Лаьмнаша ца дицдо [Магомет Абуевич Сулаев] (fb2) читать онлайн

Магомет Сулаев Лаьмнаша ца дицдо

Кху книги тIехь Сулаев Мохьмадан «Лаьмнаша ца дицдо» роман йу, цо 1966-чу шарахь зорбанера арахецначу «Тавсолта ломара дIавоьду» романца зIе а йогIуш, цунна тIера турпалхой кху тIехь а буьйцуш, оццу темина хьажийна. Амма цу йуккъера дIайаьхна хилла ира меттигаш авторо, йуха метта а хIиттош, кхин керла хиламаш тIе а тухуш, шорйина шен роман.

Цу тIехь гайтинарг советан зама йу. Цу хенахь пачхьалкхехь хилла социале-политикин хьал а, нохчийн йукъараллехь хилла хьежамаш а, Iер-дахар а гайтина авторо, историн боккха мур схьа а лоцуш. Дуккха а турпалхой, сюжетан масийтта агIо, дуккха а хиламаш балийна йаздархочо.

Таханлерчу йешархочун дог-ойланца а, йукъараллин дахаран дIахIоттамца a, динца а, морально-эстетикин хьежамашца а ца йан тарло романехь гайтина дуккха а меттигаш, турпалхойн даран-леларан гIуллакхашца йоьзна йолу. Оцунах нийса кхета веза: романехь гайтинарг шен заманехь хилла хьал ду, цу хенахь советан Iедало шен йукъараллин дIaхIоттам а, низам а, коммунистически кепара дуьнене болу хьежамаш а дIахиттийна а, чIагIбина а хан йу иза.

Исбаьхьаллин агIо схьаэцча, шена чохь Iаламат говза суртхIоттораш а, нохчийн меттан хазалла къегина гойтуш, дика роман йу Сулаев Мохьмадан «Лаьмнаша ца дицдо» цIе йолу хIара говзар. Эпически произведенин кеп а, чулацам а ларбеш, турпалхойн васташ дуьззина гойтуш, говза кхоьллина авторо шен роман.

Сулаев Мохьмада йаздина доIанаш а йукъадехкина кху книгина.

Сулаев Мохьмад

(1920–1992)

Нохчийн халкъан йаздархо, поэт, прозаик, критик Сулаев Мохьмад вина 1920-чу шеран 20 сентябрехь Нохчийчоьнан Хьалха-Мартанан районерчу ГIойтIахь совдегаран Абун доьзалехь. Шен бархI шо кхаччалц винчу йуьртахь хьалакхиъна Мохьмад. 1928-чу шарахь церан доьзал Соьлжа-ГIала кхелхина. ГIаларчу 16-чу школехь дешна цо. Цул тIаьхьа Асланбековски йуьртахь (хIинца Серноводск) дешаран городокехь школа чекхйаьккхина.

Мохьмадан да Абу гIеххьа таро йолуш совдегар хилла. Нохчийчохь а, Баку-гIалахь а дIакхехьна цо шен гIуллакхаш. Цундела Баку-гIалахь а йехха хан йоккхуш хилла СулаевгIар. Мохьмад 1933-чу шарахь Бакохара С. М. Кировн цIарах йолчу педагогически рабфаке деша вахна. Рабфакера ваьлча, Азербайджански медицински институте деша а хIоьттина, 1941-чу шарахь иза чекхйаьккхина цо.

Мохьмадан дена Абуна, советан пачхьалкхехь Сталинан Iазап лаьттинчу хенахь чу а воьллина, 1938-чу шарахь тоьпаш тоьхна. Доьзална шайн дех лаьцна дерг хоуьйтуш а ца хилла.

Оцу хенахь Мохьмадан терго йина Магомаев Iабдул-Муслима. Йоккхачу АтагIара схьаваьлла волу нохчи Магомаев Iабдул-Муслим Азербайджански музыкальни театр кхоьллинчарах а, церан къоман оперин бухбиллинчарах а волуш, СССР-ехь цIейаххана музыкант хилла. Вайн заманан гIараваьлла иллиалархочун Магомаев Муслиман ден да хилла Iабдул-Муслим.

Институт чекхйаьккхинчул тIаьхьа Нохчийчу цIа веана Сулаев Мохьмад. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча, фронте ваха гIоьртина иза, амма бIаьрса ледара хиларна ца вахийтина. Цо тIеман госпиталехь болх бина, чевнаш йинчу тIемалошна дарба лелош. ТIаьхьо Итум-Кхаьллан районерчу больнице хьажийна, цигахь коьртачу лоьран болх бина Мохьмада.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, 1944-1957-чу шерашкахь Сулаев Мохьмада Казахстанерчу Джамбул-гIалин поликлиникехь терапевтан-лоьран болх бина, цул тIаьхьа, специализацех чекх а ваьлла, Джамбулерчу областнойн больницехь лор-психоневролог а хилла.

Даймахка цIа веъча, шен лоьран балха дIавахна иза. 1958-чу шарахь Сулаев Мохьмад республикин Уьнах цIаналла йаржоран цIийнан (Дом санитарного просвещения) коьрта лор хIоттийна. 196I — 1964-чу шерашкахь Сулаев Мохьмада Хьалха-Мартанан районан больницехь коьртачу лоьран болх бина. Республикехь уггар йоккхачу районан могашаллаIалашйаран болх тобан хьажийнера иза. Цигара ваьлча, йуха а Уьнах цIаналла йаржоран цIийне коьрта лор дIахIоттийна. Шен дахаран тIаьххьара де тIекхаччалц оцу балхахь хилла иза.

Сулаев Мохьмад цIеххьана кхелхина 1992-чу шеран 27-чу июнехь Соьлжа-ГIалахь.

Сулаев Мохьмад йаздан волавелла шен 14–15 шо долуш. 1935-чу шарахь йазйина цо шен дуьххьарлера стихотворени «Нохчийн йиш». Иза барта кхоллараллехь йолчу нохчийн эшарех пайдаоьцуш, царах тарйеш йазйина йара. Поэтан говзалла кхуьуш хилар гойтуш йара цул цхьа шо тIаьхьа йазйина «Орга» стихотворени.

Поэтан дуьххьарлера стихаш арайийлина «Ленинан некъ», «Ленинхо» газетийн агIонаш тIехь а, журналаш тIехь а. Оцу стихаша гайтира Сулаев Мохьмад шен хатI долуш а, поэзехь ала шен дош долуш а хирг хилар. Иза къеггина гучуделира, дукха хан йалале Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелча. Нуьцкъалчу исбаьхьаллин дашца поэт кхойкхура Даймохк фашистски йовсарех Iалашбаре. Фашистийн мехкашдIалецархойн ма-йарра йамарт Iалашонаш Iорайохура цо шен поэтически произведенешкахь. «Малх къуьйсу тIом», «ГIовтта», иштта кхийолу а стихотворенеш йазйира поэта тIом болабеллачу хенахь.

1943-чу шарахь Сулаев Мохьмад дIаэцна СССР-н йаздархойн союзе.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь нохчийн йоза лелаш дацара, нохчийн маттахь зорбатохар дихкина дара. 1944 — 1955-чу шерашкахь лаьттира и харцо. Казахстанехь Алма-Ата-гIалахь 1955-чу шеран 9-чу июнехь арахеца долийра нохчийн маттахь «Къинхьегаман байракх» газет, цу тIехь зорбатухура нохчийн поэтийн стихаш, прозаикийн кегийра произведенеш. Сулаев Мохьмадан «Гила», «ТIамна дуьхьал», кхийолу стихотворенеш а арайевлира «Къинхьегаман байракх» газета тIехь.

Нохч-ГIалгIайн республика йухаметтахIоттийча, 11957-чу шарахь Даймахка цIа а веана, боккхачу айамца болх бо Сулаев Мохьмада исбаьхьаллин литературехь.

Республикин газеташ тIехь, радиохь, «Орга» альманаха тIехь арайовла йуьйлайелира цуьнан стихаш, очеркаш, дийцарш, критически статьяш. Сулаев Мохьмадан кхоллараллин дахарехь эвсара мур дIаболало I958 шарахь «Безаман эшарш» цIе йолу поэзин сборник арайаларца. Лирически стихаш йара книги тIехь, шайерш бохург санна. Царах дукхахйерш, композиторша мукъамаш а баьхна, эшаршка йирзира.

Сулаев Мохьмадан кхолларалла шен орамашца нохчийн фольклорах йозаелла йу. Йац къоман барта кхоллараллин сюжеташший, васташший цо шен произведенешка деккъа схьаоьцуш-м, халкъан произведенийн исбаьхьаллин мутт ду цуьнан поэзехь хаалург.

Поэтан «Сай» цIе йолу стихотворени, нохчийн барта кхоллараллин жовхIарех долу «Сай» илли дагадоуьйтуш, цуьнца йогIуш йу. Амма поэта шен стихотворенин маьIна, илли тIехь санна доцуш, кхечу aгIop дерзийна. Кхузахь коьртаниг адамалла, адамийн къинхетам бу. Iаламе, дийнаташка, адамашка, Дала мел кхоьллинчу хIумане хила йеза къинхетамалла йу.

Адамаллин тема Сулаев Мохьмадан поэзехь а, прозехь а коьртачарах йу. «Адамалла» цIе йолуш книга арайаьлла цуьнан. И цIе автора ларамаза ца тиллина книгина. Цу тIера дукхахйолу произведенеш нохчийн къоман гIиллакх-оьздангаллина лерина йу. Къинхетам, стогалла, доттагIалла, безам, хьошалла, ненан беркат, адамийн лерам, собар… — оцу къоман синмехаллийн ойлайо поэта. Царах лаьтташ йу къоман гIиллакх-оьздангалла, цара кхуллу адамалла, адамалла къоман гIиллакх-оьздангаллийн лаккхара тIегIа лору цо:

Вайн нана-лаьмнашкахь

Вайнаха уггар

Лаккхара лерина

Собар, стогалла,

Делахь а царел а

Лаккхара гуттар

Вайнаха ма лору

Бакъ адамалла!

Иштта бу поэтан лирически турпалхочун хьежамаш.

Сулаев Мохьмадан стихашкахь Даймахкаца йолу йукъаметтиг а йу цхьа шатайпана аьхна. Цуьнан лирически турпалхо, шена Даймохк дукхабеза, ша и боцуш мегар вац бохуш, кхайкхамаш беш вац. Цуьнан дагца, цуьнан ойланца, цуьнан бIьаьрхишца бу Даймохк:

— Вай динчу махкара

Къайллаха деана,

Хьуна ас безамна

XIapa зезаг лур ду.

— Схьа да и: сагатдеш

Вай динчу махкана,

Веллачу ден коше

Ас иза хьур ду…

— Вай динчу махка со

Вухавоьду кхана,

Хьоьгара безамна

ХIун хьуо ас, ала?

— Доьху хьоь, доттагIа:

Сан бIаьрхиш канахь

ДIахьолахь ахь цига,

Цхьа цинц ца Iанош.

Алссам поэтически книгаш арахецна Сулаев Мохьмада. Вай хьахозачарах йу «Даймехкан зIаьнарш» (1961), «Даг чуьра суйнаш» (1968), «Йовш йоцу цIе» (I970), «Бакъдерг» (1973), «Лаьттан бос» (1978), «Сирла суьйре» — хаьржинчу поэзин, прозин книга (1980), «Лаьмнаша ца дицдо» — роман, стихаш, поэмаш (I990). Оьрсийн маттахь Соьлжа — гIалахь а, Москвахь а арайийлина книгаш «Бой за солнце» (1970), «Чинар на скале» (1972), «Иду на зов» (1979), «Цвет планеты» (1982), «Орлиной тропой» (1987).

Сулаев Мохьмадан масех стихотворени йу, «ДоIа» цIе йолуш. Нохчийн дош «доIа» Iаьрбийн «дуIан» бохучу дашах схьадаьлла ду. Дехар, ламаз боху маьIна ду оцу дешан.

Йо, Дела! Цхьа шеко

Сан дагах лета:

Iожаллех цакхерар –

Цакхерар хьох хета!

Iожаллех тIех кхерар –

Цатешар хьох хета!

Нисвехьа нийссачу

Барамехь, Дела:

Ийманехь чIагIваллалц

Iожаллех ларвай,

Iожалла тIекхаччалц

Стогаллехь чIагIвай,

Кхачаве ахь тIаккха

Хьайн дикчу кхиэле.

Сулаев Мохьмад ийман долуш стаг хилла. Цуьнан лирически турпалхочо Деле доьху ша дикачу Iамалехь нисвар. Далла дуьхьал воьдуш, цIенчу ойланца, ийманехь чIагIвелла хила лаьа цунна.

Адамна, дийнатна, массо а са долчу хIуманна хьоме бу шен мохк, шен махкахь бен дац caпapгIaт дахар. И тема йух-йуха а керлачу исбаьхьаллин васташца гучуйуьйлу поэтан кхоллараллехь.

Сулаев Мохьмадан поэзехь йу йаккхий жанрашкахь йолу произведенеш а: «Лаьттан бос», «Винчу лаьттан цинц», «Дайн кешнашкахь», «ГIойтIарчу Чочех илли», кхийерш а.

Мехала йу Сулаев Мохьмадан проза а. Къаьсттина «Лаьмнаша ца дицдо» цIе йолу роман. 1966-чу шарахь Сулаев Мохьмада арахийцира «Тавсолта ломара дIавоьду» цIе йолу роман. Иза кхин а шорйеш, тоеш болх а бина, «Лаьмнаша ца дицдо» цIе а йолуш, йуха арахийцира I990-чу шарахь. Оьрсийн маттахь арайелира иза 1992-чу шарахь «Горы молчат, но помнят» цIарца. Роман шен чуламца а, исбаьхьаллин башхаллашца а Iаламат мехала произведени йу. Нохчийн халкъан дахарехь уггар халчу муьрехь (1940–1960 шерашкахь) хилла адамийн кхолламаш гайтина романна тIехь. Къоман гIиллакхаш, оьздангалла, ламасташ Товсолтин вастаца ду. Советан заманахь кхиъна цуьнан ши йоI Нурседий, Селитий комсомоло бохучунна тIегIерташ, кхечу амалехь йу. Ши йоI деца эвхьаза ца йолу, йуьхь-дуьхьал эхь-бехк лардо, амма царна йукъахь къийсам бу. Йаздархочо шуьйра гайтина оцу хенахьлера къоман дахар: Сийлахь — боккха Даймехкан тIамехь нохчийн йуьртахоша дакъалацар; фронтана, бIаьхошна оьшург вовшахтухуш, дIайахьийтар; нохчийн къам махках а даьккхина, лайна халонаш; йуха «декъаза цIадерзар». «Лаьмнаша ца дицдо» роман нохчийн литературехь дуьххьарлера произведени йара, нохчийн къам махкахдаккхаран тема иштта шуьйра хIоттийна.

Арсанукаев Iабдулла,

Россин йаздархойн союзан декъашхо,

литературовед, библиограф.

ЛАЬМНАША ЦА ДИЦДО

(роман)

IАЬРЖА ЛО ШКОЛЕХЬ

Геннара дуьйна а сенчу майданахь къаьсташ схьагучу, кIайн кир а тоьхна, цIечу герагийн тхевнаца малхехьа а йерзийна лаьттачу школехь йоккхачу перерывана горгали бийкира. Классашкара арахьаьлхинчу дешархоша цу сохьта синкъерамечу зевнех йуьзира и, хIинцца йесса хилла, уьйтIе.

Делкъан малх къаьрзина чухьоьжура, цхьа а марха йоцуш, шенна йисинчу стиглара. Лахарчу классашкара кегий бераш лечкъаргех ловзий, идий дуьйлира, ткъа лакхарчу классашкарнаш, шина декъе а бекъабелла, — сехьа зудабераш, дехьа божабераш, — ловза буьйлира, цу кертахь даим дIанисйина, кийчча латточу бойна тIоьхула буьрка дIасакхуьссуш.

Зудаберийн тобанехь кхечарел къаьсташ гора, айаделлачу догIмашца, цхьаннах, махарчий долу кIайн кучамаш а йуьйхина, куьцехь кхиъна йогIу ши йоI. Буьрка хьалакхуссуш, церан дуткъий догIмаш, хаза дахлой, хи чуьра хьалакхоссабеллачу чIеран санна, малхехь буто къегара, къаьсттина лекхачуьнан.

Школина хьалхахула тIехбуьйлучу къоначу а, къеначу а нехан тидам цу шинна тIехь соцура. ХIинца а, аьрру агIорхьара схьавогIучу шина стеган къамел тасаделира царех:

— Ма тайна йу и шиъ! Хьенан йу-те? — хаьттира жимахволчу, фуражка тиллинчо.

— Дера йу хIинцца вайша цхьаьна Iийна схьавогIучу Тавсолтин. Цуьрриг вочу ден а ма йац! ВаллахIи! — элира гIовталца холхазан куй тиллина волчу воккхачо.

— Баккъал бах ахь? Хаза-м йу ший а! Къаьсттина и… дIо лекхахйерг!.. КIажарш, бIаьргаш Iаьржаниг… Зовкх дара-кх…

— Иза йоккхахйерг йу… Амма, цу жимачуххий… Дала ларвойла!.. БIаьргаш сов сийна ду цуьнан!.. Балдаш, кIажин пхенаш дуткъий, бIаьргаш сийний долчу зудчух Дала ларвойла боху жайнехь а, — воккхачо а олуш, тIехвелира ши къонаха…

Йоккхахйерг йара ворхIалгIачу классера пхийтта шо кхаьчна Берсанова Селита. Цунна йуххехь синкъераме хьийзара, цул шо жима йелахь а, цуьнца цхьаьна классехь йолу цуьнан йиша Нурседа. Иза йоккхайера: хьалхара бал, и чекхболлуш, цо кхузза чутоьхначу буьрканца схьабаьккхинера зудабераша божаршкара.

«Ма дика хир дара хIинца xIapa а схьабаьккхича», — дагадеъна, шен ма-хуьллу хьийзара Нурседа. Дехьа божаршца, шен даималерачу мокхачу хуьтан пиджакан хьалха значок а лепош, лаьтта Селител шо воккха, борхIалгIачу классера, школехь комсорг волу кхеран ваша Дауд, бIаьца йеш, Нурседина резахилла, велакъежира.

Селитин а сакъералора тахана: де хаза дара. Йуьртана гена доцу лаьмнийн кIайн кортош, Iуьйранна дуьйна а, малхо дешин варкъ диллича санна, лепара. Царна а дехьа генна дIауьду стигалан анайух сенчу алуца йогура, xIop минотехь а йездарех бос керчош.

Басешкара бошмаш техкара, гаьннаш тIера шурула кIайн заза, лайн чимех тера, луьстта охьаэгош. ДIо бухахь декара самукъане Яьсси. XIapa дуьне хаза дара. TIe… Дехьарчу тобанца, Даудна уллохь, нисса кхунна дуьхьал а вирзина лаьттара вешица цхьаьна доьшуш волу, йалхийтта шо кхаьчна Албастов Увайс.

Школехь цхьанна а ца хаьара, цунна санна дукха, бес-бесарчу зезагийн, диттийн цIераш. Цхьа а пенан газет а ара ца долура цуьнан, массарна а — къаьсттина Селитина — хазахета байташ тIехь йоцуш… Селитас хьалха дуьйна а тидам бинера: Увайса, миччахьа ша хиларх а, кисанара схьайоккхий, блокнота тIе цу сохьта дIайаздора шена керла девзина дешнаш, ораматийн а, дийнатийн а цIераш. Дика дешарца а къаьсташ вара иза.

Цо хIинца, ша моссазза кхуссу а, буьрка Селите хьажайора. Увайса шен бечу тидамах а, иза йуххера гарх а, бIаьстенан кху хазачу дийнах а, дуьхе кхиа кхин бахьана а доцуш, ша-шаха самукъадаьллера йоьIан. Йукъ-кара, цахуучуха, бен доцчу кепара, цуьнгахьа дIахьожура Селита: «Ма хаза ву и… амма… ойлане хIунда ву даим?.. Ша буо долу дела ву-те?» — дагатосура цунна.

Увайс-м, жимачохь дуьйна а да-нана доцуш висинехь а, гIийла вацара: иза кху школин директор волчу шен вешица Керимца дика Iapa. Ша буобер хилар дага а ца догIура цунна. И дагадан меттиг а ца йолуьйтора шен цхьаъ бен воцу, пхи шо кхаьчна Каташ санна, Увайс дукхавезачу, хIоккху школехь хьоьхуш йолчу Кериман зудчо Кесирас а. Делахь а, Увайсан хьажар, Баккъал а, ойлане дан а дара, иза ойла йечарех хиларна, ткъа цуьнга шатайпа хьоьжучу Селитина иза гIийло а хетара. Муьлххачу а ловзаран кегарехь иза, иштта «ша-шаха», «ца хууш», нислора Селитина гена воцуш. Амма цкъа а ца гойтура цо, бахьана а доцуш, цунна ша йуххе воьдуш а, йа цуьнгахьа хьоьжуш а: делахь а оцунна оьшу бахьана муьлххачу кегарехь а ша-шаха карадора, йа наггахь, цхьа а бахьана доцуш а, бехказлонна цкъа йуххерчу цхьана кхечуьнга дIа а хьовсий, Увайсан бIаьргаш, тIаккха Селитехьа а доьрзий, цунна тIехь дехо совцура.

Цунна а дагатосура: «Ма тайна йу и… Гуттар ойлане хIунда йу?.. ХIун ду те цо сагатдийриг?»

Амма Селитин а дацара сагатдан кхин бахьана: и ший а ойлане дийриг, церан хIинцца голатухучу кхаьчна, къайленех дуьзначу дахарх лаьцна керл-керла хеттарш самадоху къона хан йара. И шиъ вовшашна сингаттаме хоьтуьйтург а, цара шайна а ца хууш, хIинцале шайн дегнийн кIоргенехь къайллаха вовшашна гатден са дара.

Селита йуха а Увайсехьа хьаьжира.

ЙоьIан кIедо хьуьйсу бIаьргаш, церан кIоргехь богу чиркх цхьаммо-м даима чуоьзна латтош санна, цхьана эшшара эсала догура. Цу сохьта Увайса, хIокхуьнгахьа хьажош, сехьа кхоьссина буьрка, Селитин коьртара йовлакх а дожош, дIайахара. Мохо некъехьа дIададийра йовлакх. Цунна тIаьхьа йедда Селитий, Ткъа бехкалвахана, цочул хьалха схьа а лаьцна и йоьIе дIадала дагахь ведда вогIу Увайссий гира школина хьалхахула схьайогIучу шина зудчунна. Когийн кIажошка кхоччуш йеха коч а йуьйхина, ал тапта коьртахьчу, йоккхахйолчо муьшка йира шеца йогIучунна:

— Хьажахь! Тавсолтин йоI а иштта лелча, кхечара хIун дан деза?

— Хир дац, хьуна, и Тавсолтина хууш-м!

— Тамаш ма бу, ишколана уллохь ша Iашшехь, цунна и цахаар!

— Дера, деза хIинца вайша, дIа ма-кхеччи, хаийта-м! Бехк буьллур ма бу вайна и гиннашехь цахаийтарна, — аьлла, и шиъ школина аьрру агIорхьа дIайахара.

Селител хьалха ваьллачу Увайса, схьа а эцна, йовлакх дIакховдийра йоIе, цуьначух шен куьг ца хьакхадалийта, шина пIелга а лаьцна:

— Бехк ма биллалахь, Селита, ларамза хилира, хьуна, и! — Увайсан аз шатайпа къорра дийкира.

— Иза-м хIума дацара, — Увайсе леррина хьаьжира Селита: цкъа а иштта qeххера гина вацара иза. Нисса йоьIан бIаьргашна тIе нисбелира Увайсан ши бIаьрг а: цу секундехь вовшийн бIаьргаш чуьра схьатоьхна церан синойн зIаьнарш, хьалха дуьйна а церан кийрахь вовшашна IаьIаш схьайеъна йолу, хIинца, цхьа мерза цIе дегIах латош, церан дегнаш чу дIакхечира.

Селита, шена хIинца хиллачух ца кхеташ, амма иза доккха хиларх шекьйолуш, цуьнан ойла йеш, меллашчу боларца тIейахара шечарна. Увайс а ойлане дIахIоьттира шен метте. Уьш йуха а ловза буьйлабелира, ткъа хIинца цу шиннан хьажар баккъала а мелла а сингаттаме хеталора: шимма а, хIинцца шайн дегнаш чохь кхолладеллачух кхета гIерташ, цхьатайпа ойланаш йора.

Амма гонахара бIаьстенан Iалам, хьалха санна, самукъане хьоьжура цаьрга: цунна дика хаьара кхаьрца хIинцца хилларг шен омрица дуйла а, цу тIехь и кеста дIадоьрзур доцийла а.

Кху секундехь дехьара схьакхоьссина буьрка, Нурседин кара а кхеташ, охьайуьйжира. И схьаэца йоьлла йоI цунна тIе а кхетта, буьрка йассайелира…

— Йалол, Нурседа, йадий, вайн чуьра нара кIелхьара велосипедан насос схьайал! — элира Дауда.

— XIapa-м ас иштта а йусур йара, — аьлла, Нурседа буьркан чу xlyп баха йуьйлира.

— Ма йу-кх хьо! — вашас аьлларг сихха кхочушдархьама Селита ша йахара шайн чоьхьа: и ловзар духийла ца лаарал совнаха, цунна, ша а йаьлла, шен даг чохь хIинца гIаьттинчу цу алун ойла йан а лаьара. Ша дIайоьдуш «иза» шена тIаьхьа хьоьжийла хааро, Iодан пха санна, ша-тайпана дуьйлинера Селитин болар. И йухайале, Нурседас буьрка а йуьйсина, ловзар дIадоладеллера. Насос а йоцуш йухаеъна Селита, ловзучарех дIа ца кхеташ, ша а йаьлла, дIахIоьттира, цу кертахь цхьаъ бен доцчу, шуьйрра даьржинчу доккхачу бIара кIел, цуьнан гIодах а тевжина. Йедда тIееара Нурседа, хьаьрса чIаба а лестош, шена хьалха лаьттах йетташ, куьйга эккхийна, буьрка а йалош.

— Селита! Лайх йинах йаций хьо? Малхах лечкъина, кху «Дада-бIар» кIел ма-хIоьтти хьо?

И цIе тиллинера бераша оцу диттана. Селитин Iаьржа бIаьргаш, воккхачун санна, хIинца Баккъала а ойлане а, гIайгIане а хьуьйсура. Нурседас буьрка, ког тоьхна ловзучаьргахьа дIа а карчийна, шен забар меттахь ца хетта, эсала хаьттира:

— Селита, хIун хилла?

— ХIумма ца хилла… Иштта лаьтта-кх… йало… ловза!

— Дийцахьа… — хьастайелира жимахниг.

Аьрхочу Нурседера гIалатениг а, диканиг а цхьабосса атта долийла хуучу Селитас: «Дийца-те, йа ма дийца-те», — бохуш, уьйзура ойланехь.

— Дийцахьа, Селита, со йиша йац хьан? — хьаьрчира цунах Нурседа.

— Дадас вайша, кхана дуьйна, кхин школе йохуьйтур йац боху-кх…

— И мичара хези хьуна?

— ХIинцца чуйаханчохь… Со сени чу кхаьчча, делкъанна чувеана дада чохь нене луьйш хезара: «Кхиъна ши йоI… школехь коьртаIуьйра, кIозарш а оьхьуш, божаберашца уьдуш, хьийзар ас ловр дац», — бохура… Нене кхин а бага йиттира цо… Со, чу а ца йоьдуш, схьайеара…

Кагделла га санна, цхьаьний, оллайелла, гIийла лаьттара ши йоI.

Массо а, мел цамоьттурш а гучудохуш, тамаше хIуманаш довзуьйтура школехь: латта, чIапа доцуш, горга хилар а, сецна ца лаьтташ, цо малхана гобахар а, стигалан бух бацар а, зезагийн хьекъале дебар а, дуьненарчу адамийн массеран а орам цхьаъ хилар а — дерриг а школехь хиънера. Кхузахь йевзинера доттагIаллин марзо а. Дуьнене хьалхачул а цеце, амма хаъал хIинца кхеташ хьуьйсура. «Баккъалла а, йита деза-те хьо?», — дагатесна, хьалха лаьттачу, даккхий кораш долчу, шайн школин гIoпe бIаьрг туьйхира йижарша.

Цу хенахь, лаьтта бIаьра а хьоьжуш, дай астагIчу боларехь, школина хьалхахула, Iаьржа месала куй а коьртахь, тIейуьйхина, массо а вета дIатесна, сийна тиша гIовтал, когахь маьхьсеш а йолуш, балха вухавоьдучу Тавсолтех бIаьрг кхийтира хьалха Селитин. Иза гойтуш, Нурседина йайн муьшка йира цо.

— ХIуммаъ дац… Ас Анна Львовне а… Дауде а эр ду! Нехачарна а мегий! аьлла, Нурседа, цкъа шена гергахьа волчу Даудехьа а хьаьжна, тIаккха кабинета чуьра уча йаьллачу Анна Львовнехьа дIахьаьдира. Иза церан классан куьйгалхо а, школин парторг а йара.

Ша и Нурседига дийцарх дохкойаьллачу Селитас:

— Ма хатталахь!.. Собар делахь! — тIаьхьа мохь туьйхира, иза кхоьрура, и гIуллакх дийца даьккхича, кхин а харцахьа даларна.

Нурседа, и ца хезачуха, йуха ца хьожуш, хецца Анна Львовнина тIе йахара. Селитина гира: Нурседига жимма ладоьгIуш а лаьттина, цу сохьтта, йуьхь хийцайелла, Анна Львовна, Нурседа а эцна, кабинета чу йахара. Селитин даг чу ов туьйхира: «ХIун хила доллу-те хIинца?»…

Коьртара йовлакх схьа а даьккхина, бIаьргаш хьалха даьхьира цо, тIаккха, доллучунна а бехке и долуш санна, шен жимачу буйнахь Iаьвдира иза. Йуха, коьртаIуьйра ша цхьанна гале, сихха дIатиллира.

Йоккха перерыв чекхйолуш, дешархой классаш чу боьхуш, горгали бийкира…

* * *

Вукху урокехь Анна Львовнас хьоьхучу, шена дукхайезачу оьрсийн литературан темица, Селитас «шиъ» даьккхира — дуьххьара. Оцуьнан бахьанах кхета Анна Львовна шен кабинета чохь ойла йеш Iapa: и ши йоI дешарна йукъах ца йаккхийта дезара, ткъа иза, церан деца йолу йукъаметтиг ца талхош а, ма-хуьллу, Iедале ца доккхуш, шегахула дIадерзо а лаьара цунна. Нагахь Тавсолтина xlapa гIуллакх ма-дарра хаахь, цо шен мехкарий, дена айкх бевлларш а бина, кхин а хьийзорна а кхоьрура Анна Львовна: де-а мегар дацара и цу тIе кхачийта. Амма IаддаIан а йиш йацара: «Райкомо а жоп хьалха соьга хоттур ду», — бохура цо дагахь. Делахь а, Тавсолтин ша-тайпа амал дика йевзинчу Анна Львовнина хаьара и шен даша тIера вухаваккха атта хир доцийла.

Цундела, Тавсолта волчу хIинца ша мила вига-те шеца, цо лорур верг мила хир вара-те, йа ша гlo-те бохуш, ойла йора цо, амма цхьа а дага ца вогIура. Анна Львовнина хаьара, Дауд а, комсорг и велахь а, и тайпа къамел дега дан хIуттур воцийла.

Ша кхузахь доккхучу кху ворхI-бархI шарахь нохчийн гIиллакхаш, Iадаташ девзинчу Анна Львовнина хаьара Тавсолтас шел жимахчу Кериме а, школин директор и велахь а, кху гIуллакха тIехь мегарг ладугIур доцийла. ТIаьххьара а ойла йича, Тавсолтас дика лара мегарг, мехкан хьаша а, дукхазза царна гIуллакх дина а йолу ша хийтира Анна Львовнина. Цундела цо сацийра, тахханехь, занятеш дIа ма-йевлли, Тавсолта волчу ша йаха. Иза къобалдира Керима а.

ТАВСОЛТИН ДОЬЗАЛ

Де суьйренгахьа лесттинчу хенахь, колхозан бешахь болх бина а ваьлла, белшах жима тIоьрмиг а тесна, сиха доцчу боларахь, вай астагIа а теIаш, цIехьа вогIура Тавсолта. Дуьхьалнисвеллачо некъ буьтура, хевшина Iийраш гIовттура цунна. СхьавогIуш, гонахарчу Iаламе кест-кеста бIаьрг тухура цо. Цунна йезара ша вина xlapa Эскиной-Юрт а, шайн дахаран даима теш хилла лаьтта гонахара и лаьмнаш а. Вичхьана а кхузахь ваьхнера иза: Эскиной йоцчохь, вахана-вар доцург, бутт а ца баьккхинера Тавсолтас. Чувахале, де дукха хаза нисдаларна, ша вогIучу новкъара схьа а вирзина, ЦIен-бердехьа вахара иза: схьахезира, xlapa тIеийзавен, масачу Яьссин гIовгIа. Гучуйелира маьI-маьIIера бацо сенйина, лекхачу бердан цIен тарх. Бердан йистте, шена хьалха гIаж а гIортийна, дIахIоьттира Тавсолта. ТулгIеша аьгна хин йист лахара кеггийра чукерчара, амма берд тешаме бара. Цу ЦIен-бердехь, Яьсси-хин йистехь дIайаханера кхуьнан йерриге жималла. Кхузахь, къоначохь, дукха зама хьалха, бердах киртигаш йохуш, баьккхинчу новкъа хитIе йoгlypa xleтахь кхунна йезаелла къона Нурбика. Ма товш хуьлура и, гуьлмаьнда а тиллина, кIудал а белша тIехь, хи йистехь лаьтташ, цIечу пошмакхан буьхьиг бай лаьттах а хьоькхуш! ХIетахь Нурбика йолчу миччара а сиха кхочура Тавсолта, наггахь бен тIедухуш доцчу исхарин чоица, кIайчу бустамашца, шен борачу динахь, детица кхелина шедан кхаж буйна а къуьйлуш. Моссазза дийцира, моссазза дийхира!.. ТIаккха… тIаккха тIаьххьара а замойша, тоьпаш а кхуьссуш, схьайалийра… Коьртех туьтмIаьжгаш йоьхкина жухIаргаш а ловзуш, дIадехьира доккха ловзар… Мел хаза дара и!.. ХIетахь массо хIуманах атта Iexaлора. ХIинца-м кху хин йистехь а Iийна чувеъча бен кIадлой а ца хуьлу дог. Кхузахь самабуьйлучу дагалецамаша дIа мел даханарш, цхьаъ вукхунна тIаьххье, йуха карладохура Тавсолтина.

Кхуззара Яьссин чу а кхиссалуш, дIо айми чохь луьйчуьра хIорш беран хенахь, шайн гIодайукъах туьтанаш а йоьхкий. Аьхка моллайарех, йа куьлланах ловзура, Iай салазаш хоьхкура дIо басех чу… Цкъацца дехьарчу берда тIерачу, хIинца а дIо гучу, можачу саз — лаьттан борзана хьежош, нийсалгIа секх-Iодмашца пхерчий, йа телат-Iода овголгаш кхуьссура. Тавсолтин куьггий, бIаьрсай тулура даима… Ма хаза хуьлура хIетахь кху хин йистехь!.. ХIетахьлера шайн бераллин гIовгIа хIинца а, дикка ладоьгIча, цу Яьссин тулгIешца йуха а схьахезаш санна хетара Тавсолтина.

ТулгIенийн кхесах хьаьрчина, ломан чIожахула йедда дIайахара жималла. ТIаккха… ТIаккха… граждански тIом хилира: Эскинойхь дIаловчкъийна болу, Гикалос кхуза хьажийна оьрсийн накъостий а, Орджоникидзес ГIалгIайчуьра кхарна орцах бахкийтина партизанаш а дIабеха баьхкира кIайнаш. ДIа-м ца белира, лур а бацара. Шериповс ваийтина векал хьалха а волуш, Яьссица лакхахь, ЧIап-ломан хьаьвхехь, боданечу варшахь тIелетира xIopш кIайчарна. Де-буьйса делира саццаза тIом беш, дуьйлучу герзаша гонаха бурко хIоттийна. ТIаьхьо дохк дукъделча, шура кхагарйоьлча санна, молханан хьожанна тIуьна къахь хIоьттира. Сатоссуш гIаьттинчу эсаран мохан а ницкъ ца кхечира дохк дIасадаржо. Бодашкахь санна, вовшашна тIеттIа Iитталора. ХIетахь, аьрру гIoгIax топ кхетта, говрара кху хи чу вуьйжира Тавсолта, амма тулгIеша, мелхо а, ницкъ белла, буха ца вохуьйтуш, дIо «Гомаш-кхера» болчухьа вадийна, бердан йисте а кхоьссина, лечуьра ваьккхира xIapa. Бакъду… Тавсолтин цхьаъ бен воцу жимаха ваша, ломахь цIейаххана вогIу илланча Iалсолта, накъостех хаьддачохь, вер хилира кхузахь. Кху хих ваьккхина, халла цIакхачийна, дIавоьллира и йуьртан кешнашка, леккха хIоллам а бугIуш…

Вехха лаьттира Тавсолта ЦIечу-бердан йистехь Яьссига ладоьгIуш, цуьнца хIетахьлерачу хих цхьа а цинц бацар шерра хуъушехь а, хIетахьлерраниг и хеташ. Даккхийчу чхернаш тIоьхула кхиссалуш, цхьанхьа-м дIакхача сихйелла, акха кой санна, хьере хахкайелла йоьлхура тулгIеш.

Тавсолта эххар, доккха са а даьккхина, кIадделлачу бIаьргашца, шарйеллачу йуьхьанца цIехьа волавелира. Пapггlaт вогlуpa иза.

Цуьнга ма-хьаьжжи, хаалур дацара и мича хенара ву. Цуьнан цIоцкъамаш, коьллаш санна, даьржина, Iаьржа а, стаммий а дара, кIелхьара схьакъеда, вуьшта а таьIна бIаьргаш гуттар Iаьржа хоьтуьйтуш, амма доцца дитина маж-мекх, йис йиллина кондарш санна, дикка сирделлера. Месашна гIина дуьллучех а xIapa вашацара: «Шена а хуург, Далла а гуш дерг, нахах лачкъийна а хIун до?» — олура цо. Цуьнан йуьхьан таьIано-кIайн цIена чкъор, нийса марий гинчо, билггал, хаза ву а эр дара цунна, и буьрсо ца хьежахьара. Аз а цуьнан стоммо декара: астагIa воллушехь тIехьаьжча заьIапа а ца хетара Тавсолта, дегI цо гуттар а айина лелорна. Данза дисина дуккха а гIуллакхаш долчух тера, даим гIайгIане хеталора цуьнан йуьхь, садоIучу хенахь а тIехь. Амма мукъачу хенахь меллаша хетало Тавсолта, болх беш, хийцалой, каде хуьлура.

Колхозехь бешлелорхочун болх дика дIакхехьарна гуттар «Сийлаллин уьн» тIехь хуьлуш йара Тавсолтин цIе. Йуьртан а, районан а куьйгалхоша йукъараллин гIуллакхаш а, бIобулуш, тIедохкура цунна, цо доггах уьш кхочушдарна. Оьрсийн мотт ледара хаахь а, нохчийн мотт говза буьйцура цо, метт-меттахь шира дешнаш а, хаза кицанаш а далош.

Иштта вара Тавсолта. Амма оцунна йуххехула цу йуьртахь массарел а чIогIа Iадаташ лорург а вара иза: Тавсолтас Iадаташ къонахаллин а, оьздангаллин а бух лорура: «Дика а, хьекъале а ду Советан Iедал… Цкъа а хьалхенгахь хилла а йоцу маьхза больницеш йехки, некъаш шорди, туьканаш лам чу кхачий, берашна детсадаш йаржий, мах ца боккхуш доьшуьйту ламанхошка… Бакъонашца а оьрсашца дIанисди… Дукха ду диканиг… Амма цхьаннах ца кхета-кх со: оццул хьекъале а, нийса а долу xlapa Iедал хIунда ца тов-те динций, Iадатций? Царах оьздингаллий, эхь-бехккий адамашлахь мелхо а чIагйо!.. Ткъа хIинца-х гуш ма ду, зударий мел хецабелла богIу… И дика дац», — шен ойла йора Тавсолтас. Цуьнга хаьттича, мичахь мегар дара: кIанте йоIа куьг далар! Уьш цхьана ловзар! Зударий кино бахар! Йа… «коьртахь йовлакх а доцуш, мехкарий божаршца цхьаьна уьдуш хьийзар!» ЦIеххьана иза йуха дагадеана, йуьхь кхохкийна, хIинцале нахана хьалха ша йуьхьIаьржа хIоьттинарг лерина, шен йоIана оьгIазвахана, хIинцца кIадделла бIаьргаш йуха а, гуттар санна, деккъа лепадеш, болар цIехьа сихдира Тавсолтас…

* * *

НеI йиллина, Тавсолта цIеххьашха чувелира: школера цIа даьхкина бераш чохь дара, йуург кечйеш пеша уллохь Нурбика а хьийзара.

Чохь, башха хьал дацахь а, гуттар санна, цIена а, самукъане а хетара. Чу ма-велли, дуьхьаларчу пенах, шина кора йуккъехь, кхозура, кепка а тиллина, пиджака тIехь цIен бант а лепаш, сирла велакъежинчу Ленинан портрет. Аьрру агIорчу пена тIера схьахьоьжура, салтин чоа а дуьйхина, чета куьг диллина, сапаргIат лаьтта Сталин. Дехьа чохь, йиллинчу неIарехула гора соне оьллина имаман Шемалан сурт. Стоьла йуххехь книжкина тIехьоьжуш Iен Дауд, сихха кIужал хьулйеш, лаба дIа а тиллина, дегI нисдеш хьалагIаьттина, дена тIе вахара, цуьнгара схьаэцна белхан гIирсаш чохь болу тIоьрмиг а, Iасанан метта лело гIаж а дIаоьллира неIарна тIехьа боллучу дечиган хьостамах. Чу нуй хьоькхучу Селитас, коьртара белшаш тIе деъна йовлакх сихха дIанисдира. Нурседа этажерки тIерачу куьзгана хьоьжуш лаьттара шен кочара цIен галстук нисйеш, коьртахь йовлакх а доцуш. И гина Тавсолта, гомо Нурбике а хьаьжна, вист ца хуьлуш, дехьа чу вахара. Цо гуттар а зуда йора бехке, берашкара даьллачунна а, тIе, берашца эвхьазаваларх ларлуш, царна догIу дов а цо зудчуьнгахула дора. Цу сохьта кхетта Нурбика тIечевхира йоIана чIоггIа, дехьарчу хIусамдена а хозуьйтуш:

— Делан дуй гIо хьох! ШайтIан ког! Латта а лаьттий кхин эхь ца хеташ! Мосазза аьлла хьоь… ДIатилла и йовлакх, йилбаз!..

Нурседас косынка дIатиллинчул тIаьхьа а, майрчунна хьалха бехказа йала гIертачу Нурбикас кхин тIе а барт беттара йоIана, кхано шена цIийндегара хинйолу йаппарш йаййан лууш:

— Лачкъаза дисина шайтIа!.. Хьо адам делхьара, и бIаьргаш сел сийна хир бацарий хьан-м!..

Нурседина, ша оьгIаз мосазза йаха а, изза олура Нурбикас. Амма, цуьрриг а дегабааме йоцу Нурседа, хIинца а, гуттар санна, шен хьаьрса чIаба ластош, сиха дIа а йирзина, йелакъежира: Нурбикин бIаьргаш а ма дара сийна! Массарна а гуш: сирла хьаьрса Нурседа цIена шен нана йара! Бакъду, амал дениг кхаьчнера цунна. Ткъа тIехула дех тера, бIаьрг-цIоцкъам а Iаьржа долу, цу шиннах хазах йолу Селита дог кIеда хиларехь ненах тера кхиънера. Маццах и жима йолуш, кертарчу кхура тIе хиъна къоркхокха Тавсолтас, шалго-топ тоьхна, чубаийтича, йоьлхуш чуйеанера Селита и йишига дийца.

— Ткъа йелха хIунда йоьлху хьо! Цо котамна урс хьаькхча а ца йоьлхий хьо?.. И хIун тоьлу котамал? — ца йешира жимахйерг.

— Котам… иштта эсала йац… — аьллера Селитас, къурдаш а деш. Селита аьнгалхех а кхоьрура. Нурседас-м коган кIажица хьоший йоьра и, ма-гиннехь. Селитин тайнагех самукъадолура, ткъа Нурседина бинжолаг безара. Шайн дов даьлча, хIетахь дуьйна жимахйолчо тIехтухура Селитина: «Эсала котам», — олий. Жима йолуш дуьйна а, аьрга хьач санна, муьста дош оьккхуьйтура Нурседас. Амма дас ца могуьйтура цхьаъ вукхунна лер, къаьсттина — жимахниг воккхахчунна: «Чуьра дуьйна доладо стеган сий», — олура цо. Цо аьлларг кхочушхила а дезара: и доьзалан да вара. Амма кертал чоьхьа долу цIийнан дукъ дерриг Нурбикин йаьIни тIехь Iуьллура: сатоссуш гIоттий, xIyсамдена хьалха тас, гIумгIий а хIоттадой, араэккхий, хи дохьура; котамашна борц тосура, узий, йетт дIалоллура. Йуха чуйогIий, майра балха вахале йуург лой, бедар кечйой, цуьнан гIуллакхийн кхачо йора. Цул тIаьхьа, дузадой, бераш школе дIа а хьовсадой, чуьра гIуллакхаш дан йолалора. ТIаккха уьйтIа девзиг хьокхура, массо а хIума шен метте дIанисйеш. Кертара гIуллакхаш дина йаьлча, Нурбика, кIел миндар а буьллий, тIаргla къажбан уча охьахуура. Цо ша йора шайна Iаьнан йовха пазаташ, каранаш, Тавсолтин окхеш а. ЦIахь а, колхозехь а сарралц хьийзара Нурбика и, шен дехий пхьуьйшаш долу, хьорканашна тIе хIутту йеха коч а йухий, лаг хьулдеш тIеуззий, шен тиша кортали а туьллий.

Цкъа а ца гора и когахь пазаташ йоцуш а: йерзина настарш эхьар маьттаза лорура Тавсолтас. Садайча, массо гIуллакхаш дIадерзадой, Тавсолта волчу а хIуттий, ша кхин цунна ца оьшийла хиъчий бен метта ца йолура иза. Цундела, Нурбика даима йекъна йара, амма Тавсолтас: «ХIумма а дац, жIаьлин даьIахк санна, чIогIа йу!» — олий, хастайора и.

Бакъдолуш, йуьртахь а ша саннарш дукха хир боцуш, беркате хIусамнана йара иза. И Тавсолтина а хаьара. ХIетте а, йиллина ладоьгIуш, йулайелла хила дезара цуьнан: данза диснарг сиха гора Тавсолтина. Цкъа а ца хаьара и муьлхачу агIорхьара тIекIирлур ву.

Тавсолтас ша дан дагалаьцна дов цу сохьта ца дора: массо а хIуманна шен меттиг хоржура цо. ХIинца а пхьор диъна довллалц тIаьхьатеттира цо шен къамел. Нара тIехь дIанисвеллачу хIусамдена шенна хьалха кхача а хIоттийна, Нурбикас берашна стоьл тIе йуург охьайуьллушехь, цхьаммо-м неI туьйхира.

— Мегар дуй? — схьахезира оьрсийн зудчун аз. НеI ма-туьйххи а, и мила йу хиъначу Нурседас, хьаьдда йахана, неI схьа а йиллина, Анна Львовна чуйелира:

— Суьйре дика хуьлда шун!

Массара, хьала а гIевттина, хазахетарца тIеийцира хьаша. Нурседас, тIекхетта схьа а эцна, соне хьалаоьллира цуьнан плащ.

— Марша йогIийла, Ана! Хьо ма дика йеа!.. Охьахаа, хIума йаа тхоьца! — элира Тавсолтас, сирла вела а къежна, оьрсийн а, нохчийн а дешнаш эдеш: Анна Львовна, стоьла йуххе берашца а ца хууш, нара тIе, Тавсолтица хиира, ша деанчу гIуллакхна мелла а оцуьнца а бух кечбеш.

Йуучух йукъах а девлла, бераш цу сохьтта, хьешана пapгlaто йуьтуш, арадовла гIоьртира, амма Анна Львовнас, дега дехна, чохь совцабайтира уьш. Нурседа, гирз даьлча санна, шен гIанта тIехь дIасахьера: иза кхоьрура, хIинца, ша а йолчохь, Анна Львовнас и гIуллакх дийца долийча, шен айкхйалар а гучудаларна.

Школера ма-йаллара, йуучух кхета ца кхиош, схьайеанчу Анна Львовнас дезаш дуура, тIера Iаь гIуьтту, чомехь кечдина жижиг-галнаш, нохчаша санна, уьш саьрамсекхан берамала а Iуттуш, йукъ-кара чадица тIе чорпа а молуш. И къаьсттина хазлора Нурбикина. Хьешана йела а къежна, товхана йуххехь лаьттара иза, йуург тIе а йуьллуш. Амма ша охьа ца хуура. Анна Львовнас дийхира:

— Охьахаа тхоьца, хIума йаа!

Цунах кхеттачу Тавсолтас а элира:

— Охьахаа…

Йела а къежна, корта ластийра Нурбикас.

— Муха Iа шу? ЙоI йуй могуш? — хаьттира Тавсолтас, кхуо деанарг хаа шена луъушехь.

— Дика Iа тхо-м… Ниночка а йу детсадехь йеддий, хьаьддий хьийзаш. Шу дахкалой… дуй могуш? — Анна Львовнас а эдора оьрсийн а, нохчийн а дешнаш… Цакхетарг Дауда гочдора.

— Дика Iа… Иван хIун деш ву?.. — цуьнан майра хаьттира Тавсолтас. Он мой хороший изнаком! — тIетуьйхира.

— Иза а ву-кх шен тракторшца воллуш…

— Савва Ильич как? — цуьнан марда а хаьттира Тавсолтас.

— Иза а могуш ву, — жоп делира Анна Львовнас.

Тавсолтина оьрсийниг хуъучул Анна Львовнина нохчийн мотт а хаьара. Бераш, хIума йиъна а девлла, арадовлуш, массарел хьалха араиккхира шех йогу Нурседа; цунна тIаьххье арайелира Селита а.

— Дауд, хьо тхуна оьшур ву, — кIант чохь сацийра Анна Львовнас. Иза, охьа а ца хууш, коре дIахIоьттира.

— Тавсолтан Берсанович! — долийра Анна Львовнас. — Селитас тахана «шиъ» даьккхина, цкъа а ша даьккхина доцу. Оцуьнан бахьана шуьца къасто йеанера со-м.

Тавсолтин йуьхь шатайпа кхоьлира, цхьа бохалун боцу сацам ша бина ваьллачух тера.

Нурбика Дауде хьаьжира. Дауда талмажалла дира.

— Кхин доккхур дац! — хадийра Тавсолтас.

— И муха боху ахь?

— Тоьар ду Iамийнарг! Кхин ца дешча а мегар ду, шиммо а! — тIетуьйхира Тавсолтас къорра декачу озаца.

— ХIундий?! Дешарна дуьхьал ву хьо? — цецйелира Анна Львовна.

— Дешар ша ду, ткъа… доьшу бохуш, эццахула божаршца коьрта Iуьйра хехкабалар ша ду!.. ХIан-хIа! Кхин ког ловзор бац!

— Тавсултан Берсанович! Неханаш-м ма бу доьшуш! Ма делахь и… Хьо-х колхозехь жигархо а, цIен партизан а ву!

Тавсолта IадъIара.

— Хьан кIант, Дауд, школехь комсорг ву! Цунна а эхь хуьлуьйту ахь, Тавсултан Берсанович!

— Бакъду, дада, суна а вон хастам бу иза… со а вуьтур вац цхьа жоп ца доьхуш, — тIетуьйхира Дауда.

Тавсолта IадъIара, амма кIантана цунах бала тарлучу сингаттамах ойла йеш, цIоцкъамаш хабийра цо. ТIаккха, эххар:

— Ас сайн мехкарий школе дешар Iамо бахкийтира, амма коьрта Iуьйра божаршца ловза ца хьовсийра цига, — элира цо бехкбоккхуш.

Нурбика, ишкапа йуххехь, пхьегIаш цIанйечуха, бошхепийн тата а деш, лерана ладоьгIуш лаьттара: цунна чIогIа лаьара зудабераша доьшийла, амма майрачуьнга и хьахо-м ца йаьхьара иза.

— Кхин цхьаъ-м ду, Тавсултан Берсанович! — йухадолийра Анна Львовнас: — Коьртахь йовлакх лелорна а, йа и цалелорна а тхо дуьхьал дац: иза хIораннан а шен лаамехь гIуллакх ду. Эшча ас а туьллу иза-м. Амма и коьртахь цахиларх йоI сий доцуш ларар нийса дац: луларчу ХIирийчохь, ДегIастанахь, Азербайджанехь а массанхьа а ма мега зударий коьртахь йовлакх доцуш а, долуш а.

Лулахойн къаьмнех масалш далийра хьехархочо, Тавсолта диках кхетийтархьама.

— Ткъа хIун ду мехкарша божаберашца цхьаьна дешарх а? Вайн школернаш а, хьан Дауд санна, оьзда кегийрхой ма бу!

Тавсолта вист ца хуьлура. ТIаккха Анна Львовнас аз хийцира:

— Тавсултан Берсанович! Райкомана дIахиъча а, ма товш хир дац xlapa! Ткъа ца хууш дуьсийла-х кхуьнан йац! Iедало а могуьйтур ма дац хьуна, Тавсултан Берсанович, ахь уьш йукъахбахахь… — Анна Львовнас «Iедало» боху дош хIинца кест-кеста даладора шен къамелехь.

— Дада! Вайн мехкарий школехь оьзда а Iамабо, тIе шаьш уьш ледара а бац… Мегар дац-кх вайна, ахь и дахь, — тIетуьйхира Дауда а.

Тавсолта, хIинца Iедална гергахь оцунах йала тарлучу йуьхьIаьржонан ойла йеш, шена хьалхха охьахьаьжира. XIop ламанхочунна стеннах а кхеравалар эхь ларалойла хуучу Анна Львовнас шен гIортор эццигахь, Тавсолта Iедалх кхерарх а ца йеш, йуха а цуьнан оьздангаллех йан дагалецира:

— Суна-м моьттура… ахь… со лорур йу…

Тавсолта IадъIapa.

— Со-х шун йуьртан хьаша а, дуьххьара шуьга йоьссина, шуьгахь Iийна, шун цIийнан доттагI а йу! — аьлла, Анна Львовна хьалагIаьттира. КIант дега хьоьжура.

— Ас тIаьххьара доьху хьоьга! — элира хьехархочо вас хиллачу, дегабааме озаца.

Тавсолтас, ойла йеш а Iийна, эххар доккха садаьккхира:

— Дика ду!.. Хьо йоцчунна сайн даш тIера вухавер вацара со!.. Дика ду!.. Дешийта!.. Амма… ахь суна бехк ма биллалахь,… царех цхьаъ школехь коьрта Iуьйра, йа божаберашца ловзуш суна хаалой, и шиъ кхин школехь гур йац хьуна! — тIаккха, Даудехьа а вирзина, тIетуьйхира: — Хьо а хьожуш хила цигахь! Дола де хьайн йижарийн: царна нехан алар далахь, эхь уггар хьалха хьуна кхочу хьуна!.. Дешарх-м, дукха кIуж болу меъ хила аьлла а даций! Вайнехан ламастех вала кийча ву хьо!

— Дика ду, дада!.. — корта таIийра Дауда.

Анна Львовнассий, Даудий, шайн дагахь, цкъачунна тоам бира. Анна Львовнас, Iодика йеш, Нурбике а, тIаккха Тавсолте а, и зуьйш санна, куьг кховдийра. Тавсолтас, шеха велакъежна, корта а хьовзийна, схьаийцира куьг.

— Баркалла! — элира Анна Львовнас нохчийн маттахь.

Хьаша новкъа йаккха тIаьхьавелира Тавсолта а, Дауд а. Тохара дуьйна а дехьа чуьра схьа тидам бен Нурседа, уьш арабовллушехь, схьахьаьдира, кхин дан собар ца хилла, гIуллакх муха чекхдаьлла а, шен айкхйалар гучу ца долуш дисинийла а хьажа. Нурбика сирла йелакъажарх кхеттачу Нурседин сакъераделира:

— Нана, ас гlo де хьуна? — аьлла, хьаькназца пешара йукъ дIайаккха хIоьттира и.

Анна Львовна новкъа а йаьккхина, вухавогIу Тавсолта а, Дауд а цхьаьний даьхнийн керта воьду а гина, Селита хьехархочунна тIаьхьа йедира, маракхетта, бартбелира цунна. Иза кхин а новкъа а йаьккхина, йухайеанчу Селитас, тIехьашха тIекхетта, Нурседа маркъевлира, бесни тIе оба а олуш. «Доьшур ду!» — декара шиннийн а дагахь, тIе, Селитин ойланехь къайллах, «Увайс а хир ву денна гуш», — бохург а лекхалора. Нурседа шен дагахь йоккхайера, хIинцца баьккхинчу оцу толамца шен а дакъа хилар дагадеъна: «Къовса деза даима а!» — сацийра цо даг чохь. Цул тIаьхьа шиннийн а ойланаш Анна Львовнехьа йирзира: «Ма хьекъале йу и», — элира Селитас… «Цу тIе, ма хаза а йу!» — тIетуьйхира Нурседас. Шаьшшинне иза денна а гушшехь, хIинццалц схьа тидам ца хилла хьехархочун хазалла а хIинца ма-йарра дуьхьал тесира царна. Шинне а хIинца шайн хьехархочун амат, цуьнан хазаллин барамехь дуьхьал хIуьттура.

