ён пацягнуўся за «шведкай», але яны раптам накінуліся разам, звалілі яго на зямлю і з хвіліну білі нагамі ў жывот і галаву, яго ратавала тое, што ламачча пад нагамі не давала ім размаху, а потым абшукалі кішэні камбінезона і знайшлі стодаляравую купюру (увесь яго капітал на непрадбачаны выпадак) і асабістую пячатку, якая з даўняй пары заставалася ў яго як прадмет гонару. Грошы яны забралі, а пячатку пачалі круціць у руках і чыталі ўголас:

— «Бізнесмен Фёдар Рыгоравіч Сак».

І смяяліся, перацвельваючы:

— Балерун Іван Пятровіч Грак.

І плявалі ў вогнішча, чакалі, пакуль ён ачуняе настолькі, каб пачаў кеміць. А калі ўбачылі, што ён падняўся з зямлі і ў вачах з'явілася асэнсаванасць, зноў даводзілі:

— Тыдзень табе, каб грошы прынесці, лічыльнік уключаны, а не прынясеш — з сястры тваёй спытаем, але спачатку ты сваёй задніцай адкажаш.

І пыталіся:

— Усё зразумеў?

І адразу быццам расслабіліся, напруга спала, і абодва, зрэдку перапыняючы і дапаўняючы адзін аднаго, пачалі тлумачыць, што знайшлі яго не проста так, але калі сюды ехалі, то перагаварылі паміж сабой і прыйшлі да высновы, што ён ім, вядома, ніякі не вораг і яны нават паважаюць яго, таму што ў вядомых ім колах ён ні на якай падлянцы не засвяціўся — такі расклад, але жыццё і ўсё астатняе (ён жа павінен разумець) не імі прыдуманае, і заданне яны павінны адпрацаваць, бо і ў іх задніцы таксама не жалезныя.

Фёдар Сак, які ўжо зусім ачуняў, патрос галавой, каб суняць боль, і спытаў:

— Ну, і што за заданне? Гаварыце карацей, а то сцямнее, ці, можа, вы і чакаеце, каб стала цёмна?

Але тут яны пачалі нават смяяцца і сказалі, што пакуль не «мачыць» яго прыехалі, а цемра якраз тое, што можа яго выратаваць, бо якія фотаздымкі атрымаюцца ў цемры? Вядома, аніякія. І выцягнулі невялічкі фотаапарат у паўдалоні велічынёй — паказалі.

— Дык ваша заданне — прывезці мой здымак? Каб упэўніліся, што я плацежаздольны?

На гэтыя яго словы бандыты зусім развесяліліся і пачалі тлумачыць, што ён не кіназорка, каб рабіць яго здымкі, а аб'ект сур'ёзнай справы — задання. Толькі вось выканаць яго ці не — іхні клопат. Яны ж могуць адгаварыцца і тым, што стала цёмна, і што апарат нібы адмовіў, і яшчэ чым-небудзь. А заданне ў іх простае: адным словам, іх паслалі, каб яны прывезлі доказ яго прыніжэння. Бо так патрабуе паняцце.

— Прыніжэння? — знешне спакойна спытаў здзіўлены Фёдар Сак.

І бандыты, уладкаваўшыся зручней на пяньках і па-ранейшаму сплёўваючы ў вогнішча, гаварылі, што вядомы яму чалавек, якому ён, Фёдар Сак, вінен грошы і які іх паслаў, хоча не толькі вярнуць тыя грошы, а і захаваць за сабой пэўны імідж, інакш яго самога не стануць паважаць і тым больш баяцца ў іх колах і ў некаторых сітуацыях, бо варта ж згадзіцца з тым, што калі чалавек не будзе жорсткім — ён не выжыве, хаця, з іншага боку, калі той жа чалавек не будзе мяккім да людзей, то ён не заслугоўвае таго ж жыцця, хіба не так? Дык вось, працягвалі яны, ну, які з яго, урэшце, бізнесмен, ха-ха, ён жа прагарэў на першым жа прыліпале: той уцёк, а яму, «свежаку», расплачвацца. Сэнс усяго ў тым, казалі далей яны, што яны знайшлі яго, каб апусціць і прывезці доказ у выглядзе адпаведнага здымка. Але ж яны не якія там казлы ці ваўкі пазорныя, гаварылі бандыты, і задніца яго ім не патрэбная, а сама акцыя будзе прыкладна заключацца ў тым, што яны, дакладней, адзін з іх, правядзе каля яго твару чэлясам, а другі проста зробіць здымак — вось і ўсё, але такі вось просценькі, на першы погляд, ха-ха, рытуал знішчыць яго як чалавека для ўсіх астатніх, ён згодны? Ну, хто стане пасля таго фотаздымка мець з ім якія справы ці, увогуле, паціскаць яму руку? У яго хутчэй за ўсё пасля гэтага будуць толькі два шляхі: першы — наскрэбці і аддаць грошы, забраць негатыў і жыць з такім раскладам далей, ці другі — стаць снайперам ля якога гастранома. Але ж яны, доўжылі далей бандыты, згодныя заключыць з ім невялікае пагадненне: ён, Фёдар Сак, за іх шчырасць і памяркоўнасць ахвяруе ім палову той пазыкі — вось і ўсё. І ім будзе няблага, і яму, а таго чалавека, які іх паслаў, яны адвядуць ад мэты ўбок. Тут ёсць шмат варыянтаў: і ўвогуле яго не знайсці, і падзельнік быццам, па чутках, вось-вось з'явіцца — варта на таго пераключацца. А там усё сплыве, бо жыццё, як вада ў рэчцы, не стаіць на месцы, хіба не так? А грошы — справа нажытная: яму ж павінны хутка заплаціць за лес, знойдзе яшчэ тое-сёе, паднапнецца як-небудзь, аддасць і — расход.

— Але ў мяне больш няма грошай і наўрад ці будуць, — сказаў Фёдар Сак.

— Вось гэта ўжо твая праблема. Захочаш — знойдзеш. Вельмі захочаш — хутка знойдзеш. І тэрмін твой — тыдзень.

— Падумаю. Я магу падумаць?

— Вось гэта правільна. Думай. Уключай макітру. Не давай ёй адпачываць.

І яны засмяяліся, а потым, як па камандзе, разам ускочылі на ногі, сплюнулі напаследак у вогнішча і пайшлі праз лес назад, а Фёдар Сак абмацаў твар з распухаючым вокам і з паўгадзіны сядзеў, прыходзячы ў сябе, а потым узняўся на ногі, вогнішча ўжо дагарала, запіхаў у футляр «шведку» і рушыў на бальшак, да бліжэйшай вёскі, дзе доўга чакаў на прыпынку рэйсавага аўтобуса, пачынала ўжо цямнець, яго званітавала ў кустах, а потым урэшце прыйшоў аўтобус, поўны людзей, разам з ім уціснуліся ў салон некалькі чалавек, і давялося амаль увесь шлях стаяць, прытуліўшы да ног «шведку» і назіраючы ў духаце і бензінавых выпарэннях, як за бруднымі ад пылу вокнамі салона праплываюць убогія вёскі з аднолькавымі хатамі і дзе-нідзе лаўкамі каля тых хат, а на тых лаўках калі-нікалі сядзелі спрацаваныя нямоглыя старыя, якія праводзілі машыну патухлымі позіркамі і гаварылі, меркаваў Фёдар Сак, яны паміж сабой, пэўна, аднолькавае і неістотнае, — такія сядзелі ля пад'ездаў і ў тым мікрараёне сталіцы, дзе ён жыў, гаворачы што-небудзь накшталт:

«— Ідзе Кітай — усё кідай».

І ўздыхалі цяжка і скрушна:

«— А-ха-ха, так».

Хаця пры чым тут быў сапраўдны Кітай — ніхто, і самі яны, не ведалі, думаў Фёдар Сак, назіраючы ў акно, як у промнях заходзячага сонца за вёскамі цягнуліся палеткі з нявыкапанымі буракамі, пачынаўся і сплываў назад лес, а потым брукаванка раптоўна скончылася, і пад коламі аўтобуса зашамацеў асфальт. Ён назбіраў у кішэнях дробязі на білет, перадаў шафёру і падсвядома ўвесь час меркаваў пра тое, што яму, пэўна, ніколі не ўзбіцца на тыя дзесяць «штук» — гэта ж кошт кватэры ў тым мікрараёне, дзе ён жыве, а можа, у яго становішчы варта ўвогуле з'ехаць куды, але ж бандыты пойдуць да бацькоў, праз квартал ад іх жыве і сястра з малой дачкой — яны дакладна ўсіх вылічылі. Не шмат заробіць ён і «шведкай», хіба што аэрапорт хутка пабудуюць, зіма паставіць кропку на ўсім, не сезон — і ўсё. Але тыя жывёлы чакаць не будуць, маць іх, а то, можа, з'явіцца на вочы падзельнік — ён жа павінен урэшце вынырнуць, але чакаць гэтага дарэмна, думаў Фёдар Сак, і тут аўтобус завярнуў на аўтавакзал.

Увесь час ён стаяў, сціснуты целамі, таму, калі саступіў на зямлю — галава закружылася, ён раптам адчуў, што яму блага, пашукаў вачыма лаўку, пасунуўся да яе і на кароткі час страціў прытомнасць, паспеўшы прыціснуць да сябе пілу. Праз паўхвіліны ён ачуняў: балела скронь — і тут ён пабачыў «гопнікаў» — іх было каля пяці — у танных куртках і заношаных джынсах, усе спрытныя, зухаватыя, абстрыжаныя амаль нагала і з цупкімі галоднымі позіркамі — гэтыя на ўсё пойдуць, думаў ён, а справа ў тым, што яны сесці не баяцца, не тое, што ён. Ён ні турмы, ні лагера доўга не вытрымае — вось у гэтым прычына, а ім там ледзь не ў кайф, і назіраў, як яны кругамі набліжаліся да яго, — пабачылі «шведку» і, пэўна, прынялі яго за гуся — за п'янага рабацягу, здагадаўся ён; і кругі іх рабіліся ўсё вузей, хаця яны і прыкідваліся, што не ведаюць адзін аднаго, і тут з-за пляча вытыркнуўся першы: вострыя вочы на невялікім, у прышчах, тварыку, вывучаючы, утаропіліся на яго, і, прагна зыркнуўшы на «шведку», «гопнік» спытаў быццам неістотнае:

— Закурым, мужычок, ці як?

Фёдар Сак азірнуўся навокал: ну, што за дзень сёння, — думаў ён, — быццам вакзал, але міліцыянтаў якраз ніводнага, хаця ў такіх выпадках іх ніколі няма, а пасажыры і насельнікі гэтага месца, учуўшы небяспеку, свядома і абачліва рассыпаліся па баках, — звычкі «гопнікаў» тут ведалі, і зразумеў толькі, што гэты дзень можа закончыцца для яго зусім ганебна, і выціснуў адчэпнае:

— Не куру.

Прышчаваты ўжо заходзіў з-за спіны і раптам прысеў на лаўку, а з другога краю сеў яшчэ адзін, які зіркнуў па баках і прапанаваў, мяшаючы расейскія і мясцовыя словы:

— Дак, можит, схрюкаемся, мужычок, — ты нам пілку, а мы цябе біць не станем, га?

Былы бізнесмен Фёдар Сак не адказаў. Словы, з якімі ён мог звярнуцца да іх, не маюць сэнсу, думаў ён, разглядаючы зблізу пустыя вочы, на дзіўны капыл зрэзаныя патыліцы, малыя галовы, нават галоўкі, як у мікрацэфалаў, — успомніў ён медыцынскі тэрмін: такіх, з галовамі з кулачок, пэўна, лёгка раджаць жанчынам, але вось такія асабліва небяспечныя, непрадказальныя і жорсткія. Як гэта філасофствавалі бандыты? Калі не жорсткі — то не выжывеш, а калі не будзеш мяккім да людзей, то ўвогуле не заслугоўваеш існавання...

І ён сядзеў і назіраў, чакаў, сам не ведаючы чаго, а «гопнікі» паселі з бакоў на лаўку насупраць і таксама чакалі, як гэта робяць драпежнікі, калі аточаць аслабелую ці параненую ахвяру.

Між тым хутка цямнела, запаліліся электраліхтары, і гэты перыферыйны аўтавакзал пакуль яшчэ ледзь улоўна, але пачынаў пусцець, а Фёдар Сак шчыльней ашчаперыў і прыціснуў да сябе пілу і ўявіў, як ён заявіцца да бацькоў: збіты, без грошай, але да іх яшчэ трэба было дабрацца без прыгод. Няблага ўскочыць зараз у таксі і — падалей ад гэтых вартавых, але ж дзе тое таксі, і грошы, грошы — вось пытанне, тужліва меркаваў ён.

* * *

Сутонела. Ацяпленне яшчэ не ўключылі, і было халодна. Захутаўшыся ў паліто, літсупрацоўнік ведамаснай шматтыражкі Ева Мураш сядзела ў крэсле ў сябе ў кабінеце, паліла цыгарэту і набірала на дыскету кароткія паведамленні з аператыўнай міліцэйскай зводкі пад рубрыку «Дасье 02».

«...устанаўліваецца месцазнаходжанне без вестак прапаўшай Яраш Юліі Антонаўны, 1978 г.н., ураджэнкі Менска (пакутавала на псіхічнае захворванне), якая 19 верасня г.г. пайшла з дома-інтэрната «Карасікі» і знікла.

Прыкметы: на выгляд 20 гадоў, рост 170 см, валасы светлыя, кароткія, хада няроўная, хісткая.

Была апранута: чырвоная вязаная шапка, карычневая куртка, чорныя гумовікі...»

Ева Мураш кінула недапалак у попельніцу, прыпаліла новую цыгарэту і працягвала набіраць. Пальцы яе былі жоўтыя ад нікаціну.

«...месцазнаходжанне Гапончыка Анатоля Іванавіча, 1975 г.н., ураджэнца в. Барсукі Менскага раёна (пакутаваў на псіхічнае захворванне), які 29 верасня пайшоў з дома-інтэрната «Карасікі» і не вярнуўся.

Прыкметы: рост 175 см, целасклад сярэдні, валасы светлыя.

Быў апрануты: шапка чорная, вязаная, шэрая куртка, чорныя гумовікі...»

Ева Мураш набірала механічна і падвярстала яшчэ дзве аналагічныя інфармацыі ў тую ж калонку, пасля пачала вычытваць, адначасова рэдагуючы тэкст.

Дом-інтэрнат «Карасікі», размешчаны ў прыгарадным лесе, рэгулярна пастаўляў некалькі трупаў: звычайна вясной, а то і зімой, іх знаходзілі аб'едзенымі дзікімі жывёламі. Зацікавіла яе іншая дэталь — усе прапаўшыя без вестак хворыя былі ў гумовіках, і гэта ўвосень, думала дзяўчына, і вычытала тэкст, а потым аднесла лісткі адказнаму сакратару: пенсійнага ўзросту, але маладжаваму мужчыну з выцягнутымі наперад, як у сабакі, сківіцамі, без адзінага сівога воласа на чорнай, абсыпанай перхаццю невялікай галаве. Той нядбайна кінуў лісткі ў стос перад сабой і быццам хацеў нешта сказаць, але дзяўчына знарок апярэдзіла яго — павярнулася і пайшла да сябе.

Ева Мураш зноў села ў крэсла, захуталася ў паліто, запаліла і стала назіраць праз акно, як на двары рэдакцыі бегаюць арандатары з другога паверха, фірмачы, якім здалі частку кабінетаў пад офісы, каб было чым плаціць зарплату сваім рэдакцыйным супрацоўнікам. Чым яны займаліся ў сваіх офісах, яна не ўнікала, бо ва ўпор не заўважала румянашчокіх маладых людзей яе ўзросту, у аднолькавых чорных плашчах ці паліто да пятак і з мабільнымі тэлефонамі ў руках, па якіх яны ўвесь час перагаворваліся адзін з адным, ці са сваімі істэрычнымі жонкамі, ці такімі ж каханкамі, ці проста бегалі па двары ля сваіх іншамарак і балбаталі нешта ў слухаўкі з антэнкамі ля вуха.

Часам гэта было ёй смешна — асабліва калі той-сёй з «дзялкоў» спехам наскокваў на яе, запрашаў на «кубачак кавы», але яна адказвала, што п'е толькі дома і шампанскае, і заўсёды ў іх перамагала хцівасць ці не было часу на працяглыя заляцанні.

Але ў сённяшні дзень ні броўнаўскі рух фірмачоў на двары, ні «траўка», ні званкі сяброў не маглі абстрагаваць яе ад думак пра тое, што здарылася ў яе кватэры тры дні таму, у той час, калі яна была ў камандзіроўцы. Алег, сябра, які часта заходзіў да яе, як да сябе, і які меў ключ ад яе кватэры, ляжаў зараз у гарадскім моргу.

Па цела павінны былі прыехаць бацькі, якія жылі ці то ў Лідзе, ці то ў Вілейцы, яна не памятала дакладна, і забраць яго, каб пахаваць там. І хаця Алег быў для яе сябра і не больш — іх адносіны ніколі не пераходзілі на поле кахання — Ева Мураш адчувала страх і адзіноту.

Ключ, а таксама ўсе паперы з кішэняў, перад тым як выцягнуць цела на лесвіцу, здагадаліся выняць сябры: Косця Ізмайловіч (Кім) і Раман Гурыновіч (Гуру) — яны казалі, што прыйшлі занадта позна, ужо нічога нельга было зрабіць, бо мёртвы Алег валяўся тварам у ванітах. Падлогу давялося тэрмінова замываць, але выкінуць праз вокны «смэк» і «траўку» — усё, што ў іх было, — не паспелі, і толькі неахайнасць міліцыянтаў дазволіла ёй цяпер адносны спакой, віны яе няма, думала яна, проста Алег нешта пераблытаў ці набыў нешта бруднае. Гэта магло здарыцца ў любы час і ў любым месцы. Рэшткі таго, набытага ім, «дазняка» засталіся на кухні, і яна схавала іх, не ведаючы для чаго, у халадзільнік.

Ева Мураш запаліла новую цыгарэту і перакінулася некалькімі фразамі з супрацоўнікамі, што зрэдку заходзілі і выходзілі з кабінета. Яна лічыла хвіліны і хацела аднаго: каб хутчэй скончыўся працоўны дзень і пайсці дадому, і, урэшце, не вытрымала, як часта рабіла ў апошнія дні, накінула паліто і пайшла раней.

Дзяўчына пакрочыла праз скверык, а потым і аўтавакзал. Яна адразу пачала пакутаваць ад холаду, нібы на вуліцы была ўжо зіма, да таго ж прыхапіў страўнік, і яна пашкадавала са спазненнем, што не наведала туалет — грамадскія прыбіральні заўсёды наводзілі на яе жах. Некалькі секунд Ева Мураш раздумвала, як зрабіць, мо варта вярнуцца, а потым вырашыла ўзяць таксі — праз дзесяць хвілін яна будзе дома, і, каб скараціць шлях, пайшла напрасткі, проста па газоне, але раптам спынілася: ёй падалося, што на лаўцы прама перад ёю сядзіць Алег.

Міжволі яе штурхнула ў той бок, але толькі зблізу яна апамяталася: мужчына на лаўцы быў старэйшы на выгляд, яго старылі зарослыя, даўно няголеныя сківіцы і падбародак, адно вока было амаль закрытае крывавай пухлінай, а ў руках, прыціскаючы да грудзей, ён трымаў бензапілу.

На лаўцы перад ім і па баках ад яго сядзелі ў ненатуральных, напружаных паставах некалькі «гопнікаў» — Ева Мураш адразу вызначыла іх па бледнай, нездаровай скуры на тварах, галоднаму бляску ў пустых вачах і па распісаных «пярсцёнкамі» фалангах пальцаў. Мужчына тым часам заўважыў яе імпэтны рух насустрач, здзіўлена кіўнуў галавой, і дзяўчына, ужо апамятаўшыся і зразумеўшы, што абазналася, тым не менш рашуча падышла ўсутыч і спытала ў сваёй звычайнай, рэзкай манеры:

— Вам блага?

Мужчына схамянуўся:

— Падыдзіце на стаянку таксі — гэта побач, і ўгаварыце таксіста, каб заруліў сюды. Мне трэба дадому. Буду вельмі ўдзячны. Вельмі.

— А гэтыя што? — паказала Ева Мураш на «гопнікаў», ужо і сама здагадваючыся.

— Інструмент мой упадабалі, — патлумачыў мужчына, — цемнаты чакаюць.

— Ты, дзеўка, тусуй адсюль, — зашыпеў між тым адзін з «распісаных», той, што сядзеў на лаўцы побач з мужчынам, — і хуценька, а то мы табе дрэнна зробім.

Але ў такіх сітуацыях Ева Мураш не гублялася.

— Можа, хто і зробіць, але не такія неда...кі, як вы, — сказала яна, дадаўшы гучна: — Я вось зараз «крутых» паклічу! — і паказала ў бок, адкуль прыйшла: дзесьці там бегалі тыя фірмачы са сваімі слухаўкамі. І хаця пагроза яе была наіўнай, але «гопнікаў» уразіла яе ўпэўненасць, і яны пасунуліся далей ад сваёй ахвяры і незадаволена забурчэлі — пралічвалі сітуацыю.