Анна Львовнин стигалан басахь долу хаза бIаьргаш, Iаьржачу цIоцкъамашна кIелхьара даим собаре а, сирла а хьуьйсура, цуьнан деган цIеналла а, амалан ондалла а цхьабосса схьаухьуш. Йуккъерчу дегIахь, тайначу гIодайукъца и йоьду-йогIуш гича, божарийн бIаьрг тIехь соцура цунна, амма цуьнан бегаше йоцу йуьхь йайча цхьанне а дага а ца догIура цуьнга забар йан. ТаьIна хьаьрса, стаммий чIабанаш, цкъа кур беш, хаза хьалахьарчайой, йа, тахана санна, нийса букъа тIехула йеза охьахоьций хуьлура цуьнан. КIайн хаза куьйгаш даим цIена гора. Ша а цунах тера йуй-те аьлла дагадеанчу, хьаьрсачу Нурседас эккхийтира:

— Тхойша цхьатера йац, ва, Селита?

Селита йелайелира:

— Дера йу!..

— Тсс!.. — элира Нурседас: Тавсолта вара даьхнийн кертара вухавогIуш. Цо, ков а диллина, арахийцира Борзиг. Логах йоьза хIоз а лепош, пхьу, лергаш а дусийна, некъа бохалла дIахьаьдира. Кестта ТавсолтагIеран, йуьртана а бевза, бордаха дирша йетт хьалхабаьккхина йухакхечира Борзиг. Йетт а эцна, Нурбика и бетта paгly кIел йахара. Тавсолтас, пхьу шен метте дIа а дихкина, цунна хьалха гуьн чу ша кечдина довха доьша доьттира. Борзиган гIуллакх кхечарех ца тешош, даим ша дора Тавсолтас: луларчу йуьртара доттагIчо, дикачу xIyx схьадаьлла ду а аьлла, стохка, декхачуьра а даьккхина, совгIатна делла, деъна дара и. Тавсолтас хIетахь дуьйна, йуьхьанца шура йаош, тIаьхьа дийнахь шозза довха доьша луш, ша Iалашдора Борзиг. ХIинца Борзиг а, кхечо шена доьша делча а, гуьнах ког тухура, дIатоттуш. Цкъацца Тавсолта вижинчохь висча, ламаз а тIехтуьлуш, Борзиг дуткъо цIевзара, тIаккха самаволий, Тавсолтас, сихха ламаз а дой, доьша лора Борзигна. И хууш дара доьзалехь. ХIинца а Борзигна доьша дуттуш воллу Тавсолта корехула гинчу Нурседас эккхийтира, Селите а хьаьжна:

— Хьажал, дада шен моллина пхьор лушволлу!

— Ас!.. — ша йолчуьра и хезна тIечевхира Нурбика.

Ши йоI, тата дайина, урокаш йан охьахиира. Чувеъна Тавсолта ламазна дIахIоьттира.

***

ТавсолтагIаьргара йухайогIуш, Анна Львовнас ойла йора: «Ма дика ду и тIевирзина… Цо уьш йукъахбаьхначохь бисинехьара, кхин цхьаццамма шайниш а цIахь совцо мегара»… И гIуллакх, Iедале ца долуш, шегахула дIадерзар а дика хетара цунна. Ойла йекхнера суьйренан хьаьъначу хIонехь. Тамехь схьахьоькхура Iаннашкара мох. Малх дIабузаза а болуш, Башлома тIехула схьахьаьжира беса бутт. Цунна йуххехь схьакъедира халла къасталу суьйренан дуьххьарлера седа. Кавказан Iаламах даималера тамаш беш, меллаша цIехьа йогIура хьехархо.

Тохара дуьххьара, ша лома балха хьажийча, ца луъушехь, декхарна йеънехь а, хIинца, цхьа зама йаьлча, цунна даггара дезаделира и буьрса лаьмнаш а, и сиха хиш a, xlapa хаза йурт а…

Баккъал а, художнико диллина сурт санна, хаза йара xlapa йурт, шена йуккъехь, кIеззиг легIинчу басахь, цIечу герагийн тхов кIел кIайн къегачу школица. ТавсолтагIеран керта уллохула га тосуш, школина дехьахула догIура ламанан ахк. Цунна тIехула тиллина тIай цхьа у дара. Цул тIаьхьа, ломан басахь схьагора, гобаьккхина серийн керт а йаьхьна йуьртан кешнаш, маьI — маьIIехь, граждански тIамехь байиначарна доьгIна лекха хIолламаш а дохкуш. Цигахьара йуьрта чу йогIура, мачин айра санна, хьешна гIашнекъан можа асанаш. Кешнашна а тIехьа гора аьрцнаш, царна а дехьа — лекха лаьмнаш! Шен кIайчу коьртаца царна а тIехула хьоьжура Казбек — «Кавказан гIонан сий долу гIарол», — Лермонтовн стих дагаеара Анна Львовнина. Школина аьтту агIорхьа басешкахула шуьйрра дIасайаьржинера колхозан беш. Лахо Iохкура аьхна аренаш. ЦIенойн туьнкалгех хьалаоьхура самукъане кIур.

Школина гена доцуш, дIо бухахула, даим шен бердех леташ, схьадогIура гIовгIане Яьсса. Кху суьйренан суьрто шена везачу композиторан Ипполитов-Ивановн «Кавказски этюдаш» дагаоьхуьйтура Анна Львовнина. «Исбаьхьа суьйре! Хаза йурт! Оьзда халкъ!» — бохура цо дагахь.

Анна Львовнина, кху Iаламах ца къасталуш, цуьнан дакъа хетара нохчийн халкъ, оцу лаьмнаша кхоьллича санна, хетара цуьнан гIиллакхаш. Уьш а хIинца дагаоьхура цунна. Ша кертахь цкъа дечиг доккхуш йоллуш, говрахь тIехволучу нохчочо охьа а воьссина, дечиг даккхар а дагадеара. ТIаккха ша цкъа догIана кIел йисинчохь тIехволучу воккхачу стага шен белша тIера башлакх, вертий шена тIекхоллар а дагалецира. Ша уьш цунах йуха дIатоххалц — схьадеха а ца веара… ТIаккха дагаоьхура ламанхойн и каде, нехан гIуллакх дан кийча бераш… Церан чохь долу онда низам… Хьаша веъча, церан сакъераделла хьовзар… Цхьамма а ца аьллашехь, шен плащ Нурседас чехкка, цIан а йина, шега схьайалар — уьш дерриге а йух-йуха дагалоьцура цо хIинца. Тавсолтин буьрсалла а товра цунна, делахь а халахетара цо мехкаршна дехкар, уьш оьзда Iамарна цуьрриг а новкъа доцу хIуманаш. «ХIетте а, цхьадика тIевирзи иза!» — ша-шена йелакъежара иза. «Делахь а, кхул тIаьхьа а ладугIуш хила-м дезар ду: дукха ду хIинца а царалахь заманца ца догIу хIуманаш», — сацийра цо шен даг чохь.

Оцу ойланашца схьакхечира Анна Львовна школе. Школин кертахь, пачхьалкхан хIусамехь йехаш йара и шен майрачуьнций, жимачу, пхи шо кхаьчначу йоIаций, кху школехь хехо а, дворник а волчу мардеций. Анна Львовна схьайаре хьоьжуш, школа хьалха лаьттара Кериммий, Кесирий. Керима сих-сиха цигаьрка уьйзура, сагатдеш.

— Суна хаьара: хьан санна, тхан йуьхь йийр йацара цо! — хастийра и Керима.

Анна Львовнин майра балхара цIа ваза вара. Уьш цхьаьний детсаде бахара. КеримгIеран Каташший, Анна Львовнин йоI Ниночкий цIа дало…

Ниночка мардеца — Савва Ильичца — чохь а йитина, йуха кетIа йелира Анна Львовна: мар хьелуш сагатдора цо. МаьркIаже луьстта Iаржйелира. Де Iинах дахана дайра. Стиглара чукъедира эзарнаш седарчий. Буьйсано сийна гуьлмаьнда тIетесна лаьмнаш тийна лаьттара эсалчу беттан серлонгахь.

Кестта массо а корехь стогарийн цIерш къедира. Чуйахана шайн стогар а латийна, йуха а арайелира Анна Львовна. Эххар а схьакхечира тахана дикка тIаьхьависина Иван Саввич.

— Хьо ма хьевелира?

— Тахханехь тракторан мотор леIна тхо ца девллехь, кхана болх кIелбуьсура, — шен боьха куьйгаш цунах ца хьакхадолуьйтуш, пхьаьрсашца марабоьллира цо зудчун корта.

Уьш чубахара. Цхьа хан йаьлча, массо корашкара стогарш дIадайра. Ламанан йурт буьйсанан марахь маьршачу набарна дIатийра.

TIOM!..

Кхин новкъарло ца йолуш дIаоьхура йижарийн дешар. Тахана, уьш уьссалгIачу классе а бовлуш, ДаудгIар уьтталгIачу а бовлуш, дешархой аьхкенна дIахецна хан йара…

Iуьйрре дуьйна колхозхой белхан аренашкахь бохкура, гlo деш шортта дешархой а болуш. Де сиха дох а делла, аьхкенан дуьххьарлера тов лаьттара. Геннарчу ломан тарха тIехь, меттах ца хьовш, кхозура цхьа йоккха, бамбин сомалкхах тера, кIайн марха. Йуьртан бошмаш, тоххара заза охьа а тесна, хIинца йуьккъа сенйелла, буса дилхинчу догIанаша ченах а цIанйина, малхехь гIаш а лепош, шабарш деш, мела лестара. Эзар олхазарийн аьзнаш декара, адамашна ца хуучу маттахь, аьхкенан хазалла хестаеш. ТавсолтагIеран кертарчу, стелахаьштиго дагийначу, дерзинчу кхуран гаьн тIехь, цхьаъ-м дуьйцучух тера, вовшийн лере а таьIна, Iapa чIегIардигаш. Колхозхойн йаххьех а хьерчалуш, хIаваэхула меллаша дIасакхоьхьура, хьиэна, соз долу, сеаларш. Саьнгарш чохь тхин тIадамаш седарчех сегара, куьзганан кийсико санна, бес-бесара нур хоьрцуш.

Малхана дуьхьал кортош айинчу, кIайн, можан, цIен зезагаша луьста кхелинера аре. Даьржинчу петIаматна тIехула хьийзара къорза полларчий; накхармозий лелара зезагашна тIехула, дургал оьцуш.

Басешкахь маьрша йежаш гора хецна говраш, царна гонаха дIасауьдуш, ловзура бокъий. Шайн хIусамна хьалхарчу дехачу гIантахь Iapa Савва Ильич, аренга а хьоьжуш, шен кIентан йоI — Ниночка, йуххе а хаийна, цуьнан тамашечу хеттаршна кхин а тамаше жоьпаш луш. ЙоIиго дадега хоьттура:

— Дада, дада! оцу хьуьлла йоьдучу котаман когаш вукхерачел беха хIунда бу?

— Малх гIоттуш йина иза: IиндагI дехха дуьжуш, когаш а бехий хилла.

— Дада, дада! И хьуьллара лаьмнаш хIокхарел лекха хIунда ду?

— ХIокхарел сехьа дерг ган а лиъна, айаделла уьш.

— Дада! Царна бухахь хIун йу?

— Царна бухахь дIабоьхкина наьрт-эрстхой бу боху нохчаша… Цхьа тамашена, баккхий нуьцкъала турпалш…

— Дада, дада! Хьан месаш кIайн хIунда йу? Ткъа сайниш хьаьрса йу.

— Сайнаш лайца йилина, хьайнаш — малхо кегийна…

Ниночкин хеттарш а ца кхачалора, дадин жоьпаш а ца лекъара.

Малх делкъанга баьллачу хенахь колхозхой, гIел а белла, йуург а кхоллуш, цхьацца тобанашца дитташ кIел хевшина Iapa. ЦIеххьана, генара гира царна, тIаьхьий-хьалхий школехьа дIаоьху нах а, цига хьалхахь гулйелла пхьоьха а. Школин кевнан бIогIамах йоллу радиорепродуктор цхьа шатайпа буьрса луьйш хезара. Ниночкина гира: цIеххьана ирахIоьттира, ворта хьала а озийна, Савва Ильич. Цуьнан лерга йуххера, даим семса, хIинца ирахIиттина, йусаелла кIайн месаш, кхерайеллачу котаман кIорничух тера хийтира Ниночкина. ЙоIе цо дIакховдийна аьтту куьг, хIаваэхь пIелгаш а даржийна, шен карахь йоьIаниг дацар а ца хаалуш, десса кхозура. Йуххерчу бешара а, кхаш тIера а белхалой, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, зIе йинна схьаоьхура… Радиос схьакхайкхийра инзаре дош:

— ТIом!..

Пхьоьха сихха стамйелира.

Баккхий нах: цхьа а вист ца хуьлуш, цхьаверг школин кетIарчу хена тIе лахвелла, важа лаьттах гIортийнчу Iасанна тIе ши куьг диллина, кхозлагIниг бIаьрнегIарш а дийшийна, шена хьалха лаьттах, боьххьехь цхьамза боллу, Iaca Iуьттуш — массо а гIайгIане ладоьгIуш Iapa. Шен Iаьржа месала куй а коьртахь Тавсолта а лаьттара, марха санна.

Уьш бехха Iийра ойлане тийна: царна дика хаьара: «тIамо шура ца йохьийла!»

Керим а, шен шуьйрачу белшаш тIехь, жIанк санна, жима хета хьаьрса корта кIеззиг aгlop а таIийна, шен цIен йуьхь а, кегийра боьмаша бIаьргаш а кхоьлина хьоьжура. ТIехьа ладоьгIу кегийнаш-м: Дауд, Увайс, Селита, Нурседа, кхин берш а — царел сапаргIат хетара: къоначарна вон кIезиг дайнера, церан син гlopa а сов дара. Делахь а, гIодайукъ а къуьйлуш, дегIаца айабелла, цIеххьана баккхий хиллачех тера-м хьоьжура уьш: царна а даго хьоьхура и хIинца схьахезарг уггаре а даккхийчех хилар.

Йуьстахо лаьтта зударий: басмин коч йуьйхина, басадаьлла йовлакх тиллина Нурбика; ша оза, амма шен беса йуьхь севсина йолу Кесира, Анна Львовна, кхиберш а, мох баьлча кхокхий санна, вовшашна герга теIара.

Массарна а шайн дагца хиира xlapa тIом мух-муххачех а боцуш, шатайпа тIом хир буйла, xlopа доьзалан а чу кхочуш, массеран а кертахула чекхболуш, цо цхьа а шена йуьстах вуьтур воцийла.

Радио лийна йаьлча, и тапъаьлла лаьттина пхьоьха гIовгIане йелира:

— Эккхаза ца Iий-кх xlapa!..

— ХIун хир-те хIинца?

— Хьовсур, муьлхарш тоьла! Фашистийн йовсарш!..

— НеIалат царна! Бина барт а бохош!..

— Ахьарш кечдан деза хIинца! — эккхийтира цхьамма.

— Белхашна кхин а тIетаIа дезар ду моьтту суна-м, — оьгIазе дIахьаьжира цуьнга Керим.

Зударшца лаьттара школин цIанонча Кхокха, хIинца а даим санна, тIе Iаьржа дуьйхина:

— Йуха а — тIом!.. Со йелар-кха боьрша! — эккхийтира цо.

Цуьнан майра, дукха хан йоцуш, вийнера Фински тIамехь. И ша Iаш йара, кху школехь доьшуш волчу, шен цхьаъ бен воцчу кIантаца Илесца, кхин гергара нах а боцуш. Илес НурседагIаьрца цхьаьна классехь вара. Нанна йуххехь лаьтта иза, цо шен белша тIехула дехьна куьг меллаша дIа а хилийна, дехьа цхьаьна лаьттачу кегийрхошна тIе вахара.

«Вайн махка туьрца веънарг — туьро отур ву», — Даудан лере а таьIна Увайса олуш хезна, цу шинна кхин а йуххе хилира иза.

— Ваййй… ХIинца хIун хир ду-те?.. — аьлла, зударшлахь цхьаьнге-м йелхаран чIикъ белира.

— Сацийтал цигахь! — тIечевхира Тавсолта…

…Пхьоьха дIайуьйхира…

Массо а хIуманах ловзар даккха кийча долу йуьртан бераш, цу сохьтта шина декъе а дирзина, гIашйуккъе серий а доьхкина, вовшашна тIаьхьий, чуччий ида дуьйлира гIовгIане жIуганашца…

Сгиглахь гулйелира Iаьржа мархаш… Мархаш санна, сингаттаме тIехтилира и хьалхара тIеман де…

Вукху дийнахь школина хьалха боьдучу новкъахула, магIарш бинна, дIаоьхура тIаме кхайкхинчийн дуьххьарлера тобанаш:

— Са ма гатделахь, Ваня! Тхо ледара Iийр дац хьуна! — Анна Львовнас куьг ластийра, шайн Iодика а йина, сай санна, корта аркъал а теIош, ведда шечарна тIаьхьа воьдучу Иван Саввиче.

Увайсий, Даудий, кхечу дешархоша а куьйгаш лестадора цуьнга а, цуьнца цхьаьна могIарехь, кIеззиг техкачу боларехь воьдучу Кериме а, вукхаьрга а. Кесира тийна лаьттара.

— Варий, ледара ма хилалахь! — Кериме мохь туьйхира Тавсолтас… — ЦIа са а ма гатделахь цхьана а хIуманна… Тхо ледара хир дац хьуна! — кхоьссира цо Керимна тIаьхьа: хаьара кхин воккхаха цIахь витина и ца воьдийла.

Каташан куьг а лаьцна, Анна Львовнина йуххехь лаьттачу Кесирас а, тIехьашхула, Тавсолтина ца гойтуш, куьг ластийра майрачуьнга.

— Марша Iойла шу! — схьахезира Кериман аз.

Воьддушехь, охьатаьIна некъан йистера схьа а даьккхина, кIен хелиг Iаьвшира Иван Саввича: буьртиг, сегIаз санна, кIеда бара: «КIа хьокху хан хуьлуш йоллу», — дагатесира цунна. Можа бос бетталучу сийначу аренашка бIаьрг туьйхира: «Йуха гурий-те?.. Делахь а…», — гIулчаш ондда йаха вуьйлира иза, цхьаъ-м дагадеанчух. Некъо голатухучу кхаьчча, вуха а вирзина, куй ластийра Керима. ТIаьхьа хьуьйсучу зударийн аматаш ца къаьстира хIинца. Некъан кIуьралахь иза а тIаьххьара къайлавелира.

Каташца йухайогIучу Кесирас цIеххьана шен некхе куьг даьхьира. И ца гайта гIерташ, къийла а луш, школин кертахьа йахара. Ниночка а эцна, цунна тIаьххье сихйелира Анна Львовна а…

— Хала-м ду безачех къаста! — Селита шена тIаьхьа йогIучу Нурседе йухахьаьжира.

— Къаьста хан тIехIоьттича, къаста а-м деза, — соцунгIа а хилла, воккхачух тера, Селитин бIаьра хьаьжира Нурседа…

ТIемалой новкъа баха баьхкинарш дIасабекъабелира…

Буьрса лаьттара лаьмнаш. Царна тIехула нийсачу къепалшца малхбузехьа дIаоьхура, цхьаъ вукхунна тIаьхьа Iаьржа мархаш.

Кхузахь ганза дукха хан йолу кеманаш а дахара, гIовгIанца стигал этIош, лаьмнашна тIехула, марханел хьалха девлла.

Сарахь, йерриг стигал дIалоцуш, мархаш гулйелира Эскинойн тIехула, бода xIоттош. Цхьа а седа бацара гуш. ХIаваэхь садуькъне хилира, адамийн дог-ойла таIош.

Нурбика, татадайна, хьийзара чухула, цхьацца деш. Дауд радиорепродуктор нисйеш воллура. Нурседа, хьалххехь шен гIуллакхаш а дина, aгlop йаьллера. Селита, коре хиъна, арарчу бодане хьоьжуш Iapa. Халла къаьстира генарчу лаьмнийн кIайн кортош. Гонахарчу аьрцнийн гома даккъаш, боданехь дерриш а тамашена вовшаххоттаделла, доккха-деха цхьа дукъ хетара. ЦIеххьана кора бIаьргах, тата а доккхуш, геннахь гулделлачу догIана дуьххьарлера тIадам кхийтира. Башломан кIайн корта берриг гучу а боккхуш, цунна шозза го тосуш, лаьхьанах сеттина, лепа сийна ткъес. Геннахь иккхира стигал къекъар. Селита, корах а летта, йуха ца йолуш, хьоьжуш Iapa: стелахаьштигаш хIинца сих-сиха, торхийн момсарш серла йохуш, стигалах цастарш деш, буьрса а, тамашена хаза а детта дуьйлира.

ЦIеххьана аьрру aгlopa схьатоьхна ткъессийн дийнна цIов, цхьана секундана Селитин бIаьрса дIаоьцуш, сирла малх латийна, тIаккха ЧIап-ломан басах а кхетта, эзар кийсиг хилла, ломан хьун тIехула дIабахара, диттийн баххьаш къагош. Цунна йуххерчу мокхаза торха тIехула хьаьвзина дуткъа ткъес, кхин дерш санна, сиха дIа ца довш, дехха лаьттира хIаваэхь, нур санна, догуш, шен гIодах дIатесна кхин а дехий цIеран гаьннаш а лепаш.

Стигалан къекъар, тIеттIа совдуьйлуш, даьржира гонаха, Башломан кIайчу коьртах йуха а дера ткъес туьйхира: цкъа… шозза… кхузза… Стелахаьштигийн цхьамзанаш хIинца лаьмнийн некхех хьалхачул а сих-сиха деттара, шайн татанаш генна даржош. Стигалан къекъар кхин а алсам делира, стигал йоьхна, чуйогIу моттуьйтуш. «ХIун хила доллу-те кху дуьненах», — аьлла, хийтира Селитина: саьрмаках тера, стомма деха ткъес хьаьвзира хIинца, Башломан тIехула, цуьнан кIайчу коьртах цIеран чалба хьарчош. Масех секундехь иштта а лаьттина дIадайра иза.

ХIинццалц геннара схьахезаш хилла стигалан къекъар, хIинца стигалан тхов тIехула эзар трактор йолаелла моттуьйтуш, инзаречу гIовгIанца Эскинойхьа схьахуьлуш догIура. Эмкалш санна, йаккхий, йусаелла Iаьржа мархаш, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, сихха схьашершара Эскинойгахьа, гуш воцчу Iуьно ткъессийн шодмашца шаьш лоьхкуш санна. Уьш танканаш санна, ЧIап-ломана уллохь вовшахйетталуш, эчиган татанаш дохуш, багара цIеран асанаш а туьйсуш, гlepгlapa. Селитина хIинца шен лерехь хезира, лаьмнаш ата санна, сихделлачу стелахаьштигийн тата: стигалийн тIом Эскиной чу кхечира.

«ХIун хила доллу-те кху дуьненах?» — йуха а дагатесира Селитина: «Буьйсано тIом хьабина-те лаьмнашна?.. Йа лам къевсина, Iинан джинаша, жоьжахатан пешара идош, вовшашна кхуьйсу хаьштигаш ду-те уьш?.. Йа, йоьхна, чухерца-те стигал?..»

СелитагIеран нийсса тхевна тIе туьйхира ткъес, кхеран рама а йегош. ДоIанаш а деш, схьахьаьдира Нурбика: Селита, ша Iачуьра а гIаттийна, букъа тIехьахула куьйга тоьттуш, шен метта йижа дIахьажийра цо. Эскинойн цIенойн тхевнашна тIехула хIинца, гезарий йевдича санна, татанаш дохуш, догIанан дехий, стаммийра серий чухецаделира, массо а марха кхузахь йаьтIча санна. ДогIано башийна месала куй бегош, чувелира Тавсолта. Сихха тIе верта а кхоьллина, тIома кIел панар а лаьцна, дохнан кертехьа вахара изп. Цунна тIаьххье аравелира Дауд а…

Стигалан къекъарш эххар севцира. ДогIа малделира.

Йуха чу а веъна Тавсолта а, Дауд а дIавижира. Iалам дIатийра. Селита, меллаша меттара гIаьттина, когабуьхьара коре йахара лаьмнашка хьажа: «ХIун дисина-те царех, оццул стелахаьштигийн мор шайна тIетоьхча?», — дагатеснера цунна.

Амма лаьмнаш, хьалха санна, цхьа а зен хилаза, мелхо а кхин а серладевлла, сапаргIат лаьттара. Стигал а йекхнера, наггахь бен марха ца гуш. Эзар седарчий, шаьш хIинцца цхьамма дилинчух тера, къа латозачу берийн бIаьргаш санна, цIена хьоьжура. ХIаваъ, генна дIа шех чекх сагуш, хьаьъна дара. ПаргIат садеIалора…

TIEMAH ХЬАЛХАРА IA

Iуьйранна уьйтIа ваьллачу Тавсолтина гира, ло а диллазчу кертахь, татолана лаьцна, вотанна дуьйлинчу ахкаргах тера, буткъа шера ша, шен пардох чекх бухахь жагIа а лепаш. Хье ца луш, диллира дуьххьарлера ло а: шуьйрра дIасайаржийначу шаршуша кестта хьулйира ломан басеш, аренаш, некъийн асанаш. Амма Iин чуьра, барзах тера, схьалелхачу мохо, кайетташ, дохуш, маьI-маьIIехь гучубохура лаьттан Iаьржа кIунзалш.

Долла Iалам сингаттаме хьоьжура: хIурдан тулгIено геннара схьакхоьхьу дуьра гIовгIа санна, лаьмнаш тIехула схьахьоькхучу мохо кху йуьрта а схьакхачийра тIеман къаьхьа чам, шеца шатайпа хийцамаш а бахьаш. Эскинойра кхин а дукха нах тIаме дIабахара.

Йурт мелла а йассаелча санна хетара: бухабиснарш, совнаха гlap йоцуш, белхашна тIе таьIнера. Йуьртан массо а маьIIехь, пенашна а, бIогIамашна а тIехь дIатоьхна гора цIечу кIадеш тIехь йазбина кхайкхамаш: «Дерриг а — фронтана! Дерриг а — толамна!»

Цхьана эшшарехь дIаоьхура школехь занятеш. Цхьабакъду, кху Iай пальтош а тIехь-м Iара классашкахь: январан денош шийла а даьхкира, дечигна шорто а йацара. Тахана, школин комсорг Дауд, классехь староста волу Увайс а, шайца кхин а цхьацца дешархой а, комсомольцаш а эцна, колхозан правленис бакъо а, трактор а йелла, Iуьйрре хьуьнах дечиге бахара.

Дикка делкъал тIаьхьа уьш бухабогIуш, тракторан гIовгIа а хезна, царна дуьхьал бахара лакхарчу классашкара дешархой, шайца Селитий, Нурседий а йолуш.

Iай ша беш а доцу, амма хIинца жимделла Яьсса гомхадаьллачухула сехьа а йаьлла, йоьттинчу прицепца, хьалагIертара трактор, шена боккха ницкъ хуьлучух оьгIазе гlap йеш.

— Хьалайалалур йуй и цигаша? — лахара хьала мохь туьйхира Дауда, бете куьг а лаьцна.

Изий, цуьнца бершший, трактор кхуза кхаьчча, охьа а биссина, гIаш богIура.

— Цкъа хьала-м тосур йу! Лаахь, оцу бердах а! — тIера схьа мохь туьйхира, ткъех гергга шо долчу, тIехь йоца пальтой, коьрта тиллина лергаш долу куй болчу, беснеш цIазамах йогучу трактористо.

Прицепа тIера охьаэгга дечигаш а лехьош, тIаьхьа богIура дешархой.

Йоккха горга дечиг а марахь, прицепна тIаьхьа кхиъна, йогIучу Нурседина тайра кIентан жоп. Трактор нуьцкъаша хьалатеIара. Некъ, хала бара аьлча а, бан а бацара, дуьххьалдIа кхузахула ирх кхул хьалха а машенаш ихна лараш гар доцург. Гу тIе йаьлла йоллуш, трактор цIеххьана, цхьа хIума хаьдча санна, вон тата долуш, цкъа сецира, тIаккха меллаша кIегар текхира, шена тIаьхьара прицеп йуха а тоттуш. ТIера тракторист, Нурседин бIаьрг кхуьуш, шен цIен бос бовш, кIайвелира. Нурседа ша йолччохь йогIайелира: трактор шен прицепца йуха охьаоьхура, некъана раз а йаьлла, бердан йистехьа теIаш.

— Охьаэккха! Йита трактор! — мохь туьйхира Селитина уллохь вогIучу Увайса, куьйга эшара цунна и гойтуш. Изий, Дауддий цунна орцах хьалаведира.

Трактористо корта ластийра, ша «охьаэккха реза вац» бохучу маьIнехь. Массеран а бIаьргаш цунна тIехь севцира, шаьш дан дезарг ца хууш. Трактор, ца соцуш, меллаша кIегаръоьхура тIерачу трактористо, ма-хуьллу тIам дIаса а ийзош, эткаш чуьра когаш дера тормозашна тIетеIошшехь. Нурседас, цIеххьана тIе а хьаьдда, шегара дечиг тракторан тIехьарчу чкъургаш кIел тесира. Трактор сацийра, прицеп бердан йисте кхача ши-кхо гIулч йуьсуш. Берриш дIахьаьвсира Нурседе, тIаккха — тракторе: иза шен тIаьхьарчу чкъургашна кIел тесна дечиг лаьттах чу теIош, цунна тIоьхула йала гIертара. Амма схьаиккхинчу Даудий, Увайсий шайгара дечигаш а сихха, нис а йеш, тракторан а, прицепан а чкъургашна кIел йехкира. Трактор, ша йолччохь, сецира.

Массеран а сапаргIатделира. Дауда, тIе а вахана, вист ца хуьлуш, массарна а гуш, маракъевлира шен йиша. Эццигахь ган йезара Нурседин йуьхь: ма йогура иза!

Трактористо, цхьа сахьт далале, йуха тойинчу тракторца школин керта оьзна дечиг, мехкарша прицепа тIера охьа а кховдош, божарша paгly кIел, гIулч йеш, дIадоьттира.

ДIавоьдучуьра вуха а вирзина, тракторист paгly кIел пальтох куьг хьоькхуш йоллучу Нурседина тIе вахара:

— Алахьа, диканиг, цIе хIун йу хьан?.. Хьо ца хиллехь, тIаме а вахаза, эрна лара-кх со цхьана мIаьргона.

— Берсанова Нурседа йу-кх! — серладевллачу сийначу бIаьргашца синкъераме кIентан бIаьра а хьаьжна, пондаран мерз санна, зевне деккачу озаца, шек а йоцуш, йуха хаьттира йоIа:

— Ткъа хьан цIе?

— Цултигов Расул… Сан цIарх-м xIун дора? Хьо йу тахана коьртаниг! — аьлла, кIант шен догучу Iаьржачу бIаьргашца йуха а йоIе хьаьжира. Церан бIаьргаш севцира вовшашна тIехь.

— Хьо фронте ца воьдуш хIунда висина?

— Заявлени дIа-м делла! Делахь а… трактористаш ца тоарна, бронь а йелла, цкъачунна буха витина-кх!

— Дера, и трактор дIахоьцур йолуш-м ца хиллера хьо!

— Хала кхаьчча соьга… Керла йу иза, — аьлла, Iодика а йина, кхин а хьевала бегIийла а ца хетта, шен тракторан гloвгla а эцна дIавахара тракторист.

Йижарий школера цIа богIуш, гуттар йекаш хуьлу Нурседа хIинца мелла а ойлане йара. Шена а ца хууш, цуьнан аз а шатайпа лекхалуш, болар а, дайлуш, хийцаделлера. ЦIеххьана чубоьжначу тIулго шовда санна, марсайаьккхинера, беснеш йогучу кIанта, хIинццалц хьаьъна лаьттина, йоьIан деган айма: «Ма майра ву и… Ма товш а ву»… — дагара ца волура и Нурседина.

ДIайижале цкъа Селитица къамеле йолуш хуьлу Нурседа тховса, йист а ца хуьлуш, метта йелира. Оцуьнан бахьанех мелла а кхиъна Селита а IадIийра, хеттарш ца деш, цо ша и дийццалц.

Вукху дийнахь, paгly кIел гIортораш а йоьгIна, цIера дагарш, херхаш деана, кхоккха цхьаьна а хилла, дечиг хедо хIиттира дешархой. Селитий, Нурседий, Увайссий цхьаьна нисделира. Селитассий, Увайсий херх хьоькхура, даьккхина дечиг Нурседас жимачу гIудалкхаца дIакхоьхьура. Селитин синтеме, Iаьржа бIаьргаш, Нурседа йоцчохь цахуучуха Увайсехьа хьовсура наг-наггахь. Нурседа-м церан тидам бечохь ша а йацара: иза дIалаьцнера шен ойлано. Иза гIудалкха тIехь дечиг дIаэцца йахана а йолуш, Селитас херх хьоькхуш, ца хууш Увайсан пIелг хадийра даьIахка тIе кхаччалц.

Ша лазийча санна а ца хийтира кIантана: «ХIума дацара хIара-м!» — велакъежира иза.

Селитас, чехка кисанара схьадаьккхина, дIакховдийра мерах хьокху дарин йовлакх:

— ХIан, дIабехкахьа!.. ЦIена ду хьуна…

— XIapa хIинца цаберзарна а ца кхоьру-кх со!.. XIapa йовлакх ас, Селита, кху пIелгал а Iалашдийр ду-кх хьуна, — элира Увайса. ЙоьIан дагах мерза алу туьйхира, цIийелла охьахьаьжира иза. ХIинццалц дош а къадозачу кIанта дуьххьара иштта хаийтира шен безам. Ма ирсе хийтира йоIана эццахь ша! Дуьненчохь кхин хIумма а ца лаьара — даима а ша Увайсана йезийла доцург! Селитин эсала догучу бIаьргаш чохь, церан кIоргехь богу чиркх цхьаммо-м гуш доцчу куьйга цIеххьана хьалаоьзначух тера, цхьа шатайпа керла суй летира — дуьненах сакъерадаларан суй! Жим-жимма йекхалуш, тIаккха цIеххьана дерриге дуьне а серладоккхий, схьахIутту Iуьйре санна, Селитин кийрахь, хIинццалц жим-жимма гуллуш а лаьттина, хIинца цIеххьана, де санна, къегина схьахIоьттира безам.

Йухайеара Нурседа, цунна гира Увайсан бихкина пIелг а, Селитин бIаьргаш чохь летта суй а, амма иза тIаьхьа хатта дитира цо. ГIуллакх чекхдаьлча, йижарийн Iодика а йина, Увайс дIавахара…

Цу буса, цIахь, шаьшшиъ дIайуьжуш, майрайаьллачу Нурседас, Iе а ца йелла, элира Селите:

— Суна… Расул везавелла!.. — ша аьлла йаьлча, эхь хетта, пенехьа дIайирзира и. Селита йелакъежира, амма Селитас тIаккха а-м ца йийцира йишига шен деган къайле: цхьаннех а тешо мегар а доцуш, шатайпа доккха хIума хетара цунна шен безам! Иза кхоьрура, кхечарна иза шена санна цахетарна а, йа иза бийца баьккхича байбаларна а…

* * *

Селитас, ша а йолий, ойланаш йора: дIа стенна тIера йолаелча а, хьаьвззий Увайсана тIекхочура уьш. Дуьненчохь доллучух ойла йойтург а, дерриг хIинца шеца дозаделларг а Увайс вара. Хьалхачул чIогIа сакъералора Iаламах: гена воццуш, кхана а йуха ган йиш а йолуш, хIоккху аренашкахула лелаш вара «и», — кху Iаламан уггар боккха тамаш! Тахана а, цунах бIаьрг кхетар бацара-те аьлла, нене а хаьттина арайаьлла, библиотекехьа йоьдура Селита. Масех де а даьллера Увайс ганза: Iаьнан каникулаш йара. Малхехь лепаш генна дIа гора лайн аре. ЙоIана дагатесира: «Ма хаза хир дара кху аренашкахула цуьнца цхьаьна лелаш…». Шена санна, и нахана а тамаш хIунда ца хета-те, массеран а багахь хIунда вац-те и аьлла, хетара йоIана. Оцу минотехь клуба чуьра, пхьаьрса кIел книжкаш а лаьцна, араволуш Увайс гира цунна.

ДегI дайдеш, дуьне а серладоккхуш, Селитин кийра малх кхийтира. Таханлера де а, эрна дайна доцуш, и гича хьоме хийтира. ХIетте а, кIантана ша гале, и ша лелочух кхиарна кхерайелла, дIа а йирзина, кхечу новкъа йаьлла, сихха цIа йеара Селита…

Мел лелориг а, дийриг а, дерриге а даг чохь цунна хьажийна. Цуьнца доьзна дара йоьIан: кхин а дика Iамайора цIахь урокаш, кхин а леррина, цIена лелара тIехь, чуьрачаьрца а мерза йара йоI. Школе йоьдуш а сакъералора…

Нурседин-м сагатдала дуьйлира: Расул кхин ца вогIура школе. «Дечиг кхача, мукъна а, дахьара», — хетаделира Нурседина, классан сонерчу пеше а хьаьжна.

Школехь дечиг дара, амма… мехкадаьтта дацара. Масех кIира а дара рогI-роггIана иза дешархоша цIера кхоьхьу. Селитас а, нене дехна, шишана чохь цкъа деара, амма шолгIа Нурседас дехча, Нурбикас кхин ца делира: цIахь а ца тоьура.

ТIеда дечиг хенахь ца летара. Классашкахь кIуьран хьожа хаалора, шийла лаьттара, цкъацца пIелгаш а дахьош. Тахана къаьсттина гIайгIа йара оцуьнан массо а дешархошна: гергадеанера ЦIечу эскаран дезде! Дауддий, Увайссий ваьллера цунна оьшу плакаташ, лозунгаш йазйина. Амма дезачу денна синкъерам муха хIоттор бара ишттачу шелехь?

— Суна хаьа хьуна, мехкадаьтта мичара дан деза-м! — Селитин лере таьIира Нурседа…

И шиъ, йоккхачу перерывехь, бидон а эцна, Анна Львовнас школин цIарах кехат а йаздина, тракторни бригаде йахара… Расул волчу!

— Дера, ца хаьа, Нурседа! Ахь-м мехкдаьтта боху… тIадам буха ца буьтуш, сайн пхенаш чуьра доллу цIий-м лур дара ас, ахь дехча, — элира Расула!

Шена хьалха лаьтта охьахьаьжира Нурседа: и лан ницкъ бацара! Цо ша йогIуш къайллах сел сатеснарг, оццул атта, дог Iаббош схьаделира кIанта! Шаьш бидон эцна цIехьа дуьйладелча, Нурседас, йуха а хьаьжна, элира:

— Дечиг деъча тоьу моьтту хьуна? Ма атта йицйина ахь школа… Кхана самодеятельность йай тхан-м… вола!

Нурседин сийначу, хIинццалц ойланза леппачу бIаьргаш чу, хьалха гина йоцу, шатайпа марха йоьссира: безамо йойтучу оланийн марха…

* * *

Делкъехь дуьйна а, школин кертара а дика гучу, Яссел дехьарчу басера схьа оркестран эшарш хезира: цигахь лаьттачу меттигерчу гарнизонан зурманчаш а бара ЦIечу эскаран дезчу денна кечам беш.

Сарахь оцу гарнизонера школе хьошалгIа веанчу кхаа тIемалочух, лакхарчо, къоначу лейтенанта Еланцевс доклад йира. Цо, чохь берш тешош, дийцира тIамехь вайн эскаро ловчу халонех а, вайн бIаьхоша цигахь гойтучу хьуьнарех а:

— Йалх баттахь бен ца хилла со фронтехь. Чов хилча, тыле ваьккхина. Амма суна даима хьалха лаьтта цигахь бевзинчу вайн тIемалойн аматаш…

Дукха масалш далийра Еланцевс:

— Цхьа сержант вара тхан, Стручко Богдан цIе йолуш, окоперчу телефонан тергаме дIахIоттийра и, хьайна чов хилахь а, хьо вехь а, меттах ма ваьллахь, хьайн метта оха кхин ваийтталц! — аьлла. Цу агIорхьа шена мел гина а, телефонехула хезна а хийцамаш цу сохьтта командни пункте а хоуьйтуш, дика лаьттира Стручко. ЦIеххьана сецира цуьнан телефон. Эххара йуха а йийкира.

— ХIун хилла цигахь? — хаьттира командиро.

— Чов хилла! — доьхначу озаца жоп делира.

— И-м хIумма а доцург дара тIамехь! Латта хьо! Веллалц латта! Тхан гIуллакх гIоьртина ду!

— Бехк ма биллалахь, накъост командир, цхьана куьйга схьалаьцна чуьйраш йу сан, багахь къевлина телефонан тел доллу, иза йуккъехь хадийна ду. Бехк ма билла!.. Со… вийна! — цо олуш, цуьнан карара охьабоьжначу телефонан мукъан тата хезира тхуна. Цуьнан метта хIотта цу сохьта кхоъ велира. Цу кхааннах цига хьалха дIавахана шиъ дIа а кхачале, цхьаъ вукхунна тIаьххье вийча, командиро кхоалгIачуьнга элира:

— ХIа! Хьан ца ваха а бакъо йу… хIинца. Бухасаца!

— Накъост командир! — элира бIаьхочо, — хIинца къаьсттина бакъо йац сан буха саца! Вахийта со!

Иза, ца вуьйш, дIакхечира. Итт дийнахь гергга, тIеман цIергахь лаьттира иза, дууш а, йа молуш а доцуш. Цо шен декхар кхочушдарна тхан аьтто а хилира, фашисташа го бина йолу вайн полк кIелхьарайаккха а, мостагIчунна кхин дIа болу некъ бехка а…

Лейтенанта йукъкара, бай корта ластабой, йухатосура шен хьаьж тIе охьаоьху боьмаша йуькъа кIужал.

— Тхан кхин цхьа бIаьхо — Гинатулин Тукай, дегIах гранаташ а йихкина, тIейогIучу немцойн танкана нисса кIел вижира, иза оьккхуьйтуш, ша а леш. Вукхо — Кавказера вара и — Анзор Бекхоевс — ша, граната а тоьхна, сацийначу немцойн танка чуьра аралилхина масех фашист цу сохьта автоматца охьа а виллина, маса цу танка а чу хиъна, иза йуханехьа чухаьхкира фашисташна, церан магIарш отуш, ша а хIаллакьхиллалц…

Лейтенанта дуккха а далийра цу тайпана масалш. Хьалхарчу гIенташ тIехь Iачу Савва Ильича а, Анна Львовнас а, Кесирас а, царна тIехьа хевшинчу Селитас, Нурседас, Дауда, Увайса а, кхечара а, бIаьрг тIера ца боккхуш, ладоьгIура цуьнга. Селитина товш хийтира ур-атталла, лейтенантан аьрру бесни тIехула разбоьду беса мо а. Шен доклад дIайоьдуш, лейтенанта элира:

— Вайн советан халкъан а, берриге вайн Даймехкан а доккха ирс ду тахана, кху халчу муьрехь, вайна куьйгалла деш, дуьненан массо а къинхьегамхойн тхьамда, вайн заманан гений сийлахь-воккха Сталин хилар…

Савва Ильич Анна Львовнина лере таьIира:

— ХIинца тIуьла ботта волавели…

Анна Львовнас пхьарс къовзийра цуьнан «сацийталахь!» бохучу маьIнехь.

Докладчико дуьйцура:

— ТIеман Iилманан а корифей волчу цо, тахана кху тIамехь шен амалехь цхьаьна тоьхна: Суворовн масалла, Кутузовн тидамалла, Наполеонехь хилла стратегин кIоргалла. TIe, царел сов, тылехь а болх айарехь Сталина гайтина хьалха цхьаьннан а хилла доцу хьуьнар. Цундела бакъонца вай тахана чIагIдо накъост Сталин массо а заманан, дуьненан массо а къоман а уггаре говза воккха полководец хилар…

— Iалелай!.. — йуха а Анна Львовнин лере таьIира Савва Ильич.

Цуьнга шийла дIахьаьжира Анна Львовна: «Савва Ильич! Валохьа, уьйтIахь хIун ду хьажахьа!»… — шабар дира цо мардега.

Савва Ильич хаза а хеташ уьйтIа велира. «Цуьнан а хIун бехк бу: Сталина и тайпа докладаш, ша кеч а йойтуш, дIасакхоьхьуьйтуш хилча», — ойла хилира цуьнан, араволуш.

Докладчика дуьйцура:

— Тахана вай а и къобалдеш, хиндерг дика гуш волчу Сталина, кху дийнах вай лардеш, шен хеннахь, I937- 38-чуй шерашкахь, вайн мохк дIацIанбира халкъан мостагIех — оцу «пхоьалгIачу колоннех». Оцо а гойту Сталинехь йолу, наггахь бен хуьлуш а йоцу, йоккха пайхамараллин похIмалла…

Иштта дIа кхин а, барамза хестош, вазвора лейтенанта шен докладехь Сталин. Иза ша а, кхузахь цуьнга ладоьгIу Анна Львовна а, Кесира а, кхиберш а, къаьсттина кегийрхой, даггара тешара Сталин ца хилча вайн йиш а йоцуш, берриг мехкан хьекъале тхьамда хиларх.

Цундела Анна Львовнас тIе ца оьцура шен мардас Савва Ильичо кест-кеста Сталинна йо кхиссарш. Иза кхеттане а ца кхетара хIунда вац-те Сталинна муьтIахь, ширачех партиец а хилла, Зимний йоккхуш а дакъалаьцна, Смольнехь Ленинна гIароллехь а лаьттина волу Савва Ильич. Анна Львовнас и шега хаьттича а, Савва Ильича мегарг жоп ца лора. Доцца олура:

— Со кхечу хьесапехь ву…

Сталинан чIагIделла даьлла луьра низам гуш, Савва Ильична ца лаьара, шен кIентан зуда — Анна Львовна, цуьнан шен дагахь дIахIоьттина даьллачу ойланийн куьцах и эрна йохош, хIинца, цунна кхераме долчу, кхечу хорша йаккха. Амма Савва Ильич дукха хенахь дуьйна а шек вара Сталина а, цуьнгахьа бевллачара а, Ленин веллачул тIаьхьа дIакхоьхьу некъ, харц хилла ца Iаш, йамарт хиларх. Дуьххьара шеквелира и Сталинах I930-чу шерашкахь, цо, хьалхалера шира ленинцаш дIа а теттина, церан метта шега ладугIу болу, кхиберш хIиттийча. Кхин а чIогIа дог делира Савва Ильичан Сталинах, цо, цхьацца цIерш а тохкуш, шена резабоцурш хьаша болийча. Ца тайра: цо НЭП дIалакъор… ДIайевлла «тIеман коммунизман» амалш карлайахар… Кулакаш дIабоху а бохуш, йуьртабахамхой бохабар…

ХIан — хIа! Уьш лаццане тIе ца лоцура Савва Ильичан даго, амма хIетте а и IадIара, ЦК-н а, партин пленумаша а Сталин бакъвар а гой. Эххар, шен собар кхачийча, I934-чу шарахь, партин съездехь, Ленинградерчу делегацица волчу Савва Ильича къайллаха дIайайъира Сталинан цIе харжаман кехатана тIера. Делахь а Сталин йуха а хаьржира. Амма Сталина хIаллакбира цу съездан делегатех дукхахберш а. Савва Ильич цецвуьйлура Сталинан массо а хIуман тIехь а аьтто баларх.

Сталинна новкъахила тарлург а, шен хеннахь, йа «ша — шаха» лара: Менжинский, Дзержинский, Фрунзе, Горький, Крупская; йа цхьамма воьра: Киров, йа баланза бисина резабоцурш, реза ца хила мега-кх аьлла, шена хеттарш а Сталина, нуй хьоккхий, ша хIаллакбора, партера цхьа а дуьхьало ца хуьлуш. Къаьсттина тамаш бора Савва Ильича, паччахьна дуьхьал майрра къийсам латтийначу, эзар Iазапе ца къарлуш, чекхбийлинчу ширачу революционераша, Сталина шайна йойтучу суьдашкахь, боцу бехкаш тIе а оьцуш, Сталинна луъучу кепара шаьш-шайн бехке барх: паччахьна шаьш лелийначунна а ца дина мукIарло, хIинца шайн боцчу бехкана Сталинна хIунда до-те цара? — олий, хетара Савва Ильична…

Эххар тийнна шен болх а беш Iаш волу xlapa а I939-чу шарахь, тIе а кхайкхина, партера дIа а воккхуш, (мацах цкъа Зиновъевгахьа хиллера хьо аьлла) Ленинградера араваьккхира, столицашкахь ваха бакъо а ца йуьтуш. КIеззиг Киевехь а Iийна, цигара а араваьккхина, кIантана тIе, кхуза схьавеара xlapa, тIом балале шо хьалха. «ХIинца а хIун хир ца хаьа», — бохуш, гIийла ойланаш йеш, уьйтIахула а лелла, йуха зала чу веъна, Анна Львовнина йуххе охьахиира Савва Ильич.

— Декъала хуьлда Сталин — таханлера вайн Ленин, вайн ирсан тешаме гIорто, массо а къинхьегамхойн сийлахь-воккха тхьамда! — аьлла, чекхйаьккхира лейтенанта доклад.

Массара а, хьалагIевттина, чоь йекош тIараш туьйхира. Охьахевшира. Беснеш цIий а йелла, хьаьж тIе дайн хьацар а тоьхна, шен дика нисделлачу къамелах воккхаве лейтенант, тIевеана, Селитина йуххе гIанта охьахиира. Селитин тидам хилира: лейтенантан бесни тIера беса мо а кIеззиг цIийбеллера.

Доклад дIайаьлча, зала чуьра гIанташ дIасахилийна, меттиг а кечйина, школин самодеятельносто, эскарера баьхкинчу хьешашна нохчийн хелхарш гайтира. Массеран а самукъаделира детсадерчу Ниночкассий, Каташий цхьаьна баьккхинчу вайнехан хелхаран болах. Шаьш хелхадевлла довлуш, берийн гIабали йуьйхина йолу Ниночка, ког тасабелла, охьакхийтира. БIаьрга буй а хьоькхуш, цIенкъа йуккъехь йоьлхура иза. ТIеваханчу Каташа, шен «чоин» тIам йуха а тосуш, куьг лаьцна, дIайигира иза, берриш хьуьйсуш а болуш. Ниночкица тIе а веана, Кесирина йуххехь Iачу лейтенанте куьг кховдийра Каташа:

— Хьо а валахьа хелха!.. Хаьий хьуна?

— Хаьа-те!.. И мегар ду! — самукъадаьллачу лейтенанта зала йуккъехь оьрсийн «чечетка» хелхар дира. ТIаккха цуьнан накъост велира. Йуха, Нурседица Расул ваьккхира. Расула дина тIахъаьлла хелхар кхин а хазахийтира хьешашна. Эхь хета Селита, ша хелхайаккха хьовзаяле, Савва Ильична тIехьа тебира.

Керим тIаме вахчахьана школин директор йолчу Кесирас, гулам чекхболуш, баркалла элира хьешашна а, хIокху суьйренна дика кечам бинчу комсомольцашна, — Даудний, Увайсаний а, даггара школин гIайгIа бечу Расулна а. Цуьнан цIе йаьккхича, Нурседин йуьхь къегира…

* * *

Расул кест-кеста вогIура цул тIаьхьа школе, йаго хIума оьшийла хьажа.

Школехь шело кхин ца хаалора. Амма Даймахкана тIехIоьттинчу кхерамо кхолийна латтайора адамийн дог-ойла.

Радиочухула, дикторан гIийлачу озо схьахоуьйтура фашисташа Ленинградна го лаьцна хилар, цигара адамаш мацалло таIабар. Дуьненахь уггаре хазачех йолу и шахьар, цуьнан хазалла ца кхоош, чуьрачу адамех а къа ца хеташ, фашисташа денна а йохош лаьттара, чу йаккхий тоьпаш, бомбанаш йетташ. Бераш мацаллех дадийна догIу хIордан кеманаш а, тухий, хин буха дохуьйтура берашца.

Амма мокхазах тера лаьттара ленинградцаш. Цаьрга радиочухула дерриг а советски халкъан цIарах кхойкхура генарчу къеначу казахо:

— «Ленинградхой! Гур дац эшна шу! Къена Джамбул шух дог тешна ву».

ДЕН ВЕСЕТ

Мархех халла чекхъйуьйлучу маьлхан зIаьнарша гIийла къагийна башлаьмнийн кIайн кортош бен доцуш хьуьйсура карзахдаьллачу дуьнене.

Сендала тIаьхьадахана аьрцнаш сингаттаме гора. Март беттан йуккъера ши-кхо де къегира, «хIинца-м бIаьсте а еъна ели» моттуьйтуш. Амма оццу деношкахь ТавсолтагIеран уьйтIахь xlop шарахь а кхеран кхура тIехуу алкханч, йажа лаьтта охьайоьссинчохь, боргIало, тIекхетта, зIок а йиттина, йийна Iуьллура. Цуьнга охьахьаьжначу Тавсолтас элира:

— БIаьсте йуьйхи… Кхунах бIаьсте хир йац… Май тIекхаччалц.

Баккъал а цул тIаьхьа денош дехха лаьттира шийла, кест-кеста догIанаш а доьлхуш, бIаьсте цкъа а йаьлла йер йуй-те аьлла, хоьтуьйтуш. И кхоьлина денош къагош, радиоссий, газеташий Эскинойчу хаза кхаъ беара: фронтехь а цхьана полке нисвеллачу Иван Саввич Терентьевний, Албастов Керимний, цара «Даймахкехьарчу тIамехь гайтинчу хьуьнаршна», БIаьхаллин ЦIечу Байракхан орденш йеллера. Газеташ вовшашка кар-кара а кхийдош, баккхийбера дешархой а, хьехархой а.

Школин кертахь гулйинчу йуьртахойн митинган президиумехь эсала ул — уллохь Iapa Анна Львовний, Кесирий. Ниночка кара а лаьцна, военкомна йуххехь дIанисвеллера Савва Ильич. Корта а айбина лелара Увайс.

Райкомпартин векало Далхьада шен къамелехь билгалдира xlapa де шозза а хаза хилар: Ленин вина де а дара таханлерниг! Чекхволуш, цо кхайкхира массаьрга а Албастовн, Терентьевн бIаьхаллин хьуьнарех масал оьцуш, тылехь шайн декхарш кхочушдаре. «Асланбек Шериповн» цIарахчу бронепоездана ахча гулдаран а, йуьртахь пачхьалкхан заем йаржоран а верас волчу Тавсолтас хаийтира оцуьнан план Эскинойхь хенал хьалха чекхйалар а, тIе, Даймахканий, Советан Iедалний эшахь «шайн тIаьххьара меже а дIайала Эскинхой кийча хилар а!»

Албастов Увайса шен къамелехь кегийрхойн цIарах элира:

— Ас тешалла до тхо кестта, цхьа-ши бутт баьлча, школа чекх ма-йаьккхи, тхешан берхIитта шераш дузаре ца хьоьжуш, баккхийчарна тIаьххье фронте дIагIуриг хиларх…

Чохь тIараш дийкира.

Селитин тидам хилира: Увайсан хадийна пIелг, цо куьг лелош, вуьйш санна, кхоччуш нис ца лора. Нурседас, лере а таьIна, элира:

— Хьажахь, тапчин лаг озош санна, сеттинчохь биси-кх цуьнан и.

Селита йелакъежира и цунна дага дарах. ЙоьIан йелакъажар шена ду моьттина, Увайс, къамел дIадерзош, Селитегахьа хьаьжира:

— Оха дош ло шуна, — элира цо, «шуна» бохучу дашна тIехь аз а чIагIдеш. — Тхаьш мел халонгахь хиларх, вайн халкъана а, шуна а хьанал хила!

Хьалхарчу могIарехь Iачу Тавсолтас, резахилла, можах ка хьаькхира. Нурседас, шен пхьарс Селитас йухаийзошшехь, куьг айира. Вухахьаьжначу Тавсолтин цIоцкъамаш хебира: «Ванах, кийчча йуьхьIаьржо йу-кх и йоI… Кху нахана йуккъехь хIун ала йоллу-те и хIинца?!»

— Вай тахханехь тIелаца деза, — аз айдина элира Нурседас. — Вешан турпалхойн — Албастов Кериман, Иван Саввич Терентьевн сийнна, кху йесса лаьттачу школин кертахь хIокху бIаьста беш йогIар! И хоуьйтуш, цаьрга йукъахь кехат йаздар а!

Президиумехь Анна Львовнин йуьхь серлайелира. Ша волччохь охьахьаьжира Тавсолта. Нурседас кхин а тIетуьйхира:

— Таханлерачу дийнахь ас доьху вайн комсомольски комитете суо комсомоле эцар а!

Селита ша Iаччохь йулаелира: кхузахь и данне а ца догIура. Цунна гира: хьалха Iачу Тавсолтин ворта цIийелира!

Трибуни тIеваьллачу, колхозан хIинца комсорг а, трактористийн бригадир а волчу, Цултигов Расула школехь йогIа дагалаьцначу бешана оьшу синтарш хилийта тIелецира:

— Амма, аьхка асар деш, дешархоша колхозна гlo дан-м дезар ду! — тIетуьйхира Расула.

— Дийр ду! Дийр ду, — маьхьарий девлира маьI-маьIIехь.

Митинг чекхйолуш, Анна Львовнас, хьалагIаьттина, Кесирин а, шен а цIарах баркалла а аьлла, къамел дерзош, дайшка-наношка дийхира берийн тидам бар, цаьрга дика дешийтар:

— Къаьсттина зудаберашка, уьш йукъах а ца дохуш, — оцу дешнашца йай-й Тавсолтехьа хьаьжира иза. Шех и дешнаш ца тасалучу куьцехь, йовхарш туьйхира Тавсолтас.

Митингехь гулбеллачарна баркалла а аьлла, райкоман векал Далхьад, дагахь воккхавеш, дIавахара. Нурседина вусавелла вахара дIа Тавсолта.

* * *

Малхбузехь чувеъна Тавсолта, вист ца хуьлуш, дIасалелара чухула, бераш чудахказа дара.

— Хезий хьуна, хIей, уьш хIунда хьиэбелла хаьий хьуна?

— Ца хаьа суна-м… Гулам хила мега шайн бохуш-м бара уьш… Хьажий со?

— Эшац! — сацийра Тавсолтас, оцу бехказлонца, мукъане, доладала доллучу девнах кIелхьарайала дагадеъна Нурбика.

— Суна хаьа: хьо йу уьш дIахецнарг! — волавелира Тавсолта. Амма цу сохьтта Даудца цхьаьне йижарий чукхечира. ХIинцца шайн хиллачу собранехь комсомоле дIаэцна Нурседа йекаш йогIура. Кхоьлина волчу дех хьалха бIаьрг кхеттачу Селитас йишина мIар къовзийра, «IадIехьа!» бохучу маьIнехь.

— Схьавоьл! — шена тIаьххье Дауд дехьа чу вигира Тавсолтас.

Дехьа чуьра, неI херайаьллачухула, чIогIа лен ваьллачу Тавсолтин къамел схьахезара:

— Мацах жайна даьккхича кхеттарг хир ву хьо! И хIун ду… йуккъехула, йоIстаг комсомоле ийзор!..

— Дада, хьо дуьхьал ву ткъа комсомолана?

— Вац-те! Велахьара, хьо хIунда волуьйтур вара ас цига, айса вала а аьлла! Зударийн гIуллакх дац иза!.. ХIинца, цига а йаьлла, и буьйсанна собранешкахула лелар дара суна оьшуш! Схьакхайкхал цуьнга!

Нурседа а дехьа чу йигира.

— ЛадогIал! Соьга а ца хоттуш, ахь и хIуьмалгаш леладахь, ас корта схьабоккхур бу хьан! Кхетий хьо?!

Нурседа йист ца хилира.

— Хезий хьуна? Хьоь ца луьй со?!

Нурседа IадIара, ишттачохь шаьш олу: «Дика ду, дада», — ца олуш. Дега а хьаьжна, неIарехьа дIайолайелира иза. Дас тIаьхьашха Iaca ластийра:

— Моьлкъа! ДIабала суна гучуьра!

ДIаиккхина Нурседа неIарх кхийтира, бат а лазош, бIаьштига тIе буьччалг а хIуттуш.

— ДIайала гучуьра! — мохь туьйхира Тавсолтас йуха а.

Нурседа, бетах даьлла цIий куьйгаца дIаса а хьоькхуш, йист ца хуьлуш, чуьра арайелира. Цунна тIаьххье аравелира Дауд а.

— ГIикхдоху-кх ахь и бераш… Ма хилахьа сел кIоршаме! Кхетар бай уьш-м, — йукъагIоьртира Нурбика, тата дайнна йуххехь Селита а лаьтташ.

— КIордийна суна и шун эрна ваIданаш! — когаца неI тоьхна, аравелира Тавсолта…

Сарахь, йуьхь а йилина, хьалххе дIайижинчу Нурседина наб ца кхетара.

«Стенна чуьраваьлла и? — ойла йора цо. — ХIун новкъа ду цунна тхан дешар, комсомоле довлар?» — йух-йуха а хоьттура цо шега. Лаамера йевлла, оьгIазе ойланаш генна дIаоьхура: «Со цкъа-а кхин йист хир йац цуьнга, дIа а-м хьожур йац и… лахь а!» — сацийра Нурседас шен даг чохь дера.

Селита Iуьллура йуххехь, йист ца хуьлуш. Набарна хIорш дIатийначул тIаьхьа, бодашкахь, бай ког боккхуш чуеана, Нурбикас, Нурседина йуххе хиъна, цуьнан коьртах, йуьхьах шен шога куьг хьаькхира. Ненан энжеде куьг девзина, цунна боданехь оба элира йоIа. Йуха Расулан амат дуьхьал а тосуш, набарх йуьйлира иза.

Iуьйранна, цхьаьнгге вист ца хуьлуш, ша схьаэцна гIовтал, маьхьсеш тIе а йуьйхина, йуучух ца кхеташ, гонах хьийзачу Нурбике а дIа ца хьожуш, балха вахара Тавсолта:

— «Карарабовла гIерта-те уьш? Я со тохарлерниг вац-те хIинца?» — ойла йора цо ша новкъа воьдуш.

Нурседа а, Дауд а чохь кхоьлина дара.Селита а цецйаьллера: дас йа тухуш а, сардам буллуш а ца гинера хIинццалц. «ХIун ду-техьа хилларг?» — хоьттура Селитас ша-шега. Даудна а хаьара, деца йа къовса а, йа цо бохург ша дийр дац цуьнга дуьххьал дIаала а шен йиш, бакъо йоций. Цо сацийра: «Цхьадерг цуьнга ца хаьттича а мегар ду». Оцу деношкахь, Дауда гlo а деш, Нурседина райкомехь схьаделира комсомольски билет.

* * *

Школин кертахь беш йогIа йолийра. Маьлхан де дара. Расула, ша ма-аллара, кирлелон машен йоьттина, тоьллачех, лурчахлера синтарш деара. Уьш дIа муха дугIу гайта a, гlo дан а Тавсолта а ваийтинера колхозан правленис. Комсомольцашца цхьаьна Кесирий, Анна Львовний а йара машен тIера синтарш схьаоьцуш а, дIадуьйгIуш а. Дауд а хьийзара шен даимлера мокхачу хуьтан пиджака хьалха, шегахь бен йоцу, и значок а лепош, — значока тIера схьахьоьжура, хьалха цIен бант а латийна, кепки кIелхьара, малх санна, велакъежа Ленин. Иза, таханлера шайн болх къобалбеш, шайна велакъежаш санна хетара берашна.

Расула роггIана тIеоьхучу дешархошна цхьацца синтар лора. ТIейеанчу Нурседас кхоъ дийхира. Тоьллачех хаьржина, кхо синтар дIаделира Расула. Увайса а, Дауда а даьхьира цхьацца! Ор доккхуш воллучу Даудна аьтту агIорхьа шен синтар дIадугIуш Селита а йоллура.

«Дада — бIарна» тIеххьа, хьалхарчу могIарехь, шен кхо синтар дIадуьйгIира Нурседас.

ТIаьххьарчу могIарехь, татола уллохь, дешархошна шен тIоьрмига чуьра гIиpc дIаоьхьуш воллучу Тавсолтех бIаьрг кхийтира Нурседин: массарна а хозуьйтуш, йуьйцура цо, царна хезна а йоцу, асанах бахтарш доху вескет а, жима воттана а, беш кходу урс а, чIода а, хIума йукъаIовду борзморзах а, жIовморзах а, жамбалт а, га хьовзо дечиган гема а, дитта тIера мурйоьлла кевстиг охьахьокху, эшча веназаш а йоху, аьчган гам а, урс ирде ков а… Увайса, xlopa гIиpc а, караоьций, бIаьргашца толлий, блокнота тIе дIайазбора.

— Хьажал кхуьнга а… — велакъежна Тавсолтас, кхин цхьа хIума а гайтира Увайсана.

Йуха а леррина дегахьа дIахьаьжна луьста цIийелира Нурседа: хьастагIа буьйсанна шен цунах хилла йолу челакх ойла дагаеана, «ма дика ду-кх и цхьанна а хуур доцуш», — элира цо дагахь ша-шега. ХIинца туьркан синтар, бер санна, маракъевлина, ор тIе хьош воллучу Тавсолтина тIейедира Нурседа:

— Дада, ас гlo де хьуна!

Малх тIехьаьжча санна, йуьхь серлайелира Тавсолтин:

— Диэ, хьайна лаахь, — хаза а хеташ, шена ца оьшу гlo дайтира цо йоIе: хьастагIа дуьйна вовшашка дист хилаза дара и шиъ.

— ХIинца дIагIо хьайн метте! — йоI сихха йухахьажийра цо — совнах дерг осал хетара.

Тавсолта, шен болх чекх а баьккхина, дIавахара.

Расул тIаккха тIевеара йоIана:

— Ахь кхоъ хIунда дуьйгIи, Нурседа?

— Цхьаъ — сан, важа — Терентьевна, кхозлагIннг — Кериман цIарах дуьйгIи-кх, — элира Нурседас. — Шаьш цIабаьхкичхьана цара а хьалакхиор-кх xlopш!

Расул, ойлане охьа а хьаьжна, соцунгIа хилира: цо шен дагахь цу сохьта тIаьххьара сацийра и йоцург шена кхин цаэшар.

ГIодина а ваьлла, Расул а дIавахара.

«Дада — бIар» долчуьра дIа, тIехьарчу ахкана тIекхаччалц, xlopa могIарехь пхиппа а долуш, хьехархочунна хьалха дуьххьара школе баьхкина дешархой санна, дIахIиттира дуткъий синтарш.

Дешархой гул а бина, Дауда шен некха тIе куьг даьхьира, вела а къежаш:

— Комсомольски комитетан цIарах оха сацам бина, дешаран отметкаш дика а йолуш, шен дитт диках кхиочунна xlopa баттахь xlapa значок йала! — цунна хаьара берашна и значок хазахетийла.

Синкъераме гlyгl делира. Цу дийннахь, и дерриге дуьйцуш, Нурседас йаздина кехат дахьийтира дешархоша фронте.

* * *

Кху аьхка йижарий уьтталгIачу а бовлуш, Дауддий, Увайссий чекхвелира… Шимма а дийхира военкомате шаьшшиъ, тарлахь, цхьаьна полке хьажавар.

Военкомо, тIамехь лазийна чолакх куьг хIоранна белша тIе а дуьллуш:

— КIентий иштта хуьлу! — элира…

Сарахь школехь йинчу комсомолийн собранехь, фронте воьдучу Даудан меттана Нурседа хаьржира комсорг. Селита комсомоле а ийцира… Шимма а, школера чуйеъна, буьйса йуккъе йаллалц, Нурбикица цхьаьна, кечйира кхана эскаре дIавоьдучу Даудна оьшу хIумнаш.

Iуьйранна, сиха хьаьвзина, бевза-безачийн Iодика а йина, Дауд хIинца нара тIехь ойлане Iачу Тавсолтина хьалха хIоьттира.

— КIант! — элира Тавсолтас, — вай йуха гой а ца хаьа, Дела воцчунна! Ас сайн весет цундела хьалххехь дIахоуьйту хьоьга. Адамна дуьнен чохь массо хIуманал дукха дезарг шен са ду, шен сил а дезарг — бер ду! Амма, хаалахь, берел а хьоме бу, хьуна, Даймохк! Хьо лахь а, висахь а, Даймахкана хьанал чекхвалар — сан уггаре а хьалхара весет ду хьоьга! Иванца, Керимца йохье валий, дика кхочушделахь командиро тIедиллинарг! Ца оьшучохь хьайн корта, майралла гайта a гlopтий, Iожална кIел ма лацалахь, амма толамна оьшучохь — и кхоо а ма гIорталахь! ТIаьхьенан ойла тIех йиначух къонаха ца хилла! Iожаллех ларло, амма ма кхера! Тахана дуьххьара араволу хьо хьайн цIентIера: дин некъаца бевза, кIант арахь вевза. Адамашца дог цIена, ийна хила. Царна дика дан мало а ма йе, вониг дан сих а ма ло: ахь диннарг, гобоккхий, духакхочу хьуна. Йуххерчарна хьайн хIума а ма кхоае: нахана делларг — йуха карийна, шена дитинарг — дайна. Хьайна оьшург дика Iалашде, амма хIуманна тIехь сутара ма хила: кIезиг эшнарг хьолахойл а тоьлла. Нахаца чорда ма хила, амма сов кIеда хила а эшац: тIех эсалла — осалла йу. Сов муьста хилахь, наха охьатосур ву, тIех мерза хилахь, верриг дIакхоллур ву. Де тоьлча кура а ма вала, амма де эшарх — кураллех а ма вада: коьртаниг — къонахалла йу! Бакъду, ойла йичахь — дуьне дош дац!.. Амма, кIоргга ойла йича, дуьненал дош долуш кхин хIума а-м дац кху дуьненахь… йуха а къонахчун цIе йоцург! Цундела даьхнел а чIогIа ларйе хьайн цIе: веллачул тIаьхьа а йуьсуйерг иза йу. Хьуо санначу нийсархошлахь накъост харжа — дог цIенаниг, куьг чIогIаниг: цхьана косказа тIехь гена вахалац… Ткъа кегийчу сакхаташна тIехула доттагIчуьнца эгIа кийча а ма хила: айп данне а доцу доттагIа лехнарг ванне а доттагI воцуш висина. ГIалат гечде, йамартло ма гечйе. Хьуо даим тешаме а хила доттагIчунна: накъост кхерамехь а витина, хьуо кIелхьара валахь — дийна воллушехь велла ву хьо тIаккха — хьайн синца! Амма накъостех тарвалархьама цаьргара вониг схьа а ма эца. Цкъа а ма Iамаделахь маларрий, цигаьркий! Зударшца леррина оьзда а хилалахь! TIe… хьо мукъаваьллачу сохьтехь цIехьа кехат а даийталахь! — дехха дийцира Тавсолтас ишта, йукъ-кара соцунгIа хуьлуш, ойлa йеш, кицанаш лехьош. Дийцина ваьлча бIаьрг-негlapш охьадийшийра цо, кIанта аьндолчуьнга ладоьгIуш.

— Дика ду, дада! Ма кхералахь, со ледара хир вац хьуна!

Оцу къамелан а, кху сохьтан а доккхаллех кхетта Дауд ша лаьттачохь вулавелира.

Тавсолтас, нара тIера хьала а гIаьттина, меллаша маравоьллира и. Шен некха тIеоззийначохь латтийра цо и вехха, дагахь доIанаш доьшуш. Ден куьг тIедижжинчохь, шен кач логана тIетаьIча, тIуналла хаайелла, цецвелира Дауд — бIаьрхиш ду моьттина. Амма и кхийтира: уьш дан а дара, кху чу а вале, дехьа чохь, кхунах къаьстинчу нанас, xlapa мара а къевлина, кхунна тIе Iенийна бIаьрхиш. Дас меллаша дIахийцира воI.

— Дада, ахь ма-аллара, вай йуха гой а хаац, сан а ма дара хьоьга цхьа дехар… мегар делахь.

Йижарий комсомолехь хилар ша дIавахча, дена гучу ца долуш, дуьсур доцийла хаьара Даудна.

— Дика ду, дийца!

— Со цIера ваьлча а цу шина йоIе, уьш кхин йукъах ца бохуш, дешийталахь, дада, цхьа шо бен церан дисинарг а дац!.. TIe, уьш ледара а бац хьуна, дада!

— Дика ду! — аьлла, кIант кхин цкъа мара а воьллина: — ГIуо, хьайна! — аьлла, дIахьажийра Тавсолтас, ша тIаьхьа а ца волуш.

* * *

Дауд а, Увайс а, цаьрца цхьаьна эскаре боьлху кегийрхой а райцентре кхаччалц новкъа баха бахара Кесирий, Анна Львовний, Селитий, Нурседий, лакхарчу классашкара дешархой. Йуххебевлла уьш а болуш, тIеман заманан иллешца, гIашсалт санна, отрядан кепехь богIура, луларчу йарташкара а тIехь вовшахкхетта, призывникаш, шайна хьалхаваьлла райвоекоматера векал а волуш. Райцентр йара Эскинойра дIа, Яьсси-хих а ваьлла, дехьарчу орцахула гIаш вахча, сохьтехь бен некъ боцуш…

Орцан хьуьнахула чекхбовлуш, шайн могIанаш дохийна призывникаш а, уьш новкъа бохурш а, иэ а белла, шишша-кхоккха цхьаьна богIура. Нурседа Даудца йара: цхьаьна догIу Анна Львовний, Селитий, Увайссий кIеззиг тIаьхьа соьцура. Луьстта сенйелла хьун къорра гlepгlapa. Бай хьоькхура аьхкенан мела мох. Синкъераме декара олхазарш. ЦIеначу хIаваэхула йаьржинчу бес-бесарчу зезагийн хьожанна кортош чохь шатайпа зов лаьттара. Анна Львовна кест-кеста тIаьхьа соцура, зезагаш лехьош, тIе, къоначарна вовшашка дош ала меттиг йалийта а лаьара цунна. Амма и дIакъаьстича, xlapa шиъ, шаьш хIун эр ду а ца хууш, дегнаш чуьра схьагIерта коьрта дерг легашкахь соьцуш, мелхо а дист ца хилалуш догIура. ТIаккха Увайс, некъаца нислучу, шена дика девзачу, Селитина наггахь бен цIераш а ца хуучу, диттех, бецех, зезагех лаьцна дийца велира:

— Иза къахьашто ду… тIе стом ца лета… сов чIогIа ду, шех неIаршший, корашший деш. Xlapa маъ ду, дIогарниг, кхунах тера а долуш, дак ду, дакх дац. Ламанца долу. Цуьнан кевстиг кхин а шера, цIена хуьлу… И сула ду, цIулла дац. ЦIулла кхин ду. Xlapa а ламанца долу. Кхунна тIехь, хурманаш санна, мерза стом хуьлу. Амма кхуьнан сий кхечунна ду: кхунах бо дечиган пондар! Кхунах лаьцна олу и вайн йуьртарчу цхьа бIаьрг боцчу Хьасана а шен илли тIехь:

Хьуьнах декъазчу сулан пондар,

Желахь декъазчу газанан пхенаш,

Йуьртахь декъазчу соьга кхечи…

Увайсна кху орцахь массо а тайпа дитт девзара. Уьш хазахеташ дуьйцура цо йоIана. Шиннан а синош кху сохьта Iаламах а, вовшех а ийнера. ХIинца бецаш йийца вуьйлира Увайс.

— XIapa цкъарг йу… иза — акха хох… ткъа иза боь бу — акха саьрамсекх. Ламанхоша, ата а отий, далланашний, чуданашний чудухку боьш а, татеш а. Кхунах заIпар олу, шех шекъа доккхуш буц йу xlapa. Кхунах — бIаьста олу. Xlapa хьакхайелча чкъурах ноткъа йо. Ткъа xlapa — лаьттамуьстарг йу, динбергах тера, амма цул йаьржино, муьсто чам а болуш, и санна, сурхашний, IаьржбIаьрганий дарбане а йолуш… ЧIирбаI… ГIантбаI… Йиппарш… Липпар…

Ламанца йоцуш а, Увайсна ца йевзаш а буц йацара.

— Ахь-м суна дийнна ботаникан урок йели, Увайс! — йелакъежира Селита.

Увайс соцунгIа хилира. Цуьнан дог кхечунах дуьзнера, цунна кхин дийца лаьара. Анна Львовна, башха герга йоцуш, тIаьхьо йогIура. И шиъ схьадогIуш хIинца некъан йистошца нислора бес-бесара зезагаш: цIелерг, тобалкх, петIамат, басар олу сийна зезаг; лаьмнашца шелонгахь а кхуьу, цIен бос болу — шелла; ал-цIен зIам; можа-цIен доьра-зIам; пац-зезаг, чахкар-зезаг… Селита цецйохура Увайса, цунна хезна йоцу цIераш йохуш. Увайсана тахана хьалхачул а хьоме хетара маьI-маьIIера схьахеза олхазарш а: эхь доцу хьозарчий, оьзда чIегIардигаш, даима цхьаъ хоьтту хIуттут, гуттар цхьаьнга кхойкху хенакIур, дукха йека чIегIагаш, охьахиъначохь хаза сетта хIурцIалдиг — масане дара уьш кхузахь! Уьш массо а хIинца къаьсттинчу тидаме лоьцура цо: дIо ломан бердаца, дIасауьду алкханчах тера, шоршал а, дитташлахь лечкъа можа-къорза селасат а, и жима мерцхалдиг. Сийначу стигалан куьзгана тIе шайн аьзнийн зевне туьтеш хьоьрсура нIаьвлаша. Аьхкенан йуьххьехь хуьлу и массо а тайпа олхазарш гучудевллера таханлерчу кху тамашена хазачу дийнахь. Уьш дерриш а девзара Увайсна. Шен кхетаман кIоргенехь кхузахула ша тIаьххьара вогIий-те аьлла, шекволчу Увайса, хIинца къаьсттина самадевллачу бIаьргашца, сутара чухуьйдира гонахарчу Iаламан хазалла: бацашлара схьакъеда зезагаш а, дIо стигалхула йоьлху дато мархаш а, йуххе йогIу Селита а — дерриг а, хьалхачул а къегина гуш, шен даг чохь сецадора Увайса.

Эххара некъан йистера схьадаьккхина цхьа доккха даьржина петIамат кховдийра цо Селите:

— ХIа, дIаэцахь xlapa, Селита!.. безамна!

— Баркалла!..

ЙоIа и атта дIаэцарх майраваьллачу, xIapa сахьт а кхин хир доцийла хуучу, кIанта:

— Селита! Суна йеза хьо. Соь хьожур йуй хьо? — хаьттира.

ЙоI тийна йогIура.

— Алахьа, Селита! — цуьнан и цIе йоккхуш а там хуьлура кIентан дагна.

— Ткъа хьо хьоьжур вуй соьга?.. Хьуна со цигахь йицлахь? — кIентан бIаьра хьаьжира Селита.

— И санна дерг хила йиш йац цкъа а, Селита!.. Алахьа!..

— Хьоьжур йу.

— Со везий хьуна… жимма а?..

ЙоI тийна йогIура.

— Алахьа!

— Ца везахьара дош лур дарий ас?.. Веза!.. Веза!.. — йоIа шозза аьлла долчу цу дашо гонахарчу Iаламан йерриге а хазалла шена чулаьцна, тIома даьккхира Увайсан дог.

— Селита! Соьгара кехат цадарах, со тIамехь вийна аьлла, хьайна хазарх — иза билггал бакъду йа дац къастталц, хьайн дашах йуха ма йаьллахь! ТIамехь хIуъа а хуьлу боху, хьуна… Со вуха вогIур ву хьуна! Со цIа кхаьчначу дийнахь гуттаренна а цхьаьнакхетар ду вайша!

— Кхерам бац хьуна!.. Иза а аьлла, соьга кехат ца йаздеш Iен-м ца воллу хьо?

— ХIан — хIа! XIop мукъачу сохьтехь йаздийр ду ас хьоьга кехат… школе.

— Жоп доцуш дуьсур дац хьуна. Йазделахь, Увайс, со хьоьжуш Iийр йу хьуна! — барт хилира церан.

— Селита! Вайнехан Iедалехь, ишттачохь, барт чIагIбеш, кара хIума луш хуьлур-кх!..

— Суна xlapa зезаг тоьар ду!.. Хьоьгахь… сан йовлакх а ду! Царел тоьлаш кхин хIун йу вайшинна?

Шен кофтин кисанарчу блокнота йуккъе диллира йоIа зезаг:

— Xlapa-м ас лардийр ду, хьуна, хьо цIа кхаччалц!

Селитин куьг лаца гIоьртира Увайс.

— ХIан-хIа! И мегар дац! — йухахилира йоI.

— Селита! Вайша бохучу тIехь хьо йелахь, вайшиннан барт чIагIбеш, куьг дала-м деза ахь соь, хьо сан хирг хиларх дуй бууш… Ас дуй боу, хьуна, xIapa Iалам теш долуш: вайша дийна а долуш, хьо йоцург зуда хир ма йац сан!

Увайса йоIе куьг кховдийра. Селитас дIаийцира.

— Ас а боху: вай дийна а долуш, хьо воцчуьнга гIyp ма йац со!

КIентан дог тешшош, доггах дийкира йоьIан аз.

Цу сохьта, Увайсана зезагийн курс а, Селитина зазкочар а дохьуш, схьакхечира Анна Львовна.

— Варийлахь, Увайс, школе йазделахь! — элира хьехархочо. Къона йогу церан беснеш гича кхийтира и кхеран къамел даггара нисделла хиларх. Хьуьнхара арабевлча, эскаре боьлхурш йуха а шайн могIаршка нисбелира, вуьйш уллобевлла а богIуш.

Шайн эшарца, шайн гIовгIанца дIакхечира уьш райцентре. Эскаре баьхнарш военкомата хьалха дIа а хIиттийна, кIеззиг къамел а дина, военкомо тIаккха омра дира, киралело машенашна тIебовла аьлла. Эскаре баьхнарш, тIаьхьабаьхкинчеран Iодика йеш, хьаьвзира. Дауд мараиккхира йижаршна а, Кесирина а, Анна Львовнина а. ТIаккха, Эскинойхьа бIаьрг а тоьхна, машена велира. Увайс Кесирина мара а иккхина, Анна Львовне куьг а луш, Iодика йина ша ваьллачул тIаьхьа, шина йишига дIа а хьаьжна, висира. Анна Львовна сакхйелира: цунна хаьара вайнехан Iедалехь нехан мехкаршка Iодика йеш куьг далар, йа мараэккхар ца догIийла. Амма xIapa меттиг шатайпа меттиг йара: нах луьрчу тIаме дIабоьлхуш.

— Ткъа кхеран Iодика йан ца лаьа хьуна? — йелайелира нохчийн гIиллакхех кхета Анна Львовна. ТIаккха Нурседас майрра куьг дIакховдийра Увайсе. Цул тIаьхьа Увайса а куьг делира, ша муха, хIун дича нийса хир дара-теша бохуш, йоьхна лаьттачу Селите: куьйгаш лецна а долуш, и шиъ вовшийн бIаьра хьаьжира — оцуьнца, дашза, кхин цкъа а, чIагIбира цара шайн хьуьн чохь хилла барт. Увайс тIаьххьарчу машена велира. Къона эскархой къайлабевлира, машенаш тIера схьа куьйгаш а лестош… Ойлане тIаьхьа хьуьйсура бухабиснарш. Уьш новкъа баха хIинцца схьакхиъна Расул, цIийвелла, ша-шех вогуш лаьттара, ша тIаьхьависарна. Нурседа шех кхаьрдий-техьа аьлла, дагахь эхь хийтира цунна, шел кегийнаш кхин цкъа а, ша цIахь а вуьсуш, тIаме дIабоьлхуш а байна: Нурседа баккъал а кхоьлина хьаьжира цуьнга.

Анна Львовнина дагатесира: «Сийлахь-доккха декхар тIелаьцна цара… амма… буха ца боьрзу берш а бу-кх цаьрца»…

ХIинца, Увайс а дIавахна, ша йуьсучу Кесирица цхьаьна цIехьа дIайолайелира Анна Львовна.

Школера божарий тIаккха а бехха лаьттира, дIабаханчарна тIаьхьа хьуьйсуш…

Шайн йуьрта йухакхаьчча а, кегийрхойн бIаьргаш чохь, хIинца а даза дисина, суйнаш догура, зударийн бIаьргаш чохь, охьаэгаза дисина, хин тIадамаш лепара…

БУЬЙСАНАН ДЕСАНТ

Гуьйрено басешна тIера баьццара хут оззийна охьа а даьккхина, царна можа кортали тIетесира. Амма иза а, де-дийне мел дели, сихха макхлуш догIура. ДогIанаш дуьйладелира. Денош сихха шеллуш, мохо раз деттара дерз. Дерзаца наггахь хаалора лайн жоржан буьртигаш а — тIетеIачу Iаьнан геннара геланчаш. Мох, цкъацца кхин а карзахболий, Iаннашкара барзах схьахьодий, буьйсанна сахиллалц такхорех каетташ, тхевнаш дегош, yгlypa. Кхин а сингаттаме хетара, вуьшта а сакъерадала кIезиг бахьанаш долчу йуьртахь.

Фронте баханчу Даудера а, Увайсера а кехаташ доцуш, тIе Терентьевгарий, Керимерий догIурш а севцца, хIинца къаьсттина сахьийзара цIерачийн. Газеташий, радиоссий схьакхоьхьура фронтера буьрса хаамаш. Адамаша, лергашца ладоьгIна ца Iаш, шайн дегнашца а ладоьгIура радион дикторе, цуьнан озах а хаан гIерташ фронтехь хилла болу хийцамаш.

Йурт, гlap йайна, таьIнера, амма дорцана гулйелла марха санна, йулайелла хетара.

* * *

ТIаьхьо чувеъна Тавсолта дIавижа кечвеллачохь цхьамма-м кор туьйхира: боданехь халла къаьстира райкомерчу Юсупов Далхьадан амат. Цкъа шен бете пIелг а баьхьна, меллаша куьг ластийра цо, арахьа кхойкхуш. Лаан доцийла кхетта Тавсолта, сихха барзакъ йуха тIе а дуьйхина, чуьранаш сама ца бохуш, меллаша аравелира. Далхьада, шаьшшиъ сельсоветехьа дIавоьдуш, шабарца дийцира:

— Немцойн кема, ЧIап-ломан тIоьхула а хьаьвзина, цига боьра чу хIинцца десантхой а кхиссина, дIадахна… Уьш схьалеца кечйина группа лаьтта вайшинга хьоьжуш. Цигахьара гIашнекъаш дика девза аьлла, хьо дагавеанера тхуна…

XIapa шиъ дIакхаьчча, группах ах, коьртехь кхузарчу гарнизонера лейтенант Еланцев а волуш, дIайахана хиллера, десантхой тIебогIу некъ дIалаца. Ткъа йисинчу группин ах, коьртехь хIинца Далхьад а, милицера капитан а волуш, десантхой бухабовла тарлу некъ царна тIехьашха бехка новкъа йелира, массеран а карахь кийчча герзаш а долуш.

Боьрахула, йукъ-кара соьцуш, богIура xIopш: бодашкахь Тавсолтина а халла къаьстара гIашнекъаш. Эххар, мархаш дIаса а хилла, схьакъедира беттан марс.

— Хьажал! — сецира Тавсолта. Схьаийцира, дукха хан йоцуш, дойна диттан га. И саннарш кхин а гора Iохкуш. — Кхузахь чукхийсина и йовсарш: дукха ду маждаланза кIеда гIаш а…

Беттан марс мархийн йарашлахь йуха а байра. Капитана, дуьхьал йовлакх а лаьцна, лаьттахула лохха электрофонарь хьовзийра: эткийн лараш йара!

— Кху лорах гlyp ду вай, — сацийра Далхьада.

Кестта ЧIап-ломан когашкара схьа герз долу хезира.

— Вайчех дац, — билгалдира Тавсолтас.

Дуьхьала а тоьпаш йийкира.

— Вайчара йетта, — соцунгIа хилира Тавсолта.

Тапча а карахь Расул хьалхаиккхира Далхьадна:

— ТIеххьашха тIегIо вай царна?

— И кхераме ду: кхиссарш хилахь, царна хьажийнарг вайчарна а кхета тарло, — ца магийра и капитана, — мелхо а кхузахь дIатеббина собардан деза: десантхой эххар а бухабевр бу. ТIаккха, кхуза уьш схьакхоччуш, гойтур вай царна. Дийна карабахка а мега, гуо лаьцнийла хиъча.

Далхьад резахилира. Йуха а герзийн татанаш схьахезира. ДалхьадгIар тапъаьлла дIатийра…

Цу хенахь ЧIап-ломан когашкарчу боьрахь, боккхачу шина кхерана йуккъехь, хьуламна бегIийла меттиг а карийна, севцнера десантхой, шаьш гучубевллийла а хиъна, кхеташо йан. Уьш кхоъ вара: немцо, нохчо, оьрси. Царалахь коьрта волчу немцойн лейтенанта элира, ладугIу аппарат цкъа шен лере а йаьхьна:

— Вайна тIаьххьашха богIуш бу. Духадовлийла йац. Хьалхара некъ а дIалаьцна. ХIун де вай?

— ТIамца чекхдовла деза вай! Хьуьн чохь некъаш дукха ду, — элира нохчийчо.

— Нийса боху! — тIетайра оьрси.

— ХIан-хIа! — корта ластийра немцойн лейтенанта. — Вай гучудевлла. Кхузара вай цара довлуьйтур дац. Ирх-пурх а схьалоьцур ду. Йа къовсаделччохь дойур ду дерриш а. Цул тоьлу — карадахча. Шен лаамехь йийсаре ваханарг вуьйш Iедал дац, тIе йийсарехь вай деха а Iийр дац: вайчара хуьйцур ду. ТIом а кестта вайн толамца чекхбер бу. Вай барт бинчу легендица, хьо немец ву! — тIе пIелг хьажийра цо оьрсичунна. — Хьо — румын ву! — нохчочуьнга элира… — Вешан эскар лоьхучохь, гIалат а девлла, чукхиссина вай… Вай карадоьлху! И сан омра ду! — аьлла цо, ладугIу аппарат а, компас а тIулга кIел хьулйира, карта кхуззахь, чим беш, дагийра. ТIаккха, хьалхахьа дIабуьйлабелира уьш, гIожа буьххьехь кIайн йовлакх а айъина.

* * *

ДалхьадгIарна тийналла йахйелча санна хийтира. Хьоьжуш Iен кIорда а дина, цу агIорхьа дIабуьйлабелира хIорш, десантхойн лорах ца туьлуш, лар а луш. Боьрах чекхбевлча гира, дIо йуьрта боьдучу новкъа дIайоьду бодане пхьоьха. Кхийтира: вайнаш бу, десантхой а лецна боьлхуш. Царех, кхаьрга хаам бан тIевеана жимха а схьакхетта, хIорш а царна тIаьххье сельсовете дIакхаьчча, эскаран хьаькамаш чубаханера, йийсархой а эцна, арахьахула неIаре гIарол а хIоттийна. Биснарш, тоба а йина, арахь лаьттара. Милицин капитан а, Далхьад а чувахара хецца. Тавсолта а, Расул а арахьарчаьрца висира. Кестта милицин капитан йуха аравелира цхьана накъостаца: хIоранна тIе а воьдуш активисташкара дIагулдира цо шаьш цаьрга делла герзаш. Тавсолта чордо вистхилира цуьнга:

— ХIай, дукхавахарг! Шуна некъ а гойтуш, шуьцанна къахьегна вара-кха со а! Со чувитийтахьа!

— ХIун до ахь цу чу вахана? Уьш гIали тIе дIабуьгур болуш ма бу хIинца.

— Хьожур вара-кх, цкъа мукъна, и немцой муха бу: адамийн сибатехь, мукъане а буй-те уьш.

— Дера, бу-кх… Цаьрца-м, хьаха, цхьаъ нохчо а, цхьаъ оьрси а ма ву!

— Тпуй! НеIалт кхарна! — лаьтта туйнаш а тоьхна, дIавахара Тавсолта.

* * *

Далхьадна, чу ма-велли, вевзинера соне а хаийна Iан «румын»: иза ЧIебарлахь туьканахь болх бина, маццах и туька а йаьхьна, цкъа чохь а ваьллина волу Хожа вара, Далхьадна, цигахула командировкехь лелаш, дуккхазза а гина. Хожас тIаккха охьадийцира ма-дарра дерг: кхузарчийн дог-ойла Iедална дуьхьал ира-кара xIoттo дахкийтина шаьш аьлла.

Власовцо а къайла ца даьхьира шена хуург:

— Кхин а тIебахка безаш десантхой бу… Цундела кхузарчу бахархошлахь уьш тIеэца кийча берш хьалххехь билгалбаха дезаш а дара тхо…

Вукху соне а хаийна, Iавеш волу немцо цабезамца хьаьжира цу шинга.

— ХIинца ахьа хIун олу! Хьан легенда-х йуьйхи! — хаьттира чекисто.

— Ас шуьга хIумма а эр дац! Со гIалитIе дIавига! — куро сеттира немцо шен гIанта тIехь.

— Цигахь-м эр ду, хьуна, ахь! — велавелира чекист.

Цу буссехь уьш гIалитIе дIабигира…

* * *

Тавсолта чукхаьчча, чуьранаш, массо а тIе хIума а йуьйхина, лампа а латийна, чухула дIасалелаш бара.

— Хьо ма хьиэвели… ЧIап-ломахьара тоьпаш йуьйлу а ма хезира… ХIун дара? — хаьттира Нурбикас.

— ХIума дацара… ДIадийша! Iуьйранна дуьйцур ду!.. Сахила а дукха зама ца йисна…

Iуьйранна доьзале ша буса лелийнарг а дийцина, Тавсолта балха дIавахара.

ТАВСОЛТИН ДАГАЛЕЦАМАШ

Сихха дIакхача дагахь ког айббина вогIура Тавсолта.

«ХIунда кхойкху-те Далхьада соьга йуха а сел хьалхе?» — ойла йеш.

Йуьртах а ваьлла, Яьссин тIай тIе xIapa кхоччуш, гIалахьара схьайогIу цхьа грузовик некъ схьахьаьвззачохь, хIокхунна а гуш, жимма соцунгIа а хилла, цу тIера сиха охьаиккхира цхьа стаг: кирзан эткашца, йуьхь йаьлла, мокха тиша плащ а йуьйхина, сира месала куй а коьртахь. Ша цхьанна а гой-те бохучу куьцехь, къушха дIаса а хьаьжна, цIеххьана Тавсолтех бIаьрг кхетта, кхунна тIевеара иза, кхоьручу кепехь шена гонаха а хьоьжуш.

— Ассалам Iалайкум, Тавсолта! — элира меллаша.

— Iалайкум ва салам, — аьлла, салам схьа а эцна, Тавсолта дIахьаьжира цуьнга и мила ву ца хууш, цхьаннах-м теро хеташ.

— Со-м Тойсум вай! Ца вевза хьуна? — велакъежира тIевеънарг.

— Ха-а!.. Ганза мел дукха хан йара!.. Марша вогIийла… Ахь хIун леладо? — хаьттира Тавсолтас, шен цуьнга боцу безам ца гойтуш, кIедочу озахь.

— Делан дуьхьа, Тавсолта, хьо Делах тешаш стаг а вара, ас доьху хьоь, цхьаьнгга а ма хьахадахьара ахь со хьайна кхузахь гар: лаьцначуьра ведда вогIу со, со лоьхуш тIаьхьабевлла а бу. ХIинца дIалачкъа меттиг оьшура… Ца хаьа хьуна бегIийло меттиг?

— Хаац, дера-кх! Карор йара иза-м! — аьлла, Тавсолтас кхин тIе ца лецира Тойсум. Сихха йоьду и машен, Тойсуман охьаэккхан аьтто беш, жимма соцунгIа хилар шеконе лецира Тавсолтас.

— ХIа, со ваха! — аьлла, Тойсум йуьрта йистехула хьуьн чу дIатаьIира.

Тавсолтас, цунна тIаьхьа а хьоьжуш, ойла йора: «Баккъал и лаьцна а ма вара, итт шо хан а тоьхна, амма хIинца цуьнан леларан кеп, и веддачух тера йоцуш, цхьана куьцанна цо хIитточух тера а ма йу… Райкоме дIа ма кхаьчча, Далхьаде-м дуьйцур дара ас иза», — бохуш, Тойсумах шена мел хуурш хIинца дерриш духа дагалоьцуш вогIура Тавсолта.

* * *

Тавсолтас цунах дуьххьара тамаш бинарг дара, I929-чу шарахь, дукха хан йоццуш да велла, ша висинчу Тойсума хIетахь, йуьртахойн гуламехь, шен ден вешех Албастах кулак веш куьг айар. Албаст, болх бан хууш, латта а девзаш, дика ахархо вара, Тойсуман къеначу дена дуккхаза a гlo дина а волуш. Цул тIаьхьа Тойсума, комсомоле а ваьлла, кхин а чIогIа дакъалецира колхозаш йохкуш а, кулакаш йуккъера дIабохуш а.

Тавсолтина дагадогIу: цкъа хьалха, баккъал а кулакех тера волу, иттех гомаш а, ворхI йетт а болуш, эвла йисттехь шенна веха Хьаьрмий, йуьрта йуккъехь, хIинца сельсовет йолчохь, шен туька а йолуш, хилла Бахаттий кулакаш биначул тIаьхьа, йуьртахь кхин кулак ван тамехь цхьа а вацара. Амма Тойсума а, и санначара а хIетахь, Сталинан кхайкхам кхочушбеш, «кулакаш» бу бохуш, шайн сискалх бехира «середнякаш» а. Колхозе бовла резабоцчу къехойх а бира кулакаш, «кулакийн цIонганхой» аьлла, цIерш а техкина. Дукха хан йалале, цу йуьртахь латта дикаха девзачех ах гергга ахархой, кулакаш бу аьлла, бахамах а, йуьртах а бехира. Йурт хьалхачул къийелира, ахархойн дог ийшира: итт шо а ца даьллера цара, латтане сатуьйсуш, иза къуьйсуш, деникинхошна дуьхьал цIечу байракха кIел, Советан Iедал доккхуш, тIом бина, эххар толам а баьккхина, Ленинан партис халкъана и латта делла а. Амма Сталинна хиира иза кестта халкъера йуха дIадаккха, дерриге халкъах шен йалхо а веш. Иза Сталина кхочушдира Тойсум санна болчарна тIе а тевжина.

Ткъа муьлш бара хIетахь йуьртахь Тойсум санна берш? Къехошна йуккъехь а дукха бара, цхьацца бахьанашца де эшарна, къахьега тIера а болуш, амма, аьтто ца нислуш, кIелбиснарш. Делахь а царалахь кхин тайпа а дара: болх бан цахаарна йа и доггах бан мало йарна къийбелла, оцу хьолах а боьлла, и хийца а ца гIерташ, иштта дIа бехарш.

КхоалгIа тайпа а дара — ТойсумгIар: керлачу замано шайна лучу аьттонех кхетта, цунна тIе а тевжина, амма цунна шаьш хьанал а боцуш, ма-хуьллу цунах шайна пайда оьцуш, цуьрриг а кхечарна шайх зулам даларх эхь а ца хеташ. Ишттачара, шаьш башха къа а ца хьоьгуш, Iедалан некъ дIакхоьхьу а бохуш, катоьхнна шайн гIуллакх дора хIетахь.

Тавсолтина дагадогIу: билггал ишттачийн аьтто беш мур бара и, хIетахь Ленинан некъ а хийцина, Сталина йукъабаьккхинарг. Ша йайтинчу коллективизацех а кхачам ца хуьлуш, Сталина кестта хIетахь «сплошной коллективизаци» кхайкхийра. ТIаккха Тойсума, йа къехой а, йа шен тайпанхой а ца кхоош, шена мел цавезарг, кулак а веш, ондда дIайаьхьира йуьртахь «сплошной коллективизаци» а. Тойсум «принципиальни» белхахо ву аьлла, кестта парте ийцира, йуьртда а вира. ХIинца иза кест-кеста НКВД-чу оьхуш а хаалора нахана. Цунна дуьхьал ваьлларг чувуллура йа балхах вохавора. Цунна хIума аларх а ларлора нах. «Сексот» боху цIе, цхьанна а гуш йоцуш, Тойсуман букъа тIелетира кестта. Тавсолтина дагадогIу, ша тIаьхьо Далхьаде хаьттичахь хIун ду и «сексот» бохург? — «къайлаха гlo дийриг» — ву цо аьлла.

— Хьанна до-те цо гlo? Нахана-м зуламаш ма до цо, — элира Тавсолтас.

— Iедална… Хьавха… НКВД-на, — къорра дIахадийра и къамел хIетахь Далхьада, ша а оцу гIуллакхна резавацар гIеххьа схьакъажош.

И тайпа «къайлаха гlo дийраш», миччахь а тосабелча, уьш кхахьпанел а боьха хеташ, ма-хуьллу царех ларлора нах.

Хьаькамаллехь берш а къаьхкара царех: уьш царна а кхераме бара. «Мотт беттарш» аьлла, и кхардаме цIе а тиллира ишттачарна халкъо, шена царех гlo ганне а ца го дела. Амма цу тайпана «къайлаха гIодийраш» — «мотт беттарш» — шен халкъана йуккъехь Сталина шуьйрра баржор дара иза халкъах цатешар гойтуш: Ленин веллачул тIаьхьа ша йукъадаьккхинарг халкъана деза хIума доцийла шена а хаьара цунна. Ленина кхоьллина йолу халкъан пачхьалкх, халкъах а йаьккхина, цунна дуьхьал йерзийра Сталина, цундела и тайпа «къайлаха гIодийраш» Сталина халкъана йуккъехь а, пачхьалкхан маьхькамашлахь а тIех шуьйра баржор, халкъан дуьхьа а доцуш, мелхо а, халкъана дуьхьал дара, и халкъ Сталинан буйнахь латто аьтто беш. Амма халкъана и моттбеттарш ца оьшура.

Баккъал аьлча, халкъан йолчу пачхьалкхехь халкъана дуьхьал цхьамма дийриг, цунна гучу а ца долуш генна дIагIойла а дац, халкъан гIорто ша халкъ хиларна, Ленина и ма-аллара.

Ширачу Египтехь, Римехь, ГIажарийн имперехь, Паччахьийн Россияхь, массо а халкъа йоцчу пачхьалкхашкахь цундела Iедалхоша баржош а хилла и тайпа моттбеттарш шайн халкъана йуккъехь. Цундела Гитлера а, цунах терачу вайзаманахьлерачу кхечу диктаторша а шайн пачхьалкхашкахь вайн заманахь а шуьйрра дIахIоттийра и гIуллакх. Амма массарел а чIогIа, массарел а шорта и гIуллакх шен махкахь дIахIоттийнарг Сталин вара: цо йоьттира шен пачхьалкх сексотех, царех халкъана дуьхьал гIорто йеш, адамаш вовшех цатешарх пайдаоьцуш. Цундела халкъана кIорггера ца безара моттбеттарш. «Дош дацар-кха уьш берриш а лаххьийна дистина доьдучу хиэ ца бахьийтича», — олура Тавсолтас а, царах къамел ма-тасаделли.

Амма Сталинна а, цуьнан коьрта гIорто хилла дIахIоьттинчу НКВД-на а чIогIа оьшура уьш: царна тIе а тевжина латтадора Сталина шен карахь Iедал. НКВД-ссий, и моттбеттачарий гlo дира Сталинна парти шена кIелхьаша а. Цундела Сталина, гарехь, церан а аьтто бора.

Тавсолтина дагадогIу, «сплошной коллективизаци» дIахьош, Тойсуман кхин а майравалар: шеца накъостий а оьций, хьеннан а чу воьдий, цIийнах хьожура, карийна йалта «пачхьалкхана» дIахьора, «совнаха бежана» колхозна дIадуьгура, тIечехара, луъу стаг, лоций, дIавуьгуьйтура. Тойсумна дуьхьал наха оьхуьйтучу аьрзнех а хIума ца хуьлура. Нах Iадийча санна бисира. Тойсума байира цу йуьртахойн Советан Iедале болу тIаьххьара безам. Iедалх а наха дог диллира хIинца.

Тавсолтина, хIинца ша вогIуш, цIеххьашха дагадеара: оццу муьрехь шега цкъа сельсовете кхайкхар. Xlapa а волуш, хIетахь кхеташо йира Тойсума, колхозехь цу шарахь, докъар а ца тоьъна, хIаллакьхилла даьхни йуьртахошкара, хьаьнгара мел, xIун схьайаьккхина меттахIоттаде вай, аьлла.

— Хьуна хIун хета, Тавсолта? — аьлла, Тойсума хIиллане бIаьргаш кхунна тIедуггIушехь, чохь инзаре тата делира, коран рама дIакхоьссира, стол харцийра, чу кIур хIоьттира, нах аркъалъийгира. Амма, цхьадика, цхьа а ца лазийра, кегаберса чкъуран чевнаш хилар доцург.

Хилларг теллича: цхьамма-м, хIорш чу а гулбалале, хьалххехь, кхеран стол кIел чуьйна гIуммагIа йиллина хиллера, тоьпамолханах йуьзна, чу чаччамаш а ца йохкуш, пенан кIелдIахула арахьа даьхьна чимчаргIа а долуш. Гарехь, иза арахь лата а дина, дIавахнера зуламхо, xlopш чугулбеллачул тIаьхьа. Тойсума оцунах а шена пайда ийцира. Цу сохьта кехат дахьийтира НКВД-е: «Йуьртахь Советан Iедална дуьхьал кечбеш кулакийн гIаттам бу. Сельсоветана чохь бомба а эккхийтина. Оцуьнан тхан шеконехь берш хIорш а бу», — аьлла, шена ца везачу исс йуьртахочун цIерш тIейазйина кехат къайллах дIаэцна вахийтира цо пхийтта шо кхаьчна волу ден вешин кIант Эмин. Тавсолтина дагадогIу: сатоссуш йуьрта НКВД-н бIо беана. Шиъ лецира. BopxI, шаьш хоьттийла а хиъна, ведда, ЧIап-ломан хьехахь дIалечкъинера. НКВД-ерчу эскархоша, уьш болу меттиг схьа а карийна, вукху дийннахь гуо лецира царна. Карабахка ца туьгура. ТIом бира. ТIаьххьара а схьайуьйлу тоьпаш севцича, ларлуш тIебахна эскархой хьаьвсича: ворхIе а вийна Iуьллура. Амма цаьргахь шиъ бен топ йацара. Толлуш, церан дегIех хьаьвсича, массо а «бандит» цхьабосса ког-куьг дилина, маIарш дIахедийна, чухула цIена дуьйхина, схьагарехь, шайн дагахь хьалххехь гIазот тIеэца кечбелла нах хиллера. Вала охьавоьж-воьжнарг къилбаседехьа йуьхь йерзийна а Iуьллура…

Цу дийннахь меттигерчу НКВД-н хьаькамо рапорт хьаладахьийтира: «Кулакийн гIаттам бохийна. Исс бандит вийна. Герз схьадаьккхина, биснарш бевдда, уьш схьалеца тIаьхьабевлла бу»… Тойсумна грамота а, меттигерчу НКВД-н хьаькамна орден а йелира. Амма царех цхьамма а хIетахь ойла-м ца йира: и гIаттам «кулакийн» муха хуьлу, кулакаш тоххара бохийна махках баьхна хилча? Дагадеънехь а, и санна дерг хIетахь хьахо цхьа а вер вацара: ТойсумгIар тоьлла мур бара. Тойсумах, дукха хан йалале, райкомпартин пленумехь райкоман а декъашхо вира. Цу муьрехь аьттонаш совбуьйлуш вогIура Тойсум.

Амма цунна а ца хуьлура даим а аьттонаш. Тавсолтина дагадогIу, эвла йисттехь вехачу Бетарца хIетахь Тойсуман иккхина дов. Бетара, шеца цхьаьна кертахь вехачу, шел жимахчу шина вешица а барт бина, шун а, малар а хIоттийна, сарахьо чукхайкхинера Тойсуме, тIаккха, мукъна, IадIийр вацара-те иза аьлла, шайгара ца йогIу, совнаха хIуманаш ца йохуш. ГIеххьа маларх а кхетта, дикка самукъадаьлла Тойсум Iаччохь, кIеззиг гIуллакх хилла, Бетар араваьллера. Керла йуург Тойсумна тIейахьаш чуеана Бетаран къона хаза йиша Совпату, пхьарс а лаьцна, Тойсума шена тIеозийнера. Совпатус мохь хьаькхна, чуиккхинера Бетар а, важа ши ваша а. Тойсумна лога тIе шаьлта а хIоттийна, Бетара хаьттинера:

— Ас цхьа лерг доккху хьан! Харжа: муьлхарг?

— Собар!.. Собар!.. Цхьа дош алийталахь соьга! — леткъира Тойсум. — Аш и дахь, нахала а дер ду и, Iедале а дер ду. Оцунах шуна а доккха зулам хир ду тIаккха! Со къера ву сайгара даьллачунна, — Тойсум цу сохьтта ша меллачу маларх меттавеънера. TIe, иза атта къарлун волучарех а вацара. — Вайнехан Iедалехь аша лелориг нийсо йац. Соьгара шуна хилла эхь цхьанна а хууш а доцуш къайлаха ду. TIe хилаза а ду. Ткъа аша сан лерг даьккхича, и дуьненна а гуш хир ду. TIe, оцуьнан бахьанех нах ца кхуьуш а Iийр бац, тIаккха оцунах шун Совпатуна а сий тIекхетар дац. Цундела ас доьху шуьга, со къера ву сайгара даьллачунна! Сох къинхетам а бай, кхин тайпа, къайлаха дуьсу долу таIзар а дай, витахьара аша со!..

Вежаршна Тойсум нийса луьйш санна хийтира. «Дика ду делахь!» — аьлла, тIе шаьлтанаш а лаьцна, Тойсум нара тIе бертал а вижийтина, цуьнга шен шарбал шега охьа а йаккхийтина, цуьнан охьахуучу кIедачу метте, цIергахь цIиййина, ши кепек йиллира Бетара, кхагаран хьожа а йоккхуш. ЧIикъ ца боккхуш, лайра и Тойсума: «Цига хьоьжуш-м мила воллур вара?» — бохург шена дагахь долуш санна. Амма и гIуллакх чекхдаьлча а, Бетара, цу тIехь а ца соцуш, Тойсуме оьгIазе элира:

— Ахь хIун дей хIинца: дIо уьйтIахь, рагIуна тIехьа, тхуна хьаштагIна ор а доккхур ду ахьа, вукху aгlop а хьайна изза хьал дойла ца лаахь!

Йуххехь лаьтташ, шаьлтанаш а йаьхна, важа ши ваша а вара.

— Гур ма ву со.

— Гур вац. Садовш лаьтта. Гонах керт а йу. Сахилале вер ву хьо… Хабар ма дийца!..

Сатассале, и гIуллакх дина а ваьлла, ша дIавоьдуш, Тойсума дийхира Бетаре церан кетIахь:

— Гой хьуна, Бетар, хьо соьгара богIу мах буьззина дIаэцна а ваьлла, со дIабелла а ваьлла. Вайна йукъахь хIинца йуьззина расчет йу. Вийна стаг витинчул тIаьхьа машар беш Iедал ма ду вайнехан. Цундела ас хьоьга доьху, xlapa гIуллакх цхьаьнгге а цкъа а цахьахадар а, хIинца дуьйна вайна йукъахь машар хилийтар а. Сайн aгlop аса дош ло хьуна: шуьца хIинца дуьйна сайн ма-хуьллу дика хила!

— Дика ду! — резахилира Бетар а.

Вовшашка дегазо куьйгаш а делла, дIасакъаьстира ший а. И дерриге а хIеттехь къайлаха хезнера Тавсолтина: Нурбикин гергара хуьлуш йара Совпату. Амма Тавсолтас, кхин цхьаьнгге а ца хьахош, шеггахь дитира и.

Тойсумна цул тIаьхьа кхин цхьа вас а хилира. Шо чекхдолуш, райисполкомо динчу жамIаца Тойсума куьйгалла ден сельсовет дикка тIаьхьайиснера, тIе, кхуьнан йуьртарчу колхозникийн гайтамаш а ледара бара. Цу хьокъехь, кхуьнга а, кхечу йуьртадайшка а дIа а кхойкхуш, — Тавсолтина дика дагадогIу и — райисполкомо хIетахь райцентрехь гулам бира.

Райкомпартина хьалххехь йолчу майданахь дIахIоттийра аннех йина, тIебоьду некъ а аннийн болуш, айаелла гIопаста. Цу тIе а бохуш, церан цIерш а кхайкхош, тоьллачарна, массарна а гойтуш, «толаман байракхаш» а, кхин тайпа совгIаташ а лора хIетахь. Тойсуме а цига тIекхайкхира. Шена кечдинарг хIун ду а ца хууш, курра дIахIоьттира Тойсум. Тавсолтина дагадогIу иза цигахь, цхьа ког хьалхахьа дIа а тесна, кура дIахIоттар. Шина стага, оззийна тIе а йаьккхина, Тойсумна йуххе дIахIоттийра жима сира вир.

— Xlapa вир… цо цабаьхначу кхиамашна Тойсумна ло вай! — аьлла, схьакхайкхийра. Цу заманахь белхан йохьаллин къовсамехь эшначарна и тайпа совгIаташ деш а Iедал дара оцу районехь. «ГIоггI!» — аьлла, нехан белар иккхира. ТIаккха вир а Iаьхира. Нах кхин а чIогIа бийлабелира, хIаваъ декош. Воьхна, дIасахьаьжира Тойсум, ша хIун дер ца хууш.

ЦIеххьашха, оьгIазвахана, шен куралла дагайеъна, мийра тоьхна, цо и вир Iункарнехьа чуйаийтира, цуьнан цхьа ког а бош. Вир ша йолчохь а йитна, шуьйрра куьйгаш а лестош, курра дIавахара Тойсум, «суна-м аш хIун дер дара?!» — бохучу дагахь…

Цул тIаьхьа кхин цхьа боккха цатам а белира Тойсумна: берриге Советан махкахула, массо радиочухула а, газеташ тIехь а кхайкхош арахийцира Сталинан керла статья: «Кхиамех кортахьовзар». Сталина кхиамаш лорура, йарташкара ах гергга нах, кулакийн цIерш а техкина, шайн бахамах а бохуш, дакъаза бахар а, тIе бисинчу ахархошна тоъал кхачо йеш хиллачу церан бахамийн метта, массанхьа а ша хIетахь — къушний, хьаькамашний бен, аьтто луш а йоцу, колхозаш йаржор а. Ткъа кортахьовзар лорура цо, и гIуллакх кхочушдеш, барамал тIехбуьйлуш меттигерчу хьаькамаша шена хьалха базбала гlepташ, нахана совнаха бина ницкъаш. Сталинна дика хаьара, «сплошной коллективизаци» ечохь, меттигерчу хьаькамаша Iедалан цIарах а, шен цIарах а, нахана совнах ницкъаш бинийла а, шайн дагахь наха хIинца шена а, шен Iедална а бехк буьллийла а. ХIинца нехан оцу бехках шен цIе халкъана гергахь цIанйан лаьара Сталинна, и бехк берриге меттигерчу хьаькамашна тIе а бахийтина. Оцуьнан дуьхьа дара цо и статья арайаккхар а. Сталинан и статья ара ма-елли, цо бохург, гуттар а санна, шуьйрра тIечIагIдеш, массанхьа а Советан махкахь дийнна цхьа мур дIабаьхьира, колхозаш йохкуш, нахана законехь ца богIу ницкъ бина цхьаболу хьаькамаш балхара дIабохуш. И мур кхеран районе а кхечира. Сталинан статья бакъйархьама, дуьххьалдIа оцуьнан дуьхьа, халкъан дуьхьа а доцуш, кху районехь а цхьацца хьаькамаш балхара дIабехира. Мел хазахийтира эскинхойшна, цхьана Iуьйранна районан газето, Тойсум оцу бахьаница йуьртда волчуьра дIаваьккхина аьлла, хаийтича.