— Ну, ісці можаце? — рашуча спытала між тым Ева Мураш у мужчыны і, схапіўшы за ручку «шведку», скамандавала: — Падымайцеся, я дапамагу. І хутчэй варушыцеся. Праз некалькі хвілін яны ўжо сядзелі ў аўто, Ева Мураш назвала адрас, машына кранулася, і задаволены прыватнік, які зачакаўся кліентаў, павёз іх, абрадаваны, што атрымае надбаўку за хуткасць, якую паабяцала дзяўчына.

У двары дома, дзе жыла Ева Мураш, іх з'яўленне ў гэты час не выклікала ніякай цікавасці. Некалькі пенсіянераў шпацыравалі ля сваіх пад'ездаў, адзінокі бомж даследаваў палкай сметнік, ды малалеткі перакрыквалі адзін аднаго істэрычна-блядскімі галасамі: «Я атвичаю!.. Па жизни!.. За падло мяне, сука, прынимаиш?!»

— Зараз падымемся да мяне, — сказала Ева Мураш і спытала: — Дарэчы, як вас завуць?

— Фёдар Сак, — прадставіўся мужчына. Ён рухаўся з цяжкасцю.

— Ева.

— Я данясу сам, — былы бізнесмен Фёдар Сак перахапіў ручкі пілы.

— Дайце мне слова, — раптам сказала дзяўчына.

— Наконт чаго?

— Што не перапілуеце мяне вашым інструментам. Я ж вас зусім не ведаю.

— Даю, — усміхнуўся распухлым ротам Фёдар Сак і пацягнуўся за ёй у ліфт.

І праз гадзіну, калі ён, паголены, піў гарбату, Ева Мураш са здзіўленнем думала, што падабенства з Алегам амаль што знікла, хіба што высокі рост і хударлявасць нагадвалі ёй нябожчыка, і неспадзявана вырашыла, што гэта сустрэча і гэты хлопец — знак, не інакш, і сказала:

— Ну, а цяпер, паводле традыцыі, вы павінны расказаць мне сваю гісторыю.

І дадала:

— Толькі праўдзівую.

Усталявалася доўгая паўза, пасля якой Фёдар Сак падумаў, згадзіўся і пачаў расказваць.

ГІСТОРЫЯ ФЁДАРА САКА, БІЗНЕСМЕНА, РАСКАЗАНАЯ ІМ ЕВЕ МУРАШ УВЕЧАР, 18 ВЕРАСНЯ, У АЎТОРАК

«Я, Фёдар Сак, беларус па крыві, нарадзіўся ў рабочым мікрараёне пры бальшавіках. Мае бацькі ў тыя сямідзесятыя былі бедныя людзі, бацька працаваў на заводзе, а маці спачатку там жа, а потым, калі нарадзілася і сястра, пайшла ў прыбіральшчыцы — каб было крыху часу на дзяцей. Спачатку сям'я здымала пакойчык, а потым нам далі кватэру побач з вакзалам, на скрыжаванні аўтатрасы і трамвайных пуцей. Пэўна, гэта было самае дрэннае месца ва ўсім горадзе, сапраўднае пекла. Грукат і ляскат колаў і роў матораў не перарываліся там ні на гадзіну.

У школе я нічым не вызначаўся, хіба што няблага гуляў у любімую гульню неграў — баскетбол. Перад тым як мяне забралі ў армію, бацьку пасадзілі ў турму: ён суправаджаў нейкі груз на чыгунцы і быў адказны за яго, калі вагон ускрылі і частку таго грузу скралі. Так як гэта адбылося на тэрыторыі Расеі, ён і сядзеў на расейскай зоне. Далі яму няшмат — чатыры гады. Адкінуўся ён датэрмінова, а так як у сям'і ўзнікла праблема (думаю, у маці нехта з'явіўся, хаця гэта іх справы), а ён быў выдатным спецыялістам, то застаўся часова на Поўначы, бо добра зарабляў і дасылаў грошы дадому. У арміі я рэгулярна атрымліваў ад яго па дзесяць рублёў у месяц. Я не курыў і не піў гарэлкі. Грошы я траціў так: як толькі была магчымасць вырвацца з роты, ішоў да бліжэйшай крамы, купляў два літры малака і бохан белага хлеба. Той дзесяткі мне на месяц і хапала.

Пасля арміі — якраз толькі пачынаўся зыход у цень бальшавікоў, я неяк зайшоў у спартзалу, дзе зноў пачаў гуляць у негрыцянскую гульню. У мяне гэта няблага атрымлівалася, а так як я не піў і не курыў, мяне неўзабаве запрасілі ў юнацкую зборную абаронцам, уручылі імпартовы спартыўны касцюм і адзідасаўскія красоўкі. Я паступіў вучыцца на эканамічны факультэт і пазнаёміўся з дзяўчынай, сястра якой якраз выходзіла замуж за вугорца. Той вугорац — старшакурснік, быў спачатку бедным студэнтам: маладым хлопцам, усяго гадоў на пяць старэйшым за мяне. Я падарыў яму на вяселле свае красоўкі — самае каштоўнае, што меў на той час. Праз год вугорац — яго звалі Цібар, у сябе на радзіме «падняўся» ў адной вядомай вінаробнай фірме, стаў кіраваць там аддзелам, купіў у крэдыт дом з садам і басейнам. Ён запрасіў мяне летам да іх па візе і сказаў мне па прыездзе, што ніколі не забываў на маю шчырасць (красоўкі) і таму хоча аддзячыць мне. Ім якраз патрэбны быў пасрэднік, каб пераганяць партыі сухіх він да нас на ўсход Эўропы, і ён прапанаваў мяне. Я згадзіўся, узяў акадэмічны адпачынак у інстытуце і так стаў бізнесменам: заказаў асабістую пячатку, атрымаў за кошт фірмы сотавы тэлефон, адпаведныя дакументы. Я стаў працаваць, і ў мяне з'явіліся вялікія грошы. Я не траціў іх ні на што іншае, акрамя справы, і па-ранейшаму піў толькі малако, заядаючы яго ў дарозе самымі свежымі і белымі боханамі, што было вядома дырэкцыі фірмы і што рабіла мне карысць і давер. Грошы (валюту) я пакідаў у сваёй дзяўчыны, сястра якой, як я ўжо гаварыў, была замужам за Цібарам. Мы стварылі ў Менску нешта кшталтам філіяла сумеснай фірмы. Аднойчы Цібар спытаўся ў мяне, ці не гатоў я да пашырэння справы, а самому ўзяць ужо ролю кіроўцы, а не выканаўцы і не матацца ў фурах па дарогах, і я з удзячнасцю прыняў яго прапанову. Цібар дадаў яшчэ, што я падабаюся адной іх дзяўчыне (сціплай і някідкай сакратарцы, што я і сам заўважыў) і што я магу ўвогуле вырашыць усе свае праблемы, стаўшы яе мужам і праз гэта грамадзянінам Вугоршчыны, і працягваць бізнес далей, але я, падумаўшы, сказаў яму, што не магу здрадзіць сваёй нявесце, сястры яго жонкі, і радзіму сваю таксама не выбіраюць, хіба не так, і на тым мы размову спынілі.

Але мой выбар меў для мяне самыя фатальныя наступствы. Да таго часу ў мяне з'явіўся кампаньён, якога прапанавала мая нявеста. Так як нейкі чалавек усё роўна быў патрэбны, я згадзіўся. Далей усё адбывалася даволі трывіяльна: мая нявеста знікла разам з ім і грашыма, пакінуўшы пазыковыя абавязацельствы, неабачліва падпісаныя мной паперы і запазычанасць за апошнюю партыю він.

Я прадаў усё, што меў, нават аднапакаёўку, якую дагэтуль купіў, і вярнуў частку грошай, але больш іх не было; на мяне ўжо наехалі, і я збег у лес, дзе зарабляў «шведкай». Цяпер у мяне ёсць тыдзень на роздум. Але, мяркую, гэта апошняя адтэрміноўка...»

Ева Мураш слухала, паліла, усміхалася і гаварыла ўжо на «ты»:

— Ну, проста блажэнны. Дурдызель. Лох.

І дадавала, прыпальваючы цыгарэту ад цыгарэты:

— Буду зваць цябе Праўдзій.

Пад вечар, калі прыйшлі сябры: Раман — малы, з круглай, як клёцка, галавой, «упрыгожанай» круглымі ж акулярамі, Косця — высокі, худы і з вузкім хваравітым тварам, а таксама Ларыса — маўклівая дзяўчына з валасамі зялёнага колеру, — так і прадставіла яго:

— Знаёмцеся — Праўдзій. Ён п'е толькі малако.

— Гуру, — назваў сябе па мянушцы невялічкі Раман.

— Кім, — дадаў ва ўнісон яго сябра.

Пасля чаго размова адразу зрабіла рэзкі пераход, і сталі гаварыць пра Алега і доўга ўсё гэта абмяркоўвалі, а Фёдар Сак слухаў іх перамешаную слэнгам гаворку і падлічыў, што іх якраз па пары, а ён быццам лішні, і вырашыў пайсці, але гаспадыня кватэры не пусціла яго, і ён застаўся.

Ева Мураш між тым успомніла:

— У «калясачнай» жыве таксама аматар малака і кефіру, ён быццам слесар-сантэхнік.

І расказала пра званкі і як сантэхнік Ілля папярэдзіў яе, ну, а пра камандзіроўку і што здарылася тут потым, яны ведаюць лепш за яе.

—Сантэхнік, пэўна, не чалавек, — сказала яна. -Бо ён з'явіўся ніадкуль і не мае ні сяброў, ні жытла, ні бацькоў. Да таго ж яго інтэлект яўна не пралетарскі.

— Можа, ён ад інкуба? — заўважыў Кім.

— А калі сам інкуб?

— Хрыстос таксама быў інкубам, — абвергнуў іх Гуру.

І, пабліскваючы акулярамі, тлумачыў ім, каб не перабольшвалі вартасці сантэхнікаў, таксістаў і «апіюшнікаў». І таму няма чаго завышаць статус нейкага слесара і тым больш ідэалізаваць яго.

— Дарэчы, ад яго ў ліфце пахла «травой», — сказала Ева Мураш.

— А можа, ацэтонам^[18]? — з'едліва спытаў Гуру.

І адразу гутарка пераключылася спачатку на «апіюшнікаў», сярод якіх стукачоў, як у сучкі блох, а потым увогуле на «кайф». І тут гаварылі шмат і падрабязна, часта цытуючы не вядомых былому бізнесмену Фёдару Саку Рама Даса і Алана Ўотса, апелюючы да таксама ніколі ім не чытаных Рычарда Баха, Пола Брэнтана і Франкліна Мерэл-Вольфа. І тут, пад мелодыю малазнаёмых тэрмінаў і імёнаў, ён раптам заснуў проста ў крэсле — адбіліся стома і лес, і, заўважыўшы гэта, госці развіталіся з гаспадыняй і зніклі ў начы.

Раніцай былы бізнесмен Фёдар Сак пайшоў, але пілу не забіраў, патлумачыўшы, што вернецца за ёй потым. Вярнуўся ён ужо вечарам, прынёс з сабой малака і папрасіў дазволу пажыць яшчэ некалькі дзён.

Ева Мураш не пярэчыла. Яна паліла цыгарэты, краем вока пазірала ў тэлевізар і да ночы напісала ліст сяброўцы.

* * *

Сантэхнік Ілля адамкнуў падвесную скрыню на дзвярах, забраў некалькі лістоў, што накідалі туды за дзень і вечар, зайшоў у «калясачную» і пачаў чытаць першы.

«... уважаемый мастер, —

гаварылася ў ім з памылкамі:

...пратекаит труба и заливаит нас, просьба прийдти разабрацца, кв. 47, Конюховы...»

Адклаў яго ўбок і разгарнуў другі ліст, без канверта, на якім было выведзена друкаванымі літарамі:

«... ПАЙШОЎ ТЫ... ДЭБІЛ»

Ён кінуў ліст у сметніцу, разарваў яшчэ адзін канверт і пачаў чытаць:

«... Дабрыдзень, Дана, душа мая!»

І зразумеў, што ліст прыватны і кінуты ў скрыню хутчэй за ўсё памылкова, але ўладкаваўся зручней, нават выключыў радыё і працягваў чытаць:

«...Спачатку пра дрэннае. Так, вельмі дрэннае, жахлівае. Ты памятаеш з фільма Копалы? «Жах, жах, жах...» Некалькі дзён таму мне званілі ў кватэру, але за дзвярыма я нікога не бачыла, і адзін блажэнны ці д'ябал (яго завуць Ілля, ён сантэхнік, але быццам медытуе) давёў мне, што да мяне хутчэй за ўсё стукалася смерць. А потым я была ў камандзіроўцы, а ключы ад кватэры мелі нашы, ну, і Алег. Так, Алег. Ён памёр у маім пакоі. Казалі, што ад перадазіроўкі, але я думаю, што справа ў брудным гераіне. Ты ж ведаеш: умажаш такі «смэк» — і ў арганізме вырабляюцца антыцелы. Дык вось, калі праз месяц ужываеш тое ж — атрымліваеш анафілактычны шок. А можа, тыя ўблюдкі падмяшалі стрыхніну, ты ж, вядома, кубатурыш — гэта атрута ад пацукоў, і, калі яе датасоўваюць да вагі з пераборам — то гамон. Нашы хіба што зрэагавалі: выцягнулі цела на лесвіцу. Я прыехала пастфактум. Міліцыянты хадзілі па кватэрах, але ты можаш уявіць, я нагой запіхвала пад ложак увесь наш «драгс»^[19] і шпрыцы (мае ж дурні не здагадаліся прыбраць ці, можа, надта разгубіліся), каб не заўважылі, і — усё абышлося. Жах. Сантэхнік да дрыжыкаў палохае цяпер мяне сваёй інфернальнасцю. Мне шкада Алега, але нешта накшталт такога чакае (раней ці пазней) амаль кожнага з нас. Цяпер пра ўсё астатняе.

Як усе разначынныя мяшчанкі, абажаю ўсялякі дастатак. І, як усе, хто прэтэндуе на інтэлектуальную эліту, таксама люблю крэмзаць паперу.

Калі я выходзіла з «дуркі» ў 199... годзе, ужо тады мяне грызлі прарочыя падазрэнні: я яшчэ вярнуся, мы абавязкова сустрэнемся, але ты («дурка») мяне не пазнаеш — я прыйду ў новым абліччы, г.зн. з іншым дыягназам... І праўда, спадчынная псіхапатыя стала мутыраваць, і як падумаю, што будзе...

Урокі маральнасці — адзінае, што дае мне зараз сэнсавыя сродкі да існавання. Таму што ўсё астатняе жыццё то выбухае, то, наадварот, такое спакойнае, што так і цягне зрабіць якую правакацыю, ну, нагаварыць каму праўды ці яшчэ што...

Таго маладога чалавека (Вадзіма К., ты памятаеш) я сумленна і платанічна (ён бісексуал) любіла ў ранняй маладосці за ўсё... Але ён з часам аказаўся не геніяльным вундэркіндам з антычным профілем, а правінцыйным журналістам з замашкамі бульварнага педэраста, які да таго ж схільны зазіраць у чужыя кашалькі. Я не правяралася на..., але я падазрона худзею, да таго ж — нешта са страўнікам. Таму, калі ён на гэты раз аб'явіўся, я толькі спала з ім побач і да раніцы тлумачыла яму, што маральнасць — гэта гігіена.

Незадаволены і помслівы, ён забраў у мяне пачытаць Л.Шэстава і Картасара і знік у сусветнай цемры. Праз месяц гэта здань стала мяне шукаць, з баязлівым трымценнем дапытваючыся, што са мной? (Карацей, пакуль я спала, ён абакраў мяне на адзін «дазняк» і, дурачок, пакарыстаўся маёй «машынай».) Я сказала, што ён цяпер запомніць гэта на forewer.

Кнігі так і не аддаў, сволач...»

Сантэхнік Ілля спыніўся, разгледзеў аркушы паперы, якія былі спісаны з двух бакоў, але пранумараваныя, перакінуў падушку і лёг на ложак галавой да акна, каб лепей бачыць, і чытаў далей:

«... Я, пэўна, і не пайду правярацца. Як у Гаркушы: «Ды што нам СНІД, чым толькі не хварэем...» Карацей, час сціскаецца, і механіка незваротных працэсаў хутка задзейнічае такую псіхадраму, што толькі трымацца. Я ў выніку буду ці са шчытом, ці — на шчыце.

Да таго ж я набыла новую гульню і забаўляюся з ёю і смакую, як сыр з плесняю...

... Also, у мяне тры дні, як з'явіўся новы «чоловік». Ён знешне падобны на Алега, але быццам выскачыў зусім з іншага часу. Ён не спрабаваў нават «траву», у яго чыстае мінулае, запазыка ў 10 000 USD (яго «кінулі»), уключаны лічыльнік і бандыты на хвасце. Я падабрала яго на аўтавакзале, дзе на яго наехалі «гопнікі», і прывезла дадому. Ён пілаваў лес дзесьці за горадам, каб з часам аддаць грошы. Уяві, колькі лесу яму трэба было спілаваць! Ён быццам былы бізнесмен (ха!), мае, апроч пілы, якую ўвесь час разбірае і змазвае, пячатку са сваім прозвішчам. Ён, на мой недасканалы погляд, наіўны і, баюся, прыгавораны да паразы. Заву яго Праўдзій, як сабачку. Ён цікавы мне тым, што яму ніхто не патрэбен, а мне толькі гэта і важна, каб не згубіць тонус. Але ж гэта гісторыя доўгая, эпічная, у сэнсе трагедыі (чытай: камедыі) якой-небудзь новай Сафо.

Выключна дзякуючы тваёй думкаформе, маці купіла мне чаравікі. Я раблю зарадку раніцай, каб не звіхнуцца канчаткова. Калі я гэта не раблю, то губляю над сабой кантроль, а таксама над сваякамі, г.зн. мацюкаючыся, плачу, раскідваю посуд і пішу вершы. Гэты дзівак з пілой адкрыў мне нейкую фортку ў нябёсы. Дзіўны стан не пакідае мяне ні з «травой», ні без «травы».

Але так званая творчая праца і асабістае жыццё ідуць сваёй чарадой. Пішу гнюсныя артыкулы пра розных мазілкаў, якія любяць (прабач) мудзець за высокія матэрыі фальшывымі словамі, хаця гэта не іх работа, а мая. У заказных артыкулах усе просяць пісаць пра іх праўду і сапраўды не ведаюць, што просяць. Практыкую напісанне двух артыкулаў адначасова: адзін — заказны — у газету, а другі — праўдзівы — «для душы» ў стол. Калі-небудзь няблага б надрукаваць...

Адчуваю сябе «сіняй панчохай», непрыгожай і старэючай. Зноў жа — страўнік... Пагаварыць няма з кім. Усе нейкія недарэкі ці наадварот: першым гаварыць яшчэ няма пра што, другім — ужо няма пра што. Да таго ж усе быкі і «дзелавыя» навокал пазбаўлены пачуцця гумару. Суцяшаюся тым, што смяюся з іх мітусні: пэўна, яны думаюць, што будуць жыць заўсёды...

Па-ранейшаму люблю кнігі, якія даражэюць з кожным днём. Цяпер, апроч 4-томніка Картасара, хачу ўсяго Томаса Мана, Набокава і Лопэ дэ Вэга... 2-томнік Бродскага. Балдзею ад Юліі Сілаевай і яе «новай музыкі».

A propos: што вы там спажываеце і ўжываеце? У мяне перадусім быў вялікі trable: замест какаіну ўдыхнула гераін, праўда, зусім крышачку. Падвёў колер — і адзін, і другі белыя. З комы, у выніку, выцягнулі нашы эскулапы. Урэшце, навошта?.. Зараз усе нашы, як толькі пачынаюць глядзець дзе-небудзь «Крыміналку» Таранціна, пры адпаведнай сцэне крычаць: «Ведаем, каштавалі!»

Сантэхнік Ілля адшукаў яшчэ аркуш (усіх было чатыры), старанна праверыў па нумарацыі і стаў чытаць далей:

«... Адно з маіх жыццяў складаецца толькі з цытат з Бродскага, розных:

У мяне гэта ўжо пра самоту; поўная блытаніна ва ўсім: тэарэтызацыя асабістых недахопаў адхіляе ўвагу ад комплексаў, пра якія я падазраю. Адчуваю сябе падручнікам па псіхааналізу, ад якога добра патыхае паталогіяй. І французскімі духамі. Калі б не іпахондрыя (здаецца, да таго галоўнага — жах — у мяне яшчэ і пухліна на глебе эрозіі), усё было б зусім лёгка і спакойна. Пэўна, я адношуся да той пароды людзей, чыя асоба складаецца з непаўторнай камбінацыі заганаў, комплексаў і страхаў.

Маці, з якой я памянялся кватэрамі, прынесла мне чаравікі і на тым знікла. Але мне так лепш: у мяне часта збіраюцца і г.д. А ў яе часам зацягваецца інстынкт мацярынства: збіраецца ахвяраваць мне халадзільнік, але я не здзіўлюся, калі яна на гэтыя грошы паедзе куды-небудзь да Труны Гасподняй. З верай цяжка, з бязвер'ем страшна, але пакуль трываю...

У мяне ёсць сёе-тое з відэастужак і музыкі (Кэйв, Вейтс, ІВ, «Каўчэг», «К.О.Т.», «Нейра-Дзюбель» і г.д.). Ёсць Курасава, Бергман, Антаніёні, Пазаліні, Скарцэзэ, Таранціна, Фасбінгер, Берталучы, Вендэрс і г.д. Аддаю перавагу класікам. Бачыла «Pulp...», «Ад захаду да раніцы». Уважлівы driwe разлажэння. Якія ў іх твары пад наркотыкамі!

Кім стаў надзіва шчыры і адкрыты. Хоча ажаніцца з нейкай вінтавой Наталляй з сямю класамі за плячыма і ў якой не нос, а хобат (Ларыса казала). Днямі ён спаліў свае формулы і чырвоны фосфар, астатняе знесла міліцыя, уключаючы і хімшкло. Мой былы каханак пакінуў пасля сябе кучу маіх фотаздымкаў, у вопратцы і без. Не высылаю, бо моцна схуднела ад немачы і недахопу тэмпераменту. Але пра гэта не хачу: становіцца вусцішна і ў вочы зазірае бездань.

Ніяк не магу спыніцца, але заканчваецца стрыжань, і рука баліць. Ты ж разумееш, гэты паток свядомасці можа выліцца ў цэлую лужу...

Прабач за «соплі і воплі».

P.S. Што тычыцца «Вежы з...» — рэч тонкая, цудоўная, але зусім не тая, якая можа моцна ўразіць. Мне давялося ўважліва разгледзець гэту кнігу, каб успомніць, пра што там. Там пра жывапіс добра, а астатняе так сабе. Бадай, я мяняюся, ці проста з памяццю нешта не тое. Зараз — хваля Томаса Мана, асабліва навела «Тоніо Крэгер». Гэта лепш.

Не прападай. Ай, зноў страўнік. Мне страшна, можа, вечарам што паспрабую («трава» ўжо не дапамагае).

Nota Bene. Асцярожна загаворваю пра СНІД з Кімам і сваімі апошнімі хлопчыкамі. Косця крычыць: «Гэта не хвароба! Такой хваробы няма! Speed па-ангельску — гэта хуткасць! Я таксама хуткі! Гэта — вінт, гэта — лёгкасць!» І, кажучы гэта, скача даволі элегантна і ўскідвае ногі, як Нурыеў...

P.P.S. Мне апошнім разам сніцца дзіўны і аднолькавы сон: у пакоі хаваецца нешта пагрозлівае і жахлівае, і гэта нешта, хаця і нябачнае, ведае, што я пра яго ведаю, і сочыць за мной і рыхтуецца да нападу. У мяне ж тады адно жаданне — знікнуць, схавацца, і я ціхенька збіраюся і выслізгваю з сваёй схованкі, бо яна ўжо і не схованка, і не жытло, а пастка. Сёння ноччу я зноў сніла тое ж, але з'явілася новае і нечаканае адценне: у гэтага нешта вызначылася імя, назва. Вось яно:

БЕСАПАТАМ».

Далей сантэхнік Ілля ўзяў у рукі апошні, чацверты аркуш паперы, які быў чысты з аднаго боку, а на другім баку па дыяганалі было напісана вялікімі літарамі:

«МНЕ

СТРАШНА,

ДАНА! БЬІВАЙ.

Ева, 98, субота».

Сантэхнік Ілля акуратна склаў усе чатыры паперкі ў канверт, паклаў на стол і сказаў сам сабе ў пустэчу:

— Ну, сунуў носа ў чужое проса.

Потым ён выцягнуў пакет малака, акуратна адрэзаў нажом кончык, наліў у конаўку і пачаў піць, заядаючы хлебам. Дапіўшы, сантэхнік Ілля дастаў нататнік і запісаў у ім наступнае:

«...2 кастрычніка. Пятніца.

неверагодны рост графаманіі ва ўсім свеце нараджае розныя яе формы ў тым ліку і замаскіраваныя адной з іх на маю думку з'яўляецца прага да эпісталярнага жанру пішуць не толькі палітыкі акцёры спартсмены лекары але і кілеры зладзеі прастытуткі парадзіхі таксісты пытанне чаму яны пішуць а таму што яны адзінокія і слабыя а больш за ўсё іх пужае Космас бо яны падсвядома адчуваюць яго неабсяжнасць і баяцца згубіцца ў акаляючым іх варожым Сусвеце

ментальнасць гэтай жанчыны

Евы Мураш

мяркую дакладна вызначана радкамі паэткі «с змеею в сердце и с клеймом на лбу — я утверждаю, что невинна...» хаця магчыма я памыляюся што не вельмі важна для мяне ва ўсякім разе...»

Сантэхнік Ілля закрыў нататнік, паклаў яго ў схованку, пасля чаго сабраў сакваяж з інструментамі і, прычыніўшы дзверы, рушыў у суседні пад'езд, каб трапіць урэшце ў сорак сёмую кватэру да невядомых яму Конюхавых.

* * *

У сваім службовым пакойчыку літсупрацоўнік Ева Мураш набірала на кампутары, адначасова назіраючы ў акно за рухам дзялкоў, і калі-нікалі грэла пальцы на батарэі ацяплення — апошнім часам у яе павышалася на два-тры дні тэмпература і зноў слабіў страўнік, і, калі палезла ў сумку, каб адшукаць таблетку актываванага вугалю, у бакавым аддзяленні ўбачыла неадпраўлены канверт і раптам зніякавела: не таму, што не паспела кінуць канверт з лістом да сяброўкі ў паштовую скрыню, а таму, што канверт быў для сантэхніка — на ім і надпіс быў адпаведны:

«САНТЭХНІКУ ДЛЯ ВЬІКАНАННЯ»

Яна раптам зразумела, што пераблытала канверты і кінула свой ліст да сяброўкі таму Іллю ў скрыню, і адразу зазбіралася — настрой у яе сапсаваўся, званіў тэлефон, але яна ўжо апраналася і праз некалькі хвілін ехала ў тралейбусе і думала: прачытаў ліст сантэхнік Ілля ці не, а калі не, то чаму ён адразу не занёс ёй ці кінуў бы ў яе скрыню ў пад'ездзе, а можа, ён і кінуў, меркавала дзяўчына, але выцягнулі малалеткі, што ашываліся ў падвале.

Калі дзяўчына зайшла ў пад'езд, то адразу праверыла на ўсялякі выпадак сваю паштовую скрыню, але тая, з выламаным замком, была пустая. Яна пагрукала ў дзверы да сантэхніка Іллі, але ёй ніхто не адчыніў і не адгукнуўся. Дзяўчына выйшла ў двор і пачала пытацца, ці не сустракаў хто сантэхніка Іллю, але праз хвіліну ўжо ўбачыла яго самога ў глыбіні двара пад клёнам з двума несамавітага выгляду мужчынамі і нервова, але рашуча паклікала. Сантэхнік Ілля ахвотна пакінуў суразмоўцаў, падышоў, павітаўся і запрасіў яе да сябе ў «калясачную», але Ева Мураш адмовілася зайсці.

— Вы ж ведаеце, таварыш пралетар, што гэта не зусім прыстойна: ні з таго ні з сяго заходзіць да адзінокага мужчыны, — сказала яна.

— Чаму ж не зайсці, у вас жа, пэўна, інтарэс маецца, — заўважыў сантэхнік Ілля, па-змоўніцку ёй усміхнуўшыся, але, як і раней, яго спроба на флірт выглядала штучнай.

Твар дзяўчыны нервова пакрывіўся.

— Аддайце ліст, — коратка і рашуча сказала яна. — Ён у вас?

— Вядома, у мяне, — супакоіў яе сантэхнік Ілля і дадаў: — Трэба ж быць такой неабачлівай, ай-яй-яй. -Ён нават пацмокаў губамі.

Сантэхнік Ілля хацеў і далей працягваць у тым жа выбраным ім амаль блазенскім тоне, але дзяўчына перапыніла яго:

— Не юродствуйце. Вы што — прачыталі?

Сантэхнік Ілля развёў рукі.

— Вядома, прачытаў, — пагадзіўся ён. — І даўно, ведаеце, не атрымліваў такога задавальнення. Цікава, вельмі цікава. Я люблю чытаць нешта такое, непадробнае...

Але Ева Мураш закрычала:

— Аддайце ліст, чорт бы вас пабраў!

Сантэхнік Ілля адразу пагасіў усмешку, нахіліўся да яе бліжэй і сказаў скрушна:

— Вы б не клікалі таго, хто даўно ўжо тут, а дзе ж яму быць, як не на зямлі, угноенай васьмюдзесяццю мільёнамі кюры, і ўсё-ткі зайшлі б, а то крычым у пад'ездзе, а што жыльцы на гэта падумаюць?

І дзяўчына праз секунду-другую роздуму ступіла ў пакой, а сантэхнік Ілля зачыніў за ёй дзверы, падсунуў крэсла і дастаў канверт. Ева Мураш выхапіла яго з рук мужчыны, выцягнула знутры аркушы, зірнула і пачала рваць на дробныя шматкі. Сантэхнік Ілля пакруціў акуратнай галавой з роўным праборам.

— У вас там на канверце, — сказаў ён, — і ў канцы ліста быццам месяц быў намаляваны, але ж калі прыглядзецца, то малюнак вельмі нагадвае голую жаночую задніцу.

— Вы б жаніліся, — пасля паўзы з'едліва заўважыла дзяўчына, — і нішто б вам нічога не нагадвала.

Яна села ў крэсла, запаліла і па-ранейшаму, быццам ідучы ў наступ, спытала:

— Навошта вы прачыталі ліст?

Сантэхнік Ілля паціснуў плячыма і прысеў на ложак.

— Чалавек слабадушны, — сказаў ён і дадаў з намёкам: — А хіба вы — бязгрэшная?

— Ідзе пагалоска, што вы быццам бы з «дуркі» выйшлі, — злосна заўважыла далей дзяўчына.

Некалькі секунд сантэхнік Ілля раздумваў.

— Так, — урэшце пацвердзіў ён, — але ж ніхто ва ўсе часы не застрахаваны ад холаду, голаду, хваробы, турмы і псіхушкі таксама. І вы ж, так бы мовіць, не абмінулі калісьці той юдолі.

І сантэхнік Ілля растлумачыў ёй, што ў тых, хто, як ён, эксперыментуе з медытацыяй, бываюць праколы, якія, здараецца, прыводзяць у «дурку». А ўвогуле ён здаровы псіхічна і ніякі не дэбіл і не шызоідны тып.

— Дарэчы, мне патрэбен, як вы кажаце, «драгс», — сказаў ён. — Я тут у вас нікога не ведаю, а шукаць на баку не маю часу. Вы мне і дапаможаце. А я вам за тое зраблю ўвесь неабходны рамонт па сваім профілі.

— Я не дылер. Ідзіце і купіце. Драгс, шнапс, хракс...

— Кіньце, — перапыніў яе сантэхнік Ілля. — Я ж чытаў ваш ліст. Вы не дылер, так, але ж вы іх ведаеце. А прадаюць толькі тым, каго ведаюць, не пайду ж я да цыганоў за «шмаллю» — апошняя справа.

— Не ўпэўнена — мо вы інфармуеце ў «кантору», — выказала незадаволенасць Ева Мураш.

Але сантэхнік Ілля не выказаў ні здзіўлення, ні абурэння, а патлумачыў ёй, што ноччу яму перашкаджаў шум матораў на трасе, але цяпер стала быццам цішэй, і ён мае намер заняцца сваім зноў, і што ніякі ён не інфарматар, ніколі ім не быў і не будзе, але вось якая, да слова, дэталь, — падкрэсліў сантэхнік Ілля, — ва ўсякіх суполках, тусоўках, групоўках, як правіла, заводзіцца такі стукач і, магчыма, не адзін — павінны ж у «канторы» ведаць, напрыклад, пра ход наркаты, усялякія спантанныя намеры і рухі, хіба не так? Дык вось, той, хто першы выказаўся ёй пра псіхушку і ў гэтай сувязі пра яго самога, хутчэй за ўсё і ёсць стукач, бо адкуль той мог пра ўсё даведацца, асабліва пра «дурку»? Вы ж дзяўчына разумная і павінны раскласці аскепкі мазаікі правільна, каб беспамылкова ўявіць усю карціну, — блытана даводзіў ёй сантэхнік Ілля.

— А шум моцна перашкаджае? — спытала Ева Мураш.

— Так, — пацвердзіў сантэхнік Ілля. — У мяне тонкі слых. Я іншы раз нават чую, як малалеткі ў падвале дыхаюць «Момантам».

— Вы кажаце — «драгс». Што менавіта вы маеце на ўвазе? — удакладніла Ева Мураш.

— Ідэальны варыянт — крыху элэсдэ, — сказаў сантэхнік Ілля. — Сто мікраграмаў на раз. Вось каб дастаць — я б купіў. Але пра «чысты Сандаз» можна толькі марыць. У нас яго не бывае. Можна ўжываць «траўку», какаін, гераін, кетамін, урэшце... Лепш какаін, бо ён не выклікае прывыкання.

— І што далей? — асцярожна пацікавілася Ева Мураш. — Вы «ганяеце энергетыку»? Які сэнс?

Але на яе пытанні сантэхнік Ілля, не выказваючы ніякіх прыкмет раздражнення, патлумачыў, што ён не «ганяе энергетыку», а імкнецца эмпірычным шляхам дасягаць найвышэйшага стану свядомасці, так званага Высокага Ўзроўню, і патлумачыў, што гэта не проста і што некаторыя з тых, хто адыходзіў у гэтыя Найвышэйшыя Ўзроўні, здабылі там веды. Іншыя вандроўнікі вярнуліся назад, але занадта напалоханыя і зломаныя, каб не тое што выправіцца туды зноў, але нават і проста расказаць каму-небудзь пра ўбачанае.

— І калі вы хоць раз былі там, то што вы бачылі? — спытала Ева Мураш у сваёй звыклай нецярплівай і рэзкай манеры.

Сантэхнік Ілля азірнуўся па баках, устаў, прыадчыніў дзверы і выглянуў за іх. У пад'ездзе ў гэты час было пуста, толькі вецер хвалямі заганяў у прастакутнік выхаду халоднае паветра ды з двара даносіліся рэдкія дзіцячыя крыкі і чыесьці галасы.

— Я нічога не скажу вам, бо яны могуць даведацца пра гэта.

— Хто — «яны»?

Сантэхнік Ілля паціснуў плячыма, нібы даючы гэтым зразумець, што далейшыя пытанні ў гэтым накірунку яму непажаданыя.

— А вам абавязкова трэба нейкі «падагрэў»? — пацікавілася Ева Мураш і запаліла новую цыгарэту. — Хіба ён такі важны і неабходны — стан кунегі?

На гэта яе пытанне сантэхнік Ілля ахвотна патлумачыў, што неабавязкова — раней і, магчыма, сёння ён паспрабуе выскачыць з рэальнасці так, ну, можа, праз «траўку», у яго засталося крыху, яшчэ ёсць адна ампула з тым-сім, але каб сапраўды дасягнуць Высокіх Узроўняў, трэба менавіта добры, як яна кажа, «падагрэў». Метафарычна, працягваў ён, увесь сеанс можна назваць «утварэннем кукалкі». Вусень стварае кокан, а потым адбываецца яго ператварэнне ў кукалку. Толькі пасля можа з'явіцца мятлік. Урэшце, калі мятлік пабачыў свет, ён будзе здольны лятаць, але пакуль гэта — яму трэба абсохнуць, набрацца энергіі сонца і ўявіць самога сябе суб'ектам існавання. «Падагрэў» у выглядзе наркотыку гэта па сутнасці і ёсць дэзарганізаваная арганізацыя, перыяд выяўлення кукалкі. У гэты перыяд вы выходзіце са звыклых рамак і ўяўленняў, з рэальных рэчаў, час мяняе свой звыклы стан, і...

— І што? — спытала дзяўчына.

— І вы можаце стаць вусенем і мятлікам адначасова, і шмат яшчэ чаго, — усміхнуўся яе суразмоўнік. — Я, як толькі прачытаў ваш ліст, так адразу і падумаў: рэдкага розуму дзяўчына. Скажу вам больш — толькі вы і зразумееце мяне. Вы б маглі стаць маім аплікантам, вучнем, а потым, потым...

Ева Мураш паморшчылася. Напамін пра тое, што яе ліст да сяброўкі быў прачытаны, зноў абудзіў у ёй агрэсіўнасць.

— Вы ўлазіце не ў сваё, — сказала яна, — сунеце нос у свет, дзе, магчыма, пануюць іншыя сілы. Хіба не пра гэта ўвесь час перасцерагае і даводзіць царква?

— Але ж званочкі былі вам, а не мне, — нават весела і не крыўдуючы адпарыраваў сантэхнік Ілля. -Хіба я вас не папярэджваў, каб не адчынялі дзверы? Хіба не з вашай кватэры потым сцягнулі на другі паверх труп? І хіба не вы ходзіце ўвесь час па лязу? І калі б я быў інфарматарам, — важка дадаў ён, — дык я пра таго мерцвяка даўно б паведаміў куды трэба, і ў вас былі б, да слова, праблемы.

— Вы раней пра восемдзесят мільёнаў кюры гаварылі, — дзяўчына павярнула размову назад да зацікавіўшай яе тэмы, — і што менавіта на гэтай зямлі павінен з'явіцца... Хто, дарэчы?

— Ш-ш-ш-ш, — замахаў рукамі сантэхнік Ілля. — Маўчыце. Двойчы пра адно гаварыць не варта. Дзе ж яму быць яшчэ, калі не тут? Калі-небудзь вы самі адчуеце яго прысутнасць. І не будзе ні рожак, ні капытоў, ні паху серы...

Ева Мураш пашукала вачыма, куды прыткнуць недапалак, але не знайшла і паднялася з крэсла.

— Бывайце, — сказала яна. — Мне на свой узровень.

Сантэхнік Ілля паслужліва расчыніў дзверы, выйшаў услед за дзяўчынай і нават давёў яе да ліфта. Там яна азірнулася і сказала:

— Пра «дазняк» я падумаю.

Сантэхнік Ілля правёў яе позіркам сваіх бясколерных вачэй, замкнуў «калясачную» і скіраваў на выхад да дзвярнога пралому пад'езда, у якім, як на экране, падаў ужо буйнымі кроплямі дождж, і адразу нібы растварыўся ў брудна-шэрым мроіве.

* * *

Уставіўшы ключ у замок, Ева Мураш зразумела, што ў кватэры нехта ёсць, і гэты нехта мог быць толькі адным чалавекам — менавіта яму яна аддала нядаўна ключ Алега, і нечакана гарачая хваля радасці ўспыхнула ў ёй.

Сапраўды, былы бізнесмен Фёдар Сак выйшаў ёй насустрач. Ён быў у джынсах і майцы. На левым перадплеччы невялікай каляровай плямай выдзялялася татуіроўка: кляновы ліст і на ім абазначэнне групы крыві і рэзус-фактара: 0(1)Rh+. Пухліна на яго воку зменшылася, але стала чырвона-сіняй.

— Ну, прывет, — павіталася Ева Мураш, — спадзяюся, на цябе не наехалі «гопнікі»? Усё пуцём?

— Я вярнуўся па пілу, — сказаў мужчына, — і зрабіў заадно паесці, каб у гаспадыні было менш клопату. Хутка я мушу ісці.

Ева Мураш усміхнулася.

— Заставайся. Але мне не патрэбен кухар, хаця ты і падыходзіш, Праўдзій. Справа ў апетыце, якога няма. Зірні, я ж худзейшая за цябе. Тым не менш зараз будзем збіраць на стол.

Яна пачала распранацца, і тут сарваўся разам са шрубкай вяшак. Нешта бразнула. Падымаючы з падлогі куртку мужчыны, Ева Мураш намацала ў кішэні і выцягнула рэвальвер. У барабане былі бачныя жоўтыя галоўкі патронаў.

— І даўно гэта штука ў цябе? — спытала яна.

— Якраз учора забраў з дому, — патлумачыў былы бізнесмен Фёдар Сак.

— Навошта? Ты рызыкуеш.

— Наадварот. Мне так утульней, і ўвогуле, як кажуць, час выходзіць на сцэну, Ева.

— І як хутка? Мо ты не такі ўжо правільны і праўдзівы, як кажаш?

— Мне зручна заўтра, — сказаў ён. — Адпачынак заканчваецца. Мне трэба ў лес.

— Не разумею, — заўважыла Ева Мураш і запаліла цыгарэту. — Цябе тут ніхто не адсочыць. А мне побач з табой спакайней. Я адмакаю душэўна. Як у цёплай вадзе.

— Бандыты пойдуць да сястры, да бацькоў. Нічога, усё неяк вырашыцца, і я хутка вярнуся. Ты будзеш чакаць? — раптам спытаў ён амаль сарамяжліва.

— Не даю гарантый, Праўдзій. Але прыходзь. Ты заўсёды знойдзеш тут канапу і цыгарэту з «траўкай», прабач, конаўку з малаком.

— А месца не зоймуць? У цябе круціцца шмат народу.

— Месца — дзе? Ля майго цела? Ты гэта маеш на ўвазе, Праўдзій? Я цікаўлю цябе ў такім варыянце?

— Так. Ты вельмі цікавіш мяне, Ева.

Былы бізнесмен Фёдар Сак зрабіў крок наперад і абняў дзяўчыну. Але тая неўзабаве вызвалілася з яго абдымкаў.