Делахь а, Тойсум веха-м ца лийлира балхахь а воцуш: меттигерчу НКВД-н хьаькамо кIелхьарваьккхира иза, партера ца хьавойтуш, тIе, кестта районан хьуьнан верас а — лесничий — вайтира цунах, и меттиг паргIат ма-йелли, «цу меттахь тешаме накъост хила веза», аьлла. Ша хьуьнхо ма-хилли, Тойсума цу сохьта дIахадийра, йуьртахоша хьуьн чуьра дечигаш «лечкъор». Йуьртахойн цIеношкахь шело алсамйелира. Хьуьнах веанчу йуьртахочуьнгара говр а, ворда а дIайоккхура Тойсума, и дан шен бакъо йоццушехь: шена ахча делча, йуха дIа а лора. Хьуьнхара дечиг а, шена мах белча, дохьуьйтура. Bopxle а дех дуьйна а йуьртахоша пайда оьцуш, цара шаьш Iалаш а йеш, церан долахь хилла хьун хIинца Тойсуман дола йирзинера: гонаха ха чIагI а дина («бандиташ ца бахкийта!»), шена ма-луъу хьун йохка йолийра Тойсума ахчанах, харц квитанцеш а луш, нахана и цхьаъ ду а моьттуш. ХIетте а кхуьнан терахьа тIехь гайтамаш лакхарнаш хуьлура, йеанчу ревизино хIоразза а кхуьнан белхан мах дикачех а хIоттабора, районан газето а тоьшалла дора тIаьххьарчу заманахь районан хьуьнхахь нийса низам дIахIоттийна бохуш: хьуьнан боданерчу кIоргехь, цхьанна а ца гучохь, йина безамехь бун йара, кор-неI а, чохь xIиттийна ши маьнга а, стол, гIенташ а долуш. Цу чохь шен-шен хенахь гуллора Тойсуман доттагIий: дукха хьолахь, меттигерчу НКВД-ера а, наггахь райфинотделера а, йукъ-кара редакцера а накъостий.

И болх «дика барна» Тойсум, кхо шо а далале, — Тавсолтина иза а дагадогIу, — райисполкоман председателан заместитель вира, цул тIаьхьа кестта председатель а хилира цунах. Тойсум райисполкоман председатель хIоьттийчхьана районан гайтамаш, дикка лакхабовлар хоуьйтура кест-кеста районерчу а, гIаларчу а газеташа. Цхьадерг, баккъал а, цо, ондда тIетоIIий, дан а дора, нахе дан а дойтура, нах ца кхоош, тIаьххьарниг а цаьргара схьайоккхий: «коьртаниг — пачхьалкхан хьашт ду, неханиг — цара шаьш дер», — бохучу хIетахьлерачу хьесапехь.

Цкъа обкоман пленумехь Тойсума шен къамелехь аьллера (Далхьада, вела а воьлуш, и дийцина дагадогIу Тавсолтина): «Вайн Даймахкана и эшахь, партис, пачхьалкхо и алахь, оха районехь хIинццалцчул кхузза а сов дохур ду йуьртбахаман сурсаташ. ГIалахь шура ца тоьу боху. Оха, иза эшахь, шо далале и хIинцачул пхоьазза сов а йаьккхина, молокопровод а йина, цу чухула схьатоттур йу гIалина и шура, партис алахь»…

Эццигахь, соцунгIа а хилла, зал чу хьаьжира Тойсум, аплодисменташ хуьлий хьоьжуш. Чохь цхьаьнга белар делира, цо аьлларг бух боцуш хетта. Президиумехь а цхьамма-м, лере а таьIна, вукхуьнга элира:

— Вай шурех хьегийта-м ца воллу xlapa!

— Сан нанас а ца йаийна суна оццул шура… — аьлла, важа а велавелира.

И хезна йуххернаш а бийлабелира. Президиум йоьлуш гича, зала чуьрнаш, оцуьнан дуьхе ца кхиънарш а тIехь, массо а, и чоь а йекош, бийлабелира. Эццахь дуьйхира Тойсуман лоппаг.

ДIаса а хьаьжна, йуха меттавеанчу Тойсума, аз айъина, ондда чекхдаьккхира шен къамел:

— Декъал хуьлда вайн хьоме Парти, вайн сийлахь-воккха тхьамда накъост Сталин!

Ша хьаьгна аплодисменташ а йехира цо эццахь майрра. Амма цу чохь хиллачу Далхьадна, даггара хазахеташ, пленумо цхьадика йуххе а ца дитира молокопроводах лаьцна цо аьлларг. Ткъа нагахь ца хууш а пленумо и тIеэцнехь, — Далхьадна хаьара — Тойсума дакъаза а бохур бара-кх хьуна районера бахархой, и план кхочушйан гIерташ, пачхьалкхан дуьхьа а доцуш (цуьнан ойла-м багахь бен ца йора цо), адамийн дуьхьа а доцуш (уьш-м дага а ца лоцура цо), — дуьххьалдIа хьаькамашна хьалха ша вазваларан дуьхьа, шен цIе йаккхийтаран, ша айъийтаран дуьхьа! Цу заманахь, и воцург а, дукха бара, оцу тайпанчу амалехь хьалакхиъна белхахой. Коьрта долчунна цара хIоттадора цу заманан политикин де а.

ТIехIоьттира эххар а Сталина цIий Iеночу шерашлахь а уггаре а мIаькдаьлла I937-гIа шо. Moгlapepa нах а, баккхий хьаькамаш а, аьтту а, аьрру a aгlop схьа а лоьцуш, гуш бахьана а доцуш, «халкъан мостагIий» бу а бохуш, тIепаза бойуш хан йара. Тойсум санна болчеран дезде хIоьттира. Тойсума массо собранешкахь а массарел чIогIа кхойкхура хIинца, «халкъан мостагIий» шайн орамашца дIабаха беза, бохуш.

Оццу муьрехь кхеран райкоман шолгIа секретарь а ваьхьира, цуьнан метта Далхьад а воккхуш, Далхьадна и хIумма а хаза ца хеташ, амма цунна дуьхьалойар а кхераме дара xleтахь. Хьалхара секретарь а таьIно лелара. Райисполкоман председатель волу Тойсум хIинца цо кхайкхича а дегазо вогIура тIе, ца вогIуш меттиг а йора, тIе, районан активехь цо, демагогех йуьззина, бух боцу критика а йира райкоман хьалхарчу секретарна: «Шен меран кIелахь, ша бIаьрзе волуш санна, ган а ца гуш, «халкъан мостагIа» шолгIа секретарь а вина лелийра цо», — аьлла. Тойсум хIинца, дарехь, нахана а, райкоман куьйгалхошна а цхьабосса чIогIа коьртахвелира. Цунна хIун дийр ду а ца хууш, кIордийнера и массарна а. ТIаккха Далхьада — и хIинца а шерра дагадогIу Тавсолтина — ша волчу дIа а кхайкхина,Тавсолтига шегга къайллаха цхьа хьехам бира Тойсумах лаьцна. Тавсолтас и кхочушбира.

Цул тIаьхьа йуьртахой, Тойсумна луьйчуьра а сецна, мелхо а собранешкахь, хьала а гIуьттуш, шайн къамелашкахь, иза Сталинга дIа нисвеш, хесто буьйлира, тIе xlopа къамел чекхдолуш, массара а, цхьамма санна, мохь туххий кхайкхам а бора:

— Декъала хуьлда халкъийн тхьамда сийлахь-воккха Сталин! Декъала хуьлда вайн тхьамда Тойсум Мотбехов.

Кхин а сонтавелира Тойсум. Цунна ца хаьара и мел кхераме ду! Амма, дукха хан ца йелира: I938-чу шарахь бIаьста, дагахь а доцуш, газето хаийтира, Тойсум, и «халкъан мостагI» хиларна, чувоьллина аьлла.

Цу заманахь керла мур бара Сталина нахана гергахь ша закон мелла а меттадалоран куц xIoттош: ша хIинццалц мел Iенийначу цIийн бехк а халкъана гергахь шена тIера дIахило лууш, Сталина, шен амалехь, лаххьийна цхьаболу лакхара а, меттигера а НКВД-н хьаькамаш, лецна а, байина а, дIа а баьхна, церан цхьа чкъор хийцира. ХIинца тIебаьхкинчу НКВД-н керлачу хьаькамаша гIурбанна шайна эшначохь ТойсумгIар а башха кхоа ца бора: уьш кхин а шортта бара.

Эскинойхь нах къаьсттина баккхийбера, халкъан мостагI ву а аьлла, хIинца эххар а, баккъал а халкъан мостагI волу Тойсум чувоьллина. Амма гойтуш баккхийбе а ца баьхьара: «бIаьрг хиларна» кхоьрура, тIе, «хIун хаьа, цIеххьана схьахоьций а»… — бохург а дара дагахь. Амма, хье ца луш, хIеттахь, районан клубехь суьдан процесс дIайолийра, чубалийна корреспонденташ а Iаш, пропускашца чугулбелла а, арахь лаьтташ а дуккха нах а болуш. НКВД-н хьаькамашна а, Iедалхошна а хаьара и процесс хIинца мелла а «схьайиллина» йолчу хормехьа оьзна йан мегар дуйла: цкъа-делахь, тахана шена тIехь кхел йийриг, халкъана а ца везаш, билггала волу халкъан мостагI ван а вара, меттигерчу Iедалхошна а, нахана а цхьабосса кIордийна. ШозлагIа-делахь, Сталинан Iедал хIинца дуьйна халкъехьа, нийсонгахьа оза даьлла бохург нахана шуьйрра дIагайта дезаш мур а бара. Цхьаболу нах баккъал а, Iехабелла, чу са деъна, хIинца дуьйна-м цхьа диканиг хила а ма мега вайна, бохучу ойлане а бевлира.

Процесс йола ма-елли, церан а ойла хийцайелира: массарна а гира Тойсумна а, цуьнца цхьаьне суьде оьзначу, и санна нахана ца везачу кхин шинна а (районан налоговой инспекторний, Эскинойрчу колхозан председательний) тIетуьтту бехкаш, церан шортта баккъала а болучех а боцуш, мелхо а, чохь ладоьгIучарна а бакъ ца хета бехкаш дара: уьш кхуьй а бехкевора, Тойсум а коьртехь, районехь къайллаха йолу буржуазно-националистически организаци цара кхолларна, халкъан экономикехь зуламаш дарца Советан Iедал харцо дагахь уьш хиларна. Схьагарехь, НКВД-чу хьаькмаша суд йаран хорма, мелла а керлачу Iалашонехьа узуш, нийса хийцинехь а, амма цуьнан чулацаман хатI хьалхалеррачу эшарехь дитинера цара — йа иза оцу Iалашонца нисдан шаьш цакхиарна, йа шайн хьекъал цатоарна: башха хьекъална кIорге йолуш а бацара хIетахьлера НКВД-н белхахой а, йа суьдан куьйгалхой а: уьш дукха хьолахь леррина долу, хьовха, ур-аттал дуьззина йукъара дешар а чекхдаккхаза хуьлура. ГIалитIера ваийтинчу коьрта бехке вечо, прокуроро, дарехь, гIараваьллачу Москварчу генеральни прокурорах — Вышинскийх тарвала гIерташ, аркъал а сетташ, аз стамдина хаьттира:

— Гражданин Мотбехов Тойсум Абастович, даре дой ахьа: айхьа районехь кхоьллинчу къайлахчу буржуазно-националистически организацина коьртехь хьуо хилла хилар?

— Ца до! — доцца, майрра дIатеттира Тойсума шен боцу бехк. — Йа и тайпа организаци кхоьллина а йац ас, йа цуьнан коьртехь а ца хилла, йа и стенца йуу а ца хаьа суна! — тIетуьйхира Тойсума, чуьра цхьаберш бийла а беш.

Оцу тайпана хуьлура цуьнан кхидолу жоьпаш а. Цо бохучуьнга нисдеш, цунна тIаьхьахIуттий, жоьпаш лора вукхашимма а. Амма кхана Iуьйранна арадевллачу районан а, гIаларчу а газеташа зорбатоьхначу репортажехь, нах цец а бохуш, нисса пурхнехьа йаздина хуьлура: «Даре до! Бехке ву со и организаци кхолларна».

Иза а дара цу хенахьлерчу НКВД-н хьаькамийн хьекъалдацар: царна хIунда ца хаьара, пропускашца чубитинчу, шайна тешаме хетачу корреспонденташна а, вукхарна а йуккъехь вер вуй цхьаъ йа шиъ, и репортажаш нийса цахиларх лаьцна кхечаьрга къайллаха аьн дерш?

Йа шайн луьралло уьш массо а совцор бу моьттура?

Къаьсттина эскинхойша тамаш бийриг дара оцу репортажашна кIелахь хIоразза а йазйина «Мотбехов Эмин» — цIе хилар! Иза-х Тойсуман ден вешин кIант вара, да веллачул тIаьхьа Тойсума дола а дина.

Ткъа иза а иштта нисдинера НКВД-рчу хIетахьлерачу хьекъалечу хьаькамаша — цатешарш а тешийта!

Процесс дIаоьхура.

Политически агIонех дерг дийцинчул тIаьхьа, суьдехь хетта долийра Тойсуме а, вукхаьрга а, цара экономикехь динчу зуламех.

Кхузахь йуьхьанца кхин а майра велира Тойсум: цо хецца дагахь охьадагардора ша куьйгалла динчу экономикехь хиллачу кхиамийн терахьаш, уьш зорбатоьхна газеташ а дуьйцуш. Амма кестта йиш йуьйхира Тойсуман а, вукху шиннан а: уьш чубоьхкинчул тIаьхьа йинчу ревизино ма-йарра гучайаьхнера цара мел йина припискаш а, къоланаш а. Царна хьалха уьйхьира цара харц мел йаздина квитанцеш, хIиттийна финансийн ведомосташ. ХIинца-м чохь ладоьгIучарна а дукханне а хуурш дара суьдо Iорадохурш.

Кхааммо а кортош охкийра. Делахь а Тойсум къарвала ца туьгура:

— Аса вайн экономикна дина зулам дац, пайда бина!

— Делахь-хIета, — ша-шех тоьъна элира суьдан председатело. — Ахьа хьайн куьйга колхозан экономикина дина зулам а гойтур ду-кх хьуна вай хIинца!

Тойсум а, чуьранаш а сакх хилира.

— Кху гIуллакхца доьзна долу «вещественни доказательство» схьагайтал хIинца, — элира суьдан председатело неIсагIехь лаьттачу шинга.

Цу шимма вахана, ара а ваьлла, йуха йиллинчу залан неIарех, массарна а гуш, чутеттира цхьа жима астагIа сира вир. Ах чоьхьа а йаьлла, вир цIеххьашха неIсагIехь сецира, шайн виран амалехь, кхин меттах ца хьовш. Арахьа лаьттачаьрца хилла волчу Тавсолтас — (и цIена дагадогIу цунна хIинца а), — тIе а веъна, тIехьашхула теттина, вир йерриг а чоьхьа йаьккхира, ша а чоьхьа валаран дуьхьа. НеIарш тIечIегIира, Тавсолта а чохь вуьсуш. Вир дIахIоттийра нахана гойтуш суьдана хьалха, кхаа кога тIехь, цхьа ког шен кхозуш а болуш.

— Гой хьуна хIинца? И болх ахь биний? Оцу балхана бехке вуй хьо? — хIиллане хаьттира суьдан председатело.

— Ву… — корта охьабахийтира Тойсума.

— Суьде ала хIума дуй хьан? — йуха а хаттар дира суьдхочо, и кхузахь ала оьшуш а доццушехь, дуьххьалдIа чохь ладоьгIучарна а Тойсум ша ишта говза кIелвитна хилар дIагойтуш.

Тойсум вист ца хуьлура.

— Алал! — йуха а цавашарца хаьттира суьдхочо.

И чоь а йекош, вир Iаьхира.

Зал йатIийра адамийн деларо.

— Арайаккха и чехка! — мохь белира суьдхочун.

Тохарлеррачу шимма, оззийна, вир арайаьккхира. Иза а дара цу заманахьлерчу йуристийн къоьлла гойтуш: бехкебийраш дукха хьолахь буьззина бехке ца хуьлура, Ткъа хIуъа-а тIеоьзна а, церан бехк чIагIбан дезара.

Суьдан председатель, шех тоьъна, хьоьжура зала чу: цхьацца гIалаташ дийлинехь а, суьдан процесс, коьрта долчунна тIехь, чуьра нах а тешош, дика нисъеллачух тера хетара цунна: бехкебечара шайн бехк оццул тIе а лоцуш (Москвахь санна!), хилла а йацара кху районехь и тайпа процессаш…

Коьрта бехкевечо, прокуроро, суьдан процессан жамIдеш, шен дIадерзоран къамелехь дийхира суьде цу кхаанне а, царех цхьаъ ца къастош, тоьпаш туху кхиэл йар.

Чекхволлуш, тIетуьйхира цо, йуха а, гарехь, Москохарчу гlaраваьллачу генеральни прокурорах Вышинскийх тера хила гlepташ, аз а стамдина, аркъал а таьIна:

— Уьш дуьнен чуьра, лар йоцуш, тIепаза бовр бу, шайн халкъан дагахь ца буьсуш, шаьш цунна йамарта хиларе терра. Церан каш а, эрна лаьттар ду, тIе къух а даьлла, тIевогIуш стаг а воцуш, йукъ-кара шайна тIехула къийгаш а хьийзаш, ур-атталл уьш а церан коша тIе ховша а ца йешаш. ХIу дайла халкъан мостагIийн! — зала чу хьаьжира прокурор ша динчу къамелан Iаткъам толлуш. Чохь тIараш дийкира. Прокурор, тоам хилла, охьахиира: цунна дага а ца догIура суьдан кхиэлаца тоьпаш тоьхначеран каш хуьлуш цахилар а, къийгаш адамийн коша тIехула цахьовзар а, хIунда аьлча цу чуьра хьожа цаьрга дIа ца кхочу дела. Прокурорна и бен а дацара: коьртаниг — аплодисменташ дара…

Прокурор а, коьрта суьдхо а (ший а гIалитIера ваийтина волу) мел гIиртинехь а, важа, кхузара йукъавахийтина, ши суьдахо тIе ца верзарна, хIоранна а, тоьпаш туху кхиэл а ца йеш, итт-итт шо хан туьйхира. Иза, цу замане хьаьжча, башха къаьхьа кхаъ а бацара: и-м бехк банне а боцчарна а тухура хIетахь «кхааммо». Тойсуман шина накъосто шайн тIаьххьара олу дош ца олуш дитира.

Тойсума, шен тIаьххьарчу даша тIехь, дегI нисдеш хьала а гIаьттина, суьдехьа а вирзина, элира, чуьранаш сакхбевлла ладоьгIуш а болуш:

— Сан хIумма а дац суьде ала цуьнан кхиэлах лаьцна: и хилла йаьлла. Амма кху чохь прокуроро шен къамелехь элира, тхох кхаьрдаш, ур-атталл къийгаш а йешар йац тхан коша тIе ховша бохург. Цунах лаьцна оцу прокуроре шегга, амма шуна а хозуьйтуш, суна дIаала луур дара: цуьнан коша тIехь къийгаш ур-атталл нишка а ховшур йац!..

Чохь мел верг — Тавсолтина дика дагадогIу, — тоха са доцуш, гIадвахана велавелира. Хьалхахьо Iачу Далхьаде, лере а таьIна, Тавсолтас элира хIетахь:

— ГIеххьа къинтIера вели-кх со цунна, цо и дика аларна!..

* * *

И дерриге дага а лоьцуш, ойла йеш, вогIура Тавсолта: «Дика ду: хIетахь Тойсумна итт шо туьйхира. Ткъа диъ бен а ца даьлла… Веддаволчух иза тера а вац… Ткъа иза схьа хIунда хецна йалх шо хьалха? Цунна хIинца НКВД-с тIедиллинарг a xlyн ду?..» — цу шеконаша садууш вогIучу Тавсолтас сихдира хIинца ша Далхьад волчухьа эцна болар…

IАЬРЖА ЛО

Тавсолта дIакхаьчча, райкомна хьалххахь репродуктор кIел гулбелла нах лаьттара. ТIевахара: хаам бора мостагIаша Малгобек дIалаьцна, Лаха — Неврехьа тIетеIаш а бу, цхьаццанхьа чу бомбанаш а йиттина бохуш. ЛадоьгIучаьрца Далхьад а вара. Маршаллаш хаьттина, ший а йистехьа велира.

— Ахь соьга хIунда кхайкхина? — Далхьаде хьаьжира Тавсолта.

— Корехула хьо вогIуш а гина, аравелира со… Цу чохь а дийца мегар доцуш, сов къайлаха хIума ду хьоь хаийта дезаш.

— Дера, сан а-м ду! — Iа ца велира Тавсолта, шениг хьалха ца даьккхича.

— Делахь, дийцал хьайниг!

Тавсолтас дийцира, ша хIинцца кхуза схьавогIуш, Эскинойн-эвла йистехь шена цIеххьана Тойсум гар а, цуьнан шеконе лелар а, цунах шена хеттарг а. Цеце корта хьовзийра Далхьада:

— Хьо нийсса схьакхаьчна! Цунах доьзна ду ас хьуна кечдинарг а! — Далхьад кхин а йистехьа дIаволавелира:

— Хьуна дагадогIу-кх хьастагIа ЧIап-ломана тIехьа вай десантхой лаьцна. Ткъа цара гIали тIехь а тIечIагIдина, шайна тIаьххье Эскинойхь чукхисса кечбина кхин а десантхой бу, уьш тIеэца кийча берш хьалхехь билгалбаха дезаш а дара шаьш аьлла. Ткъа вайн НКВД-с и тайпа нах, хьалххехь зиэ а зийна, гучу а баьхна, хIинццехь леца план хIоттийна. Кхийтин хьо: хIунда хьажийна шун йуьрта Тойсум, и лаьцначуьра ведда кеп а хIоттийна? Гой хьуна, Тавсолта, и Тойсум а, цо шеца балон берш а, вайнехан гIиллакхе оьзна, тIеоьцу берш а хила тарло йуьртахь. Ткъа вайн НКВД-с и тайпанаш а, бакъ болу мостагIий а лерина чубухкур бу. Ткъа райкомана шен районехь ца оьшу НКВД-хойн и китарло: царна медалш йезара бохуш, тхуна йуьхьIаьржо хьашт йац. Шун йуьртана а и сийлахь хир дац. Ахьа, сихха гIой, йуьртахошка дIахаийта — хьайна тешаме хеттачаьргахула — и тайпа нах тIе ма оьцийла, мелхо а, гучу ма-бевлли, цу сохьта Iедале дIалойла алий.

— Дика ду, — резахилла Тавсолта, сихха Эскиной вухавахара.

* * *

Тойсум, тIай йистехь Тавсолтех ша дIакъаьстинчул тIаьхьа, сарралц Эскинойн хьуьнчухула а лелла, эххар а эвла йисттехь вехачу Бетаран кетIа хIоьттира.

Садовшшехь догIа доладеллера. ТIевахна, Бетаран кор туьйхира Тойсума. Бетар кетIа велира:

— Мила ву хьо? Чувола. ДогIанехь ма латта, — элира Бетара.

Ший а чувахара.

— Бетар! Со ца вевза хьуна? — хаьттира Тойсума, вела а къежна. — Со Тойсум ву. Хьуна ма-хаъара, цхьа а бехк боцуш, итт шо хан тоьхна, Сибрех вахийтира со. ХIинца, аьтто а баьлла, лаьцначуьра ведда со, кхеран зама дIайолуш а гина. Чувитахь со. Цхьана-шина денна, мукъна а. Вайшинна йукъахь, вон деъна меттиг хиллехь а, машар а бара-кха хIоьттина. Вайнехан Iедалехь чIирхо а чувуьтуш дара-кха, цунна орца эшча. Чувитахь со.

— Дика ду. Чувита-м ца везара хьо. Делахь а чувеъна ваьлла. Сан чохь мел ву — сан тIома кIел ву хьо. ДIатарло хIоккхуза. Ши-кхо де йоккха хан йац! — элира Бетара, и кхин дIа Iайта шен ойла йоцийла хоуьйтуш. Тойсум, дагахь ийзалуш Iара, тохарлера Бетаран йиша цIеххьашха гучу ма-йалахьара бохуш.

Бетаран зудчо хьешана хьалхахIоттийра нехча, сискал, кхерзина хIоаш, гIалмакх-чай. Сонехь, нара тIехь вижа мотт а кечбира. ДIадийшира. Кестта Бетаран цIенна тIехула кема хьаьвзира. Тойсумна дика хаьара и хIун кема ду, делахь а, набъечуха, теббина Iapa. Чуьранаш а наб кхетта бара. Кестта тоьпаш йуьйлу а хезира. Тойсум тIаккха а чIоггIа наб кхеттачуха Iуьллура. Тоьпийн татанаш кхеран цIийнегахьа тIехилира. Бетар хьалаиккхира, шаьлта караэцна, Тойсум а меттахваьккхина, лулачуьра шен ши ваша а схьавалийра. Цхьамма-м ков туьйхира. Теббина, дуьхьалвахара массо а.

— Мила ву? — хаьттира Бетара.

— Ков схьаделлахьа! ДогIано вашийна-кх тхойшиъ.

— Ой! Хьабаз вац и?! — аьлла, иза озах вевзинчуха, Бетарна йуххе таьIира Тойсум. — И суна вевзаш тешаме стаг ву.

Бетара чувигира иза а, цуьнца верг a. TIepa церан йашийна плащаш пенаца хьалаоьхкира. Охьаховшийра.

— Марша догIийла. Аш а хIун леладо буса, догIанехула? Тоьпаш йуьйлу а ма хезира? — хаьттира Бетара Хьабазе.

— Тхойшиъ хьуьнчухула схьавогIуш, муьлш бу а ца хуучара тIаьхьа тоьпаш туьйхира тхойшинна. Халла кIелхьаравели. Бодашкахь кхин дIагIойла а ца хилла, шун коран серлонашкахьа схьавирзира тхойшиъ, — дуьйцура Хьабаза.

Цуьнан накъост, вист ца хуьлуш, сапаргIат Iapa, цигаьрка а уьйзуш.

— XIapa мила ву, вовзийтахьа, — элира Бетара.

— XIapa… немец ву… хIинцца кеман тIера чукхоьссина… Со волчу ас дIавуьгуш..

— Ахь хIун до цунах? — шеквелира Бетар.

— Хьошалла до-кх! ДIалачкъош! ХIорш тоьлла богIу! Ткъа суна хьаьхна колхозаш! — бат aгlop а саттош, элира Хьабаза.

— Хьабаз тешаме стаг ву, соьца чохь ваьллина. Стохка дIахецна и, хан чекх а йаьлла, — Бетар, шен лаамехьа узуш, кхетийра Тойсума.

— Делахь а… со волчу вон валийна, — чордо вистхилира Бетар.

— Бехк ма биллалахь. Ца хууш нисдели и… Сатоссуш дIагlyp ву тхойша…

ДIадийшира…

Баккъала а сатоссуш хьалагIаьттира ший а. Сатассалц наб йина а воцу Бетар а, хIинцца хьалагIаьттина Тойсум а тIевеара царна. Бетаран ший ваша а лаьттара йуххехь.

— Со а кхаьрца дIавоьду. Тхо цхьана тайпанах ду! — забар йира Тойсума.

Уьш цхьаьний дIабахара.

Доккха са даьккхира Бетара а, цуьнан вежарша а. Амма цу сохьта, мичара йели ца хууш, церан кетIа грузовик хIоьттира, тIехь шиъ «энкеведхо», шиъ милиционер, «тешална» валийна Тавсолтий, кхин цхьа накъост а волуш. «Энкеведхой», милцой машен тIера сиха охьабиссина, хаттаза-алаза хецца чубахара.

— Мича ваха немцо? — кIоршаме хаьттира НКВД-н лейтенанта.

— Тхоьгахь-м ца хилла цхьа а немцо! — майрра жоп делира Бетара.

ЦIенойх хьаьвсира. Схьакарийра цIенкъахь Iохкуш немцойн цигаьрканийн йуьхкаш, гIутакх, немцойн маттахь газета, оьрсийн маттахь немцоша Советан Iедална дуьхьал арахецна ши кехат.

— Ткъа хIорш хIун йу? — Бетарна уьш вон меракIел уьйхьира лейтенанта. Карийначу хIуманашна акт а хIоттийна, «понятойшка» кIел куьйгаш а теIадайтина, шайца и хIуманаш а, кхоьа ваша а эцна, райцентре дIабахара уьш. Шайн кетIа кхаьчча, Тавсолта, лейтенанте а хаьттина, охьавоьссира. Вехха лаьттара и арахь, догIана кIел, чу а ца воьдуш, грузовикна тIаьхьа хьоьжуш, ша-шена корта лестош, хIинца Далхьадан бIаьра а ша муха хьожур ву ца хууш: ала мел дезачуьнга а аьллера Тавсолтас, амма Бетар… — Бетар цIенна вицвеллера.

* * *

Чувоьллинчу Бетарний, цуьнан шина вешиний таллам болийра лейтенанта шен хьаькаман омранца цу дийннахь, сихонца — тIеман заманан амалца лерина. Шеца кхин цхьа накъост а волуш. НеIарехь кийчча конвой а лаьтташ. Бетара а, шина вашас а тIе ца лоцура шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилла бохург.

— Тхуна уьш муьлш бу а ца хаьара. Шиъ вара. Цхьамма дийхира нохчийн маттахь: чувита шаьшшиъ, хьуьнчухула вогIуш, догIанехь вашийна, бодашкахь некъах а тилла шаьшшиъ, сатоссуш дIа a гlyp вара аьлла. Цаьрца верг немцо хилла, йа ца хилла тхуна хаале уьш дIабахара сатоссуш. Хиънехь, оха немцо Iедале дIа а лур вара!.. Чу-м, муххале а, вуьтур вацара…

Шайгахь хилла лаьцначуьра ведда Тойсум хьаха а ца вира вежарша, талламхоша а ца хоттура иза. ХIорш тIебоьрзург а ца хилла, лейтенанта эххар хаьттира:

— И шиъ воцург цу буса кхин цхьа а стаг варий шуьгахь буьйса йоккхуш?

— Вацара! — чIагIдира Бетара.

— Аьшпаш!.. Вара!..

— Вацара!..

— Дийца!

— Вацара!

Бетара хьесап динера: «Вара, аьлла, аса-айса и тIелацахь, тIаккха аса-айса и гучудоккху, тIе, охьадийца а дезар ду. Ткъа иза хIокхарна шайна вуьшта а хууш делахь, кхара и гучудоккхур ду, тIаккха дуьйцур-кх аса а»…

Лейтенант аравелира. Йуха чувеара… Тойсум а валош! И «очни ставке» — йуьхь-дуьхьал xIотто!

Чуваьллачу Тойсума элира, бIаьрга тIе бIаьрг а хIоттийна:

— Со-м вара. Хьуна и немцо вуйла а хаьара!

Дерригенах а цу сохьтта кхийтира Бетар:

— КъутIа!.. Шен хеннахь, хьо кхоа а ца веш, оха хьан лерг даьккхинехьара-м, хьо цу сохьта вовза а вевзина, чувитина а хир вацарий аса! КъутIа!

Бетара лейтенанте дийцира:

— Иза берриге a xIoкxo суна хьалххехь кеч а бина, хIоттийна тешнабехк бу, соьца шен йолчу чIирна. Немцо a xIoкxo ша чу валийна суна, xlapa ша а, суна бодашкахь вовзале, ша чувеъна, йуха, сатоссуш, цаьрцаний дIа а вахара… ДIайазде дерриг а!..

— И хIун «чIир» йу ахь йуьйцург? — хаьттира лейтенанта. Бетара дийцира Тойсума шайн чохь динарг а, шаьш цунна тIаккха йуха динарг а. Шина вашас и тIечIагIдира. Цецваьлла, вовшашка хьаьжира ши талламхо.

Бетара элира:

— Хьовсал шу, шаьш ца тешахь, цуьнан тIехьене? Цигахь оха таIийначу шина кепекан мухIар гур ду шуна! Йа циггахь горга мо хир бу! Хьовсал!..

Тойсум вист ца хуьлуш лаьттара. Иза дIавигира.

Лоьраша чIагIдира Бетара аьлларг.

Ши талламхо шайн хьаькамашца кхеташо йан вахара: цара хьалххехь хIоттийна йолу талламан кеп йоьхнера, xleттe a, xleтахьлерачу йуристийн барамехь кхачаме дара талламан жамI: Бетара а, цуьнан шина вашас а, тIаьххьара а даре ма дира шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилар а, лаьцначуьра ведда Тойсум шаьш тIеэцар а, уьш цабовзарна шаьш чубитинера бохург цара мел чIагIдахь а.

Кхеташоно а вежарийн бехкан барам, царна тоьпаш туху кхиэл йаллал (оцунах тешна вара Тойсум!) хьала ца кхачахь а, амма царна тIеман заманахь йаккхий хенаш тоххал боккха лерира. Вежаршна «кхааммо» итт-итт шо хан туьйхира.

Районан НКВД-н хьаькамна а, лейтенантана а лакхарчу Iедало мидалш йелира, райкомна замечани йира, и санна долчу гIуллакхна йуьстаха ма хила аьлла.

Тойсум, и гIуллакх цо «цIена» цадарна, схьа а ца хоьцуш, ша хиллачу лагере шен хан йаккха юхахьажийра: мел хьоьстуш лелабахь а, ТойсумгIар а цу заманахь НКВД — с, шайна гlypбана эшначохь кхоа ца бора — уьш тоъал шорта бара.

* * *

НКВД-с тахана тешаллина кхайкхинчуьра вухавогIу Тавсолта, корта оллийна, шена реза воцуш, бакъонца ша йуьхьIаьржачу хIоьттинарг лоруш, кIоргге ойлане вахана вара: баккъала а цунна оьшуш а, йа сийлахь а дацара, шен зудчун Нурбикин а мелла гергара а хуьлуш, буьззина къонахий болчу, Бетарний, цуьнан шина вешиний, дуьхьал а хIоьттина, и тоьшалла дар, амма ца дича-м ца волура йа xlapa а, йа важа «понятой» а, вухавалан цхьа а некъ боцуш, гуш долу бакъдериг дара иза! Делахь а корта оллийна вогIура Тавсолта…

— Хьо ма кхоьлина ву? — хаьттира Далхьада, иза шен кабинета чу ма-велли.

Тавсолтас дийцира. Вехха вист ца хуьлуш Iийра Далхьад. Эххар а:

— Масаний хуьлу уьш вайна ца луурш!.. Са ма гатде ахь. Хьо царна хьалха бехке вац хьуна. Чу ма битинехь муьлш бу а ца хуу нах тIеман заманахь, массаьрга а шайга и дIааьлла доллушехь! — Тавсолтин дог ийцира Далхьада.

Тавсолтин тидам хилира цуьнан оьздангаллин: хIинца а ца элира Далхьада, и ала шен бух а боллушехь: «Ас ма бехира!.. Ас баьхнарг ма хили!»…

«Хила-м хилира!»… — чIагIдира шен дагахь Тавсолтас. ТIаккха хаьттира:

— Дика ду: Тойсуммий, Хьабазий-м ший а церан къайлаха гIоьнчий хуьлуьйтур вай, ткъа важа — немцо?

— Мичара немцо? — велакъежира Далхьад. — Иза а вар-кха уьш берриш. Кхузахь цхьанна а и ца вовзийта, эццара, лула махкара валийна.

— Ой! Ткъа и дерриге а дехка ма хуьлу! — цецвелира Тавсолта. — Ткъа мега иштта?

— Дера ца мега. Йа Ленина магийтина а ма дац, ур-атталл Революцин дуьхьа а! Цу тIехула ца дира цо Октябрь а хилале гIараваьллачу Камона а выговор… — дагадеара Далхьадна книги тIехь ша дешнарг. Iийна-а тIетуьйхира: — Ленина хIетахь ца магийна. Амма… Сталина… тахана магийна… шен дуьхьа! — элира реза воцчу Далхьада.

Эмин чувелира, кханалерчу газетан номеран макет а йахьаш, Далхьадана гайта.

— Фронтах йолу материал хIоккхуза йаккха, — тадира Далхьада.

Йуххехь Iачу Тавсолтас цIеххьашха хаьттира Эмине:

— Ва, Эмин, и тохара суьдо хан тоьхна Тойсум хьан гергара ма вара. Ткъа хIетахь xlop газета тIехь цунна дуьхьал йолу заметкаш ахь куьг таIийна ма хуьлура. И хIун дара?

— Ахьа а таIор дара сан метта хиллехь!

— ХIундий?

— «ХIундий»? Хуур дара — кх, суна санна, хIетахь хьуна тIетаьIнехь?

— Муха? Дийцахьа!

— Цкъа хьалха, кхайкхина, дIавигира гIалитIе… «ТIиэ — йуьххье»¹… Цигахь цкъа хьалха куьг таIадайтира шаьш хIинца соьга аьндерг аса цхьангга а дуьйцур дац, дийцахь — шаьш тоьпаш тухур ю аьлла…

— ТIаккха?

— ТIаккха… тIаккха суна тIедиллира-кх цара суьдан процессехь хилар а, цигахь Тойсума а, цуьнан шина накъосто а суьдан хеттаршна мел ло жоьпаш, цара ма-аллара а ца йаздеш, суьдана товчу агIорхьа йаздар.

— ХIа-а… Кхийти со хIинца. Ткъа хьан йиш йацара хьайн метта «царна» кхин маго? — («царна» бохург кхузахь «тIиэ йуьххьернаш» бара).

— Йара… Делахь а «цара» билггала со хила веза аьлла сацийра, со цуьнан гергара хиларна — цатешарш а тешийта.

— ХIа-хIа-а!.. Ахь дуьхьало йинехь? Церан стоьла тIехь ма Iохкура Тойсума йина йолла припискаш.

— Iаьхкича хIун дара?..

— Тойсума уьш ша а ца йеш… сан куьйга, соьга йойтуш ма-йара!

— Хьий, жIаьла йаI! Ша хьан гергара а воллушехь, ца кхоийна-кх цо хьо.

— ХIаанний! — газета а эцна, аравелира Эмин…

— И а вац, хьуна, башха Тойсумна генаваьлла, и шиъ хIетахь дуьйна ийгIина велахь а! — элира Далхьада…

Вовшийн Iодика а йина, Тавсолтий, Далхьаддий дIасакъаьстира.

* * *

Тавсолта Эскинойн сельсоветана йуххе кхоччуш (I942-чу шеран 20-чу октябрехь, делкъал тIаьхьа) дийна йуккъехь, йоллу стигал а дIалоцуш, бода беара. Мела Iаьржа ло дара цIеххьана тIеоьхуш.

— ХIа! Дуьне духуш лаьтта! Маьждиге дIагулло жамIатан ламазашна! — элира Эскинойхь моллин метта лелаш волчу Асхьаба.

Баккхий нах цунна тIаьххье дIабахара. Тавсолта а вахара. Маьждигехь Асхьаба а, цунна тIаьхьа наха а, гора а эгна, дийхира:

— Веза-Воккха Дела! Хьайн кхиэлашкахь и тарлуш делахь, кху балех хьалхадаха Ахь тхо! Къинхетам бе ахь тхох а, тхан мискачу берех а! Веза-Воккха Дела! Хьан кхиэлашкахь и тарлуш дацахь, хьо реза хин волччу aгlop, иманехь а, къонахаллица а, айхьа делла валар тIеэца аьтто а бе Ахь тхан. Кху дуьненан къинойх цIандай, хьайн цIенчу хьаьтта цIена дIаэца Ахьа тхан синош, Веза-Воккха Дела!

Асхьаб воьлхура.

Цхьацца берш а боьлхура. Моллин гIоьнча маьждиган момсарна тIевелира, кхин а нахе схьакхайкха. Цуьнан мохь белира:

— Ва-а нах! Кхузара гуш Соьлжа-гIала цIергахь йерриг йогуш йу!

Массо, горабахна, йуха а доIанаш дан буьйлира.

Бодашкахь жим-жимма кхин а тIегуллора нах. Ца соццуш ламазаш дора.

Эххар мох белира.

Стигал жимма серлайолуш санна хийтира.

— Хастам бу Хьуна! Хастам бу Хьуна! Тхан мискачу дехарна жоп даларна, хастам бу Хьуна, йо АллахI Дела! — кхойкхура Асхьаба, куьйгаш стигала хьалатуьйсуш.

ХIинца йерриг а стигал серлайелира, вовшийн йаххьаш гуш. Дукханнийн а йаххьаш, кIормодаш хьаькхча санна, Iаьржа йара.

Хьацарна Iийдалучу говрахь маьждига хьалха хIоьттира Сату:

— Со гIалара вогIу. Цига чу тахана, дийнахь шиъ долуш, бомбанаш тоьхна. Мехкадаьтта чохь долу даккхий йайш лилхина. ГIала йогуш йу.

Нах кхийтира хиллачух, делахь а, йуха а йиш йуьйхира церан: «ХIинца хIун де вай?»

Вистхилира Тавсолта:

— ГIалахь иштта хьал делахь, цигахь даа хIума а, мала хи а оьшур ду. ЦIе йайъа гIоьнчий а беза. Вай хIинццехь уьш вовшахтоьхна, иттех ворда, мукъна, дIахьажо йеза гIала.

Оцу дийннахь оьшу гIиpc вовшахтоьхна, бархI вордий, цаьрца пхийтта жимхий гIала дIахьажийра эскинхойша.

И къобал а дина, шозлагIчу дийнахь Райкомо а гIала дIахьажийра кхин а йоккха ворданийн къепал…

КЪАЬХЬА ШЕКОНАШ

Гуьйре тIеттIа мажлуш йогIура.

Занятеш шайн рожехь дIаоьхура. Селита перерывехь шен дитташна уллохь лаьттара, къахьоьгуш там хилла йуьхь йайн цIийелла, бел лаьттах а гIортийна, ойла йеш: «Шениг… Даудниг… Увайсниг!..» Чохь са а долуш, церан векалш хетара цунна xlopш: «Амма хаам ца беш хIунда Iа-те уьш?»

Йуха горгали бийкира… Урок дIайолайелира, классан неI а йиллина, Расулан йогу йуьхь чукъедира. Хьехархочуьнгара пурба а даьккхина, уча йелира Нурседа. Дешархоша вовшашка забаре бIаьцаш йира: массарна а хаьара цу шиннан йукъаметтиг. Хье ца луш, йекхаелла, йухайеара Нурседа. Расул веанера, почте ваханчохь нисделла, «Берсановой С.» тIейаздина, кехат дохьуш. Нурседас, партана кIелдIахула, ша хьалхахьа а хьоьжуш, пхьуьйшара схьа а даьккхина, Селитин кара диллира Увайсера кхаьчна кехат. Шина йишас роггIана дийшира и къайллах. Йуха перерывехь а, «Дада-бIар» кIел йахана, ша а йаьлла, и деша хIоьттира Селита, цхьамма новкъарло йарна кхоьруш, aгlop а йирзина. Хазахетарна йуххехула кехато кхерамаш а хьоьхура:

«Сан хьоме безам! ХIинццалц мукъа воцуш Iийра со. Тхойша цхьаьна ву. Тховса тхо атаке доьлху. Сан кителан аьрру кисанахь, дог детталучохь, цунна ницкъ луш, леладо ас хьан йовлакх. Ларделахь вайн безаман зезаг! Кхин йаздан мукъа вац. Дерриг хоуьйтуш, доккха кехат кхана, тIом ма-сецци, йаздийр ду ас. А. У.».

Селитина уллохь «Ау! Ау!» хезира: «Дада-бIарана» тIеххьа йекара, кху шара дуьххьара школе йеана хьехархочун йоI — Терентьева Нина, шеца лечкъаргех ловзучу шен накъосте Албастов Каташе хаам беш. Схьалаьцна, маракъевлира и Селитас.

— Карий! Карий! — тIеведда, Каташа дIаозийра Нина. — ХIинца ахь со лахал! — дIахьаьдира.

Цхьаъ-м дагадеана Селита, кисанара къолам а баьккхина, йуха «Дада — бIарехьа» йирзира. Диттан гIодах кховр даьллачу шерачу меттехь леррина йаздира цо: «А. У. 30.X. — I942». И таханлера, Увайсера кехат деана а, кхуьнан I7 шо кхаьчна а де дара.

Классаш чохь йуха а марсабелира йижарийн сингаттам:

«Дийна бу тахана. Амма кхана? Хаац!» — ойла йора цара, уьш атаке бахар дагалоций. Оцу ойлано ира йу хьийзайора хье чу, тIеттIа карзахйуьйлуш: «ХIан-хIан, селхана дийна… хилла! Амма тахана буй? Хаац», — бохург хIинца дагатесна, ший а шаьш йолччохь дIатийра, и вовшашка хьахо ца йаьхьаш…

Вукху переменехь «Даудан диттах» бIаьрг кхетта Селита, цIаста санна, цIийелира, ша «Дада-бIар» тIе йаздина, «А.У.» дагадеана, и шен вешина гергахь хьарамло хетта. И элпаш дIадайа «Дада — бIарана» тIейахара, амма цигахь йогIайелира къолам буйнахь: Увайс дуьхьал хIуьттура! Эххар а ша йаздинчунна йуххе кхин ши элп тIетуьйхира цо: «Б. Д.» Массарел шена хьоме хета и шиъ: Увайссий, Дауддий — хIинца, шен дагахь, цу тайпана вовшаххоьттира цо. Цхьанна а и гале, аьлла, Селита сихха Нурседина тIейахара: цунна йуххехь диттийн гонах хьийзара, кегий белаш Iуьттуш, Ниночкий, Каташший. «Дада — бIарана» тIехьа нийсачу могIаршца дIахIиттина дуткъий дитташ а тера хийтира хьехархочунна хьалха дIахIиттинчу кегийчу дешархойх…

ДIаоьхура занятеш… ДIаоьхура денош… Кехаташ ца догlypa…

* * *

Гуьйрено дерзина даьхначу гонахарчу аьрцнашна а, дитташна а Iаьно йуха а тIетесира шен кIайн верта, гаьннашна тIеховшийра лайх дина кIайн месала кхокхий.

Шийлачу мохо раз деттара, Iов санна, гlopгla ло. Киса хьарчийча санна, шекарал кIайчу башлаьмнийн кортошна тIехь наггахь хаалора, цIийн томмагIнех тера, маьлхан хьоькхнаш. Геннара схьахьоду стигалан къекъар санна, лаьмнийн даккъашкахула схьахьоькхучу махаца кху йуьрта а схьакхочура хIинца Кавказан аренашкахула бекачу тIеман гlyгI, амма, бердах кхетта хIордан тулгIе санна, лаьмнийн тархех кхетий, даьржий, довра иза. Генна Россехь, Волгин йистошкахьа, Чилеково-станци йолчохь нохчийн-гIалгIайн полк немцоша хIаллакйина боху хабар а схьакхечира эххар а, и хиллачул тIаьхьа дикка хан йаьлча. Цу полкаца дукха бара Эскинойра нах. Эскинойхь тезетийн кхин цхьа paгI а чекхйелира.

Даудера а, Увайсера а кехаташ ца догIура.

«ХIун хилла-те цу атакехь?» — дагара ца долуш, хила тарлучун ойла йан ца йаьхьаш, къийлайала а ницкъ ца кхочий, ший а йиша цхьаьний йоьлхура хIинца кест-кеста.

Тавсолта а тата дайна лелара, вониг ма-хуьллу даг чуьра дIатоьттуш, мукъа ца виса гIерташ, саццанза гIуллакхаш деш цIахь а, колхозехь а: иза шен даг чохь хьалххе дуьйна а кечвеллера, мичча а хенахь, нахана санна, шена а тIехIотта тарлу дика а, вон а, наха санна, ша а лан дезийла хууш.

Нурбика, синтем байна, амма татанза хьийзара: Тавсолтас ца могуьйтура «эрна чIечкъар». Ша йисча-м хоьцций йоьлхура иза: даго, цо и тIе мел ца дитахь а, вониг алсам хьоьхура цунна, ишттачохь массо а нанна санна. ТIаьххьарчу деношкахь гIенаш а вонаш сов гора. Самайаьлча а, диц ца луш даг чу дижина гIан лорура цо декхадала хьаьхначех. Дийнахь шена керла мел гинчу хIуманца дустуш и, шен хьесапехь декхадаллац, ладоьгIуш, сагатдора Нурбикас.

Иштачех гIан дара, тахана а даг чуьра ца долуш, цунна сийсара дайнарг. Школин кертахь гly хуьлу. Нурбика йоьду цига хи дан. Чухецна чийлик, зIе мел чIогIа схьаозайарх, хьала а ца даккхаделла, xlapa чу хьаьжча, гIy бухахь, хин куьзганахь Даудан сурт гира нанна, тIемалочун хормехь, ведарх а тасавелла, и дIаийзош: «Хьовсийша, гly чу воьжна-кх и!» — дагатесна Нурбика, гIори-гIоддах и хьалаваккха йоьлча а, зIе дIаийзо ницкъ сов а баьлла, гly чу йуьйжира xlapa ша а, нисса шега схьахьоьжучу Даудан сурта тIе…

ЧIогIа дог доьхна самайелира Нурбика. Тахана а, йуьхь жимйелла, кхин а кIорге чуэгна сийна бIаьргаш Iаьржа хеташ, бос а баьхьна йара и. Сихха чуьра гIуллакхаш дIа а дерзийна, аьхна тужурка а йуьйхина, кортали а кхоьллина, тIергIан пазаташца калош а туьйдина, ведар чохь хи дан школе йаха арайелира иза, шен дагахь — и гIан Iexo!

Нурбикас цкъа хьалха шен и гIан, цхьаьнгге а дийцале, шайн кертахула доьдучу татолан йисте а йахана, шабарш деш, цуьнга дийцира, и хица дIадахьар доьхуш. ТIаккха хи чу эппаз а кхоьссина, кхин цкъа а дагахь доIа а дешна, школе йахара и. Леррина школин кертарчу татола чу хьийжира: хин куьзга сирла цIена къегара. Цу чуьра эцна дуьззина хин ведар уьйтIахь а дитина, чуйахале, школи чу хIоьттира Нурбика, мехкарий цIабахккалц а дан собар ца хилла, цига мукъна а кIантера кехат деанийла хьажа.

Xlapa комсорган цIа чохь Нурседица Iаш, цIеххьана чувелира, машенахь школина кIорий, дечиггий дахьаш веъна Расул. Чохь Нурбика йайча, кIеззиг вуьйхира иза. Нурбика шеконца хьаьжира кегийчаьрга: хьалха а цхьацца хезнера цунна.

— Xlapa… Даудера кехат дохьуш веанера со-м, — стоьла тIе конверт а диллина, Iодика а йина, сихха аравелира Расул. Ненан бIаьрг серлабелира: «Дийна ву!.. Дийна ву!..» — некхан ваз а дегош, детталора дог. Конверта чуьра сержантан хормехь, некха хьалха шортта мидалш гун, Даудан сурт караэцча, Нурбикин хеназа хебаршка йахана йуьхь, шарлуш, нур санна, къегира…

«ХIун ду-техьа ирс? Шен долахь хилларг, цкъа дан а дайна, йуха схьакарор ду-те? Йа хан йаларца, цуьнан буьззина болу мах бовзар ду-те? Тохара Дауд денна а, ма-варра, хьалха гучу хенахь ма ца хьоьжура и цуьнга иштта лерина, хIинца цуьнан сурте санна. ХIетахь ма ца хуьлура ненан йуьхь цкъа а иштта ирсе», — бохучу ойланца хьоьжура, ша а йоккхае Нурседа нене. Суртах шен энжеде куьг хьоькхуш, барташ дохура Нурбикас. Беснешна тIехула охьаоьхура бIаьрхиш. Нурбикин дог хIинца Iийжадора тохара и цIахь волчу хенахь ша цунна цкъацца барт беттар дагаоьхуш: «ХIан-хIа, и цIа веъча, кхин цкъа а дийр дац ас цунна дов», — нигат дира цо дагахь. Оба а аьлла, цкъа некха тIе а таIийна, кIентан сурт чета диллира цо. ТIаккxa цIеххьана: «ГIан а декхаделлийца сан!» — дагадеана, сапаргIатделира цуьнан. Шуьйра йелакъежира и ша-шена, цу гIено ша эрна кхерайар дагадеъна. ТIаккха йоIехьа йирзира:

— Иштта эвхьаза кху чу оьху «иза?» — Расул араваьллачу неIарехьа корта ластийра Нурбикас.

— Кху чу дуьххьара веана… Керта-м вогIу… школина дечиг дохьуш.

— Ча тешийла хьайх!.. БIаьргаш дукха сийна бу хьан!

ТIаккха Нурседас, нана къевллина мара а йоьллина, йуха хаьттира цуьнга дуьххьара:

— Нана! И ма олу ахь даим… Хилча хIун ду бIаьргаш сийна?

— Эхь доцчийн хуьлу ма олу уьш сийна.

— Хьайниш а… ма бу уьш… сийна! — эккхийтира йоIа, нанна барт а луш.

— Дера, хир бац-кх! ХIинццалц соьга-м ца аьлла цхьамма а… «сийна бIаьргаш!»… Со-м ца хилла эхь доцуш.

— Ой, куьзгана хьаьжча а ца гина хьуна, ва нана?.. Цунах ца хаьа хьуна и бакъ доцийла?

— Шу санна, куьзгана хьежа мукъа мила хилла?.. Ткъех шо хьалха, шун дега йогIуш, хьаьжчахьана кхин суо куьзгана хьаьжна де дага, дера, ца догIу суна… И-м вайнехан Iедалехь осала а лорий… Шу санна, гуттар куьзгана хьалха хьийзар, баккъал, товш ду моьтту хьуна? — аьлла, корта а ластош, дIайахара Нурбика, шен ведар а эцна, Тавсолте гайта четахь сурт а хьош.

И дIайахча, Нурседа, класса чу ца йоьдуш, шен кабинета чохь ойлане Iapa: цо нанна ца доьшуш дитина могIанаш а дара кехата тIехь: «Атаке даханчул тIаьхьа тхо, тIеман аре а йуьтуш, цкъачунна духадовлуш тхоьца хилла Увайс, схьакхетаза висина, хIинца а карош вац. Цунах лаьцна кхечухьахула шайга хаам кхачахь, соьга а йазделаш. Со, чов хилла, госпиталехь кхо бутт а баьккхина (и нене ма хаийта), хIинца, то а велла, йуха фронте дIавоьду».

Нурседас сацийра: «Увайсах дерг, Керимера а кехат доцуш Iачу цомгашчу Кесирега а (цу тIе Селитега а!) кху сохьта дийца эшац, шайна хаъалц».

** *

И шийла Iа ша доькхуш санна, йовха а, йекхна а йеара бIаьсте. КIайчу башлаьмнашна тIехула шершара деши басахь йогу мархаш. Церан дуткъий IиндагIаш лаьмнийн басешкахула, вовшашна тIаьхьа а уьдуш, дIаоьхура сих-сиха шайн аматаш хуьйцуш. ХIаваъ сихха дохлуш догIура, Iаь а гIуьттуш, денлучу бай тIера хьалагIертара заза-буц. БIаьстено кхелина Iалам нускалх делакъежара.

Йурт а айайеллера: фронтера дика хаамаш совбуьйлура. Малгобекера а фашисташ тоххара лаьхкинера, хIинца йоллу Кавказ а дIацIанйеш лаьттара. Волгин йистошкахь вайн эскаро, кхо бIе эзар сов немцойн салтий, шайн коьртехь волчу фельдмаршал Паулюсца цхьаьна, йийсар а веш, толам баьккхинчул тIаьхьа, мостагI сихвинна дIалоьхкуш вара берриге а Советан махкара.

Iамерко, Ингалсо шаьш хуьлуьйтур йу аьлла «шозлагIа фронт», нагахь цара ца хилийтахь а, хIинца цхьанна а даг чохь шеко а йацара xlapa тIом, Советан мохк тулуш, чекхбериг хиларх.

Цу хазахетаран шаьш дакъалоцуш санна, школера бешан дитташ, луьстта сенарш а хецна, зазадаьккхина, нийсачу могIаршца, кечделла дIахIиттинера, дуьххьара ловзарга баьхкина мехкарий санна, и керт къагош…

Денош сиха дIауьдура…

Селхана тIаьххьара экзаменаш а дIайелла, чекхделира йижарийн дешар а. Даудера кехат а кхечира: могуш ву, лейтенант а вина, парте а ваьлла ша, бохуш… Амма цо йуха а хоьттура Увайсах хезнарг. Кесире кхаьчнера Увайс «тIепаза вар» хоуьйту кехат. Амма и хIинца а билгалдерг ца хеташ, даго бакъ ца лоруш, цкъачунна дIатеттина дитира, тезет ца xIoттош. Делахь а, оцо ойла кхолайора, къаьсттина Селитин. Амма Нурседин даг чохь, цхьана а хIуманан а къарйан ницкъ боцуш, къайллах, кхин тайпа эшар йекара: хIинцца школе веана Расул, дешна бовларца йижарий декъал а бина, йуьстах йаьккхина, Нурседица шецца цхьа къамел а дина, дIавахара. Тахана, школа чекхйаккхаран кехаташ кара а кхаьчча, ша тIаьххьара дIайаьхьначу комсомольски собранехь Нурседас керлачу комсорге дIаделира комитетан гIуллакхаш. Цигара цхьаьна цIа йогIура ши йиша. Нурседина лиира, Яссе а хьожуш, хи йистехула йан. ЦIен бердах чу а йоьссина, хин кIажехь сецира и шиъ. Нурседас хи тIехула, «чIепалгаш» деш, сицкъарш шершадора: «цхьаъ… шиъ… пхиъ…» — дагардеш. Шен карарчу акказин гаьн тIера гIаш, цхьацца дохуш, хи чу а кхуьйсуш, чхар тIехь тийна Iapa Селита. Тамаше дара цу шиннан йист ца хуьлуш иштта Iер.

— Ас цхьа хаза хIума дийций хьуна, Селита!

— Дийцахьа, Нурседа.

— Ас Расулна хан йиллина! ШуьйтталгIачу июлехь цуьнга маре йоьду со.

Селитин карара га а, гIаш а хи чу ийгира: цу сохьта хиэ, цкъа йисте а хьовзийна, тIаккха, вовшех а даьхна, даржийна, дIададийра уьш. Йуьхь озайелира Селитин, цецйаьлла. Нурседа дохкойелира, цуьнга ша и хIинца хьахийна.

— Хьо ма цецйели, Селита? Хьуна ца хууш-х йацарий тхойшиннан йукъаметтиг?

— Дауд тIамехь а волуш, цунах хIун хуьлу ца хуучу кху муьрехь, йа сох а, йа цхьаннех дага а ца йолуш… и муха дало хьоьга, ва Нурседа!

— Дало — кх! И… сан сайн гIуллакх долу дела!

Селита кхин а цецйаьлла хьаьжира йишега:

— Хьажахьа! Иштта йу-кх хьо!.. Увайсан тезет а дIадерзаза… Цуьнан нахана хьалха а оьзда ма дац и!..

— Селита! Ас и дарх цхьанна а тIедан йа зулам а, йа эхь а дац! Массарна а санна, халахета суна тIом болуш а, Увайс вайна а, Дауд кхерамехь хилар а… Амма хIинца со сайна везачуьнга маре йахарх, царна хIун вон, йа со ца йахча — хIун дика хуьлу? Ткъа ас хIун дан деза… сайна и везаш хилча?

— Собар дан деза-кх… тIом дIабаллалц! Эхь ма ду: денна тезеташ лаьтташехь шен… синкъераман гIуллакх хьалхадаккхар…

— Синкъераман гIуллакх дац… и сан йахаран гIуллакх ду!.. Ас и кIелдитарх тIамна йала са а йац!..

— Суна-м… хьарамло хета и вайн тIамехь болчарна хьалха…

— Суна-м ца хета! — хьалагIаьттира Нурседа.

Кхин вовшашка йист ца хуьлуш, цигара йухайеара и шиъ. Нурседа библиотеке йахара. Селитас, чу а йеъна, йелха ийзош, нене дийцира, Нурбикас хIусамдега хаийтира. Тавсолта инзарвелира: «Муха, йоккхахйолчу йишел хьалхий!.. Воккхахволу ваша тIеман цIергахь а воллушехь!.. Алаза — хаттаза!» — корта хьийзабора цо. — ХIей, хезий хьуна!.. Хьо йу уьш дIахецнарг! — мохь хьаькхира Тавсолтас. — ДIахаийтал цуьнга: цу суьйличуьнга и гIахь, ас хьан а, цуьнан а кортош дохург хилар!

Расулан да, маццах ДегIастанара схьакхелхина, Iаьнди вара, ткъа нана кхузара нохчо йара. Уьш тIом а эккхале беллачул тIаьхьа, Iаьндара тIаьхьавеанчу девашас дIаийзошшехь, Расул кхузахь, ша кхиийначу ненахошца висира. Тавсолтина лаьара шен нуц ондда тайпа долчу нохчех хуьлийла. Тавсолта аравелира, Нурбикина дов а дина.

Чуеъна Нурседа ша а йаьккхина, Нурбикас шена майрачо дина дов дIадира йоIана:

— Хьай, гаур йаI! Йоккхачу йишел а хьалха!.. Хьайн вешех а хIун хуьлу а ца хуъушшехь… Эхь ца хетий хьуна, нажжаз! Жимма сатоха ца мега… ваша цIаверззалц!

— И-м цIахь долчу вайх а ца хаьа хIун хир ду! — къар ца лора йоI.

КIантах йоьIан дог даккха а гIоьртира Нурбика:

— И суьйли бен кхин ца каравора хьуна кху ломахь?

— Имам Шемал а хилла суьйли! — жоп делира йоIа, Тавсолтин цIа чохь кхозучу суьртехьа корта а ластош.

— Хьажал! Хьо адам делахьара… — Нурбикас, ша гуттар а ишттачохь хIинццалц эриг хIинца ца олуш, эццигахь шен дош хийцира. — Массарел жима хьо, массарел хьалха йала йийзи-кх!.. ШайтIанан ког!

— Дика ду, нана! Дика ду! — аьлла, и тейира йоIа, ша тIетайна моттуьйтуш, дагахь къайллах кхин а сацийна.

Тавсолтас, йоI ца Iахь а аьлла, шега балу кечам бира, цо йиллинчу хенахь и ларйан…

ЙалхолгIачу июлехь, Iуьйранна, да балха ваханчул тIаьхьа нене, ша Анна Львовна йолчу йоьду а аьлла, арайаьлла Нурседа йуха ца йеара. Селитина этажерки тIехь карийра Нурседас дитина кехат: «Аш суна бехк ма билла! Сайн дош а, сайн лаам а кхочушбеш, со маре йаха айса хаьржинчу кIанте. Делахь а, даим дагца шуна хьанал йолу Нурседа».

Нурбикий, Селитий йилхира ший а.

Ша и дIадийца а ца йаьххьашехь, амма и къайладаккхар кхин а шена кхераме хиларна, Нурбикас кехат, куьг а эгош, дIауьйхьира делкъанна чувеанчу Тавсолтега:

— Йаха-кх!.. Йаха-кх! Гаур, йаха-кх! — бохура цо, куьйгаш хьалатуьйсуш.

Тавсолтас кехат, этIийна, цIенкъахула даржийра:

— НеIаллит цунна!.. Иммансиз! Кхин сан йоI йац иза!.. Эхь-бехк а, да, ваша а ца лоруш йахана-ц. Цуьнан цIе а ма йоккхийла кху чохь! Кхул тIаьхьа цуьнца уьйр лелорг а сан вац!.. — кога неI тоьхна, аравелира Тавсолта.

Нурбика, йоьлхуш, йиш йоьхна хьийзара. Селита Анна Львовна йолчу йахара цу сохьта.

Анна Львовна а цецйелира Нурседа шех а дага цайаларх, амма хиллачух хIумма а, Селита санна, вас хилла-м йацара:

— Расул дика кIант ву! — аьлла, мелхо а, къобалдира цо тIаьххьара а Нурседин маре.

Вукху сарахь, Тавсолтин кетIарчу гоьзанах дой дIа а тесна, схьахIиттира, лекха холхазан куйнаш коьртахь, гIовталш а йуьйхина, кечбелла, вайнехан Iедалехь захало дIадерзо баьхкина, Расулан кхочарш. Таьлсийн оганаш дуьзна дара: йух-йуххехь лаьттара цара йалийна йоккха старгIий, ши жий. Жимма манкха а луьйш, къамел динчу царех воккхачуьнга ла а доьгIна, Тавсолтас доцца дIадерзийра:

— ЙоI сан йац!

БIогIам санна, меттах ца хьовш, лаьттара Тавсолта. Баьхкинарш кхин а къамелаш дахдан дагахь бара, амма оцу сохьта, мичара вели ца хууш, Тавсолтин кетIа, дейтта-пхийтта шо хир долуш, бIегIаган куй а коьртахь, йайдакх говрахь цхьа бере хIоьттира. Багара чопа а йуьйлуш, гаьллаш Iуьйшучу шен говрал а хьуьхьвоьлла, шена тIедиллинчу гIуллакхах воккхаве кIант сиха луьйра:

— Тавсолта! Хьоьга колхозан керта гуламе кхойкху кху сохьта! Москохара баьхкина хьаькамаш бу… Сихло бахара! — цо берзана ког Iоьттина расха говр, шад бина цIога а ластийна, бергийн тата ойуш, дIаиккхира.

— ХIа! Аш бехк ма билла! ГIуллакх, шуна ма-гарра, сиха ду! Со ца вахча валац! — аьлла, Тавсолта, церан Iодика а йина, дIавахара…

* * *

Лохочу дегIахь, стоммо, хьена лепачу йуьхьца, шалха кхалкъ а йолуш, эскаран хормехь цхьа стаг вара, гонаха накъостий а лаьтташ, трибуна тIера къамел деш. Тавсолта лерина дIахIоьттира цуьнга ладогIа, иза бIаьрла стаг хетта. «Церетели» бохуш, йохура наха цуьнан цIе. «Сталина ваийтина»… «Бериян гергара», «Инарла» ву… бохуш, дуьйцура. Цо къамел оьрсийн маттахь, амма кавказхойн акцентаца дора:

— Цхьайолчу меттигашкахь партизанашна герзаш ца тоьу. Шуьга гlo деха даьхкина тхо. Шайн долу герз, башха а дац, муьлхха а схьалахьара аш: шалгу тоьпаш, шаьлтанаш, тарраш… Тишанаш а мегар ду. ХIокху муьрехь а муьлхха герз а оьшу вайн партизанашна. Шун массо йарташкахь а хIинца гулдеш ду герзаш. Шу царел эша мегар дац…

Дисина гIуллакх шеца баьхкинчарна тIе а диллина, «виллис» тIехь дIавахара иза…

Вукху дийнахь сарале, хьалхаваьлла Тавсолта а волуш, Эскинойхь герз дIагулдира: шалгу-тоьпаш, тарраш, шаьлтанаш… Тавсолтас, шен шалгу-топ а, доьхкарца кхелина шаьлта а ша дIалуш, элира:

— Граждански тIамехь кIайчарна йиттира… хIинца а вайн хуьлда аьтто!

Наха цIенчу даггара дIаделира шайн долу герз. Бакъду, наггахьчо, и дIадала ца лууш, цхьацца бахьана хьовзадора. Тавсолтас тIаккха цхьаболчаьрга Къуръана тIехь дуй боуьйтура. Пхьадуьхерачу, аьхка а кхакханан месала куй лелочу, тIехьаьжча цхьапекъар хетачу Додин Якъубан а йу ворхIазза йолу тапча, олуш хезира.

И шатайпа стаг вара. Цуьнан багара, сих-сиха схьакъедий, цIен мотт, дакъаделла балдаш дашош, цхьана йистера вукхузхьа разбодий, дехках тера, дIалечкъара йуха. КIарул-Iаьржа хаза бIаьргаш сапаргIат хьуьйсура, дуьзинчу цициган санна. Виллина ламанца къахьоьгуш — йа жехь, йа бежехь, йа нахана дечиг кхоьхьуш — лелачу цунна хIунда оьшу а ца хаьара герз, амма цуьнан и хилар чIагIдора цхьаццамма. Ша Тавсолтас ца витича, цкъа шен чу а вахана, йуха схьа а веъна, цо дуй биира Тавсолтина нахана а хьалха:

— Со кхетам чохь а волуш, xlapa корта ас аганара айичхьана, цхьа а герз хилла ма дац сан карахь!

Нах шайн дагахь буьйлура.

Пхьакхочехь вехачу Сатус а, лоьдгашца ийзинчу томкано мажйина, аьрзун зIок санна, чухьаьвзина, пIелган мIара тIе а йетташ, биира дуй:

— ХIокху Делера охьадоьссинчу, хIокху Делан Къуръанора и хьуьлларниг йоцург кхин топ ма йац сан долахь! — аьлла, шайн цIийнан геннарчу туьнкалган тоьпа тIе пIелг хьажийра цо, массо а бийлош. Ша а тIаккха кIажвахана велавелира и, хераевлла можа цергаш гучуйохуш. Нахана хаьара, цо шен топ цу чухула хьалаоьллина хила тарлой.

Амма цуьнца къовса лууш цхьа а вацара. ТIехьашха «Чамзаркъа» олура цунах наха.

Цуьнан бегаш а, шеха-а шога хуьлура. «Хьо ма хьалхе къежвелла?»— хаьттира цуьнга цхьамма бегашена.

— «Дера, ца къежвелла, хьуна, со дуьненан гIайгIанна-м… Къаьркъа дан ваханарг схьакхаьчна ца волуш, дог эттIа къежвелла-кх», — шен даимлера жоп делира Сатус.

— И таьжгенаш а йитий, долчо герз охьадилла. Ца диллахь, Iедало могуьйтур дац! — элира Тавсолтас.

— Ва Тавсолта! Дуй биъча-м, лачкъийна говр а ма йуьту! Бита беза ахь уьш! — элира маслаIате наха. — Тхан кIоштахь кхин герз дисина дац хьуна!..

Герз шайн долахь доцчара а, дакъалацархьама, таллархойн туьканашкара эцна, тIейехкира шалгу тоьпаш:

— Тхоьгара а хилийта! Партизанашна! — олура цара. Нахана лаьара тIемалошна гlo дан.

Гулдина герз, даьхьна, сельсоветан чу охьадиллира.

Кхано шен «виллис» тIехь, веана, «воккха хьаькам» — Церетели схьакхечира. Резахилира. Тавсолтин белшах дерстана куьг туьйхира цо:

— Молодец, воккха стаг, молодец! ЦIен партизан а эрна ца хилла хьо!

Там хиллачу Тавсолтас чукхайкхира хьешашка:

— Шу иштта дIадахийта йиш йац… Вай цхьа кавказхой ду… Тхуна халахетар ду, тхан кхачех кхетаза шу дахча.

Церетели, велакъежна, гонаха хьаьжира: гIеххьа мацбелла накъостий резахилира, шайца райкомера Далхьад а волуш.

— Дика ду… Дика ду… — аьлла, хьалхавелира Далхьад. Тавсолтас сов сиха, лере цхьа-ши дош аьлла, шайн чу хьажийра, говрахь дIаиккхина тохарлера жима кIант…

ХIорш чукхаьчначул тIаьхьа, дукха хан йалале, Нурбикас хьалха йиллира йуург.

— Цкъачунна xlapa шозза йайина котамаш йу шуна… ХIинцца ас цхьа кхин гIайгIа а бер вайна! — элира Тавсолтас, хьеший охьа а ховшош.

— Муха… шозза йайина? — хаьттира цецваьллачу Далхьада.

— Цкъа — уьрсаца, тIаккха — кечйан цахаарца.

Котамаш, шортта хохаш а, даьтта тоьхна, мерза кечйина йара, амма нахана хьалха зуда хастор осала лорура Тавсолтас.

Хьешашка хьажар Далхьадна тIе а диллина, аравелира и. Цхьа хан йаьлча кертара схьа, къиладаьлла доьлхучу беран мохь хезира Далхьадна. ХIун ду хьажа уьйтIа ваьлча, цунна гира, шен цхьаъ бен йоцу газа дитта кIел охьа а тоьхна, шаьлта хьакха гIерта Тавсолта. Газанан къаьрзинчу можачу бIаьргех, ладар санна, бIаьрхиш охьаоьхура: Iоьхуш, йалан ца лууш, ворта дIасахьийзайора цо шаьлтанна кIелхьара.

— Хьо хIун деш воллу, Тавсолта?

— Цхьанххьа а уьстагI ца карийна, xlapa авст, мукъа, йен воллу-кх…

Хьешаша маларца цхьаьна чомехь йиира къона газа. Далхьада мотт ца туьйхира.

Хьеший дIабахча, Тавсолта йуха а кхоьлина вара: иза реза вацара Нурбикина, — шега геланчо дIааьллашехь, цуьнга урс ца хьокхуьйтуш, газа цо кхоайарна… TIe, Нурседас динарг а ца долура даг чуьра…

Кхин цхьа кIира даьлча хезира: Расул, райцентрехь керла квартира а йелла, шен нускалца ваха хиъна аьлла.

* * *

Тавсолта волчохь доьзалехь цхьамма а Нурседин цIе ца йоккхура.

ЦIентIера гIуллакхаш a, гlap йайина, тийна дора Селитассий, Нурбикассий. «Дауд… Увайс… хIинца… Нурседа!» — шайх къаьстинарш йух-йуха дагахь багарбора Селитас. И хIинца кест-кеста йоьдура Анна Львовна йолчу: селхана хьехархо хиллачух гIайгIано тахана нийсархо йинера.

Анна Львовнас шайн школехь йуьхьанцарчу классийн хьехархочун балха а нисйира иза, тIе, партин историн «Краткий курс» Iамочу кружоке эхар тIе а диллира, рогI-рогIана Лев Толстойн, Тургеневн, Чеховн, Горькийн, кхечийн а книжканаш, йеша а лора, мукъа ца йита гIерташ. Селита чуйуьйлира книжкаш йешарна…

Денош дIаоьхура.

Кху гурахь шайн бешара дуьххьара гулбина стоьмаш, кIезиг белахь а, посылка а йина, фронте бахьийтира дешархоша, йуккъе Селитас йаздина кехат а диллина. Бутт а балале жоп деара, майоран Терентьевн, капитанан Албастовн цхьаьний даьккхина сурт а чохь. Амма Увайсах хаам хIинца а бацара: цунах лаьцна Кесире кхин цкъа а деара, иза «тIепаза вайначех ву» аьлла, кехат. Иза воцург а лерина, селхана тезет а дина, цIерачара хIоллам буьйгIира цунна йуьртан кешнашкахь.

Селитин даг чу ша биллира. Даудера а кехат ца догIура йуха а дукха хенахь дуьйна. Почтехь кехат дуйла хьажа арайелира иза.

Почте дIа а кхачале сельсоветан маьIIехь гулйелла пхьоьха гира, хил дехьарчу гарнизонехьа куьйгаш а туьйсуш, карзахе цхьаъ-м дуьйцуш. ТIейахара:

— Уьш хIунда гулло-те кхуза?..

— Сийсара-м уьш шозза а совбевлла…

— Дера, шек ма ву со, «и» бакъ дуй-те аьлла! — пхьоьхана йуккъера дIавахара цхьа воккха стаг…

— Цо бохург хIун дара? — хаьттира цхьамма цеце.

— Ца хезна хьуна? И доллу эскар вай дерриш а, нохчий а, гIалгIай а, шайн доьзалшца цхьаьна махкахдаха гулдо бохуш?..

— И-м бакъ хир дацара…

— Ткъа хIунда гулдо xlopш сел лерина?..

Селита, йагийча санна, сиха чуйахара: и тайпа хабарш наха цкъа долийнера масех бутт хьалха, и эскар дуьххьара кхуза ма-оьззинехь. Амма хIетахь райцентрехь, туп а тоьхна, Iачу церан полковника, нах гул а бина, хаийтира: эскар кхуза ломан арешкахь Iаморан дуьхьа гулдеш ду. Хабарш севцира.

TIe, кестта эскархоша йуьртахошца цхьаьна, хелха а буьйлуш, синкъерамаш бан болийчахь-м, и хабарш диц а делира. ХIетте а, кхано, цхьа хан йаьлча, эскархоша сихдина ломан некъаш а тадеш, мел оьшучохь тIеш тохкуш, зIенаш йалош, шайна гича, цхьаберш йуха а шекбевлира:

— Стенна тадо некъаш сел лерина? ХIунда йохку зIенаш?

— Хьанна оьшу кхузахь оццул тIеш?.. — адамийн даг чохь йуха карзахйевлира къаьхьа шеконаш.

Амма йуха а и тайпа «провокацин къамелаш» дийраш, ца кхоош, Iедало чубохка болийча, севцира и хабарш: тIехула тIе, шайх цхьа а ца тешшал тIех акха а, даго тIе ца оьцуш инзаре а дара уьш. Амма тахана йуха а уьш карзахдевлира.

Селитас, чу ма-кхеччи, ламаз тIера гIаьттинчу дега хаьттира:

— Дада, и хIун ду цу арахь наха дуьйцурш?

— ХIун дуьйцу? — мохехь кол санна, дусаделира Тавсолтин цIоцкъамаш. Нурбика пешана уллохь тебира.

— И доллу эскарш, вай, нохчий, гIалгIай, — дерриш а махкахдаха гулдина ду боху-кх!

— Муха? Дерришший? Со партизан ву, Революцин тIамехь дакъалаьцна. Сан кIант фронтехь ву!.. Ткъа ишттанаш кхин а шорта бу! Бахахь, махкахбоху берш бандиташший, дезертирашший хир бу-кх!

— Делахь-хIета, сийсара и эскар шозза а сов хIунда даьлла?.. — йелхар иккхира Селитин… Нурбикас «ошшада» дийшира. Тавсолта, йоIе цкъа дIа а хьаьжна, ойлане вахана, сиха аравелира. Сельсоветехьа вахара иза, нахе хатта а, гарнизон йолчухьа ша бIаьргтоха а. Цига дIа а кхачале, новкъахь, говрахь дуьхьалвогIу Сату кхийтира. Цуьнга шен безам бацахь а, Тавсолтас хьалха салам хаьттира, мелла а шел и воккха хиларна:

— Хьо ма вогIу, Сату?

— ГIалара вогIу-кх.

— ХIун ду гIалахь?

Сату, говрара охьа а ца вуссуш, кIон велакъежира:

— Тавсолта! Вайн вежарша гIалгIаша олуш хезний хьуна: котамо, мIараш а хьаькхна, кхеллий йуккъера ша схьадаьккхина урс, кхано хIусамдас шен логах хьокху долу. Изза ду, хьуна, хIинца вай динарг а.

— ХIун хилла? — Тавсолтас говран дирста схьалецира.

— И… ахьа a гlo деш… сел лерина, «мIараш хьоькхуш», вайгара дIагулдина и доллу герз, шаьш вай махкахдоху дела, вайх ларлуш, дIаэцна ду, хьуна!

— Хьуна мичара хаьа?! — Тавсолтин бIаьргашкара, куьркара санна, сийна суйнаш тесира.

— Дера, хаьа массара а и дуьйцу дела. Со хIинцца гIалитIехь базарахь волуш, тIе а хилла, соьга цхьана гIалагIазкхийчо а, мохь тоьхнна, ма элира: «ХIей, чечен, соьгара xlapa кетар оьций ахь? Йораха ло хьуна ас. Сибирехь оьшур йу хьуна!»… гонахарнаш а бийлабелпра… Муха хета, хьуна?.. ГIалахь — м и массара а дуьйцуш ду! Ткъа стенна тадеш ду моьтту хьуна сел сихдина и некъаш а, тIеш а?

— Сату! Схьайтахь говр! Ас доьху хьоь!

— ХIун дан воллу хьо?

— Эцца райцентре а иккхина, схьавогIур вара со… Сахьт далале ас йуха хьан кеттIа дIахIоттайо, хьуна, ма-йарра. — Сатус, кхин вист ца хуьлуш, тIера охьа а воьссина, говр дIайелира Тавсолте…

* * *

Тавсолтина цIеххьана дагадеанарг дара гарнизонан полковникал а лакхара волчу Церетелига хатта. Райцентрехь милицин начальникан Джабраилан хIусамехь Церетели сецна хилар хаьара цунна.

Джабраила хьасене тIеийцира Тавсолта:

— ХIоккхуза охьахаий, жимма собарде, иза луьйчуш воллу эцца чохь, — олуш, Джабраила, велакъежна, корта ластийра аьрру агIорчу цIенгахьа. Тавсолтина йуххехилийра тIе цIен бархат а лаьцна долу кIеда гIант. Тавсолта охьахиира.

Цхьана минотна аьлла, Джабраил араваьллачохь мелла а хьевелча, Iе а ца велла, Тавсолта жимачу корехула чухьаьжира Церетели луьйчуш волчу цIа чу: шурула кIайчу йоккхачу ной чохь хиъна Церетели а волуш, цунна тIе чамешца хиш а дуьттуш, букъах цхьа горгам а хьоькхуш, иза, хи йистехь цхьа дика айгIар санна, леррина лийчош воллура, гIодайуккъелц верзина ваьлла, къона ши салти: гай йоккха хиларна Церетели ша охьа-хьала ца таIалора. Тавсолта шен дагахь: «Тхан санна дац гIуллакх-м» аьлла, шен метте йуха охьахиира. Кехатна йуккъе хьарчийна шишанаш а дахьаш, Джабраил чувеара. Лийчина ваьлла Церетели, лепа йуьхь а йина, дайчу боларца, верриг а векхавелла, схьа чу велира, шен доккха гай хьалхадаьккхина. Цунна цу сохьта вевзира Тавсолта:

— О-о, марша вогIийла, воккха стаг! — элира цо, куьг а кховдош.

Тавсолтас, гIантара гIаьттина, ийза ца луш, нийсаре санна, куьг делира Церетелига.

«Шена хаахьарий-м и мел воккха хьаьким ву, тIаккха-м сов лерина хир вара цуьнца Тавсолта», — дагатесира Джабраилна.

Массо охьахевшира. Тавсолтас, кхин хьем а ца боккхуш, Церетелига, нийсса бIаьра а хьаьжна, хаьттира ша деънарг:

— Церетели! Кхузахьа денна а тIеуьйзуш эскарш а ма го, сихдинна тадеш гонахара некъаш а, тIеш а ду, йохкуш керла телефонан зIенаш а йу. И бахьанехь цхьацца хабарш а девлла. Цхьаболчара олуш хеза и доллу эскар кхузара нохчийн къам дерриге а махкахдаккха гулдеш ду. Оцу хабаро сагатдо нехан. И хьоьга хатта веъна со, и хаа декхар а долуш, кхузахь массарал а лакхарниг хьо вуй сайна хуу дела.

Джабраила гочдира. Тавсолта сапаргIат хьоьжура Церетелига: и мел воккха хьаьким велахь а, Тавсолтас оцул а коьрта лорург дара, иза а, ша а, цхьабосса ши кавказхо, ший ломаро хилар, иза кхуьнан цIийнан беркатах а кхетта, кхуьнан хIусамехь а хилла, хенаца а кхуьнан нийсархо хилар. Оцо, Тавсолтин хьесапехь, йуьззина бакъо а лора цунна Церетелица долу къамел а, и мел воккха хьаькам велахь а, шен нийсарца санна, ца ийзалуш, дан.

Церетели кхийтира Тавсолтин къамелан эшаран кепах а, цуьнан бухарчу бахьанах а: иза вай велакъежира шатайпанчу — цхьана aгlop сирла а, йуха, оцуьнца цхьана, мекара а долчу шалхаллин велакъажарца. Церетелина хаьара массо а ламанхочунна — кхузахь а, Гуьржехь а — шайл лакхара цхьа а ца хетийла. Амма Церетелина, цунна йуххехула, дагатесира шаьшшинна йуккъехь баккъалла а йолу йоккха башхалла а, ша кхуза хIунда веъна а, кхузарчу нахана, Тавсолтина а тIехь, ша кечдинарг хIун ду а, цунах а доьзна, шена хьалха лаьтта и чолхе, хала декхар а.

И дагалаьцна, цунна гергахь шен йолу Iалашо хIинца коьрта лерина Церетелис, тIехула куц xIoттош, шуьйрра велакъежна, схьаийцира Тавсолтас къамелехь йалийна нийсархочун кеп, йуха, оццу доттагIаллин кепехь, Тавсолта тешош, цуьнан белша тIе куьг а диллина, элира:

— Хьоме Тавсолта! Уьш дерриш а эрна хабарш ду. Царех ма теша. ТIеман заманахь дукха хуьлу уьш. TIe уьш мелла а шайца питане хьу йолуш а ду. Нохчий махкахбахар гергахь а дац. Бакъду, бандиташ совцо дагахь-м ду тхо. Эскар кхузахь гулдина, нагахь къилбаседехьара Турци вайна тIелатахь а аьлла, некъаш а, тIеш а тадо, зIенаш а йохку эскаран маневрийн хьашташна. ХIумма а сагатдан эшац!..

ТIаккха, хIусамдегахьа а вирзина, тIетуьйхира Церетелис:

— Джабраил!.. — Джабраил, дегI нисдеш, хьалагIаьттира. — Ахь хIун дей, и йамарт къамелаш даржораш схьа а лаций, кханнехь чубохка! ТIеман заманца йогIу кхиэл йайта царна!

— Кхочушдийр ду, накъост генерал! — жоп делира Джабраила.

ХIусамнанас стоьла тIе хIоттийра саьрамсекхаца кечдина жижиг-галнаш, баIарийн тIамаршца кхерзина меаш, хохашца шури тIехь кхехкийна москал. Лепаш шишанаш а лаьттара стоьла тIехь.

— ТIехилал хIинца! — самукъане элира Джабраила.

— Баркалла! Со хIума йууш Iийр вац. Сихо ву… — аьлла, церан Iодика а йина, Тавсолта воккхаверца дIавахара и кхаъ эскинхойшка дIакхачо…

Цигара ша вухавогIуш, xlop дуьхьалкхеттачу вевзачуьнга и кхаъ а хоуьйтуш, Тавсолта Сатун кетIа кхечира. Ков туьйхира. Сату аравелира:

— Баркалла, Сату, гIоза лелайойла. Дика говр йу. Кхуьнца вахча, дика кхаъ а беа.

— ХIун?.. Дийцахьа!

Тавсолтас дийцира Церетелис аьлларг.

— Ча тешийла шех-м! Хьовсур-кх! — аьлла, Сату чувахара. Вукху дийннахь, мел вевзачуьнга и кхаъ хоуьйтуш, йуьртахула чекхвелира Тавсолта.

НУРБИКА

Гуьйре сихха макхлуш йoгlypa.

Даудера кехат ца кхочуш, сингаттаме дара ТавсолтагIеран чохь.

Тавсолта араваьлча, пеша хьалха жIай-гIанта а хоий, Даудан сурт а карахь, гIийла тийжара Нурбика.

Дауд тIаме вахачхьана а, Нурбикин дахаран йерриг марзо а цуьнгара кехат кхачарца йара, массо а нанойн санна. КIантера кхаьчначу кехато цу сохьта башабора, йехачу буьйснашца сагатдеш, кийра биллина ша. Амма xIop деъначу кехато, цунна йуххехула, сингаттаман алу а тухура коьрте: «ТIаьххьара-х даций-те xIapa? Кхин догIурий-те?» — бохург дагатосий. ХIетте а, мел дукха хIума лур дара-кх Нурбикас тахана, тохара Расула схьадеънарг санна, цIеххьана кIантера кехат кхочург…

Эххар а, 1943-чу шеран ноябрехь, 13-чу дийнахь, Нурбика ша Iаш, почтальон велира чу. Схьакховдийра конверт. Нурбикас сиха схьадаьстира и, юха а чохь кIентан сурт карадаре сатуьйсуш. Чохь сийна кехат дара, зорбатоьхначу могIанашна юккъехула куьйга яздина цхьа-ши дош а долуш. Серлаяьллачу юьхьца Нурбикас дийхира почтальоне:

— Дешахьа xlapa, дукхаварг.

Почтальоно, тIе а хьаьжна, Нурбике духаделира иза:

— Тавсолте ду… Цуьнга дIало… — аьлла, сиха дIавахара почтальон, къамеле ца волуш.

Цуьнан шийла хиларх шекйелира Нурбика. ЦIеххьана йуьйхира иза, настарш малйелира, дегIе зуз хьаьдира цуьнан. Нурбика чуьра араиккхира Тавсолта лаха. Дегочу куьйгахь, кIега санна, дIасакерчош кехат а долуш, бос а баьхьна, лесташ йогIура иза урамехула.

— Хезий хьуна, хIей, ахь хIун до? — сацийра Тавсолтас, ша а ца гуш, тIехйолуш йоллу Нурбика.

— ХIан, хьажахьа, xIoкxo хIун боху? — балдаш дегадора Нурбикин. Тавсолтина, бIаьрг ма-кхийтти, девзира иза: и тайпа сийна кехат кхаьчначу кертахь тезет хIуттура. Деша дика ца хаахь а, кехатан шолгIачу могIанехь куьйга йазйина шен кIентан цIе йевзира дена.

Дехьарчу кех йуха ара а ваьлла, чехка дIавоьдучу почтальоне схьакхайкхира Тавсолтас:

— Дешал xlapa, хьо сиха велахь а!

Цаваьллачу денца почтальоно дийшира: «Хьоме накъост Берсанов Т. Б.!

Командованис даггара халахетарца хаам бо шун турпал кIант лейтенант Берсанов Дауд Тавсултанович Даймехкан сийлахьчу тIамехь майраллица валарх лаьцна. Тхо теша, вайн Даймохк, вайн халкъ дага а лаьцна, и доккха вон лан шун къонахаллин ницкъ кхочург хиларх»…

Кадам а бина, малделлачу боларца дIавахара почтальон: кху йуьртахь тахана и пхоьалгIа «похоронка» йара цо дIайелларг.

Йух-йуххе хIоьттина, дист ца хуьлуш, дахьийча санна, лаьттара Тавсолтий, Нурбикий цхьана ханна. ДогIанна дазделла генаш санна, охьадахара Тавсолтин цIоцкъамаш. Леш боллучу стеран санна, севцинчу бIаьргашца шена хьалхха лаьтта охьахьоьжура Тавсолта, меттах а ца хьовш. Нурбика, мохехь гla санна, йегайора. Меллаша вовшашка хьаьжира. «Остопираллах!!!» — шозза, кхузза элира Тавсолтас. Меллаша чудеара ший а. Балин бозалло Iадийна, тийна Iapa ший а нара тIехь. И хезна, цу сохьта, йагийча санна, чуиккхира Селита. Стоьл тIехь Iуьллура сийна кехат. Дийшира. Маьхьарца йелха йолаелира. Тавсолта, вист ца хуьлуш, чуьра аравелира.

Нурбика, шена хиллачух хIинца буххера кхиъна, коьртах кадетташ, кIентан сурт кара а эцна, маьхьарца йоьлхура:

— Сан Дауд! Сан кIант! Со-м совнаха хьан бIаьра хьажа а ца йаьхьарий, хьуна бIаьрг хиларна кхоьруш, сан цхьаъ бен воцург! Иштта хир дуй хиънехь, ас-м хьуна тIера бIаьрг боккхур а бацарий, нана йаларг!.. Со йиси — хьо лаьтто ваьхьи… Дуур дара-кх ас и латта!..

Белхарга цу сохьта схьакхечира Iаьржа духар дуьйхина Анна Львовна а, Кесира а, лулара зударий а. Уьш боьлхура, Даудан цIе а йохуш…

Цхьана кIиранах лаьттира тезет…

Берриг йуьртахоша, школерчара, райкомерачу накъосташа — массара а даггара дакъалецира цигахь.

Амма Тавсолтас тезетехь а шена тIе ца дитира Нурседий, нуцций. Билхина, билхина, дIабахара уьш, шозза а доьхначу дагца: Нурседин къаьсттина дог Iийжадора хIинца, дас-нанас боххушехь, хIунда йахара-те ша маре, Дауд тIамехь а волуш, бохург дагаоьхуш.

Тавсолтас, хьиэ ца луш, йуьртан кешнашкахь, шен вешиний, Увайсаний боьгIначарна йуххе, дIабуьйгIира Даудна лерина лекха хIоллам… ХIоллам бугIуш гIo динарш дIа а бахийтина ша вехха лаьттира цигахь Тавсолта: кIентан дегIах ур-атталла цхьа а цуьрг кхузахь доццушехь, хIетте а, и хIоллам, и дечиган бIарлагIа йара хIинца дуьйна Тавсолтин дог Iовжош, цуьнан бIаьрг шена тIехь сацо ницкъ кхочург, и бух боцчу ойлане кхоьхьург. «Вара. ХIинца вац. Мича ваха и? ДIавели. Цкъа а и хила а ца хилча санна, дIавели. Ткъа ван а хIунда вина хилла и? Ваха а стенна ваьхна? Мича махкахь ву хIинца сан кIант? Сан кIант!.. Сан Дауд!..» Жоп дацара цхьанхьара а схьахезаш: йа стиглара а, йа лаьттара а…

ХIолламна тIехула хьала-охьа куьг хьоькхуш, дIаваха ницкъ боцуш, лаьттара Тавсолта кхузахь хIинца: шен латтар а, йа кхузара дIавахар а, цхьабосса хьесапе доцийла шена хуъушехь, амма кхузахь ша мел лаьтти а дагна хьаам хуьлуш санна, Дауд шена мелла а гергахь волуш санна хетара. Йух-йуха хIолламах дай куьг хьоькхуш, доIанаш дора:

— «Йо, АллахI-Дела! Ахь кхоьллинчу хьайн дуьнен чохь айхьа хIоттийна низам тIеэца а, кхочушдан а, ницкъ ло ахь тхуна… Реза де ахь тхо хьайн кхиэлана»… — Тавсолта гонаха дIасахьаьжира, гонаха ирахдахна шортта кхин а хIолламаш дара схьахьоьжуш, дуккха а чарташ а, шира кешнаш а гора: «Со-м башха цхьалха а вац кху дуьненахь… Цара а йайтина-кх цхьана нахе цхьа ойланаш», — дагатесира цунна: «Кхин берш а дIабахна кхузара шайн белларш а битна!.. Со а тIаьххьара а дIа ца вахча ца волу-кха…». — Йуха а куьг хьаькхира хIолламах. ДIавахале аьлла, ирахь, тIаьххьара а кхин цхьа доIа дира цо хIолламна хьалха — шен дешнашца: «Йо, массанхьа а кхочуш, амма цхьанхьа а гуш воцу Дела! Массо а кхоьллина, массо а дIаоьцу Дела! Ас доьху Хьоьга: ма виталахь со цхьалха сайн балехь, хьайгара гIo доцуш. Айхьа суна велла сан цхьаъ бен воцу кIант, суначул дукха везна, дIаваьхьна Дела, ас доьху Хьоьга, Хьайн дуьнен чуьра дIа ца дойуш, дахийталахь даим сан кIентан са, Ахь-Айхьа кхоьллина, хьан нуьрах схьабаьлла и суй».

Йуха а ша динчу доIанех буьззина тоам ца хуьлуш, Тавсолтас тIетуьйхира: «Йо, Веза-Воккха Дела, таханлерачу кху луьрчу дийнахь, къиза мостагIа тхан Даймахкана тIелеттачу муьрехь, тхан халкъана, тхан толамна гергахь эрна доцу, пайденна гIурба хилийталахь сан кIентан валарх!» ХIинца эххар резахилла ша динчу доIанна Тавсолта, «амин» аьлла, йуьхь тIехула куьйгаш а хьаькхна, кешнашкара меллаша цIехьа волавелира.

* * *

Сингаттамаш, дIа меллаша эхахь а, амма тIе, жIуга йой, таттало цкъацца.

Даудах долу тезет дIадирзина дукха хан йалале Тавсолтин цIен тIе керла бохам беара: Нурбика шайн чохь, гал а йаьлла, цIеххьана охьакхийтира цIенкъа йуккъе. Дехьачуьра схьахьаьддачу Тавсолтина гира, хьала а ца гIатталуш, бос баьхьна, балдаш а сенделла, йоьжна Iуьллу хIусамнана.

И хьалаайа охьатаьIначу Тавсолтас, зудчун аьрру ност сеттинчух тера хетта, цигахула куьг хьаькхира. Нурбикин мохь белира.

— Ност йойна-кх хьан!.. И муха йой ахь кху шерачу цIенкъахь! — корта ластийра Тавсолтас.

Истанг тесначу нара тIе охьайиллира цо иза, ларйеш, кIел гоь а йаржийна, гIовла гIайба а буьллуш.

— Сан йойнарг ност йац… Дог ду. Вала хьаьхначунна… шерачу цIенкъахь а… карадо бахьана, — шех хIумма а тамаш ца беш, гIийла элира Нурбикас, шега хIинца къинхетаме хьоьжучу майрачуьнга.

— Йоха ма йохалахь! ХIинцца ас лоьраш балор бу! — аьлла, Тавсолтас сихха Селита дIахьажийра.

Селита йуха чу а хьажийна, Анна Львовнас цкъа маса йуьртан фельдшере кхайкха дешархо вахийтира.

ТIаккха телефонехула райцентрера лор а вехна, сиха ша а схьакхечира иза. Нурбикин коьрте а хиъна, цуьнан хьаьж тIе шийлачу хица дашийна гата дохкуш Iapa Селита.

Схьакхаьчначу фельдшеро, цкъа хьалха пхьаьрсах маха а тоьхна, Нурбикин йойна ност, Тавсолтас гlo а деш, зоьпарш а лоьцуш, бинтаца дIайихкира.

Лор схьакхаьчча, Нурбика гIоле а хилла, узарш ца деш йара.

Лергех йаккхийра чIагарш а кхозуш, дегIана лохо йолчу къоначу лоьро, фельдшере ла а доьгIна, йист ца хуьлуш, Нурбикин куьг а лаьцна, бетталу пха багарбира, тIаккха меллаша коч хьала а теттина, леррина даге ладуьйгIира.

— Аравалахьа! — дийхира Нурбикас Тавсолте, шен чет лоьро дIасахилийча.

Йуха чувеанчу Тавсолтегахьа а йирзина, элира лоьро:

— Меттахъхьейан мегар дац. Кхуззахь Iиллийта. Эшахь, соьга йуха а кхайкха, — тIаккха фельдшере: — И молханаш леладе. Xlapa мехий а детта… дийнахь кхузза… чIу ност йорал совнаха… инфаркт а йу кхузахь, xlapa охьакхетарна а бехке. Прогнозис пессима²… — аьлла, Iодика а йина, дIайахара лор.

Лазархочунна наб озийча, дIадахара Анна Львовний, фельдшеррий. Чохь тийна дара, цаьпцалгаш а йекаш. Хье ца луш йуха самайаьлла Нурбика, Селитига шен коьрта кIел кхин цхьа гIайба а биллийтина, кIеззиг хьалаайайелира:

— Тавсолта! — дуьххьара майрачун цIе йаьккхира цо. Цуьнан аз а тамашина дийкира. Зудчо шен цIе йоккху хезна Тавсолта вогIавелира ша волччохь: цо лоьручу Iадатехь цхьана доккхачу дийнахь бен йоккхуш ца хуьлура зудчо майрачун цIе.

— Со йалале… цхьа дехар ду сан хьоьга. Хьуна муьтIахь, ахь бохург деш… тахана сайн эхартан неIаре кхечи со. Соьгара дийлинчу гIалаташна къинтIеравала суна цкъа… Цул сов… со лечу дийнахь… сан дуьхьа… ахь сайн цхьа дехар кхочушдойла а лаьа… суна.

— Дийцал, Нурбика! Со къинтIераваьлла-кх хьуна… — элира весете ладогIа кечвеллачу Тавсолтас, шаьш къастадахкарх дог кхиъна, ша а дуьххьара зудчун цIе а йоккхуш.

— Ас доьху хьоьга… со йалале… кхуза схьа а йалаяй… суна а гойтуш… гечдехьа цу йоIана… Нурседина!

Тавсолта IадIара.

— Ас тIаьххьара доьху хьоьга, — аьлла, шен коьртара йовлакх а Тавсолтин когашка тесира Нурбикас. ТIаккха гIелйелла, йуха шен гIовлана тIе охьайахара.

Меттах ца волура Тавсолта! Шена гергахь йоккха киртиг йара цунна тIехIоьттинарг: доьзална а хьалха деллачу шен даша тIера шозлагIа а вухавалар — стоглара валар санна хетара.

Делахь а, йала йоьжначу зудчо, когашка йовлакх а тосуш, тIаьххьара дина дехар кхочушцадар наха а магор дацара. Зудчух къа а хетара. Ойлане лаьттара Тавсолта. Селита ден коча хьаьрчира:

— Дада, ас доьху хьоьга, дада!.. — йоьIан довха бIаьрхиш вортан тIехула чухьаьдира Тавсолтина.

— Дика ду! — доккха са даьккхира Тавсолтас. — Валлалц йина чIагIо, хьан дуьхьа, йохайо ас… тIаьхьа дохко ма волийла… Дика ду. Ас дош дели хьуна.

— Дела резахуьлда хьуна! — Нурбикин сапаргIатделира. ТIаккха кестта, дагар лакхадаьлла, иза харц лен йелира. Молханаш малийча, йуха а кхетаме йеана, наб озийра цунна.

Оццу сарахь, Селитас хабар дахьийтина, Нурседий, Расуллий схьакхечира.

Корта а оллийна, де доьхна лаьттара Расул.

Нурседа, йоьлхуш, дена мараиккхира. Тавсолтас, вист ца хуьлуш, белша тIехула куьг даьхьна, ховхха тIеуьйзира шена йоI, йуха а тохара жимачохь хилларг и хетта.

Даккхий хилча а, шен бераш бералара ца довлу. Цуьнгара хилла вас, йоI шех хIинца схьахьакхалушшехь цIенна йиц а йелла, хьаьира Тавсолтин дог, амма шен чIагIйеллачу амало и гайта а ца вуьтура: марахь хье ца йеш дIахийцира цо Нурседа. Да дехьа чу велира. ЙоI нанна улло охьахиира, цуьнан коьртах куьг хьоькхуш:

— Хьо-м толур йай, тхан нана, са ма гатде ахь! — хьоьстура цо иза.

— ДоьгIнехь, хир ду-кх иза а. Ца талахь а, дац хIумма а… Йалар-м ловр дара ас, шун бартхилар гичхьана… Iожаллел а хала ду-кх нанна доьзалехь барт эгIар… — доккха садаьккхира Нурбикас.

— Хьоьгара бала схьаэца… и бекъа йиш, мукъна, йелара тхан, нана! — элира Селитас.

— Дика ду и йоцуш а… Аш и дIаоьцур бара… Со йуьсур йара… Кху дуьненахь хIорамма а ша-ша такха беза шен бала… Бала боцуш цхьа а вуьсур вац… ХIинца paж соь кхаьчна.

Кхораш санна, даккхий бIаьрхиш оьгура, нанна уллохь лохачу гIантахь Iачу Селитин.

— Ма йелха… Делха эшац… Со йелча а, куьйгаш хьалха а туьйсуш, нахана ма делхалаш: нехан а белла… Йахь хила! Нах гIиллакхехь тIеэца… Делха кхуьур ду шу шаьш дисичахьана… Веллачун цхьа де бен хилац… Цуьнан гIуллакх цкъа хьалха дIадерзаде сихха… Дохий ма хьовза…

— Хьо-м лийр йаций!.. И ма дийцал ахь!.. — йуха а ненан коьртах куьг хьоькхура Нурседас. ТIехиллачу Расула, белша тIе куьг а диллина, хьаьстира йоьлху Селита:

— Баккъал а, делха бахьана дац… нана дика йу… кхин а гIоле хир йу.

Селита тийра. Нурбикин а сапаргIат делира: кхоь а бер бертахь шена хьалхха гора цунна хIинца: иза, ца Iебаш, серладевллачу бIаьргашца хьоьжура цаьрга.

— Схьайтал и… — этажерки тIерачу Нурседин деакIов куьзганехьа пIелг хьажийра цо. Селита Нурседега хьаьжира: тамашина хеттера, цкъа а ша чу хьожуш а доцу куьзга хIинца нанас дехар. Нурседас, тIе гата а хьаькхна, дIаделира нене куьзга.

Лерина чу а хьаьжна, Нурбикас:

— Дан а ду… сийна, — аьлла, йухакховдийра куьзга.

Нурседа кхийтира, вукхарна-м йуха а иза харц лен йаьлла моьттура.

ТIаккха, стол шена йуххе а хилайайтина, цу тIе Даудан сурт а хIоттийна, сов лерина цуьнга хьиэжа йелира нана, тIера бIаьрг а ца боккхуш. Моьттура: шен берриге тIаьххьара ницкъ гулбина и кIентан амат чухудуш йоллу, ша йоьдучу, сел шеко йоцуш ша тешачу, цу кхечу дуьнена шеца иза а дIадахьа дагахь…

Иштта иза Iаччохь Нурбикин йуьхь цIеххьана кIайелира, меран буьхьиг ирлуш, бIаьрганегIарш охьадийшира, корта охьабахара…

— Нана!.. Нана!.. — мохь белира йижарийн. Расул а воьлхура. Сехьа чу а ваьлла, Тавсолта меллаша йеса деша хиира цуьнан коьрте. ТIаккха, Нурбикин бIаьргаш дика ша дIа а хьабдина, вист ца хуьлуш, аравелира иза. Нурседий, Селитий, йоьлхуш, ненах хьерчара. Амма, церан белхар хIинца хезехь йоцу, Нурбика сапаргIат аркъал Iуьллура нара тIехь.

Цуьнан дакъаделла, доьзална даьцна, шен дуьхьа цкъа а вовшахтоьхна а, йа тоха деза моьттина а доцу, ши куьг, шаьш кху дуьнен чохь дийриг дина даьлла, шайн энжаде пIелгаш чу а хьаьвзина, хIинца паргIат, дегIан дохалла нисдина Iуьллура, цхьанна а кхин ца оьшуш, охьатесна ши кагтуха санна…

Цо, ача дIайохуш, йайшна чу хьекхначу куьйгийн разйевллачу мIарех бIаьрг кхетта Селита, дог Iаьвжийна, горайахара нанна хьалха, цуьнан куьйгашна, церан берчашна, цу мIарашна барташ дохуш: «Со йала хьан», — бохуш, ахIи-декъехь йоьлхура йоI…

Баккхийчу зударша лийчийна, марчо хьарчийна, кечдира дакъа. Сатоссушехь баханчу кегийчу наха каш а даьккхина, божарша барамахь, къонахчунна санна, тIехула верта а тесна, кешнашка йаьхьира Нурбика…

Кешнашкахь къуббана улло керла кошан барз хIоьттира…

— Иштта ду-кх xIapa дуьне, Тавсолта! ХолчухIоттарх хила гIоле йац… — кадам бора наха хаъал кхоьлинчу, таьIначу Тавсолтега. — Вохий ма хила! Дала гечдойла Нурбикина.

— Милла а соьга йогIучу дийнахь йеъна, цкъа дакъаза а ваьккхира, хIинца, цхьа а ца йогIучу дийне со кхаьчча, йелла, шозлагIа дакъаза а ваьккхи xIoкxo со… Дела резахуьлда, — олура Тавсолтас, ша мел балехь велахь а, зуда бахьана долуш, нахана таьIна ша гайтар осала лоруш…

Цуьнан цIен тIехь и шозлагIа тезет а дIадирзира…

Цо кхин Iен а ца магийтина, иттех де а даьккхина, дIадахара Нурседий, Расуллий, Нурбикин коша гонаха дика керт а йаьхьна, чурт а доьгIна…

* * *

ХIинца Тавсолтин цIа деса дара. Селита ша йисира деца. Цо дагахь йух-йуха а багарбора шех белларш: нана а тIекхийтира царна хIинца.

Халкъалахь а и ма-аллара, ваша велча мархалдоьлла Селитин даг тIера зезаг, хIинца нана йелча, охьадуьйжира. Селитин бIаьргаш, шайна чохь хIинццалц гIийлла баьгна чиркх а хIинца берриг а дIабайна, хIинца, буьйса санна, гуттар Iаьржа гора. Денна йоьдура иза кешнашка.

Анна Львовнас кхин а алсамбаьккхира Селитина ша тIебиллина болх, шен ма-хуьллу цуьнан хан паргIат ца йита гIерташ. Амма Анна Львовна ша а, Иван Саввичера дукха хенахь дуьйна кехат доцуш, гIайгIане йара. Цунна а сингаттаме дIаоьхура денош… Балхахь а шайн мукъачу хенахь дукха хьолахь цхьаьна хуьлура Селитий, Анна Львовний, ца йаьлла бен шайн чу а ца йоьдуш.

Тахана а, занятеш дIаевлча а, цIа ца йоьдуш, цхьаьний Iapa и шиъ хьехархойн цIа чохь, корах ара а хьоьжуш, радиохула лоькхучу Огинскийн полонезе ла а доьгIуш. Кху шеран дуьххьарлера ло дара догIуш: мох боцчу арахь, чекх генна са а гуш цIена долчу хIаваэхь, цхьамма-м комаьршачу канашкара чухецча санна, саццаза охьаоьхура месала, даккхийра кIайн чимаш. Селита лаьттара корехь, букъ тIехула ши чIаба охьа а йахийтина, коьртах шарф а хьарчийна, меттах ца хьовш. ЦIеххьана цуьнан белшаш кеггийра йегош, ши чIаба а йай техкаш, тидам хилира Анна Львовнин.

— Хьо йоьлху? ХIунда йоьлху хьо, Селита? — цуьнан белшах куьг хьаькхира цо.

— Ло догIу… Нанина тIе догIу… — са а ийзош, жимачу беро санна, элира Селитас.

Шен нана дуьнентIехь а йоцуш, дуьххьара цуьнан кашна тIедогIучу цу лайн тидам хиллера йоьIан. Оцунах кхеттачу Анна Львовнас, цуьнан цIоцкъамашна, лешначу бIаьргашна, гиччошна тIе куьг хьоькхуш, хьаьстира иза, жима бер санна.

— Ма йелха, Селита! Ма йелха! — амма Анна Львовнина шена а цу сохьта массо адамаш а миска хийтира. — Ма йелха… — элира цо йуха а, — массарна а тIе догIур долуш ло ду иза!..

Тавсолта коре хIоьттира, Селите чукхойкхуш. Иза тоъал оллавеллера: хьажар а, тохара санна, онда дацара, аз а кIедо декара. Шен коьрта Iалашо а йайна, кхин дан хIума а доцуш ша виснарг санна, иза, сих а ца луш, парггIата лелара хIинца: иза мел кхийринарг хилла даьллера.

КЪЕМАТА БУЬЙСА

I944-чу шеран январан хьалхарчех долчу дийнахь школина хьалхха сецначу грузовика тIера сиха охьавоьссира стаг, школин керта ваьлла, соцунгIа а хилла, цхьана метта вогIавелла, шена гонах дIасахьаьжира иза.

Дерзана генаш, куьйгех тера, шуьйрра дIаса а даржийна, «Дада-бIарана» тIехьа могIаршца лаьтта кIайн беш, Iуьйренан гимнастикина дIахIоттийначу взводах тарйелира цунна. Ло диллина керт тапъаьлла тийна хетара. Урокаш йара. Хьехархойн десачу цIа чу а вахана, охьахиира и. Горгали бийкира. Къийлалуш верриг а вулавелла волу иза цIеххьашха ирахIоьттира: иза Керим вара. Чуйелира Кесира, чу гулбелира Анна Львовний, Каташший, Селитий, кхибершший. ГIовгIа гIаьттира — деларан а, делхаран а. ШозлагIчу классехь волу Каташ, тIеведда, ден кара а хиъна, мидалш хьейан велира. Йуьхьа тIехь бесо хетара Керим. Цо дийцира, ша чов хиллачул тIаьхьа, госпиталехь а Iиллина, эскаре вухаваха воллучуьра, дагахь а доцуш, цIеххьана мукъаваьккхина, цIа ваийтарх, ур-атталла шена йала билгалйина тIаьххьара орден схьайалаза а йуьсуш. Ша санна кхиболу вайн къомахой а, цхьацца кхиберш а, тылехь белхахой ца тоьу, сихха цIа кхача аьлла, новкъа дехира шаьш, бохура. Цуьнан аьтту пхьарс кагбина бара гоьлехь. Анна Львовна корехьа а йаьккхина, цуьнга шегга дийцира Керима Иван Саввичах лаьцна шена хуург.

Эскарехь кхуьнца цхьаьна декъехь хилла майор Иван Саввич Терентьев, xlopш тIаьххьарчу атаке боьлхуш, шен танка тIехь массарел хьалха мостагIашна чухьаьдира, амма, цхьа хан йаьлча, вайнаш бухабевлира, Терентьевн танк цигахь а йуьсуш. ШозлагIчу дийнахь, и меттиг вайчара йуха схьайаьккхича, хаьрцина Iуьллучу танка чохь цхьа а ца карийра. ХIетахь дуьйна Савва Ильич мичахь ву хууш дац.

Анна Львовнас ца гайтира йуьхьа тIехь шен бала, ца йилхира, мохь а ца хьийкхира. Тийно-м лелара иза. ЦIахь а йацара йелха йиш: Ниночкас хоьттур дара, Савва Ильича а ловр дацара. Бакъду, кестта гиччош къежделира цуьнан, амма бIаьргаш, даима санна, собаре догура, аз синтеме декара.

Цуьнан а, Селитин а доттагIалла кхин а чIагIделира: хIинца кхуьнан а дара дагара дийца, тIе, цхьаьний атта а хетара деана вонаш лан а, тIе хила тарлучух лардала а…

Тахана йуха a Iapa xIapa шиъ цхьаьний, ул-улло а хиъна, школин корехула лайн аренга а хьоьжуш, радион кедо чуйеттачу «Маньчжурин аьрцнашкахь» цIе йолчу вальсе ла а доьгIуш, гIийла ойланаш дагаоьхуш: «Масане хир йу уьш хIинца а цхьацца къахьонаш, гуш а йоцуш боданечу сонешкахь адамашна кIелхевшина, вайн некъаш лардеш», — бохуш санна. Россиян геннара бала йуха гергауьйхьура хIокхарна эшаро.

Дехьарчу басахь лаьттачу гарнизонера цIеххьана схьахезира чIоггIа самукъане оркестран музыка, — дагадаийтира кхана эскаран дезде хилар, и даздеш, школехь шаьш а бан болийна кечам чекхбаккха дезар.

— Кийча дуй вай дезчу денна? — хаьттира Селитас Анна Львовне.

— Самодеятельностан концерт а, докладчик а кечвина, эскархошка хаам а бина… ХIинца, хьо Iуьйранна схьайогIуш, ахь цIера цхьа куззий, стоьл тIе тосу шаршуй схьаеъчахьана, кийчча ду-кх вай! — аьлла, Селита цIа а хьажийна, Анна Львовна чуйахара.