— У мяне зашмат заганаў, Праўдзій, — сказала Ева Мураш. — Ты ж бачыш, якой я бываю, — зласлівай і неўраўнаважанай, непрыгожай і хворай, і лепшай не буду ніколі.

Замест адказу мужчына нечакана пяшчотна пацалаваў яе ў вусны.

— Сёння, — сказаў ён. — Цяпер.

— Зараз, зараз, — апярэджваючы яго рухі, загаварыла яна ліхаманкавым шэптам, пазбаўляючыся ад ботаў, світэра, а потым і спадніцы, і таропка занырнула ў ванную, але ўжо там, стоячы пад занадта гарачым душам — змяшальнік быў звыкла няспраўны, — яна нібы апамяталася, няспешна расцерлася ручніком, накінула халат і пачала шукаць, пакуль урэшце не знайшла пакецік з прэзерватывам, і так і выйшла, няўпэўнена трымаючы яго ў руцэ.

— Бяры, — сказала яна. — У мяне ў апошні час дрэнная сімптаматыка. Табе лепш не рызыкаваць.

— Магу я ведаць, што ў цябе? — спытаў Фёдар Сак.

— Неяк я хацела праверыцца. Варта схадзіць. Але не пайшла. Калі ў мяне гэта — ад яго ўсё роўна няма лекаў.

— Што — «гэта»?

— Не будзь такім наіўным, Праўдзій. Я маю каля двух дзесяткаў знаёмых і нават сяброў, якія ўжо адносна даўно ВІЧ-інфіцыраваныя. Не ад распусты. Проста калі пачынаеш больш-менш рэгулярна ўмазвацца, бяда калі-небудзь абавязкова прыйдзе.

...Потым яны ляжалі ў ложку, Ева Мураш паліла, а мужчына на паўхвіліны выключыўся ў сон, але раптоўна, нібы ад штуршка, абудзіўся. Ложак быў занадта кароткі для яго росту, і ногі яго датыкаліся да радыятара ацяплення.

— Хочаш паспрабаваць «траўкі»? — спытала дзяўчына.

— Калі ты паабяцаеш перайсці толькі на яе, я буду тваім кампаньёнам.

— На жаль, гэта немагчыма, Праўдзій. Але ты пацярпі крыху, прывыкаюць да ўсяго: ёсць хворыя пары ці адзін хворы, другі — не, і такія жывуць разам гадамі. А можаш пайсці хоць зараз — я не пакрыўджуся.

— Прыхаваны суіцыд. Вось на што ўсе вы хворыя. І ты, і Ларыса, і Кім, і Гуру, і ўсе вашы «моцна прасунутыя».

— А твой так званы бізнес — хіба таксама не прыхаваны суіцыд? Толькі форма іншая. Ну, у чым твая мэта, скажы? Можа, ты хочаш набыць сабе «мерс», макінтош да пятак, норкавую шапку, у два разы вышэйшую за нармальную, і сотавы тэлефон? Каб сядзець з ім нават у тэатры і з бутэрбродам з ікрой у другой руцэ? І гэта — усё? Адзіная радасць — паказваць сваё багацце?

— Але ўсе мы аддаём перавагу лепш жыць, няважна, урэшце, — як, чым памерці, і гэта вызначае наш выбар, — сказаў былы бізнесмен Фёдар Сак.

— А навошта жыць, які ў гэтым сэнс? — спытала дзяўчына і патушыла недапалак. — Можа, ты мне растлумачыш, дзеля чаго?

— Не ведаю. Можа, жыццё ўвогуле не мае сэнсу. Можа, гэта які падарунак нам, а можа, наадварот, пакаранне. У адным я ўпэўнены — яно дадзена не для таго, каб у ім быў толькі ваш «кайф».

— Так, — раптам пагадзілася дзяўчына. — Я і сама часта думаю — ну навошта бацькі вучылі мяне чытаць, пісаць, разумець свет — каб я ўрэшце зведала, што такое кумар, і баялася яго больш за ўсё?

— Вось бачыш, як ты добра ўсё разумееш, — нібы ўзрадаваўся мужчына. — Кінеш гэтыя справы, і ўсё будзе інакш.

— А ты не задумваўся пра тое, што спярша такіх, як я, стане большасць? А потым увогуле ўсе вымруць. Застанецца адна жамяра. І потым я... не люблю людзей.

— Чаму? Трэба не любіць іх недахопы.

— Не. Я людзей ненавіджу. Ты ведаеш, напрыклад, што робяць якія-небудзь неда...я міліцыянты з адзінокай дзяўчынай з правінцыі дзе-небудзь на вакзале пасля таго, як на яе вачах парвуць яе пашпарт? Спытай у Ларысы. Але лепш табе не ведаць. Дык у якога яшчэ чалавека мне верыць? Калі я з раніцы тусуюся сярод іх — вечарам мне трэба ўмазацца. Прабач, мне сумна гаварыць пра гэта, Праўдзій.

Дзяўчына села на ложку. Пад вострымі плячыма ўздрыгвалі яе маленькія грудзі. Нават у цемнаце бачныя былі выступаючыя рэбры і рыса пазваночніка.

— Паспі, — сказала яна. — А потым мы будзем вячэраць.

* * *

Раніцай зноў ішоў дождж. У дзверы некалькі разоў нягучна грукалі, і сантэхнік Ілля ішоў і адчыняў, але нікога не выяўляў. Вочка ў дзвярах не было. Раптам ён устрывожыўся і доўга сядзеў задумаўшыся і напружана чакаў, падышоў нават да дзвярэй усутыч, каб рэзка іх адчыніць, але больш яго не турбавалі. Сантэхнік Ілля паступова супакоіўся, паслухаў радыё, паснедаў і выйшаў з «калясачнай», адразу звярнуўшы ўвагу на скрыню. Ён адамкнуў яе, выцягнуў адтуль некалькі паперак-скаргаў, а таксама недапалкі, бананавае лупінне і агрызкі яблык. Смецце ён кінуў у смеццеправод, а паперы занёс да сябе, але чытаць іх не стаў, дастаў нататнік і запісаў у ім:

«9 кастрычніка. Пятніца.

варта спяшацца са здабычай ведаў у неарганічных сутнасцяў на маю думку і што пацвярджаецца некаторымі заўвагамі вялікіх вандроўнікаў Космасу яны не валодаюць паняццямі маны і хітрасці каб у іх мяркую было нешта накшталт службы бяспекі ніхто не здолеў бы нават даведацца пра іх існаванне хаця тут усё адносна меркаванне маё між тым што наша цывілізацыя можа не паспець пераўтварыцца ў цывілізацыю пятага парадку і авалодаць усёй энергіяй зоркі і дэградзіруе ў выніку нарастання экалагічных катастроф крымінальнага тэрору і масавай наркаманіі думка некаторых даследчыкаў пра тое што любая цывілізацыя Космасу існуе толькі каля трох тысяч гадоў з пачатку работы яе першага радыёперадатчыка а потым гіне таму мы і не чуем радыёфону Сусвету мае падставу але ёсць шанс пераўтварыцца ў неарганічную цывілізацыю заўважана што Сусвет імкнецца да неарганічнага стану адбудзецца гэта ці не вось пытанне за стагоддзе мы дайшлі да перасадкі органаў кланіравання і працэс ужо некіравальны яшчэ праз два-тры дзесяцігоддзі Зямлю магчыма будуць насяляць трансплантанты з убудаванымі ў галовы інтэрфэйсамі якія звяжуць іх з кампутарнай сістэмай планеты а яшчэ праз дваццаць — трыццаць гадоў пачнецца масавы зыход з біяабалонкі якую мы называем целам і пераход на неарганічную аснову што па сутнасці з'явіцца неўміручасцю трэба пратрымацца па маіх падліках каля пяцідзесяці гадоў каб дасягнуць мэты а калі я здабуду веды і энергію то здолею ажыццявіць гэта бо апошнія даныя НАСА атрыманыя зусім нядаўна сцвярджаюць што Сусвет адкрыты і яго пашырэнне можа быць і ідзе толькі адзін раз і незваротнае як у паветранага шарыка які надзімаюць да таго часу пакуль не лопне і ўзнік ён са стану бясконцай шчыльнасці але такі стан раўназначны паняццю «нішто» і значыць Галгофа не паўторыцца ніколі а калі дадаць да гэтага падлік верагоднасці выпадковага сінтэзу звышскладаных біямалекул пры ўмове выпадковага злучэння іх частак 10¹⁰⁰⁰⁰ то ў Сусвеце няма такой колькасці атамаў а гэта значыць што існуе Найвышэйшы Ўзровень які запаліў з «нішто» сто пяцьдзесят пяць мільярдаў галактык і пасеяў іх у небе і стварыў малекулу ДНК і гома сапіенс але тут надыходзіць пытанне а што было да таго гэта значыць пра вечнасць але што такое вечнасць бо само ўзнікненне Сусвету і нараджэнне любога чалавека ўжо бунт і яе аспрэчванне хіба што яна будзе «лазняй з павукамі па кутах» і вось з гэтай нагоды ўзнікае пытанне а ці не нагоніць тая ж неўміручасць неарганічных істот на іх саміх праз якія тысячагоддзі нясцерпны сум што прымусіць іх зноў імкнуцца ў чалавечую абалонку і хіба не назіраем мы час ад часу так званыя шаленства і апантанасць але пра гэта пісаць небяспечна так небяспечна...

дарэчы пра небяспеку статыстычныя даныя крымінолагаў сведчаць што небяспека для жыцця чалавека зыходзіць ад знаёмых бацькоў ці сваякоў так да дзесяці гадоў пагрозу жыцця ўяўляюць бацькі да трыццаці гадоў знаёмыя да пяцідзесяці гадоў сужэнцы да шасцідзесяці гадоў дзеці і пасля шасцідзесяці зноў знаёмыя ўсё гэта ўвогуле сцвярджае абсалютную схільнасць да агульнай дэградацыі а калі ты крочыш у адзіноце у рызыцы і цемры то шлях можа быць толькі адным спасцігнуць дзіўныя сілы якія існуюць у Сусвеце і з іх дапамогай быць заўсёды ў стане змяніць ход падзей ці ход свайго жыцця ці жыцці іншых людзей і калі трэба абараніць сябе без прамога ўздзеяння на ход тых самых падзей што з'яўляецца безумоўна адзнакай таго хто пабываў на Высокіх Узроўнях вядома заўвагі гэтыя не павінны тычыцца вялікай колькасці чарнакніжнікаў якія вельмі распладзіліся ў апошні час і займаюцца тым што псуюць жыццё іншым ці ўмешваюцца ў тую ж статыстыку павялічваючы эфект паўсюднага разлажэння не могуць жа сапраўды сто пяцьдзесят пяць мільярдаў галактык разлятацца толькі для таго каб у кінутай лазні павукі сядзелі б па кутах і чакалі як не могуць яны разлятацца і для таго каб якое-небудзь пакрытае каростай і ў сцаках дзіця з распухлым ад паразітаў жыватом усё-такі выжыла і ўмешвалася б зараз у ход жыцця іншых людзей прамым уздзеяннем...

і быццам я зноў іду ўсё далей у лес і пад нагамі робіцца спачатку вільготна а потым выступае чорная з пухірамі вадкасць і ўрэшце бачу балота і прысеўшы на паваленае дрэва назіраю за яго насельнікамі так насельнікамі... бабуры ў браклаце хіба гэта ўся вечнасць?

калі я ўспамінаю сябе ў дзяцінстве то згадваю дзіцячы дом на ўскрайку горада чамусьці такія дамы і інтэрнаты заўсёды выносілі як надалей ад вачэй пэўна каб не бачыць сваёй непаўнавартасці адразу за агароджай пачынаўся лес хаця назваць гэта лесам цяжка бо кіламетры два-тры ў радыусе ён быў звычайнай звалкай а потым балотам я не любіў свой дом і сваіх таварышаў там увогуле ніхто нікога не любіў і гэта не тыя словы калі ўспомніць пра юдоль нянавісці і маны дык вось я ўвесь час сыходзіў у лес і на балота і там здаралася назіраў за мурашнікамі чым не цывілізацыя падобная сваёй арганізацыяй на чалавечую дасканаласць якой дасягнула неверагоднага ўзроўню бо ёсць мурашы крайняй формы спецыялізацыі якія нават не могуць рухацца а служаць накапляльнікамі корму і цяпер я думаю хіба я тады і цяпер і кожны з нас мае якую каштоўнасць інтарэс ці хаця б якую нязначную цікавасць для мурашоў пчол ці яшчэ якіх кузурак яны проста не ўспрымаюць нас не бачаць так і мы не ўспрымаем сапраўдны рэальны свет а ў ім нашмат больш таго што мы звычайна заўважаем і каб стварыць новы кансэнсус трэба аднойчы выйсці з цела і ўбачыць Запрашальніка які праводзіць цябе ў іншыя светы што з'яўляюцца вялікімі загадкамі але недахоп псіхадэлічных сродкаў стварае ў гэтым пэўныя перашкоды мяне непакоіць славутае маўчанне Сусвету бо ў ім крыецца нешта надзвычай незразумелае быццам наш свет не больш як мурашнік у вялікім лесе але мне не хочацца думаць што і там ідзе паляванне на энергію гэта было б суцэльным жахам і аспрэчвала б самую ідэю Галгофы...»

Сантэхнік Ілля адклаў асадку з нататнікам і задумаўся, гледзячы ў акно, у якім зрэдку слізгала шэрая постаць прахожага з парасонам над галавой, а то і без яго, а потым увогуле прайшоў чалавек, апрануты ў пінжак і без капелюша, быццам на дварэ не ішоў халодны дождж і не стаяла сярэдзіна восені. Ён доўга назіраў так, а затым пачаў хадзіць туды-сюды — у амаль пустым пакоі без аніякай мэблі хапала месца, зноў разгарнуў нататнік і запісаў:

«...калі суботу яны часам яшчэ і аб'яўляюць працоўным днём то нядзеля амаль заўсёды выхадны і мяркую ў гэтую нядзелю на аўтастрадзе будзе спакойна і шум не будзе перашкаджаць да таго ж па нядзелях у сістэме звычайна не адключаюць ні гарачай ні халоднай вады што таксама павінна мне паспрыяць і такім чынам вырашана я паспрабую ў чарговы раз дасягнуць Узроўню ў бліжэйшы выхадны апошняя ампула якая засталася дазволіць мне гэта зрабіць а потым трэба звярнуцца да дзяўчыны «с змеею в сердце и клеймом на лбу» з шостага паверха Евы Мураш

так Евы Мураш

якая абяцала мне набыць тое што трэба дарэчы яна вельмі цікавіць мяне шкада што жанчыны яе тыпу не ўспрымаюць такіх як я магчыма з-за снабізму ў адносінах да пэўнай сацыяльнай катэгорыі а дзяўчына магла б быць выдатнай спадарожніцай і ахоўнікам на той час калі я часова пакідаю цела...»

У пакой раптам зноў пастукалі. Сантэхнік Ілля схаваў нататнік і прыадчыніў — за дзвярыма нікога не было, і ён, вырашыўшы і супакоіўшы сябе, што зноў гарэзуюць і шкодзяць малалеткі, пачаў збірацца на чарговы абход.

* * *

Чалавека, які хацеў яго прыніжэння, былы бізнесмен Фёдар Сак высачыў на другі дзень. Урэшце, зрабіць гэта было няцяжка, бо адрас ён ведаў, заставалася толькі заспець яго ў той момант, калі той застанецца адзін, на якую хвіліну-дзве, а ўжо гэта было больш складаным.

Тым не менш яму паспрыяла надвор'е: ішоў дробны дождж, рана сцямнела і можна было без апаскі хадзіць у цені ад клёнаў, якія густа раслі ля пад'езда. Было бязлюдна, нават сабак з-за дажджу ніхто не выводзіў на шпацыр, хіба толькі некалькі падлеткаў, азіраючыся па баках і паспешліва торкнуўшы сябе адным шпрыцам на ўсіх, зноў зніклі ў пад'ездзе, і ён меркаваў, што не прыцягне ў гэты вечар залішняй да сябе ўвагі.

Незаўважаны, Фёдар Сак убачыў, як цёмнага колеру іншамарка амаль бязгучна праслізнула да пад'езда. Дзверцы кабіны адчыніліся, і праз іх неахвотна выйшаў на дождж спачатку целаахоўнік, ён жа вадзіцель, а за ім той чалавек. Чалавек нешта сказаў і ўзмахам рукі адпусціў целаахоўніка, а сам рушыў да пад'езда. Цяпер усё залежала ад таго, як хутка ад'едзе машына і як доўга затрымаецца той чалавек, выклікаючы ліфт, ці, наадварот, калі ліфт на першым паверсе, адразу зойдзе ў яго, і тады б ён, Фёдар Сак, не паспеў. Усё гэта прамільгнула ў яго ў галаве, пакуль ён назіраў, прыціснуўшыся да дрэва, і вось машына імкліва нырнула ў цемру, і той чалавек адначасова зайшоў у пад'езд — кодавы замок быў сапсаваны, і ён не затрымаўся ля дзвярэй, і адразу Фёдар Сак ірвануўся за ім следам, і яму зноў пашанцавала — заўважыў, што, апроч іх дваіх, ля ліфта няма нікога, адтуль ніхто не выйшаў і ніхто не чакаў унізе, каб увайсці, дзверы ліфта якраз расчыніліся, і ён ускочыў у іх следам за тым чалавекам, штурхнуўшы таго да сцяны, адначасова націснуў кнопку ходу і выхапіў з кішэні рэвальвер.

Чалавек, які хацеў яго прыніжэння, здзіўлена і незадаволена выкрыкнуў нешта, не аформленае ў слова, і — пазнаў яго. Ён кінуў позірк на рэвальвер, які ўпіраўся яму ў жывот, і яго рана атлусцелы твар з двайным падбародкам перакрывіўся ад раптоўнага прыступу страху і хвалявання.

— Што? — бессэнсоўна спытаў ён. — Што здарылася?

Былы бізнесмен Фёдар Сак навобмацак націснуў левай рукой у сябе за спінай кнопку, не даючы ліфту спыняцца, і сказаў, ужыўшы імя чалавека. Урэшце, ён ніколі не забываў тое імя.

— Жыццё кароткае, праўда, Мар'ян?

І бізнесмен Мар'ян сутаргава зглынуў паветра і пагадзіўся:

— Так, Федзя, ты толькі не дуры.

— За што ты хочаш знішчыць мяне, Мар'ян? — спытаў Фёдар Сак. — Хіба я не расплаціўся з табой за сябе? Хіба не табе, ваўку пазорнаму, вярнуў грошы?

— Так, так, — заківаў галавой бізнесмен Мар'ян. — Я памыляўся і благога табе не хачу. Мы ў разліку, Федзя. Схавай «пушку» і давай разбяромся, зойдзем да мяне, урэшце, пасядзім, пагаворым. А пра грошы забудзь.

— Я паверу табе, а заўтра ты пашлеш сваіх людзей, каб прынізіць мяне, — ты ўжо не раз рабіў такое, Мар'ян?

— Не дуры, Фёдар. Я аддам табе і тыя грошы, якія ты мне вярнуў. Толькі не дуры. У мяне і з сабой ёсць — «штука». Нашу на ўсялякі выпадак.

І чалавек, які хацеў яго прыніжэння, палез свабоднай рукой у кішэню на грудзях і выцягнуў грошы, але Фёдар Сак узяў з яго рукі толькі адну стодаляравую паперку.

— Твае людзі гвалтам забралі ў мяне стольнік, дык я вяртаю, астатняе мне не трэба, — патлумачыў ён.

Чалавек па імені Мар'ян пасля гэтых слоў адразу падбадзёрыўся. Твар яго, рана атлусцелы ад багатага ўжывання ежы, з шэрага набыў амаль нармальны колер.

— Дык усё пуцём, Фёдар? — спытаў ён і дадаў таропка: — Схавай ствол, зойдзем да мяне і разбяромся, ты не пашкадуеш.

— Не лямантуй, — адрывіста кінуў у яго бок Фёдар Сак. — Бачыш, я думаю.

— Думаеш пра што?

— Пра тое — забіваць цябе ці не.

І ён сапраўды быццам скамянеў — задумаўся, стоячы ў няёмкай позе, амаль упіраючыся галавой у столь ліфта і па-ранейшаму трымаючы рэвальвер ля грудзей свайго праціўніка.

— Ну навошта забіваць, толькі сапсуеш сабе карму, — сказаў бізнесмен Мар'ян, — забудзем пра тыя грошы і — расход.

І свабоднай рукой ён асцярожна паспрабаваў адвесці ўбок зброю.

На гэты яго рух Фёдар Сак нібы ачуняў і з нечаканай сілай і злосцю ўдарыў яго ў твар локцем. З рассечаных вуснаў бізнесмена Мар'яна пацёк струменьчык крыві.

— Карму ўспомніў? А раней ты пра што меркаваў, жывёла? Ты б лепш пра хуткаплыннасць жыцця думаў, пра тое, што нельга беспакарана на ўсіх перці рогам. Ты не варты жыцця, не.

Раптам ліфт спыніўся. Былы бізнесмен Фёдар Сак не гледзячы зашоргаў далонню, каб зноў надаць яму ход, але не здолеў знайсці і націснуць адпаведную кнопку. Дзверы ліфта расчыніліся.

Міжволі ён азірнуўся. Перад ім на лесвічнай пляцоўцы стаяла жанчына, трымаючы на руках дзіцё. Вочы яе былі расшыраны ад сполаху.