Цу сохьта карзахечу гIовгIанца йеана, школе кхечира цхьа «виллис». Сецира.

Анна Львовнина хьалха хIоьттира райкомпартин геланча:

— Анна Львовна! Хьоьга сиха райкоме дIакхойкху — poгleра йоцчу дежурстве. ЦIечу эскаран дезачу денна аш кечбина синкъерам а тIаьхьатотту. Хьо дIайига веъна со…

Анна Львовна «виллис» тIехь дIайахара…

* * *

Оццу хенахь, Селита шайн чу кхоччушехь, чувеара Тавсолта а:

— ЙоI, схьагулйел чехка гали чу вайн хIусамехь йуучех йолу хIума. Новкъа дIайахьа тарлу бедар а, мотт-гIайбa а, ларча йай, кечйел!

— Дика ду!.. — тIаккха цIеххьашха: — ХIунда, ва дада?

— Хаац хIун ду. Йуьртахула доллу некъаш хIинцале дIалаьцна эскархоша. Тховса цхьа «манераш» хуьлу боху… Амма со оцу «манерах» хIинца тешаш вац. Кечло!..

— ХIунда, ва дада? — йуха а хаьттира Селитас.

— Тховса… вай махках доху боху цхьаболчара…

— Вай-й, Дела! — йелха йолайелира Селита. — Ткъа… Нурседий?.. Расуллий?.. — райцентрехь дехаш долу и шиъ дагадеара цунна. — И шиъ вайца хир дац-кх?!.

— Уьш-м схьакхетар бара! Ма йелха! Баккъал а «манераш» хила а мега. Делахь а, кечло!.. Хьанна хаьа?.. — Тавсолта, догIанна гулйелла марха санна, вусавелла, доIанаш деш, суждане вахара.

* * *

НКВД-н полковнико Петросовс, ша болу кечамаш шаьш бина девлча, буьйса йуккъейаханчу муьрехь, райкоман зала чу дIагулбира кху меттигера берриге нохчийн хьаькамаш. Уьш, дукхахберш, шайн къомана кечдинарг хIинцале а ма-дарра хезна бара.

Амма кIеззиг а и дайдан, шайн карахь хIумма а дацар дика гуш, шаьш хIинца дуьйна цу эскархойн йийсарш хиларх кхетта, кортош а охкийна, тийна Iара селханалера нохчийн хьаькамаш, шайлахь хIинццалц шайн къомана дуккха а ницкъ бинарш а болуш. Амма уьш а, селхана шаьш нахана лелийна харцо йиц а йина, тахана шайна тIехь йеш йолу харцо Iеткъаш Iapa. Йаххьаш кхохкийна, бист ца хилалуш Iapa, хьуьлла йистехь, Iедална а, нахана а хьанала чекхбевлла, Далхьаддий, Кериммий, уьш санна берш, царна а хаьара тахана шайн халкъана хьалха, цхьанхьа а даккха шайн орца доцийла. Полковник Петросов, шен дуткъий, Iаьржа цIоцкъамаш хьаьж тIехь гулдина, стоьлах къолам тоьхна, зал чу хьаьжира. Зал дIатийра.

Онддачу озаца полковнико, йукъ-кара зала чу бIаьрг а тухуш, дийшира, Берияс кечдина, Сталина чIагIдина буьйр. Буьйро хоуьйтура: тховса, I944-чу шеран февралан 23-чу дийнахь, Москохан барамехь нийсса кхо сахьт ма-делли, нохчий, гIалгIай, массо а, шайн доьзалшца, цхьаъ буха ца буьтуш, махках бохуш хилар: «Уьш Советан махкана кху тIамехь йамарт хиларна»… «Цара советан Iедална дуьхьал дукхазза а, герз а карахь, гIаттамаш барна»… «немцойн эскарна цара ма-хуьллу гIo дарна»…

Чохьболчарна, массарна а, цхьабосса дика хаьара цо дуьйцург цхьа а бакъ доцийла: тIеман хьалхарчу деношкахь, газеташа а ма-хаийттара, тIаме баханера (дуккха а шайн лаамехь а боьлхуш) ткъе итт эзар сов нохчо а, гIалгIа а. (ТIеман заманан барамехь и хила йезачу проценте кхочура). Советан Iедал доккхуш а, — и историна тIехь а ма-йаздарра, — нохчийн, гIалгIайн къам Революцехьа уггаре а майра тIом биначех дара. Советан Iедална дуьхьал, иза дIахIоьттичхьана, цкъа а цара цхьа а гIаттам ца бинера. Ткъа немцошна цара гIo дина бохург-м данне а бух боцуш дара. Кицанехь йуьйцучу чено, шена йаан дагадеъча, шен кIорни, шена и ца йовзийта, бехйеш, ченала карчийна бохург санна, и дерриге а кхоьллинера Сталина, Берияс, кхечу къаьмнашна хьалха нохчий, гIалгIай ма-хуьллу бехбархьама. И инзаре гIуллакх Сталинна эшнера, къаьмнаш кхерамехь а дахкош бен, Iедал шен карахь латто йиш йоцийла хууш. Берияна а, цуьнан гонна а иза эшнера — Сталинна хьалха базбала, чинаш даха, шайн меттиг чIагIйан, тIе Сталинна а дIагайта — шаьш ца хилахь, цуьнан меттиг а йухург хилар. XIapa гIуллакх кхочушдар шайна тIедожийначу, шайн ойланехь цара кхиийначу, лахарчарна а лаьара, царна хьалха базбала, шайн меттигаш чIагIйан. Иштта кхоллайелла «круговая порука», хьовх, «политически къуйн барт» бара иза. Долийна гIуллакх йуьххьехь дуьйна а зуламе новкъа далахь, тIаьхьа иза кхин а доккхачу зуламе кхочу.

Ткъа нийсо? Конституци? Ленинан весеташ? Хьехо воьлларг а йуьстахвоккхура цу сохьта…

Буьйра дешна а ваьлла, полковнико, чохь берш кхетош, тIетуьйхира:

— Операци йолайо, хьалха ма-аллара, нийсса кхо сахьт даьлча. ХIетале шун декхар ду, шаьш кху меттигера нах а, хьал а цхьабосса дика девзаш болу коммунисташ хиларе терра, шайн-шайн участкашкахь, эскаран эпсарийн куьйгаллехь, шайн нах, царна и хенал хьалха ца хоуьйтуш, махках баха кечбар.

— «Шаьш — шайна шаьлта Iотта» бохург санна ду-кх», — дагатесира ладоьгIуш Iачу Керимна.

Нийсса зал чу а хьаьжна, полковнико кхин а тIетуьйхира:

— Массарна а дIахаалаш, йиллина хан тIекхачале нахе махкахбахарх хаам бинчунна, суд йоцуш, цу меттехь тоьпаш тухург хилар! Махкахбоху сахьт тIекхаьчначул тIаьхьа, нахе а дIахаийта: кIирна тоъал даар а, дегIана оьшу бедар а, мотт-гIайба а, шайца дахьа бакъо хилар. Кхин а дIахаийта: шайгахь долчо дОлу герз а, шийла герз а, къайла а ца дохуьйтуш, хIинццехь схьадала дезар, ца деллачунна, и гучудалахь суд йоцуш тоьпаш тухург хилар. Кху операцина, ур-атталл хетарехь а, дуьхьалбовла шеко йолу нах, лаххьабай, хьалххехь чубохка цкъачунна — йа клубехь, йа маьждиг чу. Амма уьш а тIаккха, кхиберш машенашна тIебаьхна ма-бевлли, дIатоха шайчарех. ХIинца аша а, — полковнико аьтту куьг, къолам а карахь, дай хьалаайира, — шайгахь долчо герзаш охьадахка… кху чохь…

Полковникна йуххера ши эпсар, хьала а гIаьттина, улло кхин ши сержант а ваьккхина, гатанан тIоьрмигца чухула волавелира. Керима а, Далхьада а, Джабраила а, кхечара а белхан декхарца шаьш хIинццалц лелош хилла герзаш дIаделира.

— ХIинца шайн-шайн билгалйаьхначу участкашкахула дIасадекъало! Вайн партина хьалха долу шайн декхарш эпсарийн куьйгаллехь дуьззина кхочушде!..

* * *

Керим шен участке воьдуш, цIеххьана соцунгIа хилира: райцентран майданахь, лайлахь, адамийн йоккха пхьоьха лаьттара, гонах дIахIиттийна шортта салтий а болуш. Пхьоьханна ткъех гIулч хьалхахь, киралелочу машенийн стогарийн серлонгахь, нахана а гойтуш, лайла дIахIоттийна лаьттара вуьрхIийтта шо хир долуш цхьа жимха, ший куьг букъа тIехьа гIоьмаш тесна а долуш, йуххе хиэ ши автоматчик а хIоттийна. Эскархошна цуьнгахь ворхIазза йолу тапча гучуйаьллера. Жимхас, и шена карийна йу, ша и цаьрга дIайала вогIуш вара бохуш, чIагIдора, амма цунах эскархой ца тийшира: цара иза, лаьцна, цунна тIехь тоьпаш туху кхиэл кхочушйан схьавалийнера. И хезна, сиха кхуза схьакхаьчна, пхьоьхана йуккъехь лаьттара кIентан нана а, Iадийча санна, кIантана тIера бIаьрг дIа ца боккхуш. Амма нанна шен дагахь моьттура, иза дуьххьалдIа куьцана, нахана гайта, кхера а вина, дIахоьцур ву.

ТIаьрсиган йоца кетар йуьйхина эпсар, веана, кIантана букъа тIехьа дIа— хIоьттира. Кисанара схьдаьккхина цхьа кехат дийшира, массарна а хозуьйтуш: тIеман заманахь цхьа а бакъо а йоцуш, шеца долу герз леладарна, цIечу эскархошна тIехьахула тешнабехк бан и дагахь хиларна, хIокхунна тоьпаш тоха сацийна, — аьлла, схьакхайкхийра эпсаро. Кхин шина машено а стогарш тIедерзийра кIантана. Церан къеггинчу серлонгахь къаьсташ гора пхьоьханахь, меттах ца хьовш лаьттачу нехан Iадийна йаххьаш. Эпсар кхин а тIехилира кIантана тIехьашха. ХумпIар чуьра схьайаьккхина тапча, кIентан нийсса кIесаркIогана тIе хьажош, йалийтира. Тапчин тата даьржира шийлачу хIаваэхула.

КIант хIинца а лаьттара лайлахь, тIедогIуш а ло долуш, меттах ца хьовш, ши ког, хьалха а санна, шуьйрра лаьттах дIа а гIортийна. Нана шен дагахь хIинца тийшира, шен кIантана цара лелориг куьцана хиларх. Пхьоьханан хьалхарчу могIарехь лаьттачарна-м гира кIентан хьаьж тIехь гучудаьлла Iаьржа-цIен томмагIа. КIентан бIаьргаш, ангалин баса дахана, меттах ца хьовш, нийсса адамашка хьуьйсура, цхьаъ-м шаьш цаьрга леррина хоьттучух тера, бIаьргийн йистошкахь, охьа а ца бужуш, сецна, хин ши тIадам а лепара. КIант лаьттара.

Эпсар цецвелира: «ТIехтили-те? Йуххера ма-туьйхира ас…». Тапчин биргIа шен мере оьхьна, хьожа йаьккхира: «ХIан-хIа!.. гIалат хила тарлац!» — шен дагахь аьлла, эпсаро, кIентан белшах дайн куьг тоьхна, схьаозийра иза. Цу сохьта, буххера хадийна дитт санна, дегI нисдина, аркъал охьавуьйжира кIант. Пхьоьханахь ненан инзаре цIогIа делира. ЦIоькъах тера чухьаьдира иза кIант волчухьа. Шина салтичо шайн автоматаш, жIарах дуьхьал тосуш, некъ лецира. Нана тIехула кхоссайала гIоьртира. Автоматийн бух коьртах тоьхна, салташа ша йолччохь охьайожийра иза.

Йоьжначуьра йуха гIаьттина, маьхьарца йоьлхура нана, шен дехий, Iаьржачу пхьуьйшашлахь долу, серлонгахь кхин а деха хеталу, пхаьрсаш леккха стигала хьала а туьйсуш:

— Йо, Дела!.. Хьо гуш ву-кх!.. Йо, орцах довлийша суна! — кхойкхура цо.

— Ма йелха, Кхокха!.. Собаре хила! — элира цига йуххехь нисвеллачу воккхачу стага Асхьаба. ТIетуьйхира:

— Делан кхиэл хилла йаьлла, вайн хийца йиш а йоцуш. Дан хIума дац. ДIахьажал!.. Ца го хьуна?..

Кхокха, цIеххьана йоьлхучуьра сецна, дIахьаьжира кIант Iуьллучухьа: цуьнан схьагуш, корта бен кхин хIума доцуш, гонаха луьстта салтий лаьттара, автоматаш а карахь.

— ХIаъ!.. хIаъ!.. Хьо бакъ лоь!.. Со кхойкхур йац, хьуна, кхин Деле а, йа шуьга а!

Кхокха, IиндагI санна, шершина,йайра пхьоьханан боданехь. Керим вехха лаьттира меттах ца хьовш, йуьхь цIийелла, жима корта шуьйрачу белшаш тIехь aгlop таIийна. Лo саццанза охьаоьхура. Лайн даккхийра чимаш, фарийн серлонехь техкаш, тIеоьгура кIантана марчонан метта, марчонал кIайн киса цуьнан дегIах хьарчош. Эххар а кIентан дегI дерриг а дIахьулдира лайно, цуьнан гуш хIинца, мажбеллачу меран буьхьиггий, жимачу Iаьржачу эткан буьхьиггий бен, кхин хIума доцуш. Уьш схьакъедара хIинца а шаршу кIелхьара санна, Iожаллел а цIенчу, лайна йуккъехула…

Кериме дIакхайкхира эпсаро шайн участкехь долу декхарш кхочушдан. И цуьнца дIавахара…

* * *

Райкомехь Анна Львовнас мел дехарх а — цомгушчу мардена а, йоIана а тIе Эскиной ша йухайахийтахьара бохуш, амма йа иза а, йа и санна болу кхиберш а Петросовс райкоман чуьра меттах ца бовлуьйтура: цо уьш охьаховшийнера махкахбохучийн хьокъехь доьзна цхьадолу кехаташ йухайаздойтуш, кабинеташ чу а боьхкина, неIарш арахьара ондда тIе а чIаьгIна: кху муьрехь меттигерчу райкоман белхахой а, берриш а, оьрсий а тIехь, цуьнан куьйга кIел бара…

Буьйса йуккъе йахана нийсса кхо сахьт даьлча, Анна Львовнина цIеххьана ша Iачу кабинета корехула гира: райцентрана а, дIо Эскинойна а тIехула йерриге стигал, эзар ткъес тоьхча санна, де xIoттош, серлайаьлла: махкахбоху ламанхой охьабига гулйинчу студебеккарийн эзар стогар цхьабосса латийнера цу сохьта массанхьа а. Эзар машенан гyгl гIаьттира гонах, адамийн дог Iадош, къематде тIедеъна моттуьйтуш.

Ло охьаоьхура, даккхийра лайн чимаш серлонгахь седарчех лепаш, амма уьш Анна Львовнина цIеххьана тамашена Iаьржачу басахь хийтира. БIаьргех куьг хьаькхира — йуха а уьш Iаьржа гора.

— «ТIаьххьара ло ду-те?» — дагатесира цунна. ДIахьаьжира Эскинойхьа. Йуха а бIаьргех буй хьаькхира, къаьрззина: хIинца ло, седарчех тера, кIайн лепара.

Эскинойхь а, кхечу йарташкахь а санна, некъаш сов готта, хьийзаш хиларна, и йаккхий машенаш xIop а кетIа тIегIойла дацара.

Амма цу Эскинойхь а халачех йолу, эвлайисттера участок кхаьчна лейтенант Еремеев, реза воцуш, оьгIазе вара тахана. Шен куьйга кIел волу жимаха лейтенант, цунах кхин кхоъ автоматчик а тоьхна, дехьарчу ураме хьажийра цо, цигарчу цIенош чуьранаш арабаха. Ша, ши автоматчик а, райкомера гIоьнна велла нохчо а шеца волуш, некъал сехьарчу цIенна тIевахара. Ков ца тухуш, чIуг оззийна чуьра йоккхуш, ринжа а диллина, керта чоьхьа велира. Учин ламина тIехула сихха хьалаваьлла, берийн делхар хезачу хIусам чу велира иза накъосташца цхьаьна.

Доьлхучуьра сецна нара тIера ши бер гома схьахьаьжира, тоьпаш а карахь, эткашца даккхий татанаш а дохуш, чубаьхкинчу нахе. Берийн нана, эскархошка дIахьаьжжинчохь йисира, цIенкъа йуккъехь йогIайелла.

— ХIа! Сихо йел! Гулйел хIумнаш! Iедалан сацамца шу махках дохуш ду… КIиранна тоъал йуург а, шайн бедар а, мотт-гIайба а схьаэца бакъо йу шун. Сихо йе!

Райкоман векало гочдира.

— Мича бахьаненна? Мича махка?.. — куьйгаш дIасатесира зудчо.

— И тIаьхьа хуур ду шуна. Сихо йе!

— Ткъа кхеран… да? Иза чуваза ма ву.

— Иза маьждиг чохь ву кху сохьта. Райцентрехь шух дIатухур ву.

— Ткъа тхо… Муха? Кегийчу берашца?.. — эпсарехьа йирзира нана.

— Сельсовете кхаччалц — гIаш. Цигара райцентре кхаччалц бераш ворданахь, баккхийнаш — «шайн шиннан» тIехь! — вела а къежаш, эпсаро шина пIелга а гайтира гIаш ког баккхаран кеп.

Бераш делакъежара.

Лейтенанта, кисанара схьайаьккхинчу шен блокнота тIе а хьоьжуш, массеран а цIей, фамилий хоттуш, къоламца билгалонаш йира.

— ХIа! Ма латтал! Сихо йел! — чорда тIечевхира эпсар.

Нана йоьлхура, бераш а делха дуьйлира. Лейтенанта цIенкъа автоматан бух туьйхира:

— Ма чIечкъал!.. Зама йац!

Салташа a гIo деш, нанас дегочу куьйгашца, халла схьагулйира некъана йуург, бедар, мотт-гIайбий, шиъ ларча йеш.

— Дуьло хIинца!

Чуьра арабохуш, неIсагIехь сецира нана. Йухахьаьжира: пенах кхозу ден — ненан суьрташ схьаэца йуьйлира.

— Мегар дац! Зама йац!

Пхи шо кхаьчна ШаIрани, ненах хьаьрчира, цуьнан йух а лаьцна.

Ши шо долчу Вахас, воьлхуш, ши куьг автоматчике хьалакхийдадора, ша караэца бохуш.

Автоматчикаша, буьйлуш, туьттуш кехбехира уьш.

Еремеевн накъосто — жимахчу лейтенанта а, дехьарчу керташкара арабаьхна доьзалш а бара урамехь лаьтташ, кхаьрга хьоьжуш. Массо а уьш вовшахтоьхна: иттех зуда, ткъе итт сов бер, кхин пхи-йалх стаг а Еремеевс отряда кепахь дIахIиттийра. Наноша кегийра бераш караийцира.

— Сельсоветехьа — нийсса новкъа! Некъал дехьа, йа сехьа ког баьккхинарг — вада гIоьртинарг ву. Цунна, суд йоцуш, цу сохьтта тоьпаш тухур йу!.. — омра дира Еремеевс.

ДIадуьйладелира. Ло тIеоьхура. Бераш чIечкъара, наной тийна боьлхура, кортош лестош, баккхийчу наха, доIанаш а деш, Деле кхойкхура. Ког сихбинна богIура, уллобевлла автоматчикаш а болуш. Сельсовете дIакхачале, оццу новкъахула, кхин кхо керт а йара чуьра доьзалш Еремеевс арабаха дезаш. Сийна ков долчу кхаьчча, и йоллу ковра арахь саца а йина, оцу кех чоьхьавелира и, шеца кхо автоматчик а эцна. Кевнна кIелхьара пхьу чухьаьдира Еремеевна.

Тапча йелира, шен «гIалх» хадош, жIаьла охьадуьйжира. Учахь гучуйелира хIусамнана. Иза йуьртан туьканахь болх беш йуй хаьара лейтенантана хьалххехь дуьйна.

— Тхо ду!.. — аьлла лейтенант, хаттар-алар доцуш, накъосташца цхьаьна, чувахара, эткийн татанаш а дохуш. Блокнота тIе а хьоьжуш, йуха а лерира цо чохьберш: хIусамнана, марнана, кхо бер, марваша.

— Эдилсолта мичахь ву? — лейтенанта бIаьргашца лоьхура иза.

— Оцу чохь… Цомгуш ву и.

Дехьачуьра йовхарш схьахезира.

Эдилсолта меттахь Iуьллура, йуьхь кхохкийна, сихха садоьIуш, хьаьж тIе хьацар тоьхна.

— ХьалагIатта! TIe хIума йуха!.. Шу массо а кхечухьа дIакхалхош ду Iедалан сацамца.

— Муха массо? Со фронтовик, орденш а йолуш, тIеман заьIaпxo ма ву.

— И хIинца башха а дац. ХьалагIатта!

— Муха гIотту со? Со-х цомгуш ву.

— Ворданахь вуьгур ву. ХьалагIатта!

— Кхетахь, хIай, накъост: тоьпаш туху кхиэл йинчунна а и тIаьхьатоттур-кх, дагар дIадаллалц!

— ХьалагIатта, йовсар! Ас тапча йолуьйту хьуна!

Эдилсолта, вист ца хуьлуш, пенехьа дIавирзира. Тапча йелира. Эдилсолтин къена нана а, вешин зуда а маьхьаршца схьахьаьдира. Салташа цу секундехь автоматаш тIелецира царна. ЦIийлахь Iуьллура хIинца кхин садоьIуш воцу Эдилсолта.

— Хьал меттах! Оха садоккхур ду шун! Массеран а! — цIогIа делира лейтенанте.

Берийн гIap а йайра.

— Довла! Сихо йе! — омра дира лейтенанта, лампин серлонгахь карахь тапча а лепош, автоматаш а карахь йуххехь кийчча салтий а лаьтташ.

— Дан хIума дац, сан йoI! Дан хIума дац! Кхочушде! — элира марнанас. — Кхара вай билггал дойур ду… дерриш а… и гуш ду… Берийн къа ду… Вайх-м хIун дора…

Бесачу балдашца цахеза шабарш а деш, марнанас а, зудчо а, халла гулйира хIумнаш, бераш а кечдира… Салташа, теттиний, лаьцний арабаьхна, вукхарех дIатуьйхира уьш.

Ло тIедогIура.

Еремеев, шен участкера ша гулбинарш балош, сельсовете дIакхаьчча, бухахь, кхуьнга хьоьжуш, лакхара лейтенант Петрушин вара, Эскинойн кхийолчу участкашкара балийнарш а гулбина, Iаш.

Еремеевс тIе а вахана, «честь» а делла, рапорт дира:

— Накъост лакхара лейтенант! Массо а схьавалийна. Шиъ маьждигехь ву. Цхьаъ, транспортабельни воцуш, новкъа ваккха йиш йоцчу хьолехь хилира!

Петрушина вист ца хуьлуш корта таIийра, цунах ша кхетар гойтуш. Еремеевс аьлларг: «цхьаъ виэн дийзира шен» бохург дара. Берияс динчу омрехь, новкъа ваккхалучу хьолехь воцург дийна буха ма вуьтийла аьлла, сацийнера. Петрушинан бIаьрган негIарш цхьана секундана охьадахара. Делахь а, «приказ — приказ ду». Петрушина, хIинца Еремеевн а гIоьнца, схьагулдина адамаш дIахIиттийра отрядийн кепехь, могIаршца нисдеш. Цомгашнаш, бераш, ворданаш тIе ховшийра. Доцца кхайкхийра:

— Райцентре кхаччалц — гIаш гlyp ду. Ворданаш вайна тIаьххье схьаоьхур йу. Некъах разваьлларг — вада гIоьртинарг лору. Цунна тоьпаш тухур йу цу меттехь, суд йоцуш! Марш! — Петрушин лакха коьртехь а волуш, и йоллу къепал дIайолайелира лайлахула, зударийн, берийн делхарца, къаной тийна Деле а кхойкхуш, йуххе хIиттина богIуш автоматчикаш а болуш.

Еремеевс гулбинарш къепалан цIоганехь богIура, вовшашка къорра дешнаш а кхуьйсуш:

— Стенга дуьгу-те вай?..

— Берех къахета-кх!..

— Суна-м вайн бухадуьсу кешнаш а дагахь ду…

— Уьш а Iийр бу-кх хIинца дуьйна, вай кхин тIе хIунда ца догIу-те бохуш…

— Дерриш дайа дуьгуш мукъна ма хилахьара вай…

— ХIай! Сацийта-л и осала къамелаш: вай дерриш дайа дуьгуш а дац, вай дерриш цхьана дийнахь лийр а дац! Собаре хила. Вайх цхьаберш лахь а, бераш дуьсур ду, вай собаре хилахь. Вайн къам йуха а дебар ду. Хенал хьалха вала гIоьртинарг а къонах вац, Делан дикане са ца туьйсург а бусалба вац! Цул а, хуучара, Деле доIа де, йа дагахь назма ала! — оьгIазе вистхилира цаьрга цхьа воккха стаг.

Еремеевс, карара автомат маса къепална тIейерзийра, уллохь вогIучу райкомерчу нохчочуьнга оьгIазе хаьттира:

— И хIун къамел ду?

Автоматчикаша а герз кечдира.

— ХIума дац! ХIума дац! Воккхачу стага мелхо а сатухуш хила боху массаьрга а, делхарш а сацадай, шаьш ца Iелахь йиш лакха элира, — шена хезнарг кIаддеш, гочдира нохчичо.

— Эшарш лекха мегар дац! — Еремеевс автомат охьайахийтира.

Цунна тIаьххье автоматаш охьайахийтира салташа а. Нагахь Еремеевс шайга аьллехь, цара билггала, ца кхоош, тIетухур йара автоматаш цу массарна а — уьш мел миска хиларх: шайн карарчу автоматаш чул башха, кхин ойла ца йора цара нехан баланийн. Уьш кийча бара, шайга и алахь, цхьаъ царех буха ца вуьтуш, массо а уьш байъа. И доллу доьлхуш догIу халкъ, мел и делхахь а, советан халкъ доцуш, церан ойланехь мостагIийн халкъ дара, шайн бераш а, хьала ма-кхиъи, уьззуш хир болуш. Бериян верасаша шайн ойланехь йеххачу хенахь Iамийначу царна кхин хIума ца хаьара. Амма царалахь а наггахь цу ойланехь воцург а волура, делахь а, цунна-м хаьара, нохчех ша хIинца къинхетам бахь, цул тIаьхьа шех къинхетам хир боцийла!

Бериян омранца и салтий таханналц ишттачу ойланехь Iамош, схьавеъна волу ша Еремеев а вара, нохчашна массарна а тоьпаш тоха кийча цхьажимма а бахьана далахь. Оцу ойланехь Iамийна ша хиларал совнаха, цу ойланехь и кхин тIе а чIагIвала бахьана а дара цуьнан шена гергахь: Белоруссехь, Минскана гена доцуш, шайн хIусамехь, дийна боллушехь, неIарш, кораш тIе а чIагIийна, багийнера фашисташа цуьнан дай-наний, жима ши ваший. Ткъа нохчийн къам фашисташна гIo деш хилла бохург Еремеевс, ойла ца йеш, цуьнан бухе ца хьоьжуш, тIеэцнера.

Цундела хIумма а къа ца хеташ хьоьжура Еремеев лайлахула схьатекхачу шен къепале. Эххар, Яьссийн тогIех чекхбевлла, хIорш схьабогIуш, цIеххьана, хечин барч а лаьцна, некъан йистехьа дIахьаьдира Эскинойхь массарна а вевзаш, наха «ах бIаьрзе, ах хьераваьлла» ву а олуш волу Сайхан.

ГIароло автомат йалийтира. Иза хьакхалуш кхетча, Сайхан, воьжначуьра маса айвелла, кхайкхира:

— Ва, нах! Со ма виэ алийша цуьнга: йуьртана а хууш, хьераваьлла вар-кха со!..

Амма хьерабевлларш цу дийнахь мехехь бацара: шозлагIа тоьхначу автомато, цуьнан аз хадош, охьавиллира иза. Оццу могIарера схьаиккхина, шийтта шо долу, Сайханан йуьхьлело вешин кIант — Салауддин, тIулг а карахь, чухьаьдира гIаролна. Иза а автоматан багара, бода а батIош, схьатоьхначу цIеро даиманна а дIанисвира хьерабевллачийн могIаре.

Ший а и шиъ Iуьллучохь а витина, Iадийна къепал, цул тIаьхьа гIap йайна, болар сихдинна йогIура.

Райцентре дIакхечира. Кхуза схьабалийнарш берриш а гулбина, йоккха Iаьржа пхьоьха гора шуьйрачу майданахь. Стогарш а латийна, кийчча лаьттара йаккхийра студебеккерш. Накхармозий санна, даккхий, месала лайн чимаш саццанза тIеоьхура. Тохара, Керимна а гуш, нанна хьалха, шегахь тапча карайарна эскархоша вийна Iуьллучу жимхин хIинца, хIетахь гуш хилла, мера буьхьиг а, йа эткийн буьхьиг а ца гора кхин: иза верриг а, тIехула кIайн барз беш, дIахьулвинера, Iожаллел а цIенчу, кIайчу лайно. Оцу жимхан хIинца хIумма а дацара йа гуш а, йа дозуш а хIокху доккхачу, бакъдоцчу, и ца кхеташ дисинчу дуьненах.

Школехь иза доьшуш волчу хенахь дуьйна а и ца кхеташ дисна дара: ширачу Римехь хьоладас, ша кхобуш болу, шен хьал дебош болу леш, цхьа кIеззиг а бехк баьлча, хазахета хи чу а кхуьссий, дийна боллушехь чIерашка баийтар.

Йа малхбалера тIамца веанчу бIаьнчо, ша ма-аьлла кара ца йеъначу шахьаран бахархой, кегийчу берашца цхьаьна, дийна боллушехь багор. Йа адамашна дика дан шортта таро йолчу оьрсийн паччахьо, шега дехаре баьхкина мискахой тоьпаш тоьхна байийтар. Йа гитлерхоша эзарнашца жуьгтийн бераш, дийшина Iохккучохь, балдех дIовш а хьоькхуш, дайар — дуьххьалдIа уьш къомаца жуьгтий хиларна! Уьш дерриге а и жимха ца кхеташ дисна дара. Амма массо хIуманал а и ца кхеташ — кхеттане а ца кхеташ! — дисинарг дара, дуьнен чуьра массо а харц хIумнаш дIадаха кхоьллина йолчу, Советан пачхьалкхехь, xIapa а нийсонан ойланехь кхиийначу махкахь, тахана, цхьа а бехк боцуш, кхунна а гуш, дуьххьалдIа къомаллин бахьница, дерриг а кхуьнан халкъ, кегийчу берашца цхьаьна, делхош, шен махкахдаккхар!

И жимха ца кхеташ дисна долу и тIаьххьара хаттар дара, и вуьйчу секундехь а адамашна цо тIедоьгIначу цуьнан бIаьргаш чохь нахана гинарг.

Саццанза ло оьхура цуьнан барза тIе…

Схьагулбина нах, хIинца машенашна тIебахале, эскархоша йух-йуха багарбеш, къаьстина хилла доьзалш йуха вовшахтухуш, кхин а бехха лаьттира майданахь цIийзачу шелонгахь.

Баккхийчу наха, шаьш болччохь, лай тIехь, гонаха автоматчикаш а лаьтташ, ламазаш дора. Зударий гIийла тийжара. Кегийра бераш доьлхура шелонна, йовхарш йетташ. Баккхийчех цхьаберш, кхуззахь дог а гIеллой, лайла охьа а оьгий, кхин хьала ца гIовтталуш буьсура. Беллачарна, циггахь цхьана ор чу а тосий, тIе ло хьоькхура салташа. Эпсаро шен блокнота тIехь тIаккха билгало йора.

ТIаьххьара а берриге нах схьагулбина а бевлла, хIинца машенаш тIебаха болийча, массо зударийн цхьабосса белхар делира, шайн доьзалех хаьдда бисначеран цIерш а йохуш.

Студебеккерш а массарна тоьуш ца хилира: хIоранна тIе нах шозза а сов тарбора. Мисканийн оьшу хIуманаш а, совнаха йу а бохуш, машенаш тIера салташа йуха охьакхуьйсура, нахана тIе а чехаш…

Эххар а Iуьйранна йалх сахьт доллуш, майданара машенаш, нохчех йоьттина, йерриш а, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, Грозный-гIaлехьа новкъа йевлира.

Тийналла хIоьттира майданахь.

Райкоман шозлагIчу этажа тIехь Iачу Анна Львовнина тамашена хийтира лахарчу этажа тIера цIеххьана схьахезна самукъане эшарш а, пондар а. Сихха йахана зал чу хьаьжира и: стоьлаш тIе маларш, даарш а хIиттийна, эпсарш бара гонаха Iаш, коьртехь полковник Петросов а волуш:

— Схьайола чехка! Схьайола!.. Операци дика чекхйалар билгалдер вай цхьаьний! — элира цо Анна Львовне.

Анна Львовнас, корта а ластийна, дийхира ша Эскиной сихха дIакхетайар, цомгушчу мардений, йоIаний тIекхачош…

* * *

«Виллис» тIера школин кетIахь охьайоьссина Анна Львовна, сихха шайн чухьаьдира: оцу кIуркаманехь, ца хууш а, кхуьнанаш а махкахбаьхний-те? — аьлла, дагатесна. ДIасахьаьжира чухула: жимачу маьнги тIехь, балдаш дусийна, набйеш Iуьллура Ниночка. Савва Ильич чохь вацара. Кертахь тийна дара. Арахьаьжира: йуьртахь a гIap яйнера, цхьана-шина туьнкалгах бен кIур ца болура. Сихха уьйтIа йелира: «Дада-бIар» лаьттара, лайн чечакхаш охкийна кIайн гаьннаш, куьйгех тера, Деле кхойкхуш санна, стигала а кховдийна.

Сахиллалц ихна ло сатоссуш сецира. Йерриге аре бIаьрго ма-лоццу шурула кIайн йара, амма дIо лакхахьарчу басехь, кешнашкарчу хIолламийн баххьашкахь, мохо лестош, цIарула цIен кегий байракхаш гора, схьалаьцначу олхазаран тIам санна, йетталуш. Уьш школерчу комсомольцаша xIop шарахь а эскаран дезде тIекхочуш царна тIе ухкура. Малделлачу боларца, даго цхьа вон хьоьхуш, ТавсолтагIеран цIийнехьа йахара Анна Львовна: кешнаш санна, тийна а, йеса а йара керт. Учахь лаьттара бертиг йихкина ахьаран гали.

Сихха, неI ца тухуш, чуйелира Анна Львовна. Аддам дацара. Этажерка, стол, нар йерззина лаьттара. Коран боьхначу бIаьргехула чухьоькхура Iаьнан шийла мох. Масийтта шарахь Ленинан сурт кхаьзначу дуьхьаларчу пена тIехь дисина гуран деакIов сирла томмагIа гора. Портрет дацара. Анна Львовна ша-шах вукху аьрру агIорхьа а хьаьжира: десачу цIа чохь, дай мохо а хьедеш, ша кхозура сапаргIат схьахьоьжучу Сталинан портрет. БIаьрзе чухула хьаьвзира Анна Львовна. Этажерки йуххехь Iуьллура «Сталинах эшарш» тIейазйина Селитин стомма тетрадь.

Йуха а Сталинан суьрте хьалахьаьжира Анна Львовна.

— Ахь динарг, ахь динарг! — аьлла, шина куьйга корта а лаьцна, десачу цIа чохь, мохь тоьхна йилхира иза. Цкъа соцуш, тIаккха йуха а дог карзахдуьйлуш, йоьлхура и. Цуьнан йелхарца дара, тохара дуьйна а цо шен кийрахь къуьйлуш, IаIийначу халахетарийн Iеткъар; хIинццалц шен даг чохь сецийна майрачух дерг а, жимачу йоIаца хIинца цхьалха йисар а; ша оццул дезаш Iамийна бераш сел къиза махкахдахар а.

ЙухайогIуш, уьйтIахула йелира иза. PaгIy кIел гоьргах тоьхнначохь доллура диг; божли чуьра ара а баьлла, даьхникертан берте а беъна, Iоьхура йуьртана а бевзаш хилла, ТавсолтагIеран бордаха дирша йетт; уьйтIахула, зIе текхош, угIуш хьийзара байдаьлла Борзиг. ТIейахна дIахийцира и Анна Львовнас. Борзиг цкъа, тIехилла, кхунах хьожа а йаьккхина, йуха дIахьаьдда, дIо лаьттачу аьттан когах мотт а хьаькхна, цхьамма-м кхайкхича санна, кертара арахьа дIадедира, шен логах боллу йоьза хIоз а лепош. Кийрара дог лазадуьйлура Анна Львовнин: йух-йуха дуьхьал туьйсура, шаьш хIунда, стенга дуьгу а ца хууш, машенашкахь дIаоьхучу Селитин, Нурседин, Каташан, кхечийн а цецдевлла аматаш.

«ХIун бехк бу-техьа, тIамехь кIант а вийна, висинчу Тавсолтин а, майра тIамехь хиллачу Кесирин а, шен орденашца новкъа ваьккхинчу Кериман а?» — ша-шега йух-йуха хоьттура Анна Львовнас. Оцунах кхета гIерташ, оцунна цхьаъ, мукъна, бегIийла бух каро и мел доггах гIортарх а нис ца лора цуьнан. «Ткъа Сталин?.. Цо муха туьдур дара техьа и шега хаьттичахь… Цунна хууш а дуй-техьа xIapa?» — ойла йора цо. ТIаккха йуха а, хьаьвззий, ойла кхечухьа йоьдура. Шена хIокху гIуллакхах хьалхенгахь мел хезнарг а хIинца кхечу, нийсачу агIорхьа кхетадора цо: тохара, партизанашна оьшу аьлла, герз дIалахьо «виллис» тIехь веъна Церетели а, тIеман хьашташна аьлла, Грозный-гIала веана хилла Берия а хIинца шайн йамартачу аматехь дуьхьалтуьйсура кхунна. «Цара дина xlapa… уьш бу бехке… Цара тилкхазваьккхина хир ву Сталин а»…

Шен ма-хуьллу и бехказаваккха некъ лоьхура цуьнан даго. Амма и дан шен кхетаман кIоргехь а ницкъ ца кхочура Анна Львовнин: «Ленин коьртехь волуш-м хир дацара xIapa саннарг!» — бохучо кхачадора шадерг. Эцца кхаьчча, цуьнан ойланаш кегалора. ХIинццалц цунна хьехнарг а, цо дIахьехнарг а цхьаьна ца догIypa тахана хиллачуьнца. Саццаза сирла даьгна цуьнан бIаьргийн нур хIинца, малх чубуьзча санна, чуьра суьйнаш дайна кхоьлира. Йоьлхучуьра а сецна, йовлакхца бIаьргаш дакъийна, шайн чуеара и парталчу боларехь. Ниночка хIинца а ховха наб еш Iуьллура. Цунна тIepa юргIа а нисдина, шен кегайелла ойланаш цхьана хорша йерзо дагахь, коре хиира иза. Чувелира Савва Ильич. HeIcaгIepa схьакхоьссира:

— ХIа! Вевзин хьуна хIинца хьайн Сталин?

Анна Львовнас йоьхна элира:

— Сталинна — м ца хууш хила а мегий xIapa…

— Хаьа! Цуьнгахула схьадогIуш ду! Цуьнан амалехь ду. Адам Iадош бен Iедал шен карахь диса йиш йоцийла хаьа цунна. Цо хIаллакйина Ленина кхоьллина парти а.

— Ткъа хьо?.. Ткъа… хьо санна болу тешаме партийцаш? Хьо цхьаъ хилла-х ца Iай ишттаниг! Йу хIинца а парти! ХIинца а бу, дуккха а бу хьо санна берш!

— Бан-м бу! Шайна хетарг ала таро йолуш-м бац! Алал хIинца ахьа а, хьуо йахьахь, алал тахана! Эра-м дацара! Аьлча а, эрна хир дара! Аьлла хьо а эрна йовр йара, цхьа а пайда боцуш. Цундела, ас айса а ца тадо хьуна и алар. Иштта ду тахана гIуллакх!

Савва Ильич чухула волавелира:

— Ойла йехьа цу белхан! «Халкъан мостагIий» бу а бохуш, цкъа хьалха цхьацца адамаш хIаллакдира. ТIаккха, цу тIехь а тоам ца хуьлуш, «халкъан мостагIий» бу бохуш, дийнна тайпанашца бакъболу халкъан доттагIий — гIарабевлла ленинцаш хIаллакбира, хIинца — дийнна къаьмнаш, дийнна халкъаш хили «халкъан мостагIий»… И-м коьрта чу а ца тарлой: дийнна халкъ, берашца цхьаьна, къомаллин бахьница махкахдаккхар! Дайна хIума а дуй и цхьанна а? Коммунист?.. Ву — «коммунист»… «Таханлера Ленин» — тьпуй!.. — лаьттах туйнаш туьйхира Савва Ильича, корах ара а хьаьжна. — И лаьмнаш а хIун йу хIинца, шаьш динчу шайн адамех девлча? Олхазарш доцу беш! Стом боцу дитт! Хи лекъна апари!..

Корехула цунна гуш дара, дукхазза а дайна, даим а дуьнене бендоцуш хьуьйсу, делахь а, тахана гIийлачу ойланехь хетало къена лаьмнаш.

Адамашка беанчу балано шайн а дог дохийначух тера, баккъала а, кхоьлина хьуьйсуш санна, хетара уьш. Амма хин йолу тIаьхье хIинццехь а шайна гучух тера, сапаргIат а хеталора…

Месала куй бIаьргаш тIе а теттина, кIентан докъа тIехь лаьтта да санна, шайн халкъан бала шайна чухудуш, тийна лаьттара Кавказан лаьмнаш. Церан дагахьдерг хуур дацара цхьанна а, амма цаьрга дIахьаьжначунна цу сохьта гора, уьш хIуъа а ловр долуш, цхьангга а эшалур доцуш, шайн дагца чIогIанаш хилар!

II. ХЬАЙН БАЛА ТАМАШ МА ХЕТА

НОВКЪАХЬ

Можачу басара, лаьхьарчий санна йехий, товарни цIерпошташ, неIарш тIе а къевлина, цхьанххьа а диллина кор доцуш, дIаоьхура цхьаъ вукхунна тIаьхьа, аьчган новкъахула, ур-атталл минотана а цхьана а станцехь сацар доцуш. Уьш йоьттинера нохчех, гIалгIайх: масех сохьтехь ах миллион халкъ, цу цIерпошташна тIе а хаийна, эзар шерашкахь ша даьхначу махках а даьккхина, йа кегийчех а, йа цомгушчех а цхьа къинхетам ца беш, къаношца, берашца цхьаьна, дIадуьгуш дара, мича дуьгу а ца-хуучу, цхьана генарчу махка, Сталинан, Бериян, МолотовгIеран лаамца, кхин цхьана а бакъонца доцуш, дуьххьалдIа къомаллин билгалонца. Цу гIуллакхна оьшу цIерпошташ а (ах эзар гергга), аьчга-некъан керла га а, (масех бIе чаккхарма) уьш новкъа а бахале, хьалххехь, кечдинера Кагановичан урхалло: Соьлжа-гIалара Гуьмсе, цигара Аштаркхане, тIаккха Казахстанехьа дIа. Ростохахула, оьрсийн йаккхийчу гIалашна йуккъехула а бохуш, дерриге дуьненна а гойтуш, уьш бигар — цкъа-делахь, политикан aгlop бегIийла ца хеттера сталинхошна, йуха экономикина гергахь а «тIеман заманахь» данне а санехь ца догIура. Ма-хуьллу и гlapa ца даьн долчу aгlop дIабуьгуш бара уьш. XIopa вагона чохь а шовзткъе итт гергга (ткъаннан меттана) стаг вара чутарвина, берашца-наношца цхьаьний. Шийла дара: арахь февраль лаьттара, вагонаш чохь йолчу, «буржуйкаш» олучу, кегийчу аьчган-пешех а кIезиг пайда хуьлура — дечиг цатоарна. Кериман доьзалца цхьаьна вагон чу нисделлера Тавсолтий, Селитий — и хазахетара цу шинна. Амма Нурседий, Расуллий мичахь ду ца хууш, цу бехачу новкъа саготта бара уьш.

ШозлагIчу дийнахь а цхьанхьа ца соцуш, дIаоьхура цIерпошт. ТIеттIа совйуьйлура шело. Пальтош а, кетарш а массаьргахь цахиларна, цхьацца шаршуш а, истангаш а дегIах а хьарчийна, Iapa мухIажарш. Шишнаш чуьра хи а кестта кхачийра, йуург а ца тоьура: цхьаберш и шайца йанне а йоцуш новкъа баьхнера. Хьоткъан гIуллакхна баккхийчара садеттара, бераш делха доладелира. Тавсолтас вагонна йуккъехь дагарца Iуьрг а даьккхина, цхьацца гIожмаш карийна, царех гIортораш а йина, вагонан цхьана пена тIера вукхунна тIекхаччалц тIийриг а тесна, тIехула шаршу а оьллина, цхьа кхалун тайпа йира.

ШолгIачу сарахь дуьйна, Кавказана ша дикка генайаьллачул тIаьхьа, эшелон, массо а кегийчу станцешкахь а соьцуш, меллаша йоьдура, мухIажарийн дог этIош, сецначохь ур-атталла неI а ца йоьллуш. ХIинца массарна а лаьара, шайна йоьгIначу метте сихха дIакхача. Вагон чохь хьожане а, шийла а дара. Дехьа сонехь цхьа бер цIеххьашха чIогIа мохь хьекха дуьйлира. Йиш йоьхна хьаьвзира беран нана. Селита тIейахара.

HeIapa кIел хьекхначу лайлахь дашийна, йовлакх диллира цо беран хьаьж тIе. Доьлхура. Балдех хьаькхира — ца туьйра. Лоьрашка кхойкхийла дацара: цIерпошт йоьдура, гIаролаш шайна къастийна йолчу вагона чохь богIура.

— ХIа!.. Iовший xIapa баьпкан буьйдиг бага йиллахь цунна!.. — Селитас дIакховдийра и нене.

Беро багара йуха схьатесира. Доьлхура. ЦIерпошт дIаоьхура, цхьана эшшарехь аьчган чкъургийн тата деш.

Вукху Iуьйранна бер, доккха са а даьккхина, дIатийра цIеххьашха. СадеIар ца хезара. Баккхийнах тIегулбелира: бер деллера. ХIинца нана йоьлхура мохь тоьхна. Селита а, кхиболу зударий а белха буьйлира, и вагон а гатйеш.

— Йуха ца даьн долу неIалт хуьлда Сталинна! — элира цхьамма.

— Амин! — Тавсолтас йуьхьах ши куьг хьаькхира.

— Сталина-м хIун бехк бара? Цунна-х xIapa хууш а хир дац! — йукъагIоьртира цхьаъ-м.

— Делахь-хIета, шозза а неIалт хуьлда цунна, и хаа ша декхарийлахь воллушехь, и цахаарна… — элира Тавсолтас. — Пачхьалкхан буьххьехь Iачу цунна хIунда ца хаьа шен пачхьалкхехь дерг?!

— Бакълоь!.. Бакълоь Тавсолта! — резахилира баккхийнах.

Беран дакъа, киси йуккъе а хьарчийна, соне диллира. Нана, корта а оллийна, бIаьргаш тIекхаччалц йовлакх охьа а даийтина, гIийла тийжара цунна уллохь…

ЦIерпошт хIинца цхьана станцехь сеццинчохь (кхоалгIачу дийнахь), дуьххьара схьайиллира вагонан неIарш, цIеххьана чу керла xlo хьокхуш, массара а доккха садоккхуш. Чухьаьжира лекхачу дегIахь волу гIарол-сибирхо:

— «Урбах», — станцин цIе йаьккхира цо. — Кхузахь шуна йовха йуург а, бепиг а лур ду. Шайна йукъара цхьа-ши накъост схьакъаставе.

Керим вахара, шеца цхьа жимха а, ведар, гали а эцна, гlaролна тIаьхьа.

Арахь шийла мох хьоькхура. НеIарехь хехь висинчу, лохочу дегIахь волчу вукху гIароле Селитас, тIе а хилла, хаьттира:

— Бер делла-кх тхан вагон чохь… ХIун диэ хIинца?

— ХIинцца! — аьлла, неIарш тIехула догIа тухуш, тIе а чIаьгIна, дIахьаьдира и.

Вухавеара, шеца пхьаьрсех цIиэн жIараш йохку ши санитар а валош. Беран дакъа дIадала ца лууш, нана, мохь хьоькхуш, тIейетталора царна.

— Кхетахь: декъий вагона чохь дIакхехьа ца могуьйту!..

ГIаролан гIоьнца, и дIа а теттина, дакъа а эцна дIабахара санитараш. Селитас ма-хуьллу хьоьстура, коьртах кадетташ, йоьлху нана…

Ведар чохь йовха чорпа а, гали чохь баьпгаш а дахьаш, жимхица вухавеара Керим. Цо а хьаьстира иза:

— Ма йелха! Луларчу вагон чуьра а хIинцца, суна а гуш, дIадаьхьи ши дакъа!.. Баккъалла а, царех кхерам бу бисанчарна а…

Нана, цкъа схьа а хьаьжна, йуха а йоьлхура…

Цхьанаэшшарехь чкъургийн тата а деш, дIаоьхура цIерпошт йист йоцчу кIайчу арахула. Керима схьадеанчу даарх, бераший бен, мотт а ца туьйхира цхьамма а…

ЦIерпошт дIаоьхура… дIаоьхура…

ХIинца дуьйна xIop станцехь а соьцуш, делкъанна цкъацца йуург а луш, цкъацца неIарш йоьллий а йуьтуш: кхузара цхьанхьа а водийла дацара, бIаьрго ма-лоццу генна дIайаьржинера тIе ло диллина, йист йоцу аре.

* * *

ЦIерпошт дIаоьхура, цхьана эшшарехь чкъургийн тата а деш… ЦIеххьашха сецира и, цхьа а станци йоцуш, шуьйрра йаьржинчу пана арахь. Схьагарехь — паровозан гIуллакхна.

HeIapш а йиллира.

ГIаролаша пурба делира цхьаболчарна, арабевлла, лайлахула жимма болабала: бошхап санна, шера гучу кху пана арахь цхьанххьа а бовдийла йацара.

Вагона чохь xIop а шен гIуллакх деш вара. Селита неIарехь лаьттара, генна дIа кIайчу арене а хьоьжуш. Кесира шен сонехь Каташца цхьаъ-м деш йоллура. Керим дехьа сонехь баккхийчу нахаца къамеле ваьллера.

Селитина а гуш, луларчу вагона чуьра, охьа а воьссина, шен гIаролера пурба а даьккхина, шайн вагона йуххехула ойлане дIасалелара цхьа къона нохчо-лейтенант, погонашца, некха хьалха шортта мидалш а йохкуш.

Селитас тамаш бора: ша фронтовик-лейтенант а воллушехь, цу гIароле-сержанте пурба деха дийзи-кх цуьнан а!..

И санна берш кхин а бара кхечу вагонаш чохь: нохчий, гIалгIай махкахбохучу муьрехь фронтера отпускна цIабаьхкина хилла болу тIемалой а, уьш нохчий, йа гIалгIай хилчхьана, кхин хIума ца оьшуш, цу сохьта лоций, оцу вагонаш чу туьйсура.

Селитина гира хIинца: дехьарчу вагона чуьра а аравелира кхин цхьаъ, гIовтална тIехула кетар а кхоьллина, йеха кIайн маж йолу воккхастаг. ГIароле, тIехилла, цхьаъ-м аьлла, цо резахиларан корта а таIийна, воккхастаг, вагонна тIехьа, шен дагахь ша ца гучу а ваьлла, лайла охьалахвелира аравахаран гIуллакхна, лаьтта охьакхаччалц шена гонаха кетар охьа а хоьцуш. Селитина, дIахьаьжча, жимма раз aгIopa гуш вара иза. ЦIерпошт цIеххьана тохайелира, вагонийн буферийн тата а долуш.

Эшелонан коьртера схьахезира:

— «Кийчча хила!»

Нохчо-лейтенант сихха шен вагона тIе велира.

Вокхастаг ша волччохь, узарш а деш, гIерташ воллура. ГIарола, тIе а хилла, омра дира:

— ГIатта, джигит! Маса — вагон чу!

Воккхастаг ца гIоттура: лога — пхенаш а дусийна, хьаьж тIе хьацар тоьхна, йуьхь а цIийелла воллура иза. ЦIерпошт меттахйелира

— ГIатта ца бах хьоьга, бандюга! — тIечевхира гIарол.

Воккхастаг ца гIатталора. ЦIерпошт меллаша йолайелира. ГIароло оцу сохьта автомат йалийтира цуьнан букъа тIехьа. Воккхастаг ша волччохь кIайчу лай тIехь ваьржира, шена гонаха цIарула цIиэн томмагIнаш а даржош. Цу сохьта, Селитина а гуш, гIаролна чухьаьдира шен вагон тIера чуиккхина нохчо-лейтенант, буйнахь цхьа эчиг а лепаш. ГIароло, автомат тоьхна, охьавиллира иза а воккхачу стагна йуххе. И шиъ иштта, кIайчу лайлахь йух — йуххехь, Iилла а витна, гIарол, ведда шен вагонна тIаьхьа кхиина, ламех а тасалуш, хьалавелира.

Селита, шен соне йухахьаьдда, куьйга йуьхь лаьцна йилхира. ТIегулбелира Тавсолта, Керим, Кесира, кхиберш.

Селитас дийцира, йелхаран къурдаш а деш, шена гинарг. Ойла йеш а лаьттина, Керима элира:

— И хилла дерг оцунна бехке верг цхьа а схьакъасто йиш йоцучех ду: воккхачу стеган ницкъ ца кхаьчна паргIатвала, ша воккха а, цомгуш а хиларна; гIароло цунна автомат тоьхна, шен бакъо йацарна, иза дийна а витина, дIаваха. Ткъа нохчо-лейтенант цунна чухьаьдда, советан оьздачу амалехь ша кхиийна хиларна, бехк боцу стаг вуьйш гича, сатоха шен ницкъ а ца кхаьчна.

— Ма ала а эли ахь… ЭххIей-йаI!.. Суна-м хаьа оцунна бехке верг! — деро элира Тавсолтас.

— Мила?

— Сталин!.. Советан Iедал!.. — и ший а цхьаъ дара Тавсолтин кхетамехь, кхиболчу миллионийн а санна.

— ДIавалахь дIа!.. Церан хIун бехк бу? Цара бохург нийсса кхочуш ца дечеран бу-кх и боллу бехк! — тIе ца тайра Керим.

— Делахь-хIета, Сталинан а, Советан Iедалан а сацамца ца бо вай xIapa некъ? Вешан махках а даьхна? — ца соцура Тавсолта.

Керим IадIийра, ала хIума а ца хилла.

Вукху станцехь кхеран эшелон йехо латта дийзира, дуьхьалйогIу пассажирски цIерпошт тIехйаллалц. Эххар пассажирски схьа а кхаьчна, кхеран эшелонна йуххехь дIахIоьттира. КеримгIеран вагонна нийсса дуьхьал нисйеллачу пассажирски вагона тIера охьавоьссира цхьа воккхо стаг, коьртаIуьйра, хаза къежйеллачу луьстачу кIужалца, эвлайаан сибатехь цIена йуьхь лепаш, йовхачу пижамана тIехула драпан пальто а кхоьллина, — схьагарехь, жимма хIонехула волавала дагахь. Шен вагона хьалха лаьтта Керим а гина, тIевеара иза:

— XIapa эшелон ма тамашена хета суна? Ма дукха адам ду кху тIехь? Муьлш бу уьш? Мича боьлху?

— Нохчий, гIалгIай бу… Шайн махках а баьхна, Iедало кхечу махка кхалхош бу берриш а. Мича буьгу — ца хаьа хIинца а, амма, хазарехь, Казахстане буьгучух тера ду.

— Массо а?

— Массо а! Къаной а, зударий а, бераш а…

— ХIунда? Мича бахьаненна?! — цецвелира иза.

— Советан махкана хIокху тIамехь хьанала ца хилла аьлла, бехке бина.

— Ткъа хьо?.. Хьо хIун деш лаьтта кхузахь? — ца кхеташ, хаьттира цо, Кериман некха хьалха а хьаьжна.

— Со а… цаьрца ву-кх! Кху вагона тIера… Со нохчо ву!..

Пассажирски цIерпошт тохайелира.

— Ма инзаре хIума ду xIapa!.. — аьлла, шен вагона тIе вахара воккхастаг.

Пассажирски къайлайаьллачул тIаьхьа КеримгIеран эшелон а кестта меттахйелира…

Керим хьалавелира шен вагона тIе. Йуха а ойлане вахара: «Дешарна тIаьхьависинчу Тавсолтин ойланехь-м xIapa а ма ву… Бакъ ву-те Тавсолта?»… Керимна шен дагахь лаъане ца лаьара дукха хан йоццуш, фронтехь, ша саннарчу эзарнашца цхьаьна, шайн синош а ца кхоош, шаьш лардина долу, берахь дуьйна шайн дагах доьлла долу Советан Iедал а, цунах дIакъасто йиш йоцу Сталин а бехке ван.