Чалавек па імені Мар'ян спаўна скарыстаў момант няўпэўненасці. Ён з крыкам рынуў з ліфта, паднырнуўшы пад руку Фёдара Сака, збіваючы з ног жанчыну, і з нечаканым спрытам панёсся ўніз па лесвіцы, не перастаючы крычаць.

Фёдар Сак не пабег за ім. Праз імгненне нерашучасці ён націснуў кнопку ліфта і пачаўправальвацца ўніз, да першага паверха, дзе, не марудзячы ні секунды, выбег з пад'езда, завярнуў за вугал і дварамі выйшаў на вуліцу, пасля чаго ўскочыў у тралейбус. «Справа ў тым, што я не магу забіваць, — думаў ён. — Але ж калі я занадта мяккі да людзей, то я, пэўна, таксама не варты жыцця...»

* * *

Леснікі сустрэлі яго з'яўленне, як заўсёды, амаль раўнадушна і ажывіліся толькі тады, калі ён звыкла пачаставаў іх гарэлкай. Начаваў ён у пуні.

Лес ужо барвовеў апалым лісцем. Часам у стрыманым шолаху дрэў чуліся рэдкія і трывожныя крыкі птушак, якія, пэўна, рыхтаваліся заставацца і сустракаць тут зіму. З раніцы Фёдар Сак распальваў невялікае вогнішча, якое падтрымліваў, падкідваючы раз-пораз сухое галлё, да вечара.

Ён чакаў іх, але надзея на тое, што яны ўсё-такі не прыйдуць і ўсё абыдзецца, цеплілася ў ім. Надзея была марная.

Страляць яны пачалі адразу, пэўна, як толькі яго ўбачылі, і з блізкай адлегласці, таму адна з першых, выпушчаных імі куль, трапіла яму ў жывот. Былы бізнесмен Фёдар Сак здолеў яшчэ запаўзці за ствол паваленага ім дрэва і выцягнуць з кішэні камбінезона рэвальвер.

Ён знайшоў у сабе сілы стрэліць у адказ: раз, другі, трэці, а потым жыццё пачало імкліва выцякаць з яго, як выцякае паветра з надзьмутага і праколатага іголкай шарыка, і ён то губляў прытомнасць, то яна зноў прыходзіла да яго, і гэтыя паўзы станавіліся ўсё карацей і карацей, а потым усё агарнула цемра, і ён знерухомеў.

Бандыты яшчэ доўга чакалі і не рашаліся падысці да яго схованкі, але потым зайшлі з розных бакоў і ўбачылі, што чалавек, якога ім загадалі забіць, мёртвы. Тады яны забралі з яго рукі рэвальвер, вынялі з кішэняў стодаляравую паперку і ўсё, што там было, адцягнулі труп падалей у лес і, прыхапіўшы «шведку», таропка рушылі ў той бок, дзе знаходзілася іх машына.

* * *

У нядзелю з раніцы і к вечару сантэхнік Ілля амаль не еў. Між тым хутка сцямнела, і праз гадзіну рух машын на дарозе зусім перапыніўся. Яшчэ з вуліцы нейкі час чуліся крыкі падлеткаў, але потым холад загнаў іх па кватэрах, і наступіла цішыня.

Сантэхнік Ілля запоўніў ванну вадой і ўстанавіў патрэбную яму тэмпературу, пасля чаго выцягнуў з шуфлядкі стала аднаразовы шпрыц і загорнутую ў паперу ампулу з марфінам, якую, разгарнуўшы, папстрыкаў пазногцем, а потым старанна і ашчадна адламаў ад яе кончык і набраў у шпрыц вадкасць. Затым ён паклаў шпрыц на зэдлік каля ванны і, зачыніўшы на ключ дзверы «калясачнай» і фортку, вярнуўся і, зірнуўшы на гадзіннік, выняў нататнік і запісаў:

«3 лістапада. Нядзеля.

існуе некалькі шляхоў каб трапіць на адпаведны ўзровень адзін накапіць дастатковую колькасць энергіі каб пераключыць бар'ер а энергія шматкрат павялічваецца пры «падагрэве» а другі шлях гэта ўбачыць у самім бар'еры адтуліны і калі рухацца дастаткова хутка то можна праскочыць праз адзін з такіх «тунеляў» гэты «тунельны» эфект сапраўдны для ўсіх бар'ераў уключаючы квантавамеханічны бар'ер для электронаў ці іншых часціц але ўсё гэта дэталі якія мяркую вырашаюцца падчас уваходу ў транс мяне больш непакоіць загадкавасць Запрашальніка ў вызначэнні сутнасці тых істот якіх ён прадстаўляе і ў сувязі з чым узнікае мноства пытанняў адно з асноўных гэта формы жыцця Сусвету і іх суадносіны з нашым і тут міжволі ўспамінаецца выказванне ангельскага астрафізіка Джынса які сцвярджаў што жыццё ў зямным варыянце з'яўляецца «выраджэннем» матэрыі яе хваробай якая паражае субстанцыю ў перыяды неспрыяльных сітуацый а калі гэта так то які сэнс ва ўсіх перабудовах рэвалюцыях войнах і ўвогуле ўся наша дзейнасць законы і грамадскія ўзрушэнні не што іншае як капрыз Космасу але я адхіляюся час прыступаць так прыступаць...»

Сантэхнік Ілля адклаў убок асадку і нататнік і задумаўся. Потым схаваў нататнік у стол і прайшоў за пераборку, дзе была ванная. Ён распрануўся, акуратна начапіў адзенне на вяшак і марудна і асцярожна апусціўся ў цёплую ваду, паляжаў так некалькі хвілін, пасля чаго ўзяў з зэдліка шпрыц і выціснуў з яго ў набухлую вену. Затым ён сунуў у вушы берушы і выключыў святло.

Ён выйшаў з цела лёгка і раптоўна, нібы выскачыў, і лёгка прайшоў адтуліну і доўгі тунель. У канцы яго ён убачыў Запрашальніка. На гэты раз той не прадпрымаў спроб пераўвасаблення і нагадваў звычайную бурбалку, якая часам ускіпала і свяцілася ад перапаўнялай яе энергіі.

«Сёння я гатовы», — падумаў ён і адразу ўспрыняў адказ Запрашальніка: «Так, прыйшоў час, калі ты станеш адным з нас». — «Але я яшчэ не вырашыў і хачу ўсё ўзважыць», — працягваў ён, і тут тунель скончыўся, і яны апынуліся ў замкнёнай прасторы накшталт пустога пакоя, падзеленага на нішы, углыбіні якіх былі таксама нішы-соты, нібы мноства каробачак ад запалак. Ён адчуў жаданне ўвайсці ў адну з такіх каробачак і, нягледзячы на ўзніклы раптоўны страх, пераадолеў сябе.

«Уваходзь, — чуў ён думкі Запрашальніка, — і ты спрычынішся да таго, чаго так прагнуў, — ведаў».

І ён увайшоў і адразу адчуў слабы воплеск, і прастора нібы замкнулася за ім, ён хацеў прасунуцца далей, потым у бакі ці назад, але ўсе намаганні былі дарэмнымі. «Пастка?» — падумаў ён. «Ты можаш лічыць гэта і пасткай, але ты хацеў гэтага, і назад шляху ўжо не будзе». — «А маё цела?» — «Ну, цела можа само паклапаціцца за сябе, хіба не так?» — «І што са мной будзе далей?» — спытаў ён. «Не больш і не менш таго, што адбываецца пры звычайнай дамове паміж д'яблам і яго ахвярай», — пачуў ён здзеклівы адказ. І ён закрычаў: «Дык ты д'ябал?» — «Ну, гэта вызначэнне адвольнае, хаця людзі іншы раз лічаць і так». — «І якая карысць трымаць мяне ў гэтым напарстку?» — спытаў ён. «Ты будзеш сартаваць даныя, бо ў нас не хапае выканаўцаў, ты набудзеш вечнасць і неабмежаваную колькасць ведаў, чаго так прагнуў». — «А назад я вярнуся?» — «Вядома, не». — «А якія даныя я буду сартаваць?» — «Тыя, якія мы збіраем і якія дадуць урэшце адказ пра ідэю і намер Сусвету». — «А ў яго ёсць намер?» — «Так, але мы не ведаем яго, бо калі б даведаліся, усё б змянілася». — «Што — усё?» — «Наша існаванне». — «І колькі я буду тут знаходзіцца?» — «Практычна заўсёды». — «Тыдзень, месяц?» — «Ты не разумееш. Магчыма, мільярды тысячагоддзяў, пакуль не будзе знойдзены адказ». — «А калі ён будзе знойдзены, то што?» — «Тады мы зменім ідэю і намер. Ведаць іх — гэта значыць мець магчымасць змяніць». — «А калі я не захачу сядзець у гэтым напарстку і лічыць веды?» — «Мы цябе іх пазбавім». — «І што?» — «Ты будзеш невыносна пакутаваць». — «Але я проста звар'яцею праз паўгода». — «Тут не вар'яцеюць». — «Дык што — гэта і ёсць абяцаная мне вечнасць?» — «Так». — «Я не хачу, я вярнуся назад». — «На жаль, гэта немагчыма». — «Не! Не! Не!»

* * *

Будаўніцтва запаснога аэрапорта, мяркуючы па руху машын, яшчэ працягвалася, хаця дажджы ўсё часцей пераходзілі ў слабыя снегапады, а раніцамі падмарожвала. Міналі дзень за днём, але былы бізнесмен Фёдар Сак так і не аб'яўляўся, затое часцей заходзілі Кім і Гуру, а з імі Ларыса, якая адразу пыталася:

— Праўдзій дома? Хіба ён не вярнуўся?

І, скінуўшы на канапу куртку і берэт, ішла на кухню, дзе рыхтавала «траўку», а то і што-небудзь больш крутое, але пра Фёдара Сака іншых пытанняў не задавала, адчуваючы, што яны трывожаць гаспадыню.

Ева Мураш хадзіла на працу ўсё радзей і радзей. Шматтыражка, ці, як яе называў Кім, «сучка», — жыла між тым сваім жыццём: штодзённым наборам навінаў, колькасцю здадзеных радкоў, карэктурай, дробнымі даносамі, зарплатай два разы ў месяц, нязначнымі сваркамі і інтрыгамі.

Выходзіць з раніцы на залітую халоднымі, бруднымі, падмярзаючымі за ноч лужамі вуліцу, а потым ехаць у перапоўненым аўтобусе з перасадкай станавілася для яе невыносна, а яшчэ больш пакутлівай была прысутнасць ля асветленага мёртвым святлом неонавага плафона стала, назіранне за віраваннем дзялкоў за акном — тыя па-ранейшаму выскоквалі са сваіх машын, прыціскаючы да вушэй мабільныя слухаўкі, усе ўжо ў цёмна-карычневых норкавых шапках на галовах — чым вышэйшы статус, тым вышэйшая шапка, — іранізавала Ева Мураш, прыпальваючы жоўтымі ад нікаціну, дрыготкімі пальцамі цыгарэту ад цыгарэты і вылічваючы хвіліну, калі можна апрануць паліто і збегчы дадому.

Усё часцей яе даймаў страўнік: часам у дарозе даводзілася выходзіць з транспарту і шукаць грамадскую прыбіральню. Два-тры дні ў тыдзень звычайна трымалася павышаная тэмпература, а потым быццам праходзіла. Яна яшчэ больш схуднела, шчокі запалі, а на твары ад носа да вуснаў прарэзаліся дзве глыбокія зморшчыны.

Потым у яе на шыі, а праз тыдзень і ў роце з'явіліся невялікія цёмна-барвовыя плямы. Яны не балелі, але ёй стала нязручна насіць шалікі і есці счарсцвелы хлеб — тады ранкі крывавілі. Такія ж плямы яна неўзабаве заўважыла ў паху і пад пахамі. Яна часта мерзла, але калі-нікалі яе нібы насуперак кідала ў жар, да таго ж не давалі спакою частыя прастуды, бранхіты і ангіны.

Ева Мураш уяўляла, якія б твары зрабіліся ў калег па працы, калі б яна сказала ім праўду, як імгненна яны адхнуліся б ад яе, як іхняя інтуітыўная непрыхільнасць перайшла б у глухую варожасць. Але што ад таго прызнання змянілася б для яе самой? — думала яна. — Урэшце, усё калі-небудзь вырашыцца.

Раз, а потым другі яе выклікаў на гутарку рэдактар — вусных даносаў і крыўдаў, што яна прапускае працоўныя дні і пакідае работу раней, станавілася ўсё больш, але яна яшчэ выконвала свой мінімум — дзвесце радкоў штодня — і гэта яе неяк ратавала.

У адзін з такіх дзён — на зямлю ўжо ападаў снег, ёй стала блага, не дапамаглі і некалькі шклянак кавы: пачынаўся кумар, і тады яна зачынілася ў прыбіральні. У сумачцы было ўсё, што трэба, а потым ёй быццам палепшала, яна села за стол, каб нешта зрабіць, і ўрэшце пачала тэлефанаваць аператыўнікам, каб далі зводку. Запісвала Ева Мураш заўсёды хутка, амаль не ўнікаючы ў тэкст, часта карыстаючыся стэнаграфічнымі знакамі, якія расшыфроўвала пасля. Механічна яна набрала звыклыя кароткія паведамленні пра ўцекачоў з інтэрната «Карасікі», целы якіх знайшлі ў лесе, і пачала набіраць чарговае, як раптам яе ўвага абвастрылася, а сэнс набранага тэксту дайшоў да свядомасці:

«...апазнаецца асоба мужчыны, труп якога са слядамі агнястрэльных пашкоджанняў выяўлены ў раёне ўрочышча Баранава на тэрыторыі прыгараднага лясніцтва.

Прыкметы: на выгляд гадоў трыццаці, высокага росту — сто дзевяноста — сто дзевяноста пяць сантыметраў, валасы цёмныя, на левым прадплеччы татуіроўка — кляновы ліст і ў ім лічбавае абазначэнне — 0(1)Rh+ — група крыві. Быў апрануты ў вайсковы маскіровачны камбінезон і чорныя армейскія чаравікі на шнуроўцы...»

Некалькі хвілін Ева Мураш сядзела нерухома, потым запаліла, але амаль адразу патушыла цыгарэту ў попельніцы і пачала збірацца дамоў.

Адказны сакратар выйшаў са свайго кабінета, зазірнуў ёй у твар і нешта сказаў, але яна не зразумела. Тады ён паспрабаваў затрымаць яе за руку.

— Ева, — казаў ён, — ты зноў парушаеш распарадак, і я калі-небудзь мушу сапсаваць твой табель. Загад рэдактара, дарэчы.

На кароткі міг, ужо ў дзвярах, Ева Мураш спынілася. Ёй раптам авалодаў прыступ смеху.

— Ха-ха-ха-ха!

Здзіўленыя твары адказнага сакратара і супрацоўнікаў толькі ўзмацнілі яе нечаканую весялосць.

— Ха-ха-ха-ха!

З гэтым смехам яна і пайшла ў ноч, дакладна паўтарыўшы свой шлях таго дня, калі ўпершыню сустрэла Фёдара Сака (Праўдзія), што знік больш за месяц таму і чый труп ляжаў цяпер, пэўна, дзесьці ў халадзільнай камеры, — так, у якой бруднай камеры на падлозе, — думала яна, ідучы па алейцы праз аўтавакзал да стаянкі таксі, дзе села ў машыну і назвала свой адрас.

Яна ўжо рыхтавалася зайсці ў ліфт, але той не працаваў, і тут якраз рыпнулі дзверы «калясачнай», і Ева Мураш пазнала сантэхніка Іллю, які з ліхтарыкам у руках асвятляў сабе пад нагамі.

Сантэхнік Ілля скіраваў прамень ліхтара на дзяўчыну і павітаўся, патлумачыўшы, што тыя склезні-малалеткі не толькі разбілі лямпачку, а і, пэўна, сапсавалі ліфт.

— Мо зойдзеце на хвіліну, — прапанаваў ён. — На два словы.

Ева Мураш моўчкі зайшла за ім у пакой і села ў крэсла.

— Памятаю нашу мінулую гутарку, анягож, — сказала яна. — Вы, пэўна, зноў накшталт «драгса». Але я магу прапанаваць вам толькі «смэк». Лепшага нічога не маю.

— Вы дрэнна выглядаеце, — спачувальна заўважыў сантэхнік Ілля. — Здарылася што-небудзь?

— Здарылася, але гэта мая справа, — сказала дзяўчына і спытала: — Дык што вы хацелі? «Дазняк»? Сёння?

— З гэтым потым, — памарудзіў з адказам мужчына і зірнуў на яе бясколернымі вачыма. — Я б хацеў, я...

— Гаварыце хутчэй, не цягніце, у мяне мала часу, таварыш пралетар. Чаму вы стаіце, як стод?

Сантэхнік Ілля сеў на ложак.

— Мне патрэбны гід-ахоўнік, — урэшце сказаў ён ціха і быццам нерашуча, — я мяркую, калі б вы згадзіліся...

— Гід-ахоўнік куды?

— На Высокі Ўзровень.

— Ха. І гэта дзе?

— Калі я прачытаў ваш ліст, то адразу зразумеў, што вы асоба, так бы мовіць, неардынарная, здольная на большае, чым астатнія, у вас інтэлект...

— Чорт бы вас пабраў з вашай цікаўнасцю і чытанкай чужых лістоў, — у звыклай выбуховай манеры незалюбіла дзяўчына.

— Ціха, ціха, — адразу замахаў рукамі сантэхнік Ілля. — Не ўспамінайце нанач таго, хто, можа, выбраў сабе менавіта гэтую зямлю, якая для таго і засыпана васьмюдзесяццю мільёнамі кюры. Маўчыце і памятайце.

— Ну, згода, згода, — раптам пагадзілася Ева Мураш. — Калі вы такі баязлівец.

— Дык вось, я б вельмі хацеў паразумення.

— Вы быццам трызніце, але няхай, — сказала дзяўчына і спытала: — І як вы ўяўляеце мае абавязкі ў ролі гэтага гіда-ахоўніка?

— Вы павінны будзеце спачатку назіраць за маім целам, калі я адпраўлюся вельмі далёка, ну, скажам, на той самы Высокі Ўзровень. Сачыць, каб я не зайшоў занадта ўбок, у сэнсе небяспекі, каб не задыхнуўся ці не набраў у лёгкія вады, за колерам майго твару, за тым, каб малалеткі не кінулі ў фортку выбуховы пакет ці запаленую анучу ці мала яшчэ што. Гэта, вядома, напачатку...

— Так. Ну, а якую форму аплаты вы мне прапануеце за гэтыя пасядзелкі? Вы ж думалі пра гэта?

Сантэхнік Ілля пацёр далоні. Ён быў відавочна ўсхваляваны.

— Прабачце, — пачаў ён, — але я за вамі ўвесь час пакрысе назіраю. У вас тут нядаўна быў, скажам так, сябра. Такі высокі, з бензапілою. Ён браў у мяне ключы, каб яе разабраць і зноў сабраць. Але гэты мужчына больш не з вамі. Ён сышоў. Хіба не так? А вам трэба чалавек, на якога вы маглі б спадзявацца. Я мог бы падвесці вас да самага галоўнага, я...

Сантэхнік Ілля спыніўся. Плямы выступілі на яго бледным твары.

— Да чаго галоўнага? — спытала дзяўчына даволі здзіўлена.

— Да... неўміручасці.

— Ха-ха-ха-ха!

— Чаму вы смеяцеся? — пакрыўдзіўся сантэхнік Ілля.

Ева Мураш паднялася з крэсла.

— Не крыўдуйце, але вяртайцеся лепш у «дурку», — з нечаканай злосцю сказала яна. — Калі б вы нават і падсунулі мне ў нос вашу неўміручасць, вы што, сур'ёзна лічыце, што яна нечага вартая? Я, дарэчы, не вас першага пра гэта пытаю. Ну, дзеля чаго? Адкажыце! І няма ніякага Высокага Ўзроўню. Звычайны «глюк» — і ўсё.

Сантэхнік Ілля маўчаў.

У цемры Ева Мураш падымалася па лесвіцы да сябе на сёмы паверх. Маўчанне нібы цягнулася ўслед за ёю. Некалькі разоў яна спынялася адпачыць, бо задыхалася, пакуль урэшце не ўпала на ложак, як была, у паліто і запаліла цыгарэту. Потым усё ў тым жа паліто яна села за стол і напісала ліст да сяброўкі. Ліст быў надзвычай кароткі і складаўся з аднаго слова:

ЖАХ

І падпісалася:

Ева, 98. Чацвер.

Больш на працу яна не наведвалася. Так ішлі дні, зрэдку яна спускалася ўніз, хадзіла ў краму па хлеб, ёй спачатку званілі, але потым тэлефон адключылі — за нявыплату. У яе яшчэ быў «смэк» са старых запасаў, да таго ж заходзілі сябры, аднойчы прыйшла і маці, але яна нешта звыкла зманіла ёй і хутчэй выправадзіла дадому.

Яшчэ праз некалькі дзён у яе скончылася апошняе, што можна было ўжываць, нават «траўкі» не засталося, і толькі запалкавы карабок з «дазняком», што апошнім увёў сабе нябожчык Алег, так і ляжаў у халадзільніку.