«Делахь-хIета… бехк церан бацахь — хьенан бу?» — йух-йуха ойланехь хоьттура цо ша-шега: кху инзаречу харцонна бехке верг цIе йаккха шен дагахь а ца каравора цунна цхьа а. Жоп доцчу оцу хеттаршна базбеллера корта. «Баккъал а бакъ ву-те и?» — Тавсолтехьа дIахьаьжира Керим. Тавсолта хиъна Iapa. Жоп доцу хаттар, Кериман дагах йух-йуха а йу Iуьттуш, карзахдуьйлура. Амма оцу хаттаро синтем байинарш кхин а дукха бара — и дерриге, шайна а гуш хилла даьллашехь а, адамийн даго хIинца а тIе ца оьцура, Советан Iедало дийнна халкъ, доллу къам, берашца цхьаьний, махках даьккхина бохург. Советан Iедалан амалца йа тарлуш а, йа догIуш а ца хетара иза. Цундела хIетахь наха долийра: йамартлонца Iедалан буьххье а бевлла, цуьнан цIарах вайн мостагIаша лелош хIума ду xIapa, йа Сталинна а, йа Iедална а ма-дарра хууш а доцуш. «Кестта дерриге а ма-дарра гучу а даьлла, и мостагIий Iopa а баьхна, вай йуха цIа дерзор ду», бохург йукъадаьллера. Цул тIаьхьа цIерпошт миччахьа а цхьана станцехь хьеелча, вовшашка кхаьънаш дохура наха:

— «ХIинца Сталинна а, Iедална а дIахиъна, бах, кхузара дуьйна вайн цIерпошташ Кавказехьа йухайерзайо боху. Вай йуха цIа доьлху»…

Амма… цIерпошташ хьалхахьа дIаоьхура!.. ДIаоьхура пана арахула, цхьанаэшшарехь чкъургийн тата а деш, шайн чкъургийн татанца и хабарш эрна хилар гойтуш. Оцу хабарша дог а этIадора Кериман, амма, цунна йуххехула, оццу хабарша кхин цхьа доккха бакъдерг а схьаухьура цунна: цара гойтура адамийн дегнашкара Советски Iедалх болу тешам, оццул боккха тешнабехк шайна бича а, дIабовш цахилар! Советан адамаш тешара Советан Iедалх — церан тешам байнарг Сталинан Iедал дара. Царна и хаа а ца хууш, цара буьйцу, йамартлонца Советан Iедалан буьххье а бевлла, цуьнан цIарах, халкъана и тешнабехк бинарш а бара и Сталинний, цуьнан гIоьнчий МолотовгIаррий. Амма уьш Iорабахаза бара…

ЦIерпошташ дIаоьхура йист йоцчу пана арахула, мича оьху ца хууш, цхьана эшшарехь чкъургаша шайн тата а деш…

* * *

КеримгIеран эшелон йуха а сецира цхьана станцехь. Вагонан неIарш схьайоьллушехь, цIеххьана къегина малх чухьаьжира, чутуьйхира, мераIуьргаш а йагош, бIаьстенан xIyo: март-беттан хьалхарчех де дара. Аренашкахь Iуьллу ло кIадделла догIура, схьагарехь цIерпошт къилбехьа оьхура амма хIинца а и аре ма-йу, малхехь суйнаш а туьйсуш, ло дашаза лаьттара, генна дIа шен кIайн шаршуш а йаржийна. Керим цецвоккхуш, схьахезира цIеххьана гена йоццуш йетта, нохчийн жиргIа а, лоькху нохчийн кехат пондар а, нохчийн синкъераман маьхьарий а.

Цкъа Керим ша волччохь, ладугIуш, вогIавелира: «Баккъал а кхочушхили — те наха бохург?.. Духадерзош ду-те тхо?» — дагатесира цунна. ДIахьаьжира: дIо платформин майданахь, го бина, адамаш лаьттара. ТIевахана, хаьттича, кхузахь, КеримагIеран эшелонал а хьалха схьакхаьчна кхин шиъ, нохчех йоьттина, эшелон хиллера лаьтташ, цхьана бахьаница кхузахь хьеелла. Царна тIера кегийрхой хиллера уьш, цхьанхьара-м кехат-пондар а, жиргIа а карийна, сихйинна цаьрга болх а бойтуш, го а бина, хелхарш деш.

Керима тамаш бора: «Къоналла къарлур йац!»… — элира цо шен дагахь.

Цу сохьта цхьа нохчо — къона стаг — галпешца, эткаш йуьйхина, коьртахь чола куй а болуш, цхьаъ-м дагадеанчух, цIеххьашха йуххерчу вагонан лами тIе кхоссавелира. Мохь туьйхира:

— ХIей! Нохчий! Ненах сте йойла таханлерчу дийнахь ша корта оллийна гойтун волчо!

Йуха охьакхоссавелла, гонна йуккъе иккхина, хелхар долийра цо. Мехкаршна йуккъера меллаша схьакъаьстира, коьртахь цIен йовлакх а долуш, куьцехь цхьа йоI. Шен хаза пхьаьрсаш, лечанан тIемаш санна, шуьйрра даржийна, йайн шершина, кIантана дуьхьал йахара иза.

Дуьнен чохь цхьа а бала боцуш санна, цу шимма шайн хелхар дора, вовшашка бIаьцаш а йеш, вовшашна дела а къежаш.

— ХIорс-тох!

— Тох-хIорс! — бохуш, гонахарчу кегийрхоша иракарахIиттабора уьш.

Керим хьоьжура, меттах ца хьовш, бIаьрг тIера ца боккхуш. ТIеххьа лерехь цхьаъ-м вистхилира:

— ХIан-хIа! Довр дац нохчийн къам!.. Довр дац вай нехан доьналла!

Вухахьаьжча, Тавсолта вара лаьтташ, резахилла, шен можах ка а хьоькхуш.

— Хьо хIунда ца волу хелха? — гай тIе муьшка йира цо Керимна. — ЭхI-йаI-кх!.. Со велара-кха цхьа иттех шо къона! — тIетуьйхира Тавсолтас.

И хезна, галпеш йуьйхина жима стаг, шен хелхар чекх а даьккхина, тIевеара цунна:

— Ваши! Йукъавалахь!.. Айдехьа къоначийн дог!.. — хьасене дийхира цо.

Шен гIовталх, и нисйеш, куьг а хьаькхна, Тавсолта, дегI айдина, дайдинчу боларца йукъавелира:

— Же-йама, кIентий! — аьлла, тIараш туьйхира къоначо.

Хиъна мел верг а массо ирахIоьттира, сихдинна тIараш а детташ. Тохарлера, цIен йовлакх коьртахь долу, йоI тохара санна, шен хаза пхьаьрсаш шуьйрра даржош, дуьхьал йеара Тавсолтина.

— Же-йама, кIентий! — тохавелира Тавсолта хелхаргахь.

ТIееъна Селитий, Кесирий лаьттара йух-йуххехь, цецйаьлла, хьоьжуш. Хелхар чекх а даьккхина, Тавсолта, йоIана «баркалла» олуш корта а таIийна, шен метте, Керимана улло дIахIоьттира. РогI-роггIана шишша цхьана йукъадоккхуш, хелхаран бал дIакхоьхьура галпеш йуьйхина волчу кIанта…

Кегийрхоша кест-кеста мохь тухура:

— Тархан!.. Хазбика йаккха! — олий. Массарна а хазахетара цIен йовлакх коьртахь долу йоI. Тархан ша велира хIинца Хазбикица.

Вота йеттара, кехат-пондар бекара…

Эххар а, циггахь, дагахь доццург а хилира: Тархана Хазбикица, йуьстаха хилла, цкъа къамел а дина, нах бахийтира и йоьхуш, Тавсолта а коьртехь. Цу шимма бартбира, шаьш дIа ма-кхаьччи, цхьа доьзал беш, вовшахкхета. И хезна кегийрхойн синкъераме гIyгl делира.

— Же-йама, кIентий! ДIахьор вай xlapa бал!.. — мохь туьйхира Тархана.

Ши автоматчик тIевеара цунна.

— Валол тхоьца!

— Мича?

— Вагон-карцер чу!

— ХIунда?

— Низам лар ца дарна!

Иза цара дIавигира. Вуха а вирзина, Тархана мохь туьйхира, йоIана а хазийта:

— Суна са ма гатделаш: со вухавогIур ву, шуна!..

— И кIант вуй, и вуьззина къонах ву-кх, хьуна! — элира Тавсолтас Кериме…

— И санна берш мел бу духур дац-кх, хьуна, вайн къам!..

Цу хенахь оццу станце схьакхаьчна, паргIатчу платформе дIахIоьттира кхин цхьаъ нохчех йоьттина йолу эшелон. Амма иза, товарняк а йоцуш, сирла, кIеда вагонаш йолу, пассажирски цIерпошт йара. Цу тIехь а бара, махках а баьхна, шайн доьзалашца генна дIабуьгу нохчий, гIалгIай, амма уьш, муьлх-муьлханаш а боцуш, шайн цIахь дукха хан йоццуш хьаькамаллин гIуллакхашкахь лелла, Нохч-ГIалгIайн АССР-н хилла болу куьйгалхой бара. Iедало уьш, кхечарех къастийна, пассажирски цIерпоштахь, мелла а аттачу хьолехь схьабалабора.

— TIeгlo вайша царна? — элира Керима Тавсолте.

— Дера, ма гIyo со — м! Церан а бу бехк вайна хиллачун! Шайн белхаш бан ма-беззара цара бинехьара, вай ца дохон а мегара! TIe уьш буьззина вайнах белахьара, тахана а вайца хир бара…

Керим тIевахара, амма xIapa вагонна йуххехилча, берийн делхарна йуккъехула, бехначу нехан синкъераме гIовгIанаш а, маларан хьожа а схьатуьйхира хIокхунна диллинчу корехула. Чу а ца воьдуш, вухавирзира Керим а.

Пассажирски цIерпошт, йеха ца лаьтташ, вукхарел хьалха дIайахара.

Дукха хан йалале, цунна тIаьххье, важа эшелонаш а, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, къайлайевлира йист йоцчу Казахстанан аренашкахь.

ДЖЕЙРАН

Цхьана вагонехь нисбелла Кериман а, Тавсолтин а доьзалш балош, кIиранах а сов ихна, нохчех йоьттина товарни цIерпошт тIаьххьара а дIакхечира шен метте. Аьчган гIовгIанца цхьамма-м шуьйрра дIайиллира кхеран вагонан неI. Дуьххьарлера бецан хьожа цIеххьана схьатухуш, чоь йуьзира аренан xIyоно. Лекхочу дегIахь зоьртала сержант, кхеран гIарол, вела а къежна, чухьаьжира:

— ХIа! Схьакхечи! Охьадисса! — схьагарехь и ша а вара дIакхаьчна, сакъераделла. Массеран а сапаргIатделира. Вагон сихха йассош, шайн хIуманашца охьабиссира Тавсолтин, Кериман доьзалш а, кхиболу нохчий а. Уьш сержанта, спискица багар а беш, дIалора лейтенантан хормехь кхарна дуьхьал веанчу казахе. Гена воццуш лаьттара граждански а, эскаран а хормехь масех стаг а, стерчий доьжна дукха йаккхий хIургонаш а, нуьйраш техкина кхо-йиъ говр а. Гонаха, бIаьрго ма-лоццу шуьйра, бацо сенйан йолийна, шера аре гора.

Вагона тIера охьабевлла нохчий, багар а беш, лейтенанте-казахе дIа луш воллу сержант цIеххьана тидаме дIасахьаьжира: цхьаъ ца тоьура. Цецвелира иза — новкъахь моссазза леринера цо уьш?! Цу сохьта, сержантана а гуш, кхо нохчо сиха йуха вагона тIе хьалавелира. Цара, куьйгаш тIехь айина, охьаваьккхира цхьаъ: и вара и ца тоьуш хилларг. Амма иза велла вара ши-кхо де хьалха. Белларш, гучу ма-бевллинехь, новкъахь вагона тIера охьа а бохий, эрна арахь буьтуш хиларна, тIе гIум, йа ло хьокхий, цхьа а тайпа дIаволлар а, йа каш а доцуш, xIapa, цуьнан наха веллийла а ца хоуьйтуш, шен сонехь, бедарш а тIехь, дийна волуш санна, йаьшки тIе охьа а хаийна, схьавалийнера. ХIинца а, и лаьтта охьавиллинчохь а, цуьнан когаш сеттинчохь бисна гора, уьш халла нисбира наха. Балозан баса йахана йаьлла цуьнан йуьхь тамашена ойлане йара, иза хIинца а дийна волуш санна, цхьана хIуманах кхиа гIерташ, дуккха а къахьегна, амма цунах ца кхуьуш и висинчух тера. Сержанта цкъа ойлане корта ластийра, йуха велакъежна, цхьа кехат дIакховдийра дуьхьалвеанчу лейтенанте. Меллаша тIе куьг а таIийна, цо и духаделира сержанте.

Йуххера кхин цхьа вагон а йассийна, вукхеран ур-атталла неI ца йоьллуш, дIайахара эшелон, вагонан лами тIера сержанто схьа куьг а лестош. Йиш йоьхна хьийзара кхузахь вукху вагона тIера охьавоссийна, шенчех а хаьдда, ларамаза кхаьрца нисвелла, къежбеллачу коьртаца, хазачу, амма хIумма а са ца гучу Iаьржачу бIаьргашца, йерриге а Нохч-ГIалгIайн чохь гIараваьлла хилла илланча гIалгIа Рашид.

Шина а вагона тIера охьабиссийна нохчий спискашца дIаэцначу лейтенанта, уьш шина декъе берзийра: вукху вагона тIеранаш цо карабелира шеца волчу лахарчу лейтенантана, уьш хIургонаш тIехь цуьнга бига беззачу дIабигийта. Уьш хьалха новкъа бевлира.

ТавсолтагIеран вагонан «староста» хиллачу Кериме лейтенанта элира:

— Шу ас дIадуьгур ду. Амма… дакъа дIадахьа бакъо йац. Кхуззахь дIадолла. Сихо йе.

ТавсолтагIар докъана гонах хьаьвзира. Халла карийра жима йоьза гIуммагIа йуззал хи — ламазаш эца а, докъан гIуллакхна а. Гонаха хевшина баккхийчу наха цкъа доIанаш а дина, шайца Тавсолта а, Рашид а волуш, тIаккха докъана тIе а хIиттина, ирахь докъан-ламаз а дира. Леррина кхаьрга хьуьйсуш лаьттара хIорш дIабига баьхкинарш.

Йалх жимха сихха каш даккха хIоьттира гена доцуш. Веллачун нана, йоьлхуш, кIантана тIейетталора:

— Со йала хьан!.. Со йала хьан!.. — бохуш. Цуьнан гергара хуьлучу цхьаьна-шина стага, пхьарс а лаьцна, нуьцкъашха йуьстахйаьккхира иза.

— Дера, атта ма дац, — элира цхьамма, — шиъ тIамехь вийна, xIapa кхузахь дIавуллу.

— Делахь а, Далла хастам бойла ду: кхиберш санна, новкъахь охьа а ца кхуссуш, шен каш а долуш, дIаволлар хили…

Каш даьккхина делира: и башха хала а ца хиллера кху гIамаран арахь. Нах йуха а ламазашна дIахIиттира.

— ХIан-хIа! Эшац ламазаш! — аьлла, цIеххьана чухьаьдира веллачун нана. — Эрна ду уьш! — аьлла, тIехьаьдда, гIуммагIна мийра туьйхира цо, гIоддах ластийна, боьршачу стага ма-тоххара.

— Хьерайаьлла и!.. Сацайе!.. — мохь белира цхьаьнга. Тохарлеррачу шимма, лаьцна, нуьцкъашха охьахаийра и шен метте, тIехьашха ши куьг дIадоьхкуш.

Велларг коша чу виллира.

— Ма декъаза хили вай: Дала а дицдина, Сталин а дуьхьал ву, — элирацхьамма.

— Патармаш а кхоийна, ша-шаха дайа схьакхалхийна цо вай кхуза, — элира бIаьрзечу Рашида.

— Сталина-м хIун бехк хир бара?.. Цунна гонахачара дина хир ду xlapa, — кIаддира и Керима.

Веллачун нана къорра тийжара, цуьнан коьртах куьг хьоькхуш лаьттара Селита. Каш нисдина а даьлла, кошана гонаха хIиттира баккхий нах. Ойлане дIатийра.

— Вайн дуьххьара барз кху пана арахь… — эккхийтира цхьамма.

— ХIинца дуьйна и баьрзнаш даржор ду-кх вай кхузахь, — элира вукхо.

ТIаьххьара доIа доьшуш, йуха а охьалахбелира баккхийнах.

Лейтенанта шен гIоьнче, лере а таьIна, элира:

— Сихбел уьш хIинца!

Амма оццу секундехь, и аре а йекош, тамаше хаза аз даьржира генна гонах:

— «Йелха нана йоцучу кху пана арахь,

Тийжа йиша йоцучу генарчу махкахь»…

БIаьрзе Рашид вара и, коша йисте хиъна, аьтту куьг лере а даьхьна, важа гоьлана тIе а диллина, назма йолийнарг. Лейтенантана йуххехь лаьттачу, шляпа а коьртахь, галстукца, костюм йуьйхина волчу стага, иза, лере цхьа-ши дош а аьлла, вухаваьккхира шен омрах.

Рашидан аз, хIинца тIомадаьлла, генна дIаоьхура аренгахула, адамийн дегнех чекхдуьйлуш:

— Йелха нана хьан йеца и меца гила борз,

Када йиша хьан йеца и Iаьржа хьаргIа..

Гонаха лаьттарш массо дIатийра. ХIорш хIургонашкахь дIабига баьхкинчу, шайн стерчашна йуххехь лаьттачу къоначу казахийн коьрташкарчу малахайн ира баххьаш меттах ца хьовра. Селита, цецйаьлла, дIахьаьжира, баккъал а хIинца, ирчачу маьхьаршца кхузахь, мичара йаьхки а ца хууш, тIехула хьийзачу къийгашка. Рашида, ша Iаччохь вай-й дIаса а техкаш, тIеттIа чIагIйеш, дIахьора шен эшар:

Буьйса Iаьржачохь ма соьцу и сийна олхазар…

ТIом луьрачохь ма соьцу дог майра ва кIанат…

Рашидан аз гуш йоцчу тулгIеш тIехь дIаоьхура генна, лаьттах духдуьйлуш, стигалашна доьлхуш:

Хьалахьаьжча, вайна го бухбоцу и стигал

Вертан метта йуьйхина зарзйинарг мила ву?..

Охьахьаьжча, вайна го и Iаьржа латта

Мачийн метта дуьйхина тишдинарг мила ву?..

Адамийн дахар дуьненан паналлина гергахь дош дацар а, амма кху дуьненахь дахарал дош долуш кхин хIума цахилар а — цхьабосса чIагIдора эшаро. Селитас шен дагца чухудура цуьнан маьIна, эшаро цунна хьалхахIиттадора «тIом луьрачохь соьцучу» кIентан сурт: хIинца Селитина а гуш, иза Iуьллура гена махкахь цхьалха, мостагIаша вийна, гонаха йиш-ваша доцуш, тIехула, хIинца кхузахь санна, маьхьаршца къийгаш а хьийзаш. Амма кура кIант, «сийна олхазар» санна, шен синтем лоьхучех хиллехь, хIинца а вехаш а хир вара цхьанхьа, амма цхьанна а ву-вац а ца хууш. Цу кIанта, шен синтем ца лоьхуш, шен са а ца кхоош, мелхо а, тIамна тIех ца волуш, «тIом луьручохь» сецна, ша вейтина бакъонгахьа къуьйсуш. Цундела и хIинца а веха адамийн дегнашкахь, Рашидан иллица, Селитин ойланехь кху геннарчу махкахь шен амат йуха ден а луш. Селитин бIаьргара хин тIадам гIамарла буьйжира: иза йерриг а эшаро дIалаьцнера.

Эшарийн марзо дика йевзачу, дIогахь, гIарйайина, лаьттачу казахийн а йаххьаш цIийеллера: дешнех ца кхеттехь а, амма эшарийн лазам церан дегнаш чу дIакхаьчнера. Массо а дIатийра шаьш болччохь, хIинца Рашида, ира а хIоьттина, аз кхин а чIагIдеш, шен тIаьххьара дешнаш олуш:

Дуьнен чохь ца биъна и мерза ва безам

Ха харццал доцучу готтучу лахьти чохь

Биънарг а мила ву?..

Селитин бIаьрхиш охьаоьхура, эшаран тIаьххьарчу дешнаша кхойкхура массо адамашка кху лаьтта тIехь, вовшашца барт а болуш, ирс долуш хиларе.

— Сихбел уьш хIинца! — омра дира лейтенанта шен гIоьнче йуха а. Цуьнан гIоьнчаша, дIасахьаьвдда, доьзалш цхьаьний а нисбеш, шаьш гIo а деш, хIургонаш тIе ховшийра мухIажарш, массо а, шайн хIумнашца.

Нохчех йоьттина хIургонийн къепал, эшелон санна йеха, новкъа йелира.

Уггаре хьалхарчу хIургонахь бара Кериман доьзал. Церан хIургонна тIехьа а хиъна, ши ког охьа а кхозийна, гIийла шен узам а беш вогIура Рашид а. Царна тIаьхьарчу шозлагIчу хIургонахь, йух-йуххе а хиъна, дIаоьхура Тавсолтий, Селитий. Селита тидаме дIасахьаьжира: дIо, хIорш охьабиссийнчохь, аьчган некъаца лаьтта и цхьа цIелиг доцург, кхин цхьанххьа а гуш йа цIенош а, йа дитташ а доцуш, бIаьрго ма-лоццу шуьйрра дIасайаьржинера хIинцца соьналла тоьхна аре. ДIо геннахь, аренан йисттехь, анайух стиглах дIахотталуччохь, стигалан сийначу баса тIехь Iаьржа гуш къаьстара, цхьаъ вукхунна тIаьхьа йоьду ши эмкал, тIехь адамаш а долуш. «Мичахьара мича боьлху-те уьш кху йист йоцчу арахула», — дагатесира Селитина. Ша йичахьана хIинца дуьххьара цIера йаьллачу Селитина цIеххьана инзаре йоккха а, йеса а хийтира xIapa йист йоцу паналла:

«Кхузахь муха деха-те и адамаш?» — йуха а дагатесира цунна.

XIopш тIехь богIу хIургонаш а, цIахь ца гинчу тайпана, йехий-йаккхийра йара. Кхузахь царех рыдванаш олура. КеримгIар тIехь болу рыдван гIийла цIийзара, шина старо халла дIатекхош.

Тавсолтий, Селитий тIехь Iачу хIургонах боьжна, йеха маIаш йолу, боккха ши сту а партал техкара. И стерчий а, цIахь, ломахь гиначех тера доцуш, кху аренашца ма-товв, тамашен даккхий хетара Селитина. Амма даккхий делахь а, уьш меллаша догIура. Стиглахь, йуьхьанца хилла мархаш дIа а йевдда, хIинца малх берриг гучубелира, xIapa бIаьстенан хьалхарчех долу де серладоккхуш. Мокха, йеса хетта аре хIинца цIеххьана самукъане къегира. ДегIана там беш, Тавсолтина тIе хьоьжура бовха малх. Шен кетар, схьа а йаьккхина, кIелйиллира цо.

— Дада, итт де а далале, Iаьнна йуккъера бIаьстенга кхечи-кх вай! — тамаш бира Селитас.

Де сиха дохлора. ХIетте а кхеран стерчий лоьхкурш кетарш а тIехь богIура, улло бевлла, шек а боцуш, ира баххьаш долу цхьогалан можа куйнаш а техкина. Уьш йукъ-кара кхаьргахьа гома схьахьовсура: царна бериянцаша хьалххехь дIахаийтинера нохчий, беран цIий а муьйлуш, адамаш а дууш, акхарой ду аьлла.

— ДIа маца кхочур-те вай? — хаьттира Селитас.

— И тайша сту кIеззиг ларшха бу, тIе, вайн киранчаш башха каде а бац, — элира Тавсолтас.

Амма цу сохьта, ира йуьхьиг йолу беха сара туьйхира кхеран стерчий лоьхкучо аьтту aгIopчу стеран вортанах. Реза бацарца шен йеха маIаш йуха а ластийна, старо ког масабаьккхира. Важа тIаьхьа соьцура. Цунна а ластийна туьйхира къоначу казахо. Шина а стеран вортанаш тIехь, уьш дукъах хьекхалучохь, даьIнаш гора. Жимма хан йаьлча, церан болар йуха а малделира: Iаьнан докъарх а хаьдда, бIаьстенан керлачу бацах а дузаза долу стерчий, серий санна, шайн пIендарш а гуш, гуттар эгIаздевлла мур бара. Царна йуха а оьгIазе тIекIирвелира казах, сара бетташ, тIаьхьабогIучарна а хьем боккхура цара.

— «Ма къиза бу хIорш!» — дагатесира Селитина.

— Ма йетта алахьа! Къа дац церан! Хьайбанаш ма ду уьш, Дала а кхоьллина! — элира Тавсолтас йоIе. Селитас оьрсийн маттахь иза шега дIааьлча, хьаьжкIийн буьртигех тера луьста кIайн цергаш гучуйохуш, велакъежначу казахо:

— Билмейман!³… — аьлла, стерчашна йуха а сара ластийра.

«ХIорш-м вайл а тIаьхьабисина ма бу», — аьлла, хийтира Тавсолтина. Уьш дуьххьара гучу Селитина церан йаххьаш сов горгий, марош кегийра, бIаьргаш вовшашна гена ховшийна, ткъа массо а вовшех цхьатера хийтира уьш. Доккха са а даьккхина, йухахьаьжира Селита: йа галц а, йа очакх а доцчу шерачу новкъахула генна могIа бина йогIура, эмкалш санна, и даккхий стерчий доьжна йолу, нохчий шайн керлачу метте балош йогIу xIypгонийн ковра. Iожачу говрахь, оцу могIанна цкъа коьрте, тIаккха цIогане хьодуш лелара, хIорш спискица багар а беш схьаэцна, лейтенантан хормехь волу казах. Иза шайга хIинца нисвелча:

— Тхо дуьгу меттиг йийцахьа! — хаьттира Селитас.

— Джамбулан цIарах колхоз йу… Жал-тюбе-Юьртахь… Са ма гатделахь, цуьрриг вон йурт йац хьуна… — жоп делира цо цIеначу оьрсийн маттахь.

Хьалхарчу рыдванна тIехьа хиъна, шен узам а беш вогIу бIаьрзе Рашид кхаьрга схьа а ца хьаьжира.

— Цунна-м башха а хир йац, ша миччахьа хиларх? — меллаша дега элира Селитас.

— ХIан — хIа, — схьа мохь туьйхира, Селита цецйоккхуш, и хезначу бIаьрзечо, — когашна дика хаьа лаьттан чам, мерана къаьста аренийн кхин тайпа хьожа… Ткъа лергаша а схьалоьцу… керла аьзнаш. ХIан-хIа, йоIиг, бакълец хьо! — элира Рашида.

Ша хIун эр ду а ца хууш, цIийелла IадIийра Селита.

Йуьрта дIакхечира.

Некъаца нийсачу могIаршца лаьттара, тIе латта а тесна, паьштигца таIош поппарх дина, шера беданаш долу цIенош: царна гонаха поппарх йина керташ — дувалаш йаьхьнера. Царна хьалххахула йаьккхинчу саьнгар чухула догIура татол — арык. Нилхо лаьттара, арыкца йийгIина, хIинцца сенйелла йогIу гlapгIанаш, акказеш.

— Xlapa ду-кх шуна билгалдаьккхина цIа… Джейран, чохь дуй шу? — мохь туьйхира лейтенанта-казахо лохачу учахь малхехь Iачу зудчуьнга.

— Дика ду-кх… делахь! — элира Тавсолтас. Селита IадIара. КеримгIеран хIургон тIехйаьлла дIайахара, Керима кхаьрга забаре куьг а ластош. Йуьхьа тIехь йуккъерачу хенара хета, Iаьржачу гиччошкахь цхьацца детин хьесий а лепаш, хьалагIаьттича, йоIстаг санна, дуткъачу дегIахь йолу Джейран кIедачу боларца тIейеара. Казахийн маттахь кIеззиг цеце къамел а дина, чуйахара иза. Цуьнца кестта чуьра аравелира, уккал а таьIна, малхо йеттина йуьхь йерриг хебарша чучча аьхна къена казах.

— A-а!.. Аман⁴, Джатыбай! — вистхилира иза беречуьнга, сихдинна, шен муцIадоьлла бIаьргнегIарш а детташ.

— Аман, Шакен-агIа, аман! — говрара охьа а воьссина, казахо, воккхачу стеган куьг а лаьцна, шайн маттахь къамел дира.

— Жахсы!⁵ Жахсы! — тIетовш корта таIийра къеначо.

Цаpa гlo а деш, ТавсолтагIеран сал-пал охьа а йаьккхина, кхарна къастийначу цIа чу йаьхьира. ЦIа доккха дацара: цхьа неI, цхьа жима кор, йуккъехь бIогIам, лохо тхов, уй тохаза, хьаьхна цIенкъа.

Тавсолтас бIогIам схьалецира:

— ЧIогIа-м бу!.. эрда-бIогIам! Тхов тIебужур бац! Дика ото ду!..

Шайга цIера схьайаийтинчу хIуманех цхьайерш чохь дIа а нисйина, вуьш сонехь, кхалу кIел йитира Селитас: чохь готта дара, тIе, уьш ловзо дог а ца догIура…

ХIорш охьа а биссийна, говрахь дIавоьдучу лейтенанте, саца а вина, Тавсолтас хаьттира, Селитас талмажалла а деш:

— Тхо хIинца муьлш ду? Мича бехкенна, меланна далийна тхо кхуза?.. ХIинца, мукъа, алийша!

— Шу хIинца спецпереселенцаш ду! Шун къам Даймахкана хьарам хиларна, гуттаренна а кхуза кхалхийна.

— Сталинна хууш, мукъа, дуй xIapa? — хаьттира, Iе а ца йелла, Селитас.

— Цунна ца хууш хила а тарлорий хIоккхул доккха гIуллакх? — жоп делира цо.

— Кхийтирий хьо, сан йоI! — Iоьттира Тавсолтас. Селита IадIара корта а оллийна:

— «Сталинна-м хууш хир дац xIapa!» — олура цо дега кест-кеста новкъахь.

— Дисинарг кхана комендатурехь дуьйцур ду шуьга. ДIадуьйлалаш! — аьлла, говрана луьйтанахь боллу ког а Iоьттина, йоргIахь дIавахара и.

Селита, жимачу гIанта охьа а лахйелла, куьйга корта а лаьцна, йилхира:

— Вайна хилларг, Дада!.. Вайна хилларг!.. Мичахь ду-те хIинца Нурседий, Расуллий?..

— Карор бара уьш-м… Сатоха… Маржа йаI, хьо сан кIант! Маржа йаI!.. — иккхира Тавсолтега.

Беххачу новкъахь гIелбелла хIорш, лампа цахиларна, чохь цхьа къоьгам а латийна, дIабийшира цIенкъахь, кIел истанг а тесна.

* * *

Iуьйранна нохчий дIагулбира Жал-Тюбе-Юьрта йуккъехь лаьттачу спецкомендатуре.

Стигалан басахь долчу, даккхийчу бIаьргаш чуьра оьгIазе алу а туьйсуш, капитанан хормехь волчу, хьаьрсачу коменданта, цхьа кехат кара а лаьцна, йукъ-кара цу тIе а хьоьжуш, массарна хозуьйтуш дийцира хIинца дуьйна нохчошна кхузахь хIоттийначу рожах лаьцна:

— Шу хIинца дуьйна массо а спецпереселенцаш ду шайн доьзалшца, берашца. Жимачун а, йа воккхачун а бакъо йац, тхан пурбанца бен, кхузара цхьа ша а дIасадовла. Нагахь цхьаъ кхузарчу дозанал дIасаваьлла хаалахь, цунна пхийтта шо хан тухур йу каторгехь йаккха. Шун доьзалехь цхьаъ дIакъастахь а, йа тIекхетахь а цу сохьта комендатуре хаийта деза. Ца хаийтахь, доьзалда жоьпе озор ву. Xlopа шух, паспорт оьцу хан мел хилларг, декхарийлахь ву баттахь шозза кху чу ван, таьптара тIе куьг таIо, шен меттехь ша вуй хоуьйтуш. Ца веанчунна таIзар хир ду. Шун къам дерриге а кхузахьа схьакхалхийна даиманна а, кхин цкъа а духа гIyp доцуш! — и дешнаш, мухIар таIош санна, озаца а тIечIагIдира коменданта, оцунах цхьа тоам шена хуьлуш санна.

Массо гонаха кортош охкийна лаьттара. Вовшашка хьуьйсура цхьаберш, бист ца хуьлуш.

Керим а лаьттара неIарехь, шуьйрачу белшаш тIехь шен хьаьрса, хIинца гиччошкахь къежбелла богIу, жима корта ойлане раз а бахийтина, некха хьалха шен массо мидал а оьллина веъна, комендантана хIуьттаренна санна:

— Ткъа вайн Конституцехь, вайн Советан законехь бакъо йуй-те цхьаннан а оццул йоккха хан тоха дийнна къомана, йинa суд а йоцуш? — Iоьттира цо.

Массо дIатийра.

Комендант оьгIазе схьахьаьжира:

— Сталина а, Молотовс а куьйгаш таIийна сацам вайн пачхьалкхехь уггаре а лакхара закон ду! И ца хууш ву хьо, грамотей? — цавашарца йуха Iоьттира коменданта.

— Балхана хIун дийр ду оха? — хаьттира Кесирас.

— Болх бийр бу — кх!.. ТIетаьIIина!.. — тIетуьйхира коменданта. — Колхозехь… Бошмашкахь… Артелехь… Амма… Кху комендатурин дозанахь: Жал-Тюбе-Юьртахь, Джамбулан цIарахчу колхозехь. Цу дозанал арахьа болх бан мегаш дац!

— Тхойшиъ хьехархо йу… Школа йуй кхузахь? — хаьттира йуха а Кесирас, Селитех дага а йаьлла.

Коменданта корта чам боцуш хьалатесира:

— Йу! Амма йа школехь а, йа цхьанхьа а идеологически, йа куьйгаллин йолчу меттигашка шу балха дIаэца бакъо йац. Цигахьа шу гIерта а ца оьшу! Колхоз тоьур йу шуна! — элира коменданта.

БIаьрзе Рашид хьалхахилира:

— Со сайн доьзалх ца хууш хаьдда ву. Сайнаш, кхуза гена доцуш, Джамбул-гIалахь охьабиссийна бах… Цига дIаваха пурба лохьа суна: со кхузахь цхьалха ву.

— Лyp йу, цкъа къастийчхьана. Сатоха жимма.

— Сан йиша Нурседа а, цуьнан майра Расул а ду тхох ца хууш дIакъаьстина. Уьш мичахь бу а ца хаьа…

— Сатоха! Дерриг къастор ду. Тоха безарш массо вовшахтухур бу, кIеззиг собар дичхьана. Сатоха! — тIечевхира комендант. — Шу кхуза курорте дахкийтина дац!

— И-м гора тхуна… Делахь а… — велавелира Керим.

— Оьшуш дац и хьан «делахь а». Дерриг хIинццехь хаа а ца гIерташ, сатоха! Кхуьур ду шу хатта кхул тIаьхьа а… Соьга а… сан хIокху гIоьнче а — накъост Джатыбай Аскеровга, — шена уллохь лаьттачу лейтенанте-казахехьа куьг ластийра цо.

Тавсолтина, дIа ма-хьаьжжи, вевзира шаьш схьадалийна волу говрахь хилла лейтенант-казах.

— ХIинца дуьло шайн метте!.. ДIанисло!.. — бIостанехьа куьг ластийна, коменданта арабехира чуьра нохчий.

* * *

Комендатурера чу а деъна, учахь лохачу гIанта охьалахделира Тавсолтий, Селитий.

«Махках а, мулках а дехи, сий а дайи. ХIинца тIе… Нурседех хилларг а ца хаьа…», — ойла йора Тавсолтас. Селита, шина куьйга корта а лаьцна, Iаш йара.

ЦIеххьана:

— Дада!.. дада!.. вайна хилларг! вайга деанарг! — мацах, нана кхелхича санна, саийзош, йелхайуьйлира иза.

— Ма йелха, сан йоI… Ма йелха! — йоьIан белша тIе куьг диллира дас: кху дуьненчохь цунна йиснарг хIинца и бен йацара. Цуьнга кхин хьежа а, и хьаста a гIopa ца дисна, Тавсолта уьйтIа велира.

Селитин йелхар а хезна, шайн учара тIейеара Джейран.

— Ма йелха! Ма йелха! — Селитин коьртах шен кIеда, дуткъа куьг хьаькхира цо. Мелхо а, кхин а чуьрайаьлла маьхьарца йоьлхура Селита. Джейрана, цIеххьана четара схьадаьхна, цхьа сийна кехаташ оьгIазе дIакховдийра Селитега:

— Делха эшац!.. Делха эшац! — йуккъехула и кехаташ Селитин бIаьрга хьалха а ухьуш, тIечевхира иза.

Цецйаьлла Селита, йоьлхучуьра а сецна, леррина хьаьжира Джейране а, цуьнгарчу кехаташка а.

— ДIаэца! Деша!.. ТIамо хIоранга а кхачийна шен-шен бала… Хьайн бала тамаш ма хета!.. Деша! — элира Джейрана, шена тоъал хуучу, ша меттабуьхьара хаза буьйцучу оьрсийн маттахь.

Дог Iовжош, девзира Селитина тохара Даудах лаьцна шайга деанчух тера долу сийна кехаташ! Уьш цхьаьний диъ дара:

— Майрий, кхо кIанттий… цхьана баттахь вийна сан фронтехь… хIетте а… гой хьуна… йеха!.. Хьерайала а ца гIерта… — цуьнан дешнаш Селитин дагах Iитталора. — Цкъацца… шу санна хилла а, дийна, мукъа, белара уьш олий, хетало суна.

Селита дIахьаьжира Джейране. Цо шен сийна кехаташ лерана йуха чета дехкира. Цхьа хьоме хIайкалш санна, диллина шеца леладора цо, дуьнен чохь уггар а шен гергарчех уггар а къаьхьа кхаъ шена беана кехаташ.

— Делха эшац!.. — йуха а элира цо, къонахаллин озаца. Делахь а, шенаш а йуха дагадаьхкина, цуьнан дуткъа-шерачу лога тIера горга корта ойлане разбахара, мохехь зезаг санна, жимма разховшийна долу Iаьржа бIаьргаш, чу марха хIуьттуш, севцира цхьана метте хьаьвссинчохь. Йелхаран чIикъ ца бахь а, цуьнан беснеш тIехула, ладар санна, меллаша охьадуьйладелира бIаьрхиш.

Къахеташ, эхь хеташ хьоьжура цуьнга, хIинца paгI шега кхаьчна Селита, муьлхачу дешнашца и муха хьостур йара ца хууш. Дош ца олуш, къевлина и марайоьллира цо: цу сохьта гергара а, шел тоьлаш а хийтира и цунна.

Селита кхийтира шена Джейрана йеллачу уроках, кху дуьнен чохь шегарчу балех наха бан тамаш боцийла хиира цунна. Массарна а кхаьчна шен-шен дакъа. ХIинца массарна а диснарг — вовшийн дог эцар ду. Шен коьртачу Iаьржачу йовлакхан маьIигца бIаьргаш а дакъийна, Джейрана дийцира шех лаьцна а. Хьалха, ша марехь йолуш, доьзалца иза Семипалатинскехь йаьхнера, шен марзойн махкахь. Майрий, кхо кIанттий тIамехь вийначул тIаьхьа иза стохка схьакхелхинера кхуза, шен гергарчарна тIе, цаьрца гIоле хеташ, цигахь ша ца Iархьама. Шакен-агIа кхуьнан ден ваша вара.

— Суо йисина… Делахь а, гергарнаш а, нах а дика бу, — чекхдаьккхира цо шен дийцар.

Тавсолта уьйтIахь лаьттара, лохачу дувалан шина маьIига тIехула, кевнан метта биллинчу гIуркха тIе а тевжина, кхаьргахьа букъ а берзийна. Шена хьалха генна дIахьоьжура иза. БIаьрг кхоче мел йу шуьйра дIасайаьржинера гарманан аре. Селита йолчуьра йуха шайн чуйоьдучу Джейрана, ша Тавсолтега нисйелча, гIиллакхна хаьттира:

— Муха хета хьуна тхан мохк, акхсакхал?⁶

— Вон бац… Хаза бу… дIа мел хьаьжа а, шера аренаш йу… делахь а… лаьмнаш дац кхузахь…

— ХIан-хIа! Лаьмнаш а ду… Хьуьлла, генахь… Тянь- Шань го…

Леррина хьаьжча, халла къасталора дуьненан йисттехь, марханийн IиндагIех тера, цхьа лекха гIаларташ.

— ДIора Iам «Казах-июль» бу… Цул тIехьа, генна дIавахча, йу Семипалатинск.

Малхехь таьIно лепаш, цхьа йехий аьлханаш санна, Iоман шина а йистера дIасайоьлхура кхин а хин асанаш.

— Иза Асса-хи ду… цу Iомах чекхдолу и. Цигахь йу тхан колхозан мазлагIанаш а… Тхан колхозан арыкаш а цигара даладо.

— Тхан цIахь а дара оцунах тера цIе йолуш хи! — элира Тавсолтас, малхбузехьа а хьоьжуш.

— Са ма гатде, акхсакхал… Кхузахь кхин а ду, шу санна схьадалийна, къаьмнаш: немцой… кхарачой… гIалмакхой… Немцоша тIом муха болийна а хаац суна-м: кхузарнаш-м сов эсала бу… тIе, кхарачойшна тхан мотт а хаьа шера… Уьш-м гуттар эсала бу… Шу кIеззиг аьрхо дуьйцу… Делахь а… Шу а дIанислур ду. Тхан колхоз йоккха йу. Тхан долахь йу и схьа мел гун аренаш! Даьхни, йалта, свеклаш — дерриг леладо!

— Бошмаш йуй шун?

— Йу… хьуьлла хин тогIехь… со ма йу бошмийн бригадехь… хидиллархо… мирабан гIоьнча… шортта Iежаш, хьорматаш, гIаммагIанаш… кемсаш а хуьлу йаккхий хорханашца.

— Со а ву бешлелорхо, — элира Тавсолтас.

— Ма дика ду и! Тхуна оьшу, хьуна, бешлелорхо! Ас кханнехь бригадире эр ду! — чуйахара Джейран.

Цуьнан шера когаш а, болар а, йоьIан санна, дайн дара. Шена хьалхахула доьдучу арыкан гIовгIане ладоьгIуш, ойлане лаьттара Тавсолта. Шена тIехьа йуха а Джейранан аз хезира:

— Акхсакхал, дуьло тхоьга…

Тавсолтега а, Селитега а чай мала чукхойкхура лулахоша. ЦIенкъа тесначу истанга тIехь йаржийнера клеенка. Цу тIехь самовар гора, самукъане гIap йеш, шена йуххехь, аттана уллохь эса санна, жима чайник а лаьтташ. Куьйга дохийна дуткъий хьокхамаш Iохкура хьалха. Цхьана бошхепахь гора кхерзина можачу хьаьжкIан буьртигаш: шекаран метта чай молуш багатосура уьш.

— ТIом дIабаьлчхьана, дахар а толур ду! — элира Джейрана, шун къен хиларна хьешашна хьалха бехказа йолуш.

Чохь цхьана пенаца лаьттара боккха аьчга-маьнга. Цу тIехь, сал йеш, хьаладоьттинера дерриг мотт-гIайбеш: къорза йургIанаш, гоьнаш, назбарш. Пенах цхьа куьзга кхозура. Чохь кхин мебель йацара. Сонехь цхьаъ вукхунна тIехь, бес-бесара аьчгаш летийна, къорза тIорказаш лаьттара жим-жиманиг тIехула а долуш. Царна буьххьехь йара, тIе киса а тесна, схьагарехь, дукха хенахь дуьйна хьайанза патефон. Цунна а тIехула пенах кхозура къоначу, хазачу лейтенантан сурт.

— Ахат. Сан кIант! ТIамехь ву, — элира Шакен-агIас цуьнгахьа дIахьаьжначу Тавсолтега.

Джейрана, талмажалла а деш, тадира:

— Зенитчик ву!

— Сайниг… вийна, — элира Тавсолтас.

— Вай-б-ой! — инзарвелира Шакен-агIа. Хьокхаман коржамаш хьешана хьалхахилийра цо. ХIинццалц цкъа а деца хIума йаа охьахиъна йоцу Селита, хIинца ша цуьнца хиъна Iаш, къийлалора. Кестта балхара чукхечира, йуьхьа тIехь буьрсо хета, свеклашлелорхо йолу Шакен-агIан йоккхаха йоI — Айгерим а, детъяслехь няня йолу, даима йекхна, йелакъажа кийча Кульджан а.

Цара оьзда маршаллаш хаьттира, цец а ца бовлуш: царна хезнера шайга биссийначу хьешийн хьокъехь… Ший а, маре ца йоьдуш, цIахь Iаш йара и шиъ, шайн да Iалашвеш, тIамера Ахат цIаваллалц. Нана тIом а болабалале кхелхинера. Шинне а оьрсийн мотт хаьара шера.

Айгерим шен дена улло хиира, цунна чай а дуттуш. Кульджан, шен кегий цIен доьлаш гучудохуш, дог цIена йелакъежна, Селитина йуххе охьалахйелира. Джейрана, йист ца хуьлуш, чай дуттура кхеран, сих-сиха дассалучу пиалаш чу. Селитас тидам бора: уьш цкъа а берттех ца дузура цо. Басар алсамо а тухуш, йуккъе кхоччуш цIийдина хи а дуттий, тIе кIеззиг шура а тухий, сих-сиха хьешана хьалха шаршабора пиала. Селитина эхь хетара дена хьалха иштта дукха чай мийла. ШозлагIниг меллачул тIаьхьа йухахилира иза. Амма Кульджана, йела а къежна:

— И хир дац! — аьлла, пхьарс а лаьцна, йуха тIеозийра хьаша. «Цкъа, мукъна, и буьззина доттахьара ахь», — дагатесира Селитина: иза иштта сих-сиха шел ца далийта дуттийла ца хаьара цунна.

— Даьхни дуй шун? — хаьттира Тавсолтас.

— Масех уьстагI а, ши йетт а бара… Ткъа тIом иккхичхьана, жим-жимма дIадоьхкина оха уьстагIий а, цхьа йетт а, кхин цхьацца совнаха партал а… ХIинца цхьа йетт бисина… И бохка йиш йац.

«Шайн махкахь болу xlopш а кху хьолехь хилча, тхуна ма хин дай кхузахь!» — дагатесира Тавсолтина. Делахь а, шаьшшиъ цаьргара чудеъча, Тавсолтас дог тешшош элира Селите:

— ЙоI, шек ма йаьллахь! Довр дац вай кхузахь! Дика долчух тера ду кхузара адамаш!

Учарчу гIанта охьалахвелира и малхе жимма дегI дохдайта. ДIахьаьжча мел гун и йист йоцу аре хIинца йерриг лепара малхехь. БIаьстенан дуьххьарлера денош кхузахь, Эскинойхьчух тера доцуш, малх дегIах булуш, хIинцале а дикка довха дара. Кхузара xIyo а аьхна хийтира Тавсолтина. Ойла йеш Iapa иза.

— ЙоI, — хаьттира цо, корта хьала а ца ойуш, — цIе хIун йу кху мехкан?

— Казахстан йу-кх!

— ХIан-хIа!.. и-м хаьий суна… и ца бах ас… И кху казахийн шайн мехкан цIе йу… Цхьа кхин цIе йоккху а хезнера-кх суна…

Селита ца кхетара.

— Ткъа кхузарчу берриге а махках хIун олу?.. Масала, вайн мохк — Кавказ бу.

— А-а, — кхийтира Селита: — Ази! ХIунда хоьттура ахь, дада?

— Дукха зама хьалха, со жима волуш, дуьйцу хезнера суна: цхьанхьа-м, сов генахь, цхьа пана бовха мохк бу бохуш… И хир бу-кх xIapa, — элира Тавсолтас. — Боккха a xIapa бу, малх а кхузахь бовхха богу… Амма… цкъа а вайн къам иштта кхуза доуьйтур ду бохург-м ца хезнера суна… йа жайнашкахь а, йа Iеламнаха олуш а… ХIун ду-техьа xIapa? Цхьа Делан гIyда ду-те вайх хьаьрчина?.. Цкъа а, кхул хьалха, xIapa саннарг хилла а дуй-техьа кху дуьнен чохь? Книжканашна тIехь доьшуш а хааделлий хьуна а, йоI, xIapa санна дерг? — хаьттира цо Селите.

Селитас корта ластийра. ТIаккха, мелла а ден даг тIера бала байбархьама, элира:

— Дада! Хьажахьа, кху хIусамерчу оцу зудчо Джейрана лайнарг а ма доккха вон ду: дукха хан йоццуш фронтехь, цхьана баттахь, байинийца цуьнан майрий, кхо кIанттий!

Тавсолта цкъа вогIавелира ша волччохь, тIаккха схьахьаьжира:

— Доккха вон ду! Инзаре доккха!

Йуха а, соцунгIа а хилла, элира:

— ТIех доккха вон ду: доьзалера тIамехь цхьаьний виъ стаг дIавахьар! ТIех доккха! Амма, хIетте а и вайчул доккха ду ала а, йа и вайчуьнга нийсса ду ала а бакъо йац: виъ стаг цхьаьна доьзалера Даймахкехьа болчу тIамехь цхьаьний вер, мел боккха лазам и белахь а, — доккха сий а ду доьзална! Ткъа вайгара тахана дIадаьккхина вахарал а дезах дерг: сий! Вайн орамаш буххера схьадаьхна, вайн хиндолчух а цIенна дIахадош, дерриге вайн къоме доккха эхь доуьйтуш, дийна доллушехь хIаллакдина вай. Амма вай хIаллакьхир дац: халкъ хIаллакьхила йиш а йац. ХIан-хIа! Вайн доь дайалур дац цхьаьнгге а! Вай кхоьллинчу Дала ша а дуьтур дац вай, шен бераш, Шен орца доцуш. Сан йоI, йохий ма хилалахь: мел боккхачу баланах вай чекхдовла дезахь а, вай довр дац хьуна! — элира Тавсолтас.

Селитас, хих дуьзинчу бIаьргашца, тIе а йахана, йист ца хуьлуш, меллаша маракъевлира шен да.

***

Вукху дийнахь, колхозан правленера кхайкха стаг а веана, Тавсолта бешлелорхочун балха дIавахара. Селита а Кульджанан гIоьнца детъясле цIанончин балха дIанисйелира. ХIетте а, хала токхура xIapa бIаьсте: тIебазбеллера мацаллин мухь. Колхозо кIезиг гIo дора. Кхиберш а бацара токхо совйаьлла. Массо а санна, xIара шиъ а азлуш догIура.

— ХIуммаъ дац, могуш дисичхьана… Дилха-м йуха а тIедер дара!.. Барзо шен кIеза дуу бутт бу xIapa, — олура Тавсолтас. Набаран тар тесинчохь Тавсолтина цкъацца бIарлагIашца дуьхьалтуьйсура йуххехь а йоцурш: ов тIехь деттина жижиг, кIоберамца курзанаш, воьта, кхаьрзина хIоаш, йовхачу сискалца кIалдаьттий, гIалмакхан чай. Амма, сиха меттавогIий, шашех вела а лой, цо лохкура и эрна сатийсамаш. Йуха олура:

— Хьажахьа! Цхьаверг «со!» олий, курра дIахIуттийца цкъа вуьзча, ша цхьаъ ву моьттуш! Хуур дара-кх, цхьана кIиранах и мацвича, цуьнан «со» мича доьду… «Сой, сискал!» — ала деза-кх стага, ша нийса лехь… Сискал хаьдча, «со» а!.. дIадолу…

Мацаллел дазделлера Нурседех, Расулах дерг цахаар.

Селитега йаз а дайтина, коменданте дIаделира Нурседа схьалахар доьху кехат: и кехат новкъа а далале, Нурседера кехат кхечира:

«Сан хьоме дада а, Селита а!

ТIаьххьара а шун адрес карий суна. Ас хоуьйту тхо могуш-маьрша, Карагандана йуххехь — Шахтин поселкехь Iаш хилар. Тхо шул кIеззиг тIаьхьа дехира новкъа. Расул шахтехь вагонетчикан балхахь ву. Тхуна, ши цIа а долуш, дика хIусам йелла. Со шахтан подхозехь хьелий детташ йу. Тхуна са ма гатде. Сиха жоп даийта. Оьшург йазде. Шун Нурседа».

Тавсолтас шеха корта хьовзийра:

— ШайтIа йаI! Къарлур йоцуш йу!

Селита йоккхайера йиша, мукъна, дIанисйаларх.

— Дада, йазде ас, вай а цига дIадахийта алий?

— Ма йазде!.. Эшац!.. Вайн дай а ца лелла цкъа а невцана тIеоьхуш…

ЭЗАУ

Оццу Жал-тюбехь дIанисбелира Кериман доьзал а, (ТавсолтагIарна гена доцуш), цхьа куьг бен доцчу, тIеман заьIапхочун Жумсаитов Полатан хIусамашкахь. Полат колхозан бухгалтер вара. Цуьнан цIенош а, керт а дуккха а шорто йолуш дара Шакен-агачул. КеримгIарна ши цIа къастийра Полата, жима делахь а, аннийн цIенкъеш а, урамехьа неI а йолуш. Ишттанаш кхузахь спецпереселенцех цхьанна а кхаьчна дацара.

Кериман цу сохьтта Полатца дегайовхо кхоллайелира: ший а, фронтовикаш хилла ца Iаш, цхьаьна меттигашкахь, лулахь, тIемаш беш лелла а хиллера.

Кесирий, Каташший чохь а дитина, Керим йуьрте хьажа вахара — «рекогносцировка йаккха», цо шен дагахь забаре ма-аллара. Жал-тюба-Юрт йа хаза а, йа йоккха а йацара: эха сохьтехь цуьнан йохалла чекхвелира иза, дуьхьала кхеттачу цхьаццанга хеттарш а деш. ЖагIа боьхкинчу некъан йистехула нилха хьалаоьхура лекха йоцу гIаргIанаш. Бошмаш а, соьналла а кIезиг хаалора. ЦIенош а, чIапа тхевнаш а долуш, буьйдачу кибарчигех доьттина дара дукхахдерш. ХIинцца кхуза схьакхалхийначу нохчел совнаха, йуьртахь йукъ-кара хаалора, кхо бутт хьалха махкахбаьхна, балийна кхарачайш а, дуккха а хьалха схьакхалхийна Волгехьара немцой а. Кхин а хаьттина, хьаьжча, xIapa йурт, кхузахь даима а бехачу казахел совнаха, йерриге а йоьттинера спецпереселенцех, хьовха, нуьцкъаша кхуза схьакхалхийначу къаьмнех: кхузахь бара, дуккха а хьалха Дальний Востокера, Китайн дозанашкара схьакхалхийна, бусалбанех болу дунганаш а, уйгураш а, буддизман динехь болу корейцаш а. Цхьабакъду, уьш хIинца дIасалеларна паргIато йаьлла бара, амма Iен меттиг хийца бакъо церан а йацара.

Оьрсий а бара кхузахь, дукха хьолахь, кху йуьртан къилбседан маьIIехь, «райцентрехь» дIанисбелла, цхьацца пачхьалкхан маьхькамашкахь казахашца цхьаьна балхахь а болуш. Жал-тюбена къилбехьа, кхо километр гена, кхуьнца цхьана сельсоветехь а лоруш, оьрсийн йурт — Гредеково йу бохуш а, дуьйцура, кхузарчу Джамбулан цIарахчу колхозан дакъош цигахь а долуш. Керимна хууш, дуккха а нохчий цу йуьрта дIабигна а бара. Жал-тюбера къилбседехьа йалх километр гена, йерриге а кху Джамбулски областан а центр йолу — Джамбул-гIала а йу бохура, мел йуххехь и йелахь а — цига баха спецпереселенцийн бакъо а йоцуш.

Йуьртах бIаьргтоьхна а ваьлла, Керим йуха шен лулахо Полат волчу хIоьттира.

— Охьахаал. Чай а молуш дийцал, муха хийти хьуна йурт? — хаьттира Полата.

— Дика хийтира. Областан центр Джамбул а генахь йац, йуххехь Гродеково — Юрт а йу боху… Нах беха меттигаш иштта вовшашна гергахь хилар дика ду.

— Цу тIехь гIалатваьлла хьо: иштта кхузахь бен дац хьуна. Вай къилбехьа Iаш ду: кхузахьа латта комаьрша стоьмаш а, йалта а дика хуьлуш, Iа башха шийла а доцуш. Амма кхул дехьа, тхан гIамаран аренашкахь а, шийлачу къилбаседехьа а, йарташна а, шахьаршна а йуккъехь шовзткъа а сов чаккхармаш нисло. Тхан-м xIapa цхьа район а йу шун республикал а йоккха, ткъа область-м Францега а дIакхоччуш йу. Дика ду шу кхуза нисделла. Къаьсттина аьтто хилла гIалгIайн кхин а къилбехьа — Фрунзехьа, гIиргIизойн махка нисбеллачу. Амма шун дуккха а нохчий, Iа шийла хуьлучу, тхан къилбаседехьарчу генарчу областашка хьажийна: Аягуз, Актюбинск, Акмолинск, Лениногорск, Семипалатинск цIерш йолчу гIаланашкахьа. Царна къаьсттина хала хир ду цигахь.

Ойла йеш соцунгIа а хилла, Полата тIетуьйхира:

— Амма суна хезна… цига хьажийнарш, дукхахберш, Советан Iедална дуьхьал гIаттамаш бинчу, шун ломан районашкарнаш бу бохуш.

— Баккъаллий? Амма, хьуна хаан лаахь, тхан цхьана а районехь Советан Iедална дуьхьал цхьа а гIаттам ца хилла цкъа а!