Ева Мураш з раніцы прыняла ванну, а потым сядзела ў паліто, паліла і глядзела ў акно на вуліцу, дзе бегалі людзі, збіраючыся ў натоўп, даносілася музыка, з дынаміка гучалі песні, і яна ўспомніла, што на дварэ ўжо сёмае лістапада. Дзяўчына знайшла каляндар і чырвоны ліст з надпісам

7 лістапада

пятніца

Машынальна вырвала яго і кінула ў сметніцу, а потым выцягнула з шуфляды ампулу з вадой для раствору, адламала кончык. Усё, што пакінуў Алег, яна акуратна размяшала — дазіроўка ўжо не мела сэнсу, — набрала ў шпрыц і знайшла вену...

Ева Мураш выйшла на балкон, села ў старое крэсла, што стаяла сярод рознага хламу, ухуталася ў паліто і стала чакаць, прыслухоўваючыся да таго, як б'ецца сэрца, а яно грукала ўсё часцей і часцей, а потым яе званітавала, у скронях быццам запалаў агонь, ёй стала жудасна, сапраўдны жах працяў яе, дзяўчына зірнула ўніз, дзе ўжо было амаль пуста — натоўп сышоў, — і на неба, і раптам шырока раскрытымі вачыма ўбачыла, як па гэтым небе імкліва і бязгучна імчыць, зніжаючыся ў бок запаснога аэрапорта, нязграбнае, гіганцкае цела авіяматкі, падобнае на вялізнага гіпапатама, і гуку ўсё яшчэ не было, а потым з бакоў вынырнулі два знішчальнікі аховы, у той час, як авіяматка ўсё так жа бязгучна слізганула за дахі дамоў, на пасадку, і тады Ева Мураш нечакана ўспомніла словы сантэхніка Іллі і ўжо затухаючай свядомасцю зразумела: вось яно — тое самае, пра што калісьці гаварыў ёй вар'ят, і сінія вусны яе, на якіх ужо пухірылася жоўтая пена, вымавілі дзіўнае слова:

— Бесапатам!

І яна паўтарыла двойчы:

— Бесапатам, Бесапатам!

* * *

Бляшаная скрыня на дзвярах «калясачнай» паступова запаўнялася скаргамі жыльцоў, але самога сантэхніка Іллі даўно ніхто не бачыў. Урэшце нехта звярнуў на гэта ўвагу і патэлефанаваў у жыллёва-эксплуатацыйны ўчастак, але і там не ведалі, дзе знаходзіцца слесар-сантэхнік. Скрыня між тым была запоўнена лістамі і заявак у сваё чэрава больш не ўмяшчала. Прайшло яшчэ некалькі дзён, у камунальнікаў якраз выдавалі зарплату, але сантэхнік Ілля па грошы не прыйшоў, і тады з раніцы пачалі грукаць у дзверы «калясачнай», але іх ніхто не адчыняў і не падаваў голасу ў адказ. Дзверы, параіўшыся, урэшце ўзламалі, і мужчыны зайшлі ўнутр, але неўзабаве выбеглі адтуль — аднаму з іх стала блага, а другога званітавала проста ў пад'ездзе.

Пакуль прыехала спецыяльная машына, у «калясачную» заходзілі яшчэ некалькі цікаўных, але хутка выбягалі адтуль і папярэджвалі, каб туды не пускалі дзяцей. Урэшце прыбылі людзі з празектуры і, надзеўшы камбінезоны і пярэднікі і насунуўшы процівагазы, вынеслі з пакойчыка ванну, дзе боўталася мешанка, якая кішэла чарвякамі, — усё, што засталося ад сантэхніка Іллі.

1999

Апавяданні

Ізумрудна-зялёныя мухі

Яны з'явіліся раптоўна: некалькі дзесяткаў, не менш, ён пачаў лічыць, але збіўся, бо мухі бегалі па ім бязладна і неяк бы з падскокам, у вачах у яго замільгацела, і ён перастаў лічыць. Мухі былі ізумрудна-зялёныя, таго неверагодна зялёнага колеру, які ўласцівы хіба толькі штучным стварэнням. Куртка яго была ў крыві: мухі трымцелі, адчуваючы гэта. І толькі тады ён зразумеў, што прыгожыя зялёныя насякомыя — звычайныя падлавыя мухі і яму, значыць, хутка гамон. Мужчына скасавурыўся на свае ногі, грудзі і жывот — нагам у красоўках было холадна, хаця сонца ўжо сляпіла яму вочы, і далонь, што ляжала на рукаятцы рэвальвера, таксама была халодная і мокрая ад поту. Ён сціснуў пальцы.

...Ён сціснуў кулакі, і тады, пэўна, нешта спрацавала ў яго галаве, быццам адбыўся шчаўчок і нібы пераключылася на больш высокае напружанне мазгавое рэле, бо яму раптам стала горача, а рука аўтаматычна нырнула за пазуху, дзе ў самаробнай кабуры грэўся яго «Радом», адзін з варыянтаў бельгійскага «Нагана». Гэта быў сямізарадны рэвальвер калібру 7,62 мм з барабанам, які насоўваўся наперад, — мадэль вытворчасці 1895 года. Паўгода таму малады мужчына набыў яго за пяцьсот даляраў у чалавека, які прыехаў з Польшчы.

Ён ускінуў руку са зброяй, і тры стрэлы адзін за другім, без паўзы, узарвалі вагон. Першая куля трапіла ў шыю аднаго з нападаўшых — укормленага, з чорнымі пукатымі вачыма і ў чорным доўгім плашчы. На ягоны белы шалік адразу пырснула крывёю, яго адкінула назад, у праход, дзе ён упаў і захрыпеў, драпаючы пазногцямі брудную падлогу. Другая куля трапіла ў лоб таму, хто ўставаў з сядзення, і мазгі яго абпырскалі спінку гэтага сядзення і дзяўчыну насупраць, якая адразу закрычала і крычала не перастаючы, калі ён стрэліў у трэці раз, услед таму, хто нападаў на яго, трымаючыся за спінай лупатага ў белым шаліку і плашчы. Гэты трэці, у жоўтай скураной куртцы і каўбойскіх вастраносых чаравіках, пэўна, хутка кумекаў, бо крутнуўся, спрабуючы ўцячы. Ён быў гонкі і спрытны, але ж куля была яшчэ больш спрытная, яна ўвайшла яму якраз між лапатак, і — усё было скончана.

Цягнік імчаў у прыцемках далей, вагон быў пусты, толькі ён і гэтыя трое ды шлюха, якая набрала ў грудзі паветра і закрычала яшчэ больш гучна.

Малады мужчына саўгануў наган за пазуху, падхапіў з сядзення сумку з газетамі і перакінуў цераз плячо. Ён быў светлавалосы, высокага росту, лічы, зусім хлопец. Толькі на твары ад носа да куткоў вуснаў рэзка выдзяляліся дзве зморшчыны, якія рабілі яго старэйшым. Пластмасавая бейсбольная кепка з брылём з матэрыі была нізка насунута на лоб. Мужчына памкнуўся да дзвярэй, але раптам павярнуўся і крыкнуў:

— Маўчы, жывёла!

Дзяўчына адхіснулася ад яго да акна і раптам змоўкла. Яна была скуластая, з кірпатым носам і пафарбаваная пад брунетку, з ярка-чырвоным ад памады ротам. Мужчына мімаволі адзначыў усё, хаця навошта гэта было яму, — крутануўся і кінуўся да выхаду — цягнік ужо замаруджваў хаду на чарговым прыпынку.

Ён выскачыў адразу ж, як дзверы расчыніліся, і пабег праз асветленую ліхтаром пляцоўку за будынак станцыі, у ноч — гэта быў адзін з бязлюдных прыпынкаў ля невялікага пасёлка ці нават вёскі. Прыглушаныя крыкі за яго спінай пачаліся зноў, але электрацягнік крануўся, набраў хуткасць і рушыў. Што ж, пакуль яны там паведамяць машыністам, а тыя па рацыі на бліжэйшую станцыю, а там падключыцца міліцыя, у яго будзе хвілін трыццаць — сорак, а мо, калі пашанцуе, і болей, каб адарвацца ад пагоні. А пошук пачнецца, магчыма, у гэтую ж ноч, хіба не так? Урэшце, ён не сумняваўся.

Прабягаючы ўздоўж пракапанай канавы (непадалёку грувасцілася і цёмная гара экскаватара), ён кінуў туды сумку з газетамі, крыху аддыхаўся і нагамі закідаў яе жвірам. Хаця, мільганула ў яго галаве, усё гэта дарэмна, бо тая дзяўчына, пэўна, ужо расказвае пра ўсё, і пра газеты таксама, а прыстрэліў бы і яе, дык усё было б інакш, можа б, і ўратаваўся, але ж вось сумленне, ці што там яшчэ, нейкая сіла ў ім не дазволіла лішняй крыві. Хаця — што яму да той дзяўчыны? Чаго вартае яе нікчэмнае жыццё і каму ўвогуле патрэбна гэткае смецце? Хіба што тым цыганам, каб прадаваць ёй наркату і карыстацца яе целам, пакуль яно здаровае?

Пазбавіўшыся ад сумкі, ён зноў пабег у цемру.

...Урэшце, усё з таго і пачалося, што ў іх с...м райцэнтры, звычайным правінцыйным гарадку, было мала дзевак. Іх проста не хапала на ўсіх, бо побач было два, ды не, нават тры гарадкі-спадарожнікі з вайскоўцамі — там дыслацыравалася цэлая армія. Штогод, штомесяц, штодня мангалоідныя лейтэнанты і капітаны бралі з гарадка даніну — дзевак у жонкі, звозілі іх за свет ці заставаліся з імі ў сваіх гарадках-спадарожніках, каб пладзіць такіх жа мангалоідаў і будучых вайскоўцаў, як і самі.

А то яшчэ дзевак з мясцовага педвучылішча — адзінай у іх горадзе навучальнай установы — размяркоўвалі пасля вучобы... у аддаленыя кішлакі азіяцкіх рэспублік. Нашыя мудрыя кіраўнікі ў сталіцы так вырашалі, гладкія і салодкамоўныя ёлупні — уся гэта шушамець, якая ў чарговы раз аб...сь са сваёй гісторыяй і сваімі перамогамі. Увогуле, гэта быў горад недачалавекаў. Такое можа быць, бо ён пабачыў за сваё жыццё шмат гарадоў — вялікіх і малых, калі служыў у чыгуначных войсках. Суцэльная гніль. А калі вакол цябе завялася гніль і яе не выпаліш у свой час з дапамогай агнямёта, напалму, трацілу ці яшчэ якім чынам, то яна размножыцца і ўсё стане гніллю. Дарогі пакрыюцца напоўненымі смярдзючай тванню ямамі, рэкі і азёры запаскудзяць мазутам, крышкі люкаў каналізацыі знікнуць, і ў іх правалы пачнуць скідваць смецце, пад'езды і лесвіцы ў дамах запаскудзяць п'яныя пралетары, а дахадзягі-старцы з устаўнымі сківіцамі пачнуць заклікаць да ўсялякіх узбуйненняў, быццам мала сваёй гнілі, дык каб прыйшла яшчэ і ўсялякая набрыдзь. Усе пачнуць слухаць розных ёлупняў, запабягаць перад імі, надзяляць пасадамі і кватэрамі. І калі гэта і хто тут вынішчаў тых ёлупняў, нават памкнуўся іх утаймаваць? Наадварот, яны нішчылі і нішчаць тых, хто з імі не згодны. Калі ж хто і браўся за дурноту, каб змагацца з ёй ейнай жа зброяй, то адразу ўсчынаўся сусветны гвалт. Вось дзе першапрычына, хаця дзевак было мала, нічога не запярэчыш і — гэта дакладна. І потым, калі ў яго з'явілася нявеста, а ён толькі адслужыў іх с...ю армію, то не тое што на якую-небудзь аднапакаёўку, а і на вяселле грошай у яго не было. З таго ўсё і пачалося, ён жа не быў сынком якога функцыянера, аднаго з тых, хто на іх с...я святы заўсёды стаяў на збітай мясцовымі цеслярамі трыбуне пад іх любімым правадыром і зекрыў вочы на шэсце тых, з транспарантамі, сцягамі, надзьмутымі шарыкамі-прэзерватывамі ў руках і п'янымі пысамі. Пэўна, і ён павінен быў штогод ісці пад тымі транспарантамі і сцягамі ў святы, пляскаць у далоні, працаваць на тых ёлупняў у будні і чакаць усё жыццё, пакуль яму, старому і нядошламу ад хвароб, выдзеляць урэшце якую с...ю кватэру, але нашто яму тое, у чым ужо не будзе патрэбы? Хіба тыя, у чырвоных мантыях на трыбунах, ці іх дзеці мелі ў тым патрэбу? Ім даставалася ўсё дарма, а яму нават на гэта варта было змарнаваць паўтара года катаржных работ. Хто прыгаварыў яго да тых работ? Пяць тысяч даляраў — вось была цана яго лаяльнасці, законапаслухмянасці і шчасця. Усяго толькі пяць тысяч. А ў тых цыганоў, па якіх ён адкрыў страляніну, былі кватэры? Ці цыганы ўсё яшчэ жывуць у сваіх шатрах дзе-небудзь на ўзлессі? Адкажы мне, лес? Цяжка дыхаючы, ён прадзіраўся праз начны гушчар.

...Лес шумеў у яго над галавой. Ён аблізаў вусны сухім языком і зірнуў на мух. Яны поўзалі ўжо і па твары, яны былі нахабна-смелыя і мэтаскіраваныя, як усе насякомыя. Лес. Адкуль яны ў лесе, паблізу ж няма, здаецца, ні падлы, ні звалкі? Адкуль яны з'явіліся так хутка, нібы іх навялі якім лакатарам? Лес жа такі чысты, жывы і вечны. Пошум лесу — самае цудоўнае, што ёсць на свеце. Хто гэта сказаў? Нейкі пісьменнік. Але ці ведаў пісьменнік, што ў лесе хаваюцца мірыяды такіх вось ізумрудна-зялёных мух і чакаюць свайго часу? Так, ён тады шмат чытаў і нават рыхтаваўся паступаць у інстытут замежных моў. Урэшце, куды заўгодна, толькі б вырвацца з таго гарадка, але тут з'явілася дзяўчына.

...Дзяўчына гнутка і зграбна падабрала пад сябе ногі, а потым лёгкім рухам паднялася з посцілкі, на якой яны ляжалі, і пайшла да ракі. Яна паволі ўваходзіла ў ваду, і ён назіраў, як рака ўбірае ў сябе спачатку яе доўгія ногі, потым голыя акруглыя клубы, спіну і спыняецца на ўзроўні шыі. Тады дзяўчына павярнулася і паклікала:

— Ідзі да мяне. Дно чыстае, пясок. Цёпла. І камары не ўкусяць.

Ён падняўся з зямлі і пайшоў да яе, і вада прыняла і яго, мякка заказытала цела прахалодай, і дзяўчына сказала:

— Хутка мы не зможам сустракацца. Прыйдзе восень, а потым зіма. Я жыву з бацькам, з сястрой і братам, а ў цябе таксама нельга. Чаму ты такі бедны? Навошта я кахаю менавіта цябе?

Ён падумаў, ён думаў пра гэта і раней, і праз паўзу адказаў:

— Калі ты пачакаеш з год, то я зараблю, колькі трэба. Усяго толькі год. Больш я нічога не магу і нічога не прашу.

Дзяўчына замест адказу заплюшчыла вочы і пацягнулася вуснамі да яго, каб ён пацалаваў. Валасы яе, колеру саломы, былі мокрыя. Яна абняла яго пад вадой і ашчаперыла нагамі.

— Які ты худы, — сказала дзяўчына. — Зусім хлопчык. І чаму менавіта ты? Магла ж я выбраць каго іншага і не сустракацца з ім вось так, як з табой: за горадам, у полі, у лесе, ля ракі, у пад'ездах?

Замест адказу ён з прыхаванай злосцю прыпаў да яе вуснаў у доўгім пацалунку. Пацалунак гэты станавіўся ўсё больш пажадлівым, і тады дзяўчына адарвалася ад яго і сказала:

— Занясі мяне цяпер назад. Ну, хутчэй...

Яна, вядома, згадзілася. Магчыма, такія абяцанні ў жанчын увогуле нічога не вартыя, але ён успрымаў усё сур'ёзна, два гады ўстрымання ў іх с...й арміі зрабілі яго такім, сентыментальным і ўлюблівым. Урэшце, ён увогуле быў такім. Тут якраз ішла ўжо поўным ходам іх с...я перабудова, і можна было зарабляць грошы, як здолееш.

Так, хто як здолее. Але ж не мог ён гарбаціць на якім з іх с...х заводаў, бо там цяпер і на хлеб часам не заробіш. Не мог і «шалясцець» валютай ці гандляваць пракладкамі, бо гэта — не для яго. Ён доўга прыкідваў тады так і гэтак, і, як ні круці, атрымлівалася яму ўсё роўна далёкая дарога. Так ён і завербаваўся ў адну прыватную будаўнічую фірму ў іхнюю дарагую і залатую сталіцу, як пелася раней у адной з іх с...х песень. Вось тут і пачаліся катаржныя работы, бо ён наняўся працаваць мулярам. Па дзесяць — дванаццаць гадзін у дзень, з раніцы да цямна, і ўсяго, як было сказана ў дамове, за пяцьсот «зялёных», больш яны не абяцалі, дый і так на яго месца было зашмат жадаючых з вёсак, пасёлкаў ды такіх с...х гарадкоў, як той, дзе ён нарадзіўся: толькі выйдзі на плошчу і свісні — адразу набягуць. У яго ўсё было разлічана: не піць, не курыць, нават не праядаць лішняга. Чатырыста пяцьдзесят кожны месяц ён павінен быў адкладаць. Але тут тыя сукі пачалі круціць і махляваць — што-што, а на гэта яны былі майстры ў іх с...й сталіцы. Замест абяцаных пяцісот выходзіла па чатырыста, а то і менш. Жыў ён у інтэрнаце, спаў у пракураным пакойчыку, дзе ложкі стаялі ў два ярусы, як калісьці ў казарме. Але горшае было не гэта і не рабская праца. Там нельга было давяраць нікому і ніколі, нават ноччу, калі спіш, нават у сне. Чыста выпадкова ён падслухаў размову каменданта інтэрната з адным памагатым-шасцёркай. Грошы адтуль не давалі вывозіць нікому. Калі не маглі скрасці па п'янцы, то рабавалі пасля палучкі; калі не ўдавалася абшукаць рэчы і сумкі ў час іх адсутнасці, калі яны гарбацілі на будоўлі, то падсылалі шлюх з клафелінам. Яму давялося прыдумаць версію пра брата, які, маўляў, жыве тут недалёка і да якога ён і адносіць на захоўванне грошы, і так ад яго на нейкі час адчапіліся, хаця ён ведаў, што пасля апошняга разліку хутчэй за ўсё будуць чакаць яго ў інтэрнаце, і тады ў ход пойдзе ўсё: гарэлка, шлюхі, а потым, калі не спрацуе, і сіла. Грошы ён зашываў у цяльняшку, якую амаль не здымаў, — вакол пояса і па баках, дзе прыстасаваў знутры спецыяльныя кішэні. З палучкі мяняў іх рублі на валюту і хаваў. І ўсё роўна ўвесь час трэба было сцерагчыся нечаканага нападу ці яшчэ якой падлянкі. Па хітрасці, зласлівасці і каварству яны былі горш за пацукоў: у іх там склалася нешта накшталт групоўкі, хеўра, якая тлусцела на рабочай скаціне, накшталт яго і падобных, і з механічнай абыякавасцю выплёўвала іх голымі і босымі назад, у іх пасёлкі і вёскі. І тым не менш яму ўдалося перахітрыць тых пацукоў з іхнімі «шчаміламі», «рэксамі» і шлюхамі са снатворным. Яшчэ раней, за некалькі дзён да апошняй палучкі, ён набыў білет і пасля канчатковага разліку ў інтэрнат не вярнуўся, пакінуўшы там ім на ўспамін тое-сёе з вопраткі, электрабрытву, ручнік, зубную шчотку і чамадан. А пэўна, яны доўга чакалі яго тым днём і той ноччу, анягож, і шлюху туды даставілі, усё як належыць, пакуль ён, як і быў, у рабочай робе і кедах, не занырнуў у вагон. Цягнік урэшце крануўся, ён заваліўся на верхнюю паліцу (надыходзіла ўжо ноч) і назіраў, як сплывае і меншае гэты жудасны мегаполіс, што адабраў у яго больш года жыцця, як агнёў горада ўсё меншае і меншае, і ўрэшце пачаліся дробныя пасёлкі, раўніны, а потым лес, і тады ён заснуў.

...Лес, па якім ён плёўся ў напрамку ад чыгункі, на яго думку, не мог цягнуцца на вялікую адлегласць. Ён прыкінуў прыблізна — кіламетраў дзесяць, пятнаццаць. Урэшце, тут не тайга, надта не схаваешся. Дый што толку хавацца, калі няма ні жытла, ні ежы, ні грошай, акрамя якой дробязі, толькі «Радом» пад пахай з чатырма патронамі ў барабане. Патроны ж есці не будзеш. Ён прыслухаўся да начных гукаў і вызначыў па іх, дзе чыгунка. Там у іх ужо, напэўна, усё спрацавала і міліцыянты з «калашнікавымі» пайшлі па следзе. А можа, і не — хіба даведаешся? Не азірайся, бо ззаду магчымая пагоня — хто гэта сказаў? Хутчэй за ўсё яны з сабой захопяць і сабаку. А калі ў цемнаце ён дрэнна прыхаваў сумку, то сабаку падсунуць яе пад нос і той лёгка возьме след. А пасля гэтага ўжо справа часу, каб дастаць яго. Ён будзе страляць? Скажы, лес, мне страляць? Трэба выбрацца на якую лясную дарогу, няхай цемра, ноч, але трэба — дарога ўрэшце прывядзе да якога балотца, ручая ці канавы і ён саб'е са следу сабаку. Не шукай мяне, сабака, бо я ні ў чым перад табой не вінаваты, падумаў ён. Хіба мне трэба ўвогуле тваё сабачае ці яшчэ якое іншае жыццё? Тым больш — чалавечае? Але ён адабраў ужо не адно. Тыя цыганы — чалавекі? Скажы мне, лес?

...Лес ціха шумеў над ім. Ён ляжаў на невялікай палянцы, галавой на спарахнелым сасновым ствале, рэдкія сонечныя промні прабіваліся да яго, станавілася горача. «Віць-віць-віць», — звінела ўгары птушка. Піць. У грудзях, правым баку і ў жываце тлела маленькае вогнішча, якое патрабавала вады.Ён хацеў піць. Пэўна, падумаў ён, зачапіла жыццёва важныя органы. Недарэмна на ім ужо некалькі гадзін кішаць гэтыя зялёныя стварэнні. А ўжо яны ніколі не памыляюцца, бо іх інстынкты адпрацаваны тысячагоддзямі, сотнямі тысячагоддзяў. Ён паварушыў галавой, каб сагнаць іх з твару, і адразу боль уварваўся ў яго, як урываецца на маленькую сонную станцыю ранішні аранжава-сіні экспрэс, каб, не спыняючыся, памчаць далей. Далей — куды? Куды і я неўзабаве памчу — ты ведаеш, птушка? Не крычы так, птушка, зрабі ласку, бо я хачу піць і хачу цішыні.

...Ля маленькай соннай станцыі ўсё і здарылася. Ён тады ўжо змяніў хуткі цягнік на звычайную электрычку, якая везла яго дадому, у той с...ны гарадок, дзе ён нарадзіўся. Ён паспеў купіць сабе спартыўны касцюм, красоўкі, куртку ды пару сумак, якія запоўніў такімі-сякімі падарункамі.

Мужчына быў амаль што дома, ціхая радасць пасялілася ў ім, ён расслабіўся, а гэтага рабіць цяпер ніколі няварта. Грошы, якія выпараў з цельніка, ён паклаў на дно сумкі, частку, некалькі соцень, пакінуў у кішэні курткі, а брудны цельнік выкінуў. Ён ехаў дамоў у звычайнай прыгараднай электрычцы, і ў душы ў яго панавалі ціхае замілаванне і спакой.

Электрычка была адна з апошніх, вагон паступова апусцеў, за акном панавала амаль што ноч, і толькі рэдкія агні наплывалі і зноў адыходзілі ў цемру: то заставаліся ззаду ўсе тыя бяздарна і безгустоўна пабудаваныя хаты і домікі, дзе жылі рахманыя, пакорлівыя і безадказныя дурні — такія ж, як і ў тым гарадку, дзе жыў і куды ехаў ён.

Таму ён і не надаў спачатку аніякай увагі тым траім, што зайшлі ў вагон на адным з прыпынкаў і, пэўна, збіраліся хутка выходзіць. Зайшлі неяк моўчкі, ціха, быццам заслізгнулі. У слабым святле, а працавала толькі частка асвятляльных плафонаў, ён глядзеў, як яны ішлі па праходзе між сядзенняў, адзін за адным — усе ў танных спартыўных касцюмах і з насунутымі на вочы брылямі плоскіх расейскіх кепак, і пачуццё неўсвядомленай небяспекі ахапіла яго.

У іх, пэўна, усё было разлічана, бо спачатку яны агледзеліся, агледзелі яго і, слізгануўшы вачыма па сумках, селі збоку і насупраць. Так, моўчкі, яны ехалі нейкі час, і мужчына пачаў супакойвацца. Цягнік замаруджваў хаду перад чарговай станцыяй, і тут адзін з іх — скуласты, цемнатвары, з праціснутым пасярэдзіне, нібы ў хворага на пранцы, носам, пасунуўся да яго і, быццам абыякава, спытаў:

— Здалёк едзеш?

І мужчына, падсвядома ўжо разумеючы, што трапіў у пастку, інтуітыўна прыхіліў бліжэй да сябе сумкі і адказаў:

— З Парыжа, мужычкі.

Гэта азначала, каб той не задаваў недарэчных пытанняў, і ў той жа час гаварыла незнаёмцам, што ён чалавек самастойны, не баязлівец і ведае правілы абыходжання. Але яны заспяшаліся, быццам прарвала гаць, і вадаспад пачаў змываць усё на сваім шляху.

— Ну, а нам якраз туды. Вось сумачкі твае там і спатрэбяцца. Дык ты б іх аддаў.

Гэта сказаў другі — у яго ўся левая рука з тыльнага боку была сіняя ад татуіроўкі. Ён выхапіў з кішэні нож. Утраіх яны накінуліся на яго. Адзін схапіў яго за рукі, другі падсунуў нож да шыі, а трэці пацягнуў да сябе сумкі. Мужчына супраціўляўся як мог, мёртва зашчаміўшы ручкі сумак, і тады адчуў удар па галаве, у вачах ярка бліснула святло, а потым ноч уварвалася ў яго і захапіла з сабой.

Ён хутка апрытомнеў. Цягнік, пастукваючы коламі, ішоў далей, кроў сцякала яму па твары на брудную падлогу, на якой ён ляжаў, — на ёй утварылася лужына. Але самае горшае было тое, што сумак, якія так утульна падпіралі яго бок, больш не было.

...Дадому ён не вярнуўся. Навошта? Вярнуцца, каб расказваць тым дурням, што яго абрабавалі, як апошняга лоха? Ці, можа, паплакацца дзяўчыне? І той дзяўчыны ён больш не бачыў. Хто ведае, дзе яна цяпер у гэты час, ноччу, калі ён бяжыць праз лес? Пэўна, яна даўно замужам і спіць зараз у ложку з мужчынам ці займаецца любоўю. Можа, яе звезлі за свет, а можа, з'ехала сама, а можа, проста стала шлюхай...

Урэшце, гэта даўно перастала яго цікавіць. Амаль з той пары, калі ён уладкаваўся ў рэдакцыю занядбанай другараднай газеты і стаў у іх распаўсюджвальнікам і адначасова начным вартаўніком — трэба ж было яму недзе жыць і спаць, вось ён і спаў у іх на складзіку, сярод мяшкоў і пачак з газетамі. А днём ён шукаў тых трох — паўгода з дня ў дзень па тым маршруце, прадаючы газеты ў цягніках і ўглядаючыся ў твары пасажыраў. Пад пахай у яго быў наган, яго «Радом», набыты на тыя даляры, што засталіся ў кішэні курткі і якія яны не паспелі ці не здагадаліся вытрасці.

Зрэдку на яго маршруце сустракаліся знаёмыя з таго гарадка, дзе ён нарадзіўся і адкуль знік, але ён навучыўся іх пазбягаць, дый часу прайшло шмат. Гаварыць яму з імі не было патрэбы, яны даўно існавалі ў розных вымярэннях. Дый пра што гаварыць? Пра тое, як ім жывецца ў іх с...м горадзе, адкуль усе, хто хоць чаго-небудзь варты, уцякае, а застаюцца толькі зусім бездапаможныя ды тыя самыя хітрыя ёлупні, якія групуюцца там па адных ім вядомых прыкметах?

Той-сёй з іх марыць пра заробкі на заходнім напрамку, пра тое, каб нават уладкавацца там і яшчэ болей — застацца назаўсёды. Але гэта марныя спадзяванні, як марна спадзявацца на тое, прыкладам, што цябе мінуюць хваробы, ці старасць, ці здрадніцтва, ці яшчэ што. Хіба не ездзілі яны да тых жа «паноў» за Буг і не ўпэўніліся на асабістай скуры, што большасць з іх зусім не добразычлівыя анёлы, а тыя ж самыя хітрыя дурні са зласлівымі тварыкамі гаспадаркоў і жывёльнай пагардай да тых, хто хоць часова, а трапіў пад іх уладу.

Ён часта ўяўляў сабе, як сустрэне тых трох — тых, хто, па сутнасці, адабраў у яго не грошы, а лепшы ў жыцці час, надзею, спадзяванні, пачуццё годнасці. Неяк ён нават вырашыў, што спаткаў іх, але калі падсеў бліжэй, зразумеў, што памыліўся. Ён працягваў шукаць, але аднойчы, седзячы ў напаўпустым вагоне з рэштай газет у сумцы, ён, па звычцы, пачаў аднаўляць у памяці абліччы ўсіх трох і ...сумеўся. Ну, што тыя скуластыя твары — зараз такіх поўна; што, урэшце, татуіроўка на далоні — і такіх цяпер хапае, кожны другі «распісаны». І ён раптам з жахам адчуў — ён стаў забываць іх. І тады ён спужаўся.

...Ён спужаўся ўва сне. У вагоне было шумна ад крыкаў, мужчына якраз задрамаў, і калі ачуняў ад кароткага і неглыбокага сну, убачыў, што крычаць і лаюцца цыганы, і яшчэ дзяўчына, па выгляду шлюха, а дзе яны ўвайшлі ў вагон, ён не бачыў. Ён міжволі прыслухаўся і зразумеў, што дзяўчына — наркаманка і просіць даць ёй «дозу», а грошы яна, вядома, аддасць ім пасля, што «машына», гэта значыць асабісты шпрыц, у яе заўсёды пры сабе, што ёй вельмі блага і трэба хутчэй, нават зараз, «шырануцца».

Цыганы былі маладыя, нахабныя, добра, але без густу «прыкінутыя», іх таксама было трое: ён даўно заўважыў, што яны амаль ніколі не ходзяць і не ездзяць па адным. Нават пакапаўся ў памяці, каб прыпомніць такі выпадак, і не знайшоў. Не было для яго адкрыццём і тое, што дзяўчына просіць у іх наркату, бо спытайце нават у іх с...м горадзе, там, дзе ён раней жыў, любога таксіста: куды той возіць вечарам маладых дзевак, і той адкажа — у мікрараён, туды, дзе жывуць панаехаўшыя з Расеі цыганы, якія і гандлююць цяпер наркотыкамі, папярэдне прывучыўшы да іх такіх вось с...х шлюх. І яму іх, тых шлюх, не шкада, няхай прападуць усе пропадам, усіх не выратуеш, бо дурнота даўно правіць тут баль і яе не пераможаш.

Між тым цыганы разваліліся на сядзеннях, адзін закінуў ногі на супрацьлеглае, і пачалі гаварыць між сабой па-свойму, выкрыкваючы асобныя словы, і яшчэ енчыла тая шлюха — усё гэта раптам пачало нерваваць яго. Іх крыкі станавіліся ўсё больш гучнымі, у яго закалола ў скронях. Хацеў устаць і перайсці ў іншы вагон, але яны раптам змоўклі, і ён застаўся.

Мужчына задрамаў, але шум пачаўся нанава. Дзяўчына зноў пачала прасіць, і адзін з цыганоў — лупаты, у доўгім, да пятак, плашчы і белым шаліку, нахіліўся да яе твару і раптам прапанаваў:

— А ты адпрацуй. Адразу і разлічымся, — ён ужо расшпільваў шырынку.

— Ды ты што, звар'яцеў? — заенчыла дзяўчына. — Я так не магу, не — ты вар'ят.

— Хіба ты так не рабіла? Якая табе розніца, дзе і як? Адзін француз сказаў: цяпер жанчыны кахаюць не сэрцам, а галавой. Вось і ты палюбі мяне галавой...

Абодва яго хаўруснікі зарагаталі.

— Што, так вось сорамна? — ціснуў на дзяўчыну лупаты. -А ты газетай засланіся. Зараз мы яе купім. Унь і разносчык сядзіць.

І крыкнуў праз праход, звяртаючыся ўжо да мужчыны:

— Гэй ты, прынясі газету! Усё роўна якую!

Мужчына не варухнуўся. У скроні яму грукала кроў, твар яго скамянеў.

Лупаты падняўся са свайго месца, выцягнуў з кішэні плашча банкноту і пайшоў да яго.

Цягнік імчаў, бразгала ад вібрацыі верхняя паліца, за вокнамі гусцела цемра.

— Рэшты не трэба. Давай газету.

— Не прадаецца, — мужчына змахнуў грошы на падлогу.

Лупаты зірнуў яму ў вочы і марудна, задам, адышоў да хаўруснікаў. Яны перакінуліся некалькімі словамі па-свойму, раптам падхапіліся і ўсе ўтрох пайшлі на яго. І тады мужчына саўгануў рукой пад куртку, і выцягнуты на волю наган цьмяна бліснуў у святле плафонаў.

Яны адразу спыніліся, але самы малады з іх, у жоўтай скураной куртцы, які ішоў ззаду, закрычаў:

— Ды не бойсь, гэта ў яго не сапраўдны!

І тут мужчына ўстаў ім насустрач, ускінуў руку са зброяй, і тры стрэлы, без паўзы, адзін за другім узарвалі вагон.

...Хутка развіднела. Лес ажыў і напоўніўся галасамі птушак і мяккім шолахам маладога лісця ўвершалінах дрэў.

Мужчына ішоў па вузкай дарозе ў выбраным ім напрамку. Ён стаміўся, бо не спаў ноч, але не гэта непакоіла яго. Мапа — вось што яму трэба, думаў ён, а яшчэ другая вопратка і потым — спадарожная машына ў бок мяжы. Лепш да ўкраінскай. Ён згубіцца там, сярод іншых, ідзе ўжо лета, на дарогах поўна бадзяг, уладкуецца куды на сельгасработы ці, наадварот, застанецца ў якім вялікім горадзе, не ўсё яшчэ так дрэнна. Мужчына абшукаў кішэні курткі і нагавіцаў. Грошай, у асноўным ад продажу газет у той дзень, было няшмат, але на хлеб і спадарожную хопіць.

Цяпер трэба зайсці ў якую вясковую краму і купіць хлеба. Усё роўна ён мусіць вылезці калі-небудзь з гэтага лесу — тут ужо нічога не зробіш. Лес станавіўся ўсё больш рэдкі, дарога ўсё шырэйшая, і мужчына разумеў, што хутка выйдзе да якога жытла. Ён зірнуў на гадзіннік і вырашыў адпачыць, бо крамы адчыняцца яшчэ не хутка. Мужчына збочыў на ўзгорак і прысеў пад сасной, спінай да дрэва. «Дай мне частку сваіх сіл, дрэва, — папрасіў ён у думках, — бо наперадзе ў мяне зноў дальняя дарога, і за мной ужо ідуць, каб адабраць апошняе, што ў мяне засталося: мой наган і маё жыццё».

Раптам ён задрамаў, нават не задрамаў, а быццам праваліўся ў забыццё. Сон быў кароткі і цяжкі. Мужчыну снілася будоўля: вецер працінаў яго на вьшыні, рыштаванні пахістваліся пад нагамі, а ён адну за адной клаў цагліны. Раствор — цэгла, цэгла — раствор. Ён прачнуўся і застагнаў, бо цела здранцвела, было золка і холадна, выпала раса, і ногі яго ў красоўках прамоклі. Мужчына зірнуў на гадзіннік і падняўся.

Праз нейкае паўгадзіны ён ужо выйшаў ці то да пасёлка, ці то да вёскі. Мужчына не рызыкаваў спытаць у рэдкіх сустрэчных, дзе знаходзіцца крама, меркаваў, што ўсе крамы звычайна ў цэнтры, і ён пайшоў па вуліцы да цэнтра, які вызначыў па двух, больш высокіх за іншыя, у два ці тры паверхі будынках.

Крама якраз займала першы паверх аднаго з гэтых будынкаў, яна адчынілася а восьмай гадзіне раніцы, ён прачытаў пра гэта на шыльдзе, а было ўжо каля дзесяці. Мужчына зайшоў у дзверы і спыніўся ля прылаўка. Людзей было зусім мала. Мужчына ўбачыў бляшанкі кансерваў, хлеб і стаў у чаргу. Ён папрасіў у прадаўшчыцы — мажной жанчыны гадоў сарака з ружовага колеру бародаўкай ля носа — хлеба, некалькі бляшанак кансерваў і мінеральнай вады.

Прадаўшчыца прынесла хлеб, кансервы, і мужчына дадаў:

— І торбачку якую.

— Хіба вы ішлі ў магазін без торбы? — раптам спытала прадаўшчыца і ўважліва зірнула на яго. — А вада? Вы не тутэйшы? У нас ніхто гэтую ваду не п'е, у мяне ўсяго адна скрыня, бярыце што больш моцнае.

— Угаварылі. Бутэльку віна.

— Зараз. Я толькі на хвіліну на склад.

Жанчына зайшла ў бакоўку і прычыніла за сабой дзверы, але ён не звярнуў на тое ўвагі. Неўзабаве прадаўшчыца выйшла. У руцэ ў яе была бутэлька віна. Яна палічыла грошы, збілася, пачала нанава, рукі ў яе нервова соўгаліся, і тут ён нібы ачуняў, заспяшаўся і сказаў ёй, што рэшту можна пакінуць сабе, і таропка выйшаў з крамы.

Мужчына ў думках аблаяў сябе за страту пільнасці, хаця, можа, яму і падалося, і шпарка пакрочыў па вуліцы назад, да лесу. Пласцікавы пакет у руцэ быў поўны. Ён хацеў збочыць у які завулак, а не ісці па гэтай бясконцай вуліцы — да лесу яшчэ было парадкам, але прымусіў сябе рухацца нармальна і не пераходзіць на бег. Да рэдкіх соснаў, што раслі на ўскрайку, было ўжо метраў трыста, калі за спінай ён пачуў гук матора, а потым віск тармазных калодак, азірнуўся і — пабег, бо з міліцэйскага «уазіка» ўжо выскоквалі міліцыянты ў камуфляжнай форме. Адзін з іх закрычаў: «Стой!»

Мужчына кінуў ужо непатрэбны пакет і паскорыў бег. Ззаду ён пачуў стрэл, потым другі, а потым загрукаў «калашнікаў», у правы бок ля грудзей яму ўдарыла, стала раптам горача, і ён упаў. Мужчына праляжаў так некалькі секунд, але ўскочыў на ногі і кінуўся да бліжэйшых дрэў, і лес схаваў яго. Ён адразу ўзяў убок, там былі кусты, раслі трава і мох, потым зноў памяняў напрамак, ззаду спачатку чуліся галасы і трэск сухіх галінак пад нагамі тых, хто яго праследаваў, а потым яны згубілі яго, не чулі, а сабакі ў іх не было.

...Сабака павінен вывесці іх да яго. Ну, няўжо ў іх няма сабакі? Чакаць не мае сэнсу, бо цяпер для яго ўжо нічога не мае сэнсу. Толькі адно, апошняе. Дык няхай яны прыйдуць хутчэй — тыя с...я міліцыянты, ён жа кінуў сумку і пакет, няўжо так цяжка ўзяць яго след і прыйсці сюды, на гэтую палянку, і забіць яго? Прыйдзіце і забіце — ён і адышоў у лес усяго якіх кіламетраў пяць — восем, не больш. Хіба так цяжка знайсці яго? Забіце, бо ён ляжыць ужо другія суткі, і мухі адкладаюць яму на твар яйкі лічынак.

Мужчына скасіў вачыма і ўбачыў, як ізумрудна-зялёныя насякомыя рухаюцца па яго шчоках, руках і грудзях. Мухі лезлі яму ў вочы, нахабна абляпілі твар, і ён нават не мог сагнаць іх. Навошта вы так мучыце мяне, мухі?

Мужчына застагнаў і паспрабаваў паварушыць пальцамі рук. Боль адразу працяў яго. Левая рука ўжо не слухалася, затое пальцы правай звыкла намацалі рукаятку рэвальвера. Хутчэй бы яны прыйшлі. Ён націсне на курок, яны пачнуць страляць у адказ і заб'юць яго. Цікава, кім яны яго лічаць: пэўна, небяспечным злачынцам, маньякам, які проста так забівае людзей? А кім яго лічыць тая шлюха-наркаманка? А яго былая нявеста, якая, пэўна, вырашыла, што ён з'ехаў назаўсёды і падмануў яе? А яго бацькі, якім ён не паказваўся на вочы ўжо два гады? А тая прадаўшчыца, якая пазваніла з падсобкі ў міліцыю ці ў сельсавет?

Пэўна, яе і многіх іншых ужо папярэдзілі, што ён можа зайсці ў краму ці неяк інакш звярнуцца да людзей. А яны — людзі? Скажы мне, лес, яны ўсе — людзі?

Сонца сляпіла яму вочы, але цела было халоднае, ён адчуваў гэты холад. То зямля цягнула яго да сябе. Што ж, ён стане зямлёй, і тое здарыцца, пэўна, ужо хутка. Але я не хачу, падумаў ён, ляжаць так яшчэ ноч і яшчэ дзень — мухі ператвораць чаканне ў суцэльнае пекла. А ноччу вы спіце, мухі?

Мужчына намацаў рукаятку рэвальвера і марудна, амаль пяшчотна сціснуў на ёй пальцы. Указальны лёг на курок. Ён прыўзняў рулю і двойчы націснуў. Стрэлы амаль аглушылі яго, цела ўздрыгнула, і ён адразу страціў прытомнасць, але хутка ачуняў. Больш страляць ён не будзе, бо ў барабане засталіся толькі два патроны.Чаму ж яны не ідуць, чаму ніхто не ідзе, каб скончыць усё гэта?

У грудзях у яго зноў запалала вогнішча. Чаму не ідзе дождж? Ён бы хоць і не напаіў яго, але напэўна прагнаў бы мух. А ноччу яны паляцяць у свае сховішчы ці застануцца поўзаць па ім і адкладваць яйкі?

Сонца паступова скочвалася да небакраю, і цень упаў яму на твар. Па-ранейшаму навокал было пуста, і лес ціха шумеў пра сваё. Пра што вы размаўляеце, дрэвы? Кажуць, што ўсе расліны разумныя і трымаюць сувязь між сабой і што яны прадстаўнікі высокаразвітой фітацывілізацыі. Кім вы лічыце мяне, расліны?

Урэшце, усе мы становімся раслінамі, хаця не — гноем для іх, гэта больш дакладна. Вы прымеце мяне як гной, дрэвы?

Мужчына пачаў павольна падцягваць рэвальвер: спачатку да грудзей, потым да галавы. Урэшце руля ўперлася яму ў скроню. І тады ён удыхнуў як мага больш паветра і націснуў на курок.

...Праз суткі на целе ўжо кішэлі чэрві, а яшчэ праз нейкі час на пах прыйшла пацучыха. Яна была брухатая і зрабіла гняздо проста ў трупе, разлічыўшы, што ежы ёй і патомству хопіць надоўга.

Паленпак

Дзень пачаўся пагана, а потым, вядома, усё так і пайшло. На досвітку ў халодную пракураную казарму грукатам ботаў уварваўся быкаваты апуцак-старшына і зароў:

— Трывога!

Мацюкаючыся, радавы Сяргей Каляда хутка сабраўся. Хутка таму, што пра трывогу і вучэнні ўсе даўно ведалі і, адпаведна, спалі апранутыя. Ён таропка накруціў непрасохлыя анучы, напяў на ногі мокрыя ж кірзовікі і разам з усімі кінуўся да складоў — атрымліваць зброю, сухі паёк і амуніцыю. Уся рота неўзабаве ўжо была там: у паветры чуліся лаянка і крыкі каманд. Дзьмуў халодны паўночна-ўсходні вецер, пра які на радзіме Сяргея гаварылі адным словам «маскаль».

— Каляда! Радавы Каляда!

Ротны — маёр Уразаў, крываногі нават у галіфэ, худы, невысокага росту, са зморшчаным, скуластым тварам качэўніка — усё-ткі адшукаў яго ў гэтым гармідары. «Каб ты спрах», — паспеў толькі падумаць радавы Сяргей Каляда і звыкла стаў на «зважай», казырнуў.

— Панесяце «паленпак», — суха загадаў яму маёр Уразаў. — Адказваеце за яго. Зразумелі?

— Слухаю, тавмаёр.

Радавы Кадяда, тонкі, як пруток, светлавалосы, няўцямна глядзеў маёру ў твар шэрымі вачыма. Ротны быццам хацеў дадаць яшчэ і нешта злоснае, але мусіў адвярнуцца, бо яго тармасілі з усіх бакоў. Трэба было выводзіць асабовы састаў.

У роце лічылі за шчасце насіць важкі ротны кулямёт і два падсумкі з патронамі ў дадатак, толькі б не «паленпак». Насіў жа яго па загадзе маёра Ўразава звычайна той, каго маёр асабліва не любіў, хто гнуўся, але ў душы не ламаўся, а ротны такіх вызначаў амаль што з жывёльнай дакладнасцю. Насіць «паленпак» было як пакаранне, як прытоены здзек, хаця маёр Уразаў клапаціўся за яго нават больш, чым палітрук. Усе ў роце ведалі, што ротны прагне стаць падпалкоўнікам і прыняць батальён, бо цяперашні камбат ужо спакваля рыхтаваўся на пенсію. Маёр Уразаў дамагаўся ажыццявіць сваю мару з упартасцю насякомага. «Паленпак» у яго быў самы вялікі ў батальёне, і насіць яго мог хіба толькі асілак, але ротны не зважаў на такія дробязі. Вядома, маёру Ўразаву ўсё гэта было трэба не дзеля нейкай агульнай карысці ці ідэі, каб проста прыкрывацца ад усюдыісных правяральшчыкаў. Тым больш у час аглядаў, марш-кідкоў ды вучэнняў. Тады заўсёды маглі праверыць і, дарэчы, іншым разам правяралі з імпэтам ды дробязнай прыдзірлівасцю палітработнікі з дывізіі і нават з арміі. Вынік такой праверкі мог паўплываць і на тое, атрымае ротны чарговае званне і зорачку ў пагоны ці выйдзе ў адстаўку маёрам.

У агульным тлуме і вэрхале радавы Сяргей Каляда ўсё-ткі адзначыў шэраг розных, хаця быццам і другарадных рэчаў: што ўзводныя яшчэ не зусім цвярозыя з учарашняга, што сухі паёк выдаюць на тры дні — значыць, столькі яны і будуць страляць халастымі патронамі ў неба, бегаць за танкамі, акопвацца ды пакутаваць на голай зямлі халоднымі начамі. Ён ведаў, што ўвішны высавень-ротны за гэты час свайго не ўпусціць — зробіць усё, што здолее, каб рота вылучылася на манеўрах. Адзначыў ён таксама, што паштар і ротны стукач сяржант Сідоркін зноў на вучэнні не едзе, будзе ашывацца ля штабных. Дарэчы, ён рабіў Сяргею нейкія знакі.

— Пісьмо?

Сяргей Каляда адчуў, як яго аж кінула ў жар ад такой неспадзяванай навіны, і схапіў паштара за рукаў:

— Давай!

Сідоркін кіўнуў і выцягнуў з сумкі канверт. Радавы Каляда выхапіў яго і таропка схаваў у кішэню: прачытае пасля. Ён напэўна ведаў, што пісьмо ад Паліны — тая не ліставала яму ўжо амаль месяц. І хаця радавы Каляда здагадваўся, што лісты калі-нікалі затрымліваюцца і таму, што імі цікавяцца людзі пры штабе, на якіх працуе той жа Сідоркін, на душы ў яго ўсё роўна зрабілася цяплей.

З Палінай здарылася так. Дзевятнаццацігадовы Сяргей толькі-толькі адвучыўся курс, як атрымаў позву. Ішоў якраз чарговы склік. З гэтай нагоды яго аднакурснік па тэатральна-мастацкім інстытуце і зямляк са Случчыны Яўген Гадун выказаўся ў тым сэнсе, што ваенкамат — гэта змяя, якая кусае балюча і заўсёды нечакана. Пэўна, ён меў рацыю.

Сяргей зрабіў развітальнае застолле. Запрасілі, вядома, і дзяўчат. Прыйшла сярод іх і Паліна — высокая, прыгожая брунетка з сінімі вачыма і нагамі, як у фотамадэлі. Яна вучылася на акцёрскім аддзяленні і жыла ў інтэрнаце паверхам вышэй. Адыходзіны былі ў самым разгары, калі раптам аднапакаёўца Гадун п'яна ўзняўся з крэсла і спытаў:

— А вы ведаеце, каго мы ў армію адпускаем?

— Каго? — зацікавіліся за сталом.

— Нявінніка, — ляпнуў Гадун і дадаў: — Вялікі непарадак. Ганьба на нас, случакоў. Чуеце, дзеўкі?

Дзяўчаты захіхікалі. Сяргей, будучы на добрым падпітку, пацвердзіў:

— Так. Не было часу, а што?

— Ну дык вось, — несла Гадуна. — Гэта справа паправімая. Сядайце, дзяўчаты, у кола.

Гадун намацаў пустую бутэльку і са словамі: «На каго Бог пашле» крутануў яе на стале.

Бог паслаў на Паліну.

Праз якую гадзіну ўсе з жартамі разбрыліся па сваіх пакоях. Паліну прымусілі застацца.

...Пад раніцу, ужо зусім цвярозы, ён усё цалаваў яе, з жахам разумеючы, што гэта назаўсёды: яна ці ніхто.

— Ты толькі чакай! Будзеш? Усяго год які, я хутка вярнуся.

У слабым святле наступаючага дня Паліна выслізнула з-пад коўдры і пацягнулася за цыгарэтай.

— Не хачу нікуды ісці, — сказаў Сяргей.

— І я не хачу, — зноў схавалася пад коўдру Паліна.

Яны закурылі.

— Несмач на стале. Так і не прыбралі ўчора, — сказала Паліна другараднае.

На плошчы, за акном інтэрната, грымнуў духавы аркестр — там пачыналі ўжо рыхтавацца да кастрычніцкіх свят.

— Ты мне слова дай, калі можаш. Будзеш чакаць?

— Не ведаю пакуль. Ну ты й дзівак.

— Інакш я вярнуся і заб'ю цябе.

— Ха!

— Дай жа слова, мне вельмі важна.

— Ну буду, буду, — паабяцала Паліна і раптам заплакала.

І больш за ўсё, здаецца, на свеце Сяргей хацеў тады, каб ноч доўжылася і доўжылася, каб не трэба было куды збірацца і ісці і каб змоўк урэшце той духавы аркестр, які ўсё іграў адзін і той жа абрыдлы марш.

...Радавы Сяргей Каляда з аўтаматам у руках і з «паленпакам» на спіне ўскараскаўся ў запоўнены салдатамі бэтээр. З тугой ён падумаў пра тое, што наперадзе тры дні пакут, і нават кінутая казарма цяпер здавалася яму цёплай і абжытай. Тая казарма, дзе, пэўна, ужо ваўсю ішоў шмон. Ён ведаў пра звычкі асабоўцаў: толькі якая трывога — тыя, як мухі на падлу, адразу кідаліся да тумбачак ды ложкаў. Усё нешта шукалі ды вынюхвалі, надта і не хаваючыся, быццам так і трэба.

Радавы Каляда страсянуў галавой, праганяючы трывожныя думкі, і скінуў пад ногі «паленпак». Адразу нібы выпала вата — у вушы ўварваліся ўзбуджаны смех, мацяршчына, кпіны. Кпілі і з яго. З тых, хто насіў «паленпак», заўсёды пасміхаліся, нібы з убогіх. Але ўрэшце зараўлі рухавікі, і машыны рушылі.

На акруговы палігон у раён вучэнняў прыбылі толькі пад вечар, пасля таго, як пераправіліся па пантонах цераз раку. Ротны злаваўся, нерваваўся і заразіў гэтым усіх. Ён сыпаў праклёнамі і аддаваў загады, каб праз нейкі час адмяняць іх і аддаваць новыя. Да таго ж згубілася палявая кухня, і ўсе знемагалі ад смагі — не было вады. Урэшце маёр разам з узводнымі распрацаваў картачкі агню і ўмоўнага бою і загадаў капаць акопы. Праз нейкі час, калі яны былі ўжо напалавіну гатовыя, аказалася, што іх капалі не там, дзе трэба, бо з'явіўся батальённы і аблажыў усіх мацюкамі.

— Дзе «паленпак»? — раптам успомніў і зароў ротны. — Чаму не разгорнуты?

І, унутрана сціскаючыся ад цяжкай, каламутнай непрыязнасці да маёра, да бязглуздзіцы вучэнняў, да брызентавага меха за спінай, радавы Сяргей Каляда пацягнуўся распакоўваць «паленпак».

Многія любілі армію ці, інакш кажучы, мірыліся з ёй. Афіцэры, прапаршчыкі, нават некаторыя сяржанты тэрміновай спужбы. Знаходзіліся і такія. Толькі не ён. Гэтая гульня дарослых была яму незразумелая. Што ж, ён не ваяр. Ён будучы мастак, дызайнер, а не салдат. Кожнаму сваё. Хутчэй бы назад! Ён лічыў дні, што заставаліся да загада. Паліна. Гарачая хваля ўспамінаў накацілася на яго, і ён знерухомеў, прагна зацягваючыся цыгарэтай.

Па-ранейшаму не сціхаў халодны, куслівы вецер. Тут, на залесным палігоне, ён працінаў шынель, халадзіў твар. На даляглядзе над лесам ужо збіралася цемра.

— Не курыць, маць вашу! — закрычаў паблізу ўзводны. — За кіламетр бачна!

Сяргей Каляда прыхінуў да ног аўтамат і выцягнуў з кішэні канверт. Не ад Паліны — размашысты почырк адразу кінуўся яму ў вочы. Пісьмо было ад Гадуна.

У слабым святле імкліва адыходзячага дня радавы Сяргей Каляда разгарнуў ліст і прачытаў наступнае:

«Стары! Пішу табе ад імя ўсіх хлопцаў з нашага пакоя. Служы, салага, бо мы сваё ўжо адслужылі і з гэтай нагоды вельмі спачуваем табе, але нічым дапамагчы не можам. У нас усё нармалёва. Рыхтуемся да сесіі, але на днях добра пабалдзелі — аж да гэтага часу рукі калоцяцца...»

Далей ішоў пералік выкладчыкаў, якіх Гадун лічыў небяспечнымі на час экзаменаў, якіх увогуле дурнаватымі, а якіх так сабе. Пасля гэтага пасажу ён зноў перайшоў да інтэрнацкіх спраў і на паўстаронкі распавядаў пра тое, як ім шанцуе апошнім часам з дзеўкамі, і жартаваў, што дзеўкі гарохам пасыпаліся замуж. «Дарэчы, — паведамляў ён, — твая акцёрка, ну Паліна, з якой ты, змей, апошнім разам, спадзяюся, не дарма займаў усю ноч цэлы пакой, — таксама туды ж. Выходзіць не за каго-небудзь, а за нашага выкладчыка Некрашэвіча, а ў яго, сам ведаеш, усяго хапае — ёсць і машына, і кватэра, і лецішча. Быццам ён ужо ёй і кінапробу дапамог зрабіць... Вяселле ў пятніцу, 18 кастрычніка...»

Радавы Сяргей Каляда дачытаў лісткі і прыпаліў цыгарэту ад цыгарэты.

Першыя зоркі слаба блішчэлі і пераліваліся ў небе. Поўня напалавіну выткнулася з-за лесу і павісла над далёкім цёмным даляглядам. Сяргей зірнуў на гадзіннік. Да прызначанай у пісьме даты было роўна два дні і яшчэ чатырнаццаць гадзін — усяго выходзіла шэсцьдзесят дзве.

Маёр Уразаў узнік за плячыма нячутна, як прывід.

— Чаму не выкананы загад? — зашыпеў ён. — Два нарады пасля вучэнняў! Паўтарыце!

— Ёсць два нарады.

— Каб праз пяць хвілін усё было гатова!

Радавы Сяргей Каляда моўчкі пачаў распакоўваць пухкі мех. Урэшце «паленпак», ці паходны ленінскі пакой, які ўвасабляў сабой усю ротную наглядную агітацыю, быў замацаваны. Ён нагадваў брызентавы прамакутнік пад такой жа павеццю два з паловай метры на паўтара, на якім месціліся партрэты сябраў Палітбюро, а таксама вышэйшага каманднага саставу арміі, дзеячаў марксізму-ленінізму. Глядзелі са сваіх месцаў армейскі статут, матэрыялы апошняга пленума, падшыўкі вайсковай акруговай газеты. Асобна размясцілася сям'я Ўльянавых у рэпрадукцыях з чорна-белых фотаздымкаў. Ніжэй вісела скрыня для пісем і заўваг. Над усім месціўся невялікі бронзавы бюста Ільіча.

Сяргей Каляда завяршыў справу ўжо ў цемры. Ён сеў на зямлю спінай да сасны і доўга сядзеў так, а потым заціснуў аўтамат між каленяў і пачаў шукаць па кішэнях. Ён знайшоў і пералічыў некалькі баявых патронаў — рэштку таго, што засталося пасля стрэльбішчаў. Запаслівы, як кажуць, лепш за багатага. Сяргей выцягнуў ражок і высыпаў адтуль на зямлю халастыя — іх выдалі ім раней. Замест іх ён уставіў баявыя патроны і схаваў ражок у кішэню галіфэ. Кароткі дэсантны варыянт свайго «калашнікава» ён закруціў у плашч-накідку. Потым сцягнуў з сябе і кінуў пад ногі шынель, падсумкі, процівагаз, сапёрную рыдлёўку.

Забраўшы толькі скрутак са зброяй, ён рушыў прэч. Цемра ўжо ахінала ўсё навокал. У свежавыкапаных акопах там-сям курылі, хто ўжо спаў, скурчыўшыся, хто яшчэ толькі рыхтаваўся і назапашваў з гэтай нагоды пад бакі сасновы лапнік ды пажухлы быльнік, хто размаўляў напаўголасу.

Ён ужо дасягнуў лесу, але спыніўся, нейкі час пастаяў, прыслухоўваючыся, і раптам павярнуў назад.

Радавы Сяргей Каляда зноў мінуў распалажэнне роты, прайшоў каля напалову прыхаваных у зямлі бэтээраў і знайшоў знаёмую палянку, дзе, прымацаваны да соснаў, месціўся паходны ленінскі пакой. Ён выцягнуў з кішэні і чыркнуў запалку. Агеньчык лізнуў лісты з падшыўкай, перакінуўся на партрэты правадыроў і начальнікаў, набраў моцы. Агазлівыя твары на партрэтах курчыліся ў пачварных усмешках. Полымя ахапіла ўвесь брызентавы домік. «Паленпак» гарэў. Радавы Сяргей Каляда адступіў у цемру і заспяшаўся да прыкмечанай ім раней вузкай лясной дарогі. Лес адразу прыняў яго ў сябе, мякка і пяшчотна ахутаўшы цішынёй і спакоем...

Праз некалькі гадзін, пад раніцу, ён ужо ляжаў у пустым вагоне таварнага цягніка, які вёз яго на захад, да Менска. Паклаўшы скрутак са зброяй пад галаву, радавы Сяргей Каляда прыпальваў цыгарэту ад цыгарэты. Потым пачак скончыўся, і ён нібы праваліўся ў небыццё, на кароткі час заснуў неспакойным цяжкім сном.

У гэтым напаўсне-напаўтрызненні Сяргей ішоў разам з Палінай па пустой дарозе пад гару. Ён быў чамусьці ў вайсковай форме і з «паленпакам» на спіне. Ісці яму было вельмі цяжка, ён задыхаўся і ўсё больш адставаў ад дзяўчыны. Тая, не азіраючыся, лёгкай хадою ішла наперад. Урэшце ён увогуле застаўся на дарозе адзін. Нягледзячы на тое, што ён так спяшаўся і нават высільваўся, каб ісці хутчэй, яму было холадна, а ў твар дзьмуў усё той жа паўночна-ўсходні вецер.

Заўвагі

1

Прузі (старажытнаслав.) — саранча.

(обратно)

2

Хакеры — камп'ютэрныя злодзеі.

(обратно)

3

Сэмі-кантакт — дазіраваныя ўдары напаўсілы.

(обратно)

4

Мець форс — мець грошы (блатн.).

(обратно)

5

Гнаць пургу — прытварацца (блатн.).

(обратно)

6

Узяць у рыфму — абрабаваць адным і тым жа спосабам (блатн.).

(обратно)

7

Грак — ахвяра, якая не ведае, што мае справу са злачынцам.

(обратно)

8

Коцаную — мечаную (блатн.).

(обратно)

9

Азеры — азербайджанцы, якія займаюцца крадзяжом аўто ў Менску.

(обратно)

10

Рыж'ё — золата (блатн.).

(обратно)

11

Пугачоўка — пагоня за злачынцам, які ўцякае ад пераследнікаў (блатн.).

(обратно)

12

Дзіракол — пісталет (блатн.).

(обратно)

13

Крыса — жанчына, якая не заслугоўвае даверу (блатн.).

(обратно)

14

Клофа — клафелін (блатн.).

(обратно)

15

Сатырык — чалавек з дзівацтвамі, непаўнаварты (блатн.).

(обратно)

16

Клетка — рынг (спарт.).

(обратно)

17

Дэман — вар'ят (блатн.).

(обратно)

18

Пах ацэтону звычайны для тых, хто ўжывае опіумныя прэпараты (аўт.).

(обратно)

19

Drugs (англ.) — лекі і наркотыкі (адназначна).

(обратно)

Оглавление

Любіць ноч — права пацукоў Раман

  I. Уварванне

  II. Злачынства

  III. Напад

  IV. Зняволенне

  V. Уцёкі

  VI. Паглум

  VII. Зыход

Аповесці

  Прузі

  Рыфма

    1

    2

    3

    4

    5

    6

    7

    ЗАМЕСТ ЭПІЛОГА

  Збіральнік страху

    1

    2

    3

    4

    5

  Псеўда

    Частка першая. КАМЕННЕ

    Частка другая. КАНСІЛІУМ

    Частка трэцяя. СУТНАСЦЬ

    Частка чацвертая. АХВЯРЫ

    Частка пятая. СЛОВА

  Бесапатам

Апавяданні

  Ізумрудна-зялёныя мухі

  Паленпак

*** Примечания ***