— Хьажахь!.. Тхуна-м дийцира, шу схьа а даладале, шун къомахоша Советан Iедална дуьхьал дуккха а гIаттамаш бина, кху тIамехь ЦIечу эскарна букъа тIехьахула йамартлонаш а йина 6oxyш.

— Бакъ-м дац и цхьа-а! Со гой хьуна!

— Ой-й?.. Ткъа шун наха Гитлерна совгIатна, дешица а кхелина, дин бахьийтар!

— Тхан мохк гитлерхойн карахь а ца хилла, тхан наха Гитлерна цхьа а совгIат а ца дина!

— Ой-й!.. И ма тамаш бу сел бакъдоцург, сел чIогIа бакъдина, тхуна дийцар! — лаьттах туйнаш туьйхира Полата.

— Бакъ ас хьоьга аьлларг ду-кх! — Керим нийсса цуьнан бIаьра хьаьжира.

— Делахь-хIета, сан кхин цхьа хаттар а ду: цхьа а шена гергахь бехк а боцу къаьмнаш пачхьалкхо, махках а дохуш, сел къиза хIунда дохийна? Мича хьесапца? Бехк бацахь а — цхьа хьесап, мукъна, хила ма деза?

— И ца хаьа суна а! Оцунах кхиа гIерташ, бехачу новкъа ойланаш йеш, схьакхаьчна со а.

Кесира неIаре хIоьттира:

— Чуволахь. Каташна дагар ду…

* * *

Каташан хьаж догура. Воьлхура.

— Меца-х ваций-те?

Кесирас, сихха кечдина, хи тIехь дина, Iайг даьтта а тоьхна, жоржа хударрий, довха чай делира кIантана.

Каташа кхаьллинарг а схьатесира. Воьлхура, логах ка а йетташ.

— Йало! Со кхуьнца Iа. Лор валаве. Поликлиника кхуза йуххехь йу, — йиш йоьхна, хьаьвзира Керим: дагадеара вагон тIера делла бер.

Кесира поликлинике кхаьчча, лор неIарехь лаьттара, аравала дагахь.

— Доктор! Бехк ма биллалахь, суна хьан цIе а ца хаьа… Сан бер цомгуш хилла. Волахь хьажа.

— Бехке дац… Сан цIе Лиепа Неухович Нидерз йу, — велакъежира иза, шен и цIе мел оцу зудчунна чолхе хета йеза бохург дагатесна. — Амма, и цIе йаккха хьайна чолхе хетахь, сох оьрсийн хотIехь — «Лев Наумович» аьлча а, мегар ду… Иза а дицлахь, «доктор» алий IадIе, — велакъежира лор, дашо цергаш а лепош, боьмаша бIаьргашкара сирла суйнаш тосуш. — Йало. Со вогIу хьоьца.

Шаьшшиъ новкъа догIуш, лоьро элира:

— Суна хезна шух лаьцна. Шу хIинцца далийна ду, боху… Бакъду, тхо схьалаьхкина-м дикка хан йаьлла…

— Хьо хIунда кхалхийна кхуза? — хаьттира Кесирас.

— Гой хьуна, со Польшера жуьгти ву. Шун Сталина тхан Польша, Гитлерца барт бина, пирог санна йекъча, цигара жуьгтий а реза бацара. Сталина тхо кхуза лаьхкира. Бакъду, Гитлера шен агIорхьа биснарш хIаллакбира. Тхан-м мелла а аьтту хилла Сталинан карадахна.

— Ткъа оьрсийн мотт ма цIена буьйцу ахь?

— Оьрсийн мотт-м суна кхузахь Iемина. Суна-м вуьшта полякийн а, немцойн а, французийн а, ингалсан а меттанаш хаьа. Аса лоьрийн институт Францехь, Нанси-гIалахь, чекхйаьккхина… Болх Индехь а, дукхахберг Польшехь а бина. Тхо йуха Польше дIадаха мегаш ду хIинца. Полякийн, СССР-н хIинца бартхилла Гитлерна дуьхьал: Гитлер эшна вогIу.

— Советан махкахь хIунда ца Iа хьо, Польше йуха дIа а ца воьдуш? Хьо-х кхузахь а лор ву. Вон ду хьуна кхузахь?.. — хаьттира Кесирас.

— Ахь хIун дуьйцу! Со, жуьгти велахь а, со Польшин патриот ву, тхо, жуьгтий, цигахь а, бакъду, башха дезаш дацахь а, ас цкъа а дIатосур йац тхайн Польша…

Лор тидаме хьаьжира Каташе.

— ХIума дац! Ангина йу!.. Бакъду, йаьржина шина a aгIop. Больнице охьавиллича тоьлу. Бакъду, больница луларчу Гродеково-Юьртахь йу. Амма йурт гена йац. Ши-кхо километр.

Йазйина направлени йелира:

— Цигара лор — Эзау Рудольф Рудольфович — немец ву, амма немец велахь а, дог дика стаг ву шуна! — велакъежира Нидерз, ша араволуш…

* * *

РогI-рогIана Каташ кара а оьцуш, доьдура Керим, Кесирий. ХIорш Жал-тюбена гена а бовлале, Керима тамаш а беш, лаьттан бос сихха хийцабелира: мокхачу гIамарийн метта луьстта йаьлла сийна буц а, гонаха тайна лекха акхтаргаш а алсам гора: эцца йуххехь догIура сирла шуьйра Талас. Гродеково чукхаьчча, Керим кхин а цецвелира йух-йуххехь Iуьллучу шина йуьртан башхаллех — Гродеково йерриг а дитташа хьулйина, бошмийн марахь йара. Кхузахь кхин а йуххехула догIура Талас. ХIаваъ а кхузахь цIенахо дара. Йуьртана йуккъехь айбеллачу сенчу бай тIехь гучуйелира кIайн больница, сийна раманаш а, сийна басар тоьхна, эчиган тхов а болуш…

Больницин учахь кхарна тIейеара кIайн халат йуьйхина, коьртахь а кIайн йовлакх а долуш, аьрру бIаьштига тIехь жима мо а болуш, цIоцкъамаш тамашена бес-бесара — цхьаъ доIахан басахь, важа сирлачу аматехь долу медсестра:

— Охьаховша. Лор хIинцца схьавогIу. Эцца кертахь ву, шен огород охкуш.

Цо, Каташан пульс а лерина, цуьнан пхьаьрса кIел градусник йоьллира.

Лор чувелира, йуьхь цIийелла, вехьаш, чIениган кIорггехь кIаг а болуш, шуьйрачу меран буьхьиг тIехь а, и шина декъе боькъуш, харш а гуш. Хьаьрсачу цIоцкъамашна кIелдIахула чордо схьахьаьжира. Медсестрас, градуснике а хьаьжна, элира:

— Рудольф Рудольфович! Дагар — «шовзткъа». Пульс — «бIе». Сонехь кхозучу умывальникана кIел ши куьг а дилина, Керимера схьаэцна, направлени а йешна, лор лерина хьаьжира Каташе: бага, лергашка, бIаьргашка, чкъуре, пехашка а, даге а ладуьйгIира.

— Дика ду… Юля! ЙоьалгIачу вилла!.. TIe шиъ шаршу таса.

Кесирехьа вирзира иза:

— Шу паргIатхила. ЦIа гlo. Дедда-йукъа дуьйла. Цхьацца, — аьлла, велакъежира и: нохчийн амалш хуучух тера дара цунна. — Сагатдан а ца оьшу: ангина бен кхин хIума дац. Кестта талур ву.

Кериммий, Кесирий дIадаха хьалагIаьттича, Каташ велха волавелира. Лоьро тIаккха Каташехьа а вирзина, сирла велакъежна, забаре маIаш гайтира цунна. Каташ, цецваьлла, сецира, амма хIинца а чIинкъаш дора. Лоьро тIаккха, шен куьйгийн дехий пIелгаш леккха хIаваэхь сеттош, йедда йоьдучу пхьагалан сурт хIоттийра Каташна. Йуха, Керим а, Кесира а цецдоккхуш, шен даккхий лергаш ша-шах дикка ирахдахийтира, мера тIе охьадаьхкина куьзганаш а хьаладодуш. Каташ шуьйрра велакъежира, велхар а дайна.

— Гой шуна, сагатдан ца оьшу, — элира лоьро, серлайаьллачу йуьхьца Кесирехьа вирзина. Кесирин дог тийшира лоьрах.

Цигара шаьш духадогIуш, сих ца луш, дуьхьала кхеттачуьнга Керима цхьацца хоьттуш, догIура xlapa шиъ, нохчий дуьхьалкхетаре сатуьйсуш.

Нохчо ву моьттуш, Керима новкъахь сацийначо, нохчий маттахь маршалла а хаьттина, элира:

— Со нохчо вац. Со ДегIастанера, Аксайра гIумки ву. I930-чу шарахь, кулакаш а бина, махках баьхначарех. Кхин а масех цIа ду кхузахь ишттачех. Со колхозехь бригадир ву. ДIораниг ду вайн цIа. ЧугIур ду вай, — куьг хьажийра цо аннийн керт а йина, гена доццуш, схьагучу лекхачу дикачу цIеношкахьа. Керимна безам хийтира шега цо шен цIийнах «вайн цIа» аьлча, дегIастахь нохчаша санна. Чудахара: керт а, чоь а цIена йара. ГIалмакх-чайнаца кIайн сискал, нехчий кхоллуш къамеле бевлча, Кесирас хаьттира:

— Кху йуьртахь бехарш дукхахберш казахаш хир бу?

— Дера, бац. Уьш-м кху йуьртахь массарел кIезиг бу. XIapa йурт, оьрсийн цIе а йолуш, оьрсийн йурт ма йу. Паччахьан заманахь, цхьацца бахьаница Iедало човхийна, схьакхелхинчу гIалагIазкхаший, украинцаший йиллина. Йуха, вайн заманахь, I930-чу шерашкахь, кулакаш бина Iедало бохийний, мацалло лаьхкиний, схьакхелхинчу украинцаша тIейуьзна а йу xIapa.

— Ойй!.. XIapa а йу-кх, делахь, йерриг а мухIажарийн йурт!

— Дера, йу. Делахь а, тIаьххьарчу шерашкахь тхоьга комендатурехь куьйгаш ца теIадойту. Тхан кIентий тIаме а бигна. Кестта тхаьш ДегIастана духа цIадахийтаре са а туьйсура оха. Амма хIинца шу а, дохийна, схьакхалхийча, дуьне а доьхча санна, массо хIуманах а дог диллина оха.

Баркалла а аьлла, хьалагIаьттина Керим, Кесирий новкъа даккха тIаьхьавелира хIусамда Насруддин:

— Хьуьлларнаш а, дIогарниг а ду, кулакаш а бина, бохийна, кхуза хIетахь лаьхкинчу шина аварцан, гIалагIазакхичуьнан цIенош, — гайтира цо, тIе пIелг хьажош.

Керима, и тидаме лоцуш, тамаш бира: уьш а дара, хIокхуьннаш санна, кхечарел дикка къаьсташ, товш а, бIаьрла а цIенош.

Цунах къаьстина, шаьшшиъ Жал-тюбехьа йуха схьадогIуш, Керима, соцунгIа а хилла, элира Кесире:

— Тидам бирий ахьа цо схьагайтинчу цIенойн? Кулакаш бу аьлла, бохийна бахкийтинчеран — уьш, йуха а, цIахь санна, кхузахь а, кхечерачул тоьлаш ду-кх. Кхузахь-м ма ца хилла уьш «кулакаш». ХIетте а!.. Схьагарехь, уьш «кулакаш» хиларца а доцуш, цара болх дикаха барца ду-кх, хьуна, церан цIахь а, кхузахь а бахамца толар…

Луьйш-олуш чукхечира. Каташ чохь воцуш десо хетара. Ойлане делира: йисна йуург, мел ларйеш хьаьжча а, кIиране йер йоцуш, кIезиг йара.

Вукху Iуьйранна Керим болх карабой хьажа райисполкоме вахара.

Райисполкомна хьалха шина грузовикна уллохь лаьттара цхьацца районан белхахой а, комендант а, шортта спецпереселенцаш а: нохчий, йукъ-кара кхарачайш, наггахь — немцой, кхиберш. Керима, тIевахана, хаьттира уггаре шена пекъар хетачуьнга:

— ХIун ду?

— Луург шаьш долчу балха бига баьхкина векалш бу. Чулактау бохучу меттера. Кхузара бIе километр сов… Фосфат йоккхучу заводе… Алапаш а, Iен йукъара хIусамаш а, столовеш а йу боху… Шайн машенашца дIа а буьгу… Спецпереселенцашна цига дIайазбалан бакъо а ло коменданта.

— Ткъа хьо?

— Ойла йер-кха… Лама уьш кхин цкъа а богIур бу, боху. ХIинца дIайазбелларш, къона берш, цхьалханаш, шайн бераш доцуршший бу… Хьовсур-кха…

Комендантана хьалха, чIогIо луьйш, жимачу йоьIиган куьг а лаьцна, лаьттара, къолам санна дуТкъа тайна дегI долу къона кхарачай. Керим гергавахара.

— Кхетахь, накъост комендант: со хIинцца бен армера кхарна тIе а ца кхаьчна. Кху йоьIан нана — сан йиша йара. Иза а, цуьнан майра а — ший а мацалла делла, со тIе а кхачале. Хьажахь кху кехаташка: со Узденов Ниязби Наибович ву, Ткъа йоьIиган нана Наибовна, хьовха, сан йиша йу. XIapa бухайита кхуьнан сол гергара стаг вац. ДIайигийтахь xIapa соьца. Со-х тIеман летчик а ву! Тешахь сох. Ас доьху хьоьга! — бохура кхарачайс.

— ХIан-хIа! ЙоьIиг хьан фамилехь йац. И хьоьца дIаязйан бакъо йац. Хьайна лаахь, хьуо дIагIо, иза гергарчийн Iуналлехь йитий. Вало, сихха, xIapa чу а йигий, хьайн ларча а йахьаш, схьавола. Кхуьур ву хьо.

Ниязби, йоIиг а эцна, дIавахара. Керим лаьттара, наха лелочуьнга хьоьжуш.

Цхьа грузовик йоьттира. Важа а йотта йолийнера. Ниязби а сиха схьакхечира, шеца йоIиг йоцуш, кара чамда а лаьцна. Чамда йоккхо йара, шина a aгlop даьхна Iуьргаш а долуш: «Гарехь, чохь цхьа йуухIума хир йу цуьнан» тидам бира Керима. Коменданта шен кехат тIе хIинца куьг а таIийна, Ниязби а грузовика тIевелира, шен чамда а эцна. Керима, грузовикна тIе а хилла:

— Некъ дика хуьлда! — элира, шена и хIинца вевзаш а лерина. Грузовикаш дIайахара. Керим а вухавахара, райисполкома чу а ца воьдуш: эрна дара.

Вукху дийнахь колхозан правлени вахара Керим йуха а болх лаха. Полат а вара гIоьнна йуххеваьлла. Амма, Полата мел гloдарх а, кхуьнга кхийдориг колхозхочун болх бен, кхин болх бацара. Ткъа Керима оцунах дегабаам бойла а дацара: дукха бара кхузахь, Керимна а хууш, цIахь нефтяникаш, техникаш, юристаш, хьехархой лелла нах, хIинца колхозехь куьйгабечу белхашкахь.

Лама Iуьйранна Керим йуха а райцентре вахара, райисполкомехь болх беха. Йуха а гира цунна циггахь лаьтташ спецпереселенцийн пхьоьха а, комендант а, районан цхьацца белхахой а. Пхьоьханахь тохарлеррачуьнга, и йуха а кхузахь нисвелла, хаьттира Керима:

— ХIун ду?

— Чулактаура машен а, векалш а бу йуха а хIинцца схьакхача безаш… Кхин а белхалой бига: гой хьуна, мел гулбелла?..

Шаьш болччохь уьш а битна, Керим райисполкома чувахара. Председатело тIе а ца витира. Ответсекретаро элира:

— Шуна кхузахь белхаш бац… Лаахь, Чулактау гlyo.

Керим пхьоьханна йуха тIевеара. Кестта цхьа грузовик а, цуьнца шиъ векал а схьакхечира Чулактаун заводера, тIехь хьалха дIабаханчех, реза а ца хилла, вухавеана пхи-йалх стаг а волуш. Массо охьабиссира. Цаьрца охьавоьссина, йуьстах а ваьлла, ойлане лаьтта Ниязби а гина, цунна тIевахара Керим:

— Ассалам Iалайкум, Ниязби! Тохара вайша вистхила ца кхиънехь а, суна хьастагIа гира хьо кхузахь. Со а, хьо санна, фронтовик а, хIинца, хьо санна, спецпереселенец а ву. Нохчо. Сан цIе Керим ю.

— Алейкум салам, Керим. Со-м вухавеа: алапа а кIиранна тоъал дацара… Столовера йуург а, киса дассош, бошхепан бух гуш йара. Баракашна чухула хецца мох а, тIе сыпной тиф а лелара, мезашца цхьа барт бина. Цхьаберш-м севцира цигахь, кхин дан амал а ца хилла. Со схьавеа-кх.

— Хьан чамда? — велакъежира Керим, цо иза цигахь йоьхкиний-те аьлла, дагадеъна. Наязбин йуьхь кхоьлира, бIаьргех, суй санна, сирла тIадам тесира. Керим цецваьлла висира, вист ца хилалуш. Ниязби а цхьана ханна иштта лаьттира, вист ца хуьлуш.

— Бехк ма биллалахь, Керим, — элира эххар Ниязбис. — Хьуна ма хезира сан комендантаца хилла къамел… Ас чамди чохь дIайаьхьнарг и сан йишех йисна йоIиг йара, цхьаьнцца а и кхузахь бухайита таро а ца хилла. Тхо цига дIакхаьчча, ас чамда схьайиллича, и чохь йелла карийра суна, чамдина ас Iуьргаш даьхннашехь… Цигахь и дIа а йоьллина, каш даьккхинчарна и чамда а йелла, кхин йала хIума ца хилла, вухавеа-кх со… Иштта ду-кх вайн гIуллакх хIинца, сан ваша фронтовик.

Комендант тIевеара:

— Накъост Узденов! Ахь цIахь йитина боху и йоIиг суна хаалуш ма йац. И суна схьагайта йеза ахь кхана. Кхочуш ца дахь, асжоьпе озор ву хьо, — аьлла, комендант йуьстахвелира.

— Гуш ду-кх хьуна вайн гIуллакх, фронтовик! — Кериман Iодика а йина, дIавахара Ниязби.

* * *

Чувеъна, Керима шена дайнарг дийцира Кесире. ТIаккха, Каташе хьажа дагахь, Гродеково ваха аравелира. Жал-тюбех араволлуш гира кешнашкахьа барма эцна боьлху нах. ДIакхийтира царах — гIo дан. Нохчий бара. Веллачун гуш йуьхь йара: айрин басахь… KIopггe чуэгна хьабдина бIаьргаш… ТIейевлла беснийн даьIахкаш… Буц йиъна сийна, лилхина балдаш…

Хетта а ца оьшура стенах велла. ТIаьхьахIиттинарш а бацара дилхана дукха тоьлла. Жал-тюбена тIехьа, уйгурийн кешнашкахь дIавоьллира и. Къамелаш кIезга дора. Массо дог эшна а, дегI эшна а вара: мацалла массеран а неIаре схьахIоьттинера. Кхин цкъа а цаьрга кадам а бина, Гродековехьа дIаволавелира Керим.

Гродековона чувуллучохь некъаца лаьттачу, жимачу хьерана тIехилира, хи мала дагахь. Цунна тIехьа, уьшал чуьра цхьаьне бертахь хи муьйлуш кхокхий а, ши тиша бер а, кхо жIаьла а гира гергавахана хьаьжча. Кериман тидам хилира: уьшалахь дуккха а дуьйраш йара хьера чуьра хица схьайеъна. Шина берах цхьаъ Каташах тера хийтира. Болар сихдира Керима больницехьа. Дехьарчу некъан йистехула хьош кхин шиъ барма гира. Кхин а сихдира Керима больницехьа болар. Больницан учахь хьасене йелакъежна, дуьхьалйеара ши цIоцкъам шина басехь долу медсестра Юля:

— Дагар дац. Наб а дика йо. ГIоле хилла. Ловза а ваьлла.

— Баркалла. Гайтахьа.

— ХIинцц!.. — Каташ а валош схьайеара Юля.

Каташ маракхийтира дена.

Керима шиъ печени кховдийра: кхин йала хIума йацара. Каташа стоьл тIе охьайехкира уьш.

— Йуург хIинца а ледаро йоу. Делахь а, хала а, атта а кхача-м йойту оха.

— Воьлхий?

— ХIан-хIа: лоьро денна а гойту кхунна шен «пхьагал».

— Папа, хьуна хаьий тхан лоьрана санна, ши лерг ирахдахийта?

— Ца хаьа. И цунний бен цхьанна а ца хаьа, сан кIант… Мичахь ву лор?

— Кха тIехь воллу!.. Вало хIинца! — Юляс йуха палати чу вигира Каташ.

Керим больницан керта тIехьарчу кха тIе вахара. Лор тIетаьIIина латта самсадоккхуш воллура. Йуьхьа тIехь кIеззиг азвеллера. Керима маршалла а хаьттина, бел схьаозийра цуьнгара:

— Бехк ма биллалахь, жимма соьга а ахкийтахьа, лор.

— Баркалла. И-м мегар ду. Ас садоIур ду кIеззиг, — гуьйриг тIе охьахиира.

Лаьттах бел а Iуьттуш, Керима дийцира лоьре шена тахана схьавогIуш мел дайнарг: Ниязбих лаьцна а, мацалла велла кхо стаг барамахь кешнашка вахьар а, уьшал чуьра цхьаний бертахь хи муьйлуш кхокхий, бераш, жIаьлеш гар а.

— Иза… йуьхьиг йу. Тахана кешнашка кхехьа а кхуьу… TIe хиндерг кхин а доккха ду.

— Къахета-кх царех…

— Суна-м дукхаха къахета, хьуна, оцу кхокхех, берех, жIаьлех. Адамийн-м шайн бехк бара.

— Вайшиннан-м ма бац.

— Вайшиннан а бу, кIорге хьаьжча: уггаре хьалха, вовшех цатешар, барт цахилар. ТIаккха — лакхарчех кхерар. И ши хIума адамашца дацахьара, массо оьздачара цхьа барт а бина, и зуламе болу лакхарнаш эшийна хир бара.

Керим цецвелира немцочо и аларах, и шега ала и вахьарх а, ша мила ву шена ца хуъушшехь.

— Суна нийса ца хета ахь бохург: цхьадерг вайн стешхаллица а доцуш, вай атта тешарца а, хьекъал цатоарца а ду.

— ХIан-хIа! Бакълец хьо, нохчо. Шен йина а ца Iаш, массеран а ойла йеш стаг хилча, мел жима хьекъал а лакхадолу. Ткъа хьекъалдоцу стаг хьакъ а вац ирсе хила.

Керим йуха а цецвелира цуьнан хьесапан шатайпаллех.

— Дика ду, делахь, оцу хьесапе диллича, бераш а ирсе хила хьакъ ма дац?

— ЭхIей! Делара вай хIетте а церан хьекъалехь! Мел доккхачу а Бисмаркан хьекъалал а тоьлу, нана гича, делакъежначу беран жима хьекъал: ас дуьйцург син хьекъал ду. Хаарш дац… Хаарш-м, ахча санна, гулдича, хуьлуш хIума йара… Гой хьуна, ас хIинца сайн доллУ хьекъал а, доллу хаарш а, ца кхоош, дIалур дара, жимачохь айса Волги йистехь дIакхехьначу денойх, хIетахь сайн коьртехь хиллачу ойланех…

— Хьо Волгин йистехь кхиъна? — къамелан апари хийцира Керима.

Эзаус дийцира шен къоналлех а, йуха, лоьрийн институт чекх а йаьккхина, ша сихха кандидат а, доктор а хиларх.

— Амма суна институтехь профессоран меттиг кховдийнчу муьрехь Волгин йистошкара немцой махкахбехира, хIинца шу санна. Сан ирс дуьйхира. Массо а, сайн мел хилларг, мацалла а велла, хIинца суо Iаш ву… Схьайа сан бел… Баркалла… — хьалагIаьттира лор.

Эзаун Iодика а йина, Керим йуха Жал-тюбехьа новкъа велира… Шайн чукхаьчча, неI йиллина карийра, кехат Iуьллура стоьла тIехь: «СелитагIаьрга йахана. ХIинцца йухайогIур йу. Кесира». ЦIенкъахь божарийн мачийн ларш гира. ДIасахьаьжира: шекар, даьттий чохь долу банканаш а, тIаьххьара йисна Iаьржачу баьпкан ах а, ахьаран тIоьрмиг а баьхьнера.

Кесира чуйелира:

— A-а!.. Дийцал: муха ву вайн Каташ?

Керима дийцира.

— Со Селита йолчу йаханера. Жимма цаьргахь хIума а кхаьллина йогIу… Хьо меца хир ву…

Йуха цIеххьашха:

— Xlapa хIун ларш йу? — цIенкъах бIаьрг кхийтира цуьнан.

— ХIумма а дацара и-м. Доьхна хир дац вай… Цхьа орца кхочур ду вайна, — элира Керима, и кхета а йина.

— Дика ду Каташ больницехь волуш!.. Кхана базарде ду. Вайна ца оьшу хIуманаш йохка Джамбул-гIала гlyp йу со, ахь бакъо йаккхахь… Сохьтехь дIакхочу бах…

— Мегар ду… Хьо цига йахханчуьра, лоьраш тIе а гIолахь: хьан йовхаршна реза вац со…

Вукху Iуьйранна, лоьрера направлени а, комендантера бакъо а карахь Кесира Джамбул-гIала йахара гIаш, базарахь йохка шен Iай йуху кофта а, Кериман Iай лелон эткаш а, кхин цхьацца кега-мерса хIума а эцна.

Малх дIабуззуш йухакхечира Кесира.

ГIалахь эцна хIуманаш Керимна хьалха стоьла тIе а йохкуш, Кесирас каде, хIумма а ша гIел а ца йелча санна, дуьйцура:

— Вай деха хIинца: шина банки чохь даьтта, джем. XIapa йакъийна паста… туьркаш — кхо килограмм. XIapa Iаьржа бепиг — пхи «кибарчиг»… XIop а ах кийла узу. Кхарах кибарчигаш олу, хIорш баккъал а шайн кепаца кибарчигех тера хиларна. Ткъа туьканахь бепиг духкург мила йара хаьий хьуна? Махнон йоI йу бахара-кх! Тера-м яра: шуьйра бат а, йуькъа кхесс а, йаккхийра кIайн цергаш а йолуш… Ткъа хьан эткаш соьгара хьан ийцирий?.. Чубаран кIант ву ша бохура… Базарахь белшах тесначу жимачу боьчки чуьра мала шийла хи духкуш леларг мила вара? Нальчикера — гIебарто! Цо дуьйцура ша правительственни санаторехь хехо волчу хенахь, цига садаIа Сталин веъна волуш, цо ной чохь ца хууш ког багабар, хи тIех довха а хилла. Берияс цу дийнахь цигахь балхахь мел хилларг, лаца а лаьцна, вийнера: цара массара а дарий динера. Ткъа со, итт шо хан а тоьхна витира, цу дийнахь цомгуш сайн цIахь Iуьллуш а хилла, балхахь хилла цахиларна. Ткъа сан пехашка ладоьгIна лор мила йара?.. Ягода!.. ХIаъанний — «оцуьнан» йиша. Сан даге ладоьгIна къена лор? Антаки — ах грек, ах турок. Мел дика стаг вара хаьий хьуна, шурула кIайн цIена куьйгаш а долуш!.. Со шайн чохь йуза а йира… Мах боцуш, шен чоьтах молханаш а делира. I9I3-чу шарахь, ГIизларехь ша болх беш волуш, хIеттахь вийначу вайн гIараваьллачу обарган Зелимханан дакъа теллинарг ву ша бохура… Цхьанхьа — Троцкийн хилла секретарь… Вукхузхьа — Косиоран ваша… Цигахь воцуш стаг вацара. Массо а уьш спецпереселенцийн хьолехь а бара… И гIала йаьккхина-кх, хьуна, лецна хиллачу а, маьрша доцчу а адамех… Суна хетарехь, вайн Политбюрон членаш боцурш, Советан махкахь цхьа а вац-кх, хьуна, маьрша, кхерамехь воцуш…

Керим велакъежира:

— Делахь а… Политбюрон членаш а-м бу, хьуна… кест-кеста хийцалуш.

Кесира ца кхийтира.

— ХIа! БIаьрзе Рашид а вара базархула лелаш, жима кIант хьалха а ваьккхина. ЧIогIа хазахийтира со дуьхьалкхетта. Шайга йола а элира… Амма Эскинойра-м ца гира суна цхьа а.

— Дика ду… Ахь деънарг-м доккха беркат ду… Кхана Каташна тIаьхьа a гIyp ду вайша. Болх лаха а беза…

* * *

Амма и «беркат» кIиранга бен ца делира.

Шайна бегIийла хета болх кхин карориг а ца хилла, ший къар а делла, колхозе куьйгабечу балха дахара.

Каташ, ангинех жаннашна Iаткъам а хилла, кхин а больницехь висира.

Кесира кхин цкъа а йахара базара, шайн тIаьххьара, йохка мега хIуманаш а эцна. Царех хилла напгIа а кхин цхьа кIиранна бен ца тоьира. Мацаллин мур схьахIоьттира КеримгIеран чу а!

«Ма дика ду Каташ хIинца а больницехь Iуьллуш», — элира Кесирас. Иза йукъ-кара ТавсолтагIаьрга йоьдура: Селитас шайн йерг кхалла лора: церан ахьар хIинца а кхачоза дара, тIе, Шакен-агIара жим-тIам гIo а дора царна.

Ткъа Керим, цкъа ПолатагIаьргахь чай молуш, йуха Каташна тIаьхьаваханчохь Эзаус чорпин кад луш, кIелхьараволура. Оцу мецачу чоьнна тIе денна колхозан балха эха а дезара шиннен а. Цхьадика колхозан кхаш тIехь йукъ-кара стохкалера бухайисна картол йа бурак карайора.

* * *

Тахана Iуьйранна дуьйна а, йуучух кхеттане а кхетаза, колхозан кхаш тIехь доллура Кесирий, Кериммий, вовшашна гена доцуш, шайн-шайн дакъош тIехь.

— Хьажал! — цхьа гIорза хьалаайира Кесирас, йуьхь серлайаьлла. ТIевахара Керим:

— Ах йахкаелла-м йу… Делахь а, и ах дIа а йаьккхина, кхехкийча мегар йу.

Шимма а леррина кхин а аьхкира циггахь: кхин ши картол а карийра, вукхунах тера. ТIетаьIIина саьнгаран йистера латта а аьхкира: халла кхин цхьа бурак а карийра, жимо йелахь а, йахкайалаза.

Цхьа картол, цIан а йина, буьйда йоллушехь йиира шимма а кхуззахь.

— Тоьар ду цкъачунна… Чу гIой xIopш кхехка а йеш, жимма садаIа. Со а, хьан латта, ах мукъна, чекх а даьккхина, дIавогIy, хье ца луш.

Кесира чуйахара, куча йисте хьарчийна и рицкъа а эцна. ДIайоьдуш и, мохехь маргIал санна, йай лесташ гинчу Кериман дог Iовжийра…

Малх гIушлакхе белира. Цо дохдора белшаш а, букъ а. Делахь а корта хьийзара: хьалха — жимма, тIаьхь-тIаьхьа алсамо. Ге чохь саццанза гIyp дора. КIеззиг лазайевллера настарш а. Вортанах, йуьхьах дуьйлучу хьацарна йовлакх а хьокхуш, са а доIий, йуха а дIаволалора иза бел Iитта. Болх хIинца а дуккха а биснера: вукху саьнгарна тIекхача ткъех сов гIулч йара. Малх нийсса коьрта тIе хьоьжура. Де дохделира. Хотторашкахь а, пхьаьрсашкахь а, цхьа тамашена тамехь йолу малолла йаьржира. Долла дегI а тамашена дайделира, пелаг санна. Кериман ойла а, ша а цецволуш, цIеххьана дуьненан массо гIайгIанех цIанйелла, шен гурара цIеххьана хецаделла олхазар санна, аре ма-ййу, тIомайаьлла дIахьаьдира, цхьанххьа а шена дуьхьало йоцуш.

Кериман лергаш чохь цаьпцалгийн цхьа зов делира. Бага йакъайелира. Вахана, йуххерчу арык чуьра хи мелира канахь. Жимма чу са а деана, йуха а шен балха дIахIоьттира, малхехьа букъ берзош.

Ге чохь ден гIyp, хIинца кхин а совдаьлла, лергашна а схьахезира цIенна.

Ге мацалло Iийжадора. «Делхьа, наха а ма йоура и… ХIун дара-те со а хьаьжча… Ахка а ца дезара»… — дагадеъна, волавелла, йуун буц-татиш лехира Керима гонах. Карийра. Iаьвшира. Чаьмза йара. Делахь а, Iаьвшина-Iаьвшина, чуйахийтира. Ге лозачуьра тийра. Йуха а дIаболийра болх. Болх меллаша боьдура дIа. Лергашкара зов совдуьйлура. ЦIеххьана ге чохь лазар иккхира: «Схьагарехь, татиш ца тайна суна», — Iетто гIоьртира. Ге чуьра гIyp карладелира, хьалха а ца хиллачу кепара чIогIа. ЦIеххьана чоьно хьовзийна дIахьаьдира Керим арыкехьа, аккаци кIел. ДIакхоччуш охьавуьйжира арык чу, кхетамчуьра а ваьлла. Делахь а, шийлачу хино меттавалийна, сихха, хьала- айавелира. Ма-хуьллу тIе хи а муьйлуш, Iеттийна, цIанвелира иза йиинчу бецах. Жимма Iийна, йуьхь-куьг а дилина, тIера бедар а цIанйина, йуха а малхе дIахIоьттира: дуьнен тIехь цхьанхьа а цхьа а бала боцуш санна, самукъане чу хьоьжура малх. Лергаш чуьра зов а, дегIера малолла а дIа ца йолуш, лаьттара. Тамаш бора: хIумма а мацалла ца хаалора, йа йуург йелара аьлла а ца хетара хIинца. ДегI а, чуьра са дIадоьдуш санна, тIеттIа дайлуш, догIура. «Леш воллу-кх со кхузахь хIинца!» — цIеххьашха дагатесира Керимна. ДIасахьаьжира шена гонаха дуьненан Iодика йечух, а цхьаьнга-м орца доьхучух тера. ДIо, геннахь, урамехь меллаша дIатекхаш гира, месала куйнаш коьртахь, адамийн жIуга — дехийра бармашца «цхьаъ… шиъ… кхоъ»… — дагахь багарбора Керима: «Со а… кестта»… — ойла хилира. Вукху aгIop тIехь цхьанхьа а цхьа бала боцуш санна, ша цкъа а духур доцуш санна, къегина лепара дуьне. Генна Iаьршашкахула ловзуш дIаоьхура, маьлхан зIаьнаршлахь дешин баса йахна, пелагех тера йай мархаш. Стигалан сийналла, беран ойланел цIена, детин суйнашца къегара. Малхбузехьарчу анайистехь, хIурдан кеманаш санна, кIайн мархаш лаьттара, меттах ца хьовш, вовшашна тIе а таьIна, вовшашца цхьа къамел дан шаьш севцича санна. И сурт а шена тIаьххьара гуш санна хетта, цу хазаллина тIера бIаьрг ца баккхалуш, цигахьа леррина хьоьжура Керим: «Со-м велча а хIума дацара… Хьо хазалла мича гIyp йу-те тIаьххьара?» — ойла хилира. — Оцу хазаллин кхоам бу-кх… Массо адамаш даларх а, дуьсур ду-кх латта а, и стигал а… Амма и хазалла, шега хьежа, шех цецдийла уллохь адамаш ца хилахь, иза а дIайовр йу-кх дуьнен чуьра… Цуьнан бу-кх кхоам!.. Адамийн чул а чIогIа!.. Иза кхин гур йац-кха суна а кестта. Делахь а хIун до кху дуьненах а, адам ца хилча?..»

ДегIера ницкъ тIеттIа бешаш лаьттара, бIагор оьхура, лергашкахь зов совделира.

Йуххехь йекаш кхин цхьа керла хIума тIекхетча санна хийтира. Лергаш чу пIелгаш дехкича, лахлора и, амма дIа ца йовра. Керим шена хьалха охьахьаьжира: йуткъачу лекхачу хелига тIехь, цуьнан буьххье а хиъна, шен чекх са гун дуткъий, дехий тIемаш а даржийна, йайн дIасатехкара цаьпцалг. Хаза йара.

«Меца хир йац… Цунна йуург массанхьа а йу»… — ойла хилира Кериман.

ТIаккха: «Со тахана лахь а, и-м лелар йу кхана а, лама а… ХIумма а дац! лелийта!»… — элира цо дагахь ша-шега. ХIинца цунна инзаре а ца хетара, сахьт хьалха дIадаьхьначу барамех шен бIаьрг кхетча санна, кху минотехь шена гергадеъна валар. Кериман ойла хIинца, дуьненан гIайгIанех буххец цIанйелла, хецна дIаоьхура гуш доцчу тIемаш тIехь, дуьне ма-дду, цхьанхьа а шена доза доцуш. Цунна дагатесира: «ХIун бен ду и?… ХIинца йа тIаккха… Ирх-пурх а лийр ма ду вай кестта… Дерриш а… хIун йу бIе шо?.. Ткъа… Кесира?.. Иза а лийр йу… Каташ а вехар вац ур-атталла бIе шарахь а… Ткъа бIе шо хIун йу абаденна гергахь?.. Массо а адам лийр ду, цхьа а буха ца дуьсуш… И латтий, и стигал доцург… И дIора хазалла а лийр йу… — йуха а стигалехьа хьалахьаьжира иза. Цуьнан ойла эццигахь кхечу агIорхьа хьаьвзира: «Делахь а, сайл хьалха, со валале…Кесира йолуьйтур йара аса: Каташ леш цунна ца гайта… Суна а ца йелхийта… ТIаккха — Каташ а… Иза ша балехь ца висийта… Цара ловр йац сан Iожалла… Амма аса… Амма аса… Амма аса»… Кериман ойланийн зIе, эццигахь, дуткъа тай санна, хиэдира. Керимна хьалхара хелига тIера цаьпцалг цIеххьашха тамашен сиха йоккха хуьлура тIеттIа: Хьозанал!.. Алкханчал!.. Лечанал!.. ЦIарула-цIиэн цуьнан чекх сагун тIемаш, самолетан тIемаш санна, инзаре даккхий, йерриг арена тIоьхула дIасадаьржира… Лергашкара зов дайра. ДегI лестира. Ша йуха а кхетамчуьра волуш хиларх кхетта Керим, шен дегIан а, синан а тIаьххьара ницкъ гулбина, ша волччохь, охьа ца кхета гIерташ, меллаша охьавахара аккацина кIел. Бацала охьахиира иза, шина куьйга шен хьийза корта а лаьцна, меттах ца хьовш. ДегIера гIopa меллаша дIаоьхура. БIаьргашна хьалха дуькъа дохк хIоьттира. Кхетамчуьра ца вала гIерташ халла Iapa иза. КIорггера садеIа вуьйлира. БIаьргашна тIехула, таIош куьг хьаькхира. СадеIа вуьйлира кIоргга, сихха. Жимма гIopa духадогIуш санна хийтира. Амма бIаьргашна дуьхьалахь дохк хIинца а лаьттара.

Цхьамма-м шен белша тIе довха куьг диллича санна хийтира Керимна:

— ХьалагIатта. Хьо хIун деш Iа кхузахь, — ца девза аз хезира. «Мацаллина хIуьтту гIаларташ хир ду-кх», — аьлла, Керим хьалахьаьжира: Полат вара.

— Ой-й… ХьалагIатта! Хьоь ца луьй со! — тIечевхира иза. БIаьргашна хьалхара пардо дайра. Полат велакъежира:

— Вало, больнице воьду вайша!

— «A-а… со больнице охьавилла воллу… И-м дика ду»…

Хьала а гIаьттина, Керим, вист ца хуьлуш, дIаволавелира Полатца меллаша, Полатан цхьаъ бен доцу куьг а лаьцна.

— Хьан гIуллакх ледара дац: Эзаус больнице завхозан балха дIакхойкху хьоьга! — кхаъ баьккхира Полата.

Керим цIеххьана меттавеара:

— Баккъал?

— Баккъал! Цуьнан хилла волу завхоз, поляк, дагахь а доцуш дIаволуш ву: цуьнга Польски эскаре дIакхойкху. Эзаус хьо лаха ваийтина со…

«Лечуьра диса а ма мега тхо хIинца?» — дагатесира, цунна, кийра нур латош. КIеззиг хан хьалха валарна кIелсецна волу Керим хIинца, дуьнене безам буха самабаьлла, ойланехь тохавелира: «Кошан йисттера вухавирзи-кх со!» — ойла хилира.

Xlapa Эзаус лоьху аьлла хезна, Кесира а йара дуьхьал йеъна. Керима доцца дийцира цуьнга хилларг. Кесирас, доьлхучу 6Iаьргашца маравоьллира и, эхь ца хеташ, йуххехь Полат а воллушехь. Кесирас, банки чохь схьайеъна йовха картолийн чорпа малийра Керимна, жимачу берана санна, иза ирахь а лаьтташ. Полата хьалххехь йехна колхозан шарабан схьахIоьттира. Кесира чу а хьажийна, Полатна йуххе шарабан тIе а хиъна, больнице вахара Керим завхозан болх схьаэца.

МАРИГIАЗ

Завхозан болх Кериме дIабелла ша ваьлча, лекхочу дегIахь волчу къоначу поляко Эзаун кабинета чохь, стоьла хьалха а хиъна, актана тIе, цхьа сакъералуш хаьхкина куьг а таIийна, йуха цунна улло, къовларшна йуккъехь къастош, йехха охьайазйира шен цIе а, фамили а: «Казимир Койшефский». ТIаккха ши куьг забаре стигала хьалатесира: «Аве, Мария!» — аьлла, доккха са а даьккхина, коре озийра цо Керим:

— Сан квартира а паргIатйаьлла, хьуна, хIинца: хьуьлларчу цIеношкахь… ЦIена ши цIа, — пIелг хьажош, гайтира цо ураман дехьахь лаьтта, Iаьржа толь тIетесна, лохо дина, дехо цIенош.

— Дукха а ца доьху… ХIусамда — Антон Федорович Репалко — осала воцуш къонах ву… Фронтовик! — тIетуьйхира Койшефскийс, Керим а фронтовик хилар хезна.

Къоначу полякан белшах белш а тоьхна, жимма цуьнгахьа aгIop корта а таIийна, ирсе йелакъежна лаьттара таьIначу аматехь хаза медсестра Вера Репалко, ден-ненан бертаза цуьнга дукха хан йоцуш маре а йахана, хIинца цуьнца геннарчу махка дIайаха кечйелла.

Цуьнгара актаца ша схьаэцначу хIумнашлахь Кериман дог къаьсттина доккхадедийриг йара огороддий, (ах гектар ца кхоччуш, больницаний, белхалошний йелла), жимочу хIургонца цхьа каде говррий.

Амма цаьрга а хьажале Керим цу сохьта Репалкон xIycaме вахара, сихха квартирах барт бан. ХIусамда а, цуьнан йоккха стаг а, цхьаъ бен воцу кIант фронтехь а вайна, хIинца йоIах а девлла, шаьшшиъ дисина, кертарчу, тIединчу тишачу цIа чохь Iаш дара. НеI тоьхна, Керим чуваьлча, ший а стоьла уллохь хIума кхоллуш Iapa. Стоьл тIехь гора бошхепашкахь бепиг, салат, селедка, кхехкийна картолаш, юккъе хIоттийна къаьркъанан шиша. Керима ша деъна гIуллакх хьахошшехь, хIинцале а гIеххьа кеп хилла волчу Репалкос, хьала а гIаьттина, пхьарс лаьцна, шеца стоьлана йуххе табуретки тIе охьахаийра Керим:

— И тIаьхьа дуьйцур ду вай. ХIинца… цхьацца дIабаккха беза… Хьо вайх волчух тера ву!.. — элира цо Кериман некха хьалха а хьаьжна. Кериман кара, цуьнга хаттаза, дуьззина стака а делла, цуьначух шениг туьйхира цо, ондда зов доккхуш. Цу сохьтта Репалкон, хьех санна, боданечу йоккхачу багахь тIепаза йайра и кIайн лепа тIуналла. Керима шениг, кIеззиг дIа а мелла, охьадиллира шишана тIехьа — ца гайта.

— Э-э!.. И мегар дац, сан ваша. Вайшиъ дуьххьара гуш ву, дIаэцал и! — аьлла, стака Кериман кара а делла, дIамалийтира, чекхдаллалц. Йуха а дуьзира ший а. Йоккхачу стага маллане а ца молура: иза, реза йоцчу йуьхьца шен майрачуьнга а хьоьжуш, тийна Iapa: тера дара, шена хетарг цуьнга баха кIорда а дина, хIинца, дог а диллина, иза IадIачух:

— Венгрехь… Го лаьцна висинчохь, Iемина цунна иза, — бехказа вохура йоккхачу стага шен майра, Керим шена ца молуш гича, цунах эхь а хетта.

— ХIа!.. Дахара вай!.. — аьлла, Репалкос йуха а дIамелира шениг Керимачух а тоьхна, амма цуьнга кхин мала а ца олуш. Репалкос хIоразза а, кад дIа моссаза молу, йуьхь кIон хебаршка йохуьйтора, бIаьргаш мерза хьабдора. Керимна хетарехь, и цуьнан дегIана марзделларг цуьнан кхетамо къобал ца дора.

— Дийцал хIинца, сан доттагI, бераш дуй хьан?

— КIант ву.

— И дика ду. Зудабераш оьшуш дац: хьан де эшначу муьрехь, хьо а тесна, дIагIур бу, хьуна, уьш, — Репалкон бIаьргех суй белира…

Цо Iийна, тIетуьйхира:

— КIентий а ца оьшу: уьш… уьш а тIам тIехь ле! — меллаша, бер санна, вилхира и, бIаьргех буй хьоькхуш. — Хаалахь, бераш хиллане а цахилар тоьлу, хьуна, кху дуьненахь!..

Керимна кIорггера къахийтира цунах. ЦIеххьашха бIаьргех йовлакх хьаькхна, Кериман бIаьргаш чу хьаьжира Репалко. Цуьнан йуьхь а хийцайелира, забаре йоцчу аматехь: Керимна гира цуьнан бIаьргийн кIоргаллехь догу, цо Берлинах латийначу цIеран можа суйнаш. Репалко хьалагIаьттира:

— Ахь хIун дей? Иштанехьа Iийр ву хьо!.. Мах боцуш!.. Суна хIинца кепек а ца оьшу!.. Хьенан дуьхьа?.. Хьуна лулахь, дехьа чохь, Iаш кхин цхьа фронтовик — кхарачай а ву, хьуна. Кханнехь, хьайн хIуманаш а йахьаш, доьзалца схьакхалха.

Вукху дийннахь Керим больницин хIургонахь Жал-тюбера шайн хIумнашца, Кесира а йалош, шина цIа чу схьакхелхира. Кериман лулахь, эскарехь политрук а лелла, капитанан чинехь цIавеъна кхарачай Азрет Шихангиреевич Шаманов, зуда а йалоза, ша Iаш вара, Гродековора денна Жал-тюбе балха а оьхуш. Иза цигахь, райцентрехь, райпотребсоюзан председателан заместитель вара, спецпереселенцашлахь, кхин лакхара хила йиш а йоцуш, уггаре а лакхарчу гIуллакхехь.

Кериман дахар цIеххьана диканехьа дирзира: Каташ, та а велла, цIа валийра. Кесира а Эзаус поваран гIоьнчин балха ийцира. TIe, цо кхарна кха тIера дакъа а дира.

Iуьйрре вахара Керим цунах бIаьрг тоха. Массерачул а тIехьа дара иза. Йуххе дIакхаьчча, ши жIаьла гира Керимна саьнгаран йистехь, цхьа даьIахк къуьйсуш, леташ. Цара къуьйсург, генара хьаьжча, котаман тIомах терахийтира. КхоалгIа жIаьла, йуьстахо, лерг таIIийна, цхьа горга йеха даьIахк йожуш доллура.

ГIорзалгаш тоьхна, дIалаьхкира уьш Керима. Дехьа а ваьлла, гергавахна хьаьжча: кхунна котаман тIомах терахеттарг адаман тIара дара. Горга даьIахк адаман бунастарх терахийтира. ДIасахьаьжира: гонаха кхин а адамийн даьIахкаш Iохкура, жIаьлеша йаьшна. ДIогахь, цара коган мIарашца аьхкина, схьадиллина ши-кхоъ адамийн каш а гора. Вагийча санна хьаьдда, больнице вухавеара Керим — Эзау чохь вацара. Юлега, гинарг а дийцина, хаьттира:

— И хIун ду?

— Дела ве и Дала хIаллак! Боьха хIума! Къаьркъанча! Мел бахарх а гIуллакх ца хуьлу-кх! Бехк ма биллалахь — хIун ду хаьий, хьуна?.. Кху больницехь — кхузткъаннал а сов лазархой Iохку, шовзткъа маьнгина бен xIapa лерина йоццушехь. Дукхахберш мацаллина кIелбиснарш бу. Денна а ле цхьацца-шишша. Йуьхьанца шайн наха дIабухкура уьш. ХIинца уьш дIабохка а стаг вац, дийна берш а мацаллина шайн цIахь боьжна Iохку. Эзаус вайн ворданчина Штольцана тIедиллина xIop велларг, хьуьлла дехьа а воккхуш, кIоргге, волла ма-веззара, дIаволлар. Хьалха а гучуваьлла Штольц, ор гомха а доккхий, дай-й тIе латта а тосий, дуьтуш. Цу тIехула Эзаус выговор а дина, бага а лейина цуьнга. ХIетте а, кхета ца туьгу и сий доцу хIума!

— Муьлш бу мацаллех лийраш?

— Спецпереселенцаш. Дукхахберш — нохчий.

«Чамм», — аьлла, бос баьхьира Кериман.

— Палаташ чу хьажа мегар дарий?

— Завхозан белхан хьашташна хьуо хьожучуха мегар ду.

Цунна тIе халат а кхоьллина, Юлияс палаташ чухула чекхваьккхира Керим. Керимна гира: балдаш а сийна, дистина, сийна геш а долуш, беснеш чу а кхетта, бIаьргаш кIоргга хьеле а дахана, Iохку нах а, бераш а. Керима цхьаьнге хаьттира:

— ГIоле йуй?.. — кхин ала хIума а ца хилла.

— Хир йу-кх гIоле а, Дала йоьгIнехь… Сатуху-ш ду хIинца-м хьал…

Цунна йуххерчу вукхо элира, ор чуьра схьахезачу озаца:

— Хьо-м нохчо ма хилла!.. Ма далийтахьа тхо… Даккхахьа орца! Тхан чохь биснарш а бу иштта бала эгна…

Берашка-м дIа а ца хьажалуш, сихха аравелира Керим. Шен чу а веъна, куьйга корта а лаьцна, ойлане вуьйжира

— «Баккъалла а кхин стаг вац-те со?.. Сан миска къомахой, мозий санна, мацалла леш лаьтта, ткъа со, сайн зудчуьнца, хаза йуучунна йуххе а нисвелла, паргIатваьлла»…

Колхозан председательна тIевахара маса.

Буьрканаш санна горгий, даккхий деза буйнаш оьгIазе стоьл тIе а дехкина, ойла йеш Iapa Федунько Петро Макарович. КIелдIахула Кериме хьалахьаьжира вон:

— Дийцал! — цабезаме хьалакхоьссира.

— Петр Макарович! Нах мацалла леш бу. Больницехь а Iохку, геш а дистина. Шайн хIусамашкахь Iохкуш бу а, боху, дуккха а, хьалагIатта де доцуш. Уьш спецпереселенцаш белахь а, хьан колхозана тIейазбина бара-кх! ГIодехьа! Ма балийтахьа уьш кхин мацаллех! ХIинцале а мацаллех беллачеран циггахь хIиттина кешнаш ду, жIаьлеша а охкуш. Ца тешахь, хьажа вола соьца! — дийхира Керима.

— Цуьнан сан бала бац. Сан колхозехь мацалла оьгуш лаьтта даьхни! Сийсара, — цхьана буса! — кхин бархI йетт белла! Тахана обкомера йан йезаш комисси йу. Сан корта баккха санна, хьийзор ву со цара… Цуьнан ойла йо ас.

— Ткъа дика ду: ирх-пурх а леш лаьттачу оцу бежнех цхьанна-шинна, мукъна, урс хьакхийтахьа… цу нехан гурахь хин йолчу чоьтана чуларий. Ца мега ишта дан?

— Айхьа хIун дуьйцу хаьий хьуна?! — ирхкхоссавелира Федунько. — Тхан колхозникийн дуьхьа а цамагориг, шун дуьхьа хьан магор дара! Ца мега! ТIаккха-м, и бахьана а xIиттош, хецца дойур дарийца пачхьалкхан бежнаш!.. Делларш-м ца мега нахана жижигна дIадала: цамгарш йаржа тарло! Ахь хIун дей? Шайн комендантана тIе гlo: и цуьнан бала бу. — Федунько охьахиира.

Керим, ара а ваьлла, комендантана тIе вахара. Дийцира, спецпереселенцаш таппашца мацаллех леш бу аьлла!

— Ткъа шуна шаьш кхуза курорте дахкийтина моьттура? Шу-х велларг список тIера дIавайар доцург, сан кхин декхар дац. Райисполкоме гIo! — аьлла, шен къацахетачу бIаьргаш чуьра цIе туьйхира Керимна коменданта.

Керим ца вахара райисполкоме. Шайн чу веъна, буьйса йуккъе йаххалц, йух-йуха та а деш, кехат йаздира цо Джамбулски областан кхаа а куьйгалхочуьнга: обком партин хьалхарчу секретаре, облисполкоман председателе, НКВД-н хьаькаме. Iуьйранна Эзаух дагавелира. Эзаус, шен кабинетан неI дика дIа а чIаьгIна, леринчу тидамца деша а дешна Кериман кехат, элира цуьнга, къолам кара а лаьцна:

— Ахь хIун дей: хIоккхузахь… кху могIанехь: «мацаллех ле» боху дешнаш дIа а дахий, «йуург цатоарна, дистрофия а хуьлий ле» алий, кIадде. Советан махкахь адам мацаллех ле бохург политически нийса лорур дац хьан. ХIокху могIанашкахь — хIоккхузахь — меттигерчу Iедалан бехк а ца беш, и бехк меттигерчу колхозан куьйгалхошна тIе хьажабе: «цара кхачам цабарна, кху халчу тIеман заманахь, колхозан балхана а, пачхьалкхана а сов оьшу и белхан ницкъ эрна бовш лаьтта» — алий, йазде… TIe… кхуза… кIел цхьа бен а йоцу кхин цIе а йазъе, хьайн куьг а ца таIош. Суна дагадогIу, тхан цхьа немцо, хIокху тайпана кехат йаздича, таIIийна чувоьллира, итт шо хан а тоьхна, Советан Iедална дуьхьал аьшпе пропаганда йарна.

Керима шен кехаташ, Эзаун хьехамца та а дина, дIахьажийра кхаа а адресе. Амма кIел шен бакъ куьг таIийра цо: «Итт шо башха йоккха хан а йац, кху тайпана долчу гIуллакхан дуьхьа, и хьан йаздина царна ца хууш а дуьсур дац», — хьесап дира Керима…

* * *

Мацаллина тIе тифаш а кхетта, белларш дIабохка а ца кхиабора. Гродековон йистехь а, больницин кхашна тIехьа а нохчийн кешнаш денна шорлуш догIура.

Йуьртахой а дарбеллера — массарна а ца тоьура йуург. Колхозан фермашкара а, колхозхойн керташкара а бежнаш а, уьстагIий а лечкъор алсамделира. Цуьнан бехке Iедалхоша а, кхузарчу бахархоша а шайлахь гуттар нохчий лорура: уьш кхечарел тIаьхьа тIебаьхкина а, дукхаха а бара. Жал-тюбехь а изза хьал дара. Цигахьара хабарш денна а Азрета дахьара Керимна.

Тахана сарахь а КеримгIера чу хIоьттира Азрет:

— Тхо долчу шун больницина а хIумнаш кхаьчна. ДIайахьа вола, — йуха тIетуьйхира. — Сийсара Шакен-агIагIеран а йетт бигина.

Iуьйррана Керим больницин керта веъча, Штольце хIургон кечйайта дагахь, цкъа хьалха Эзаун кабинета чу хIоьттира иза, цуьнга кехаташ тIе куьг таIадайта. ЦIаста санна цIийвелла Эзау вара, мара а бусийна, чIениг а йегош, маьхьарца тIечехаш, неIарехь вегош лаьттачу Штольцна — немцойн а, оьрсийн а маттахь:

— Хьажахь цу эхь доцчу тодакхе: ша божална йуххехь буьйса йоккхуш воллушехь, сийсара шен мера кIелхьара вайн цхьаъ бен йоцу говр йигийтинийца кху йовсаро… Доннер веттер!

Керим ша лаьттачохь вогIавелира: «Говр!.. Кхин ма хир йац и кху больницина»…

— Со йовсар дац!.. Со Изидор Карлович Штольц ву!.. — дуьхьало йора, къаьркъанан хьожа а йетталуш, лесташ лаьттачу Штольца.

— ТIехула тIе, — тIетуьйхира цо, — со хьан хехо а вац! Со — ворданча ву! Говрах жоп лург а со вац, завхоз ву! — Керимехьа корта ластийра Штольца.

ЦIеххьашха дегIах зуз деара Керимна: «Массо хIума а хIинца нохчашна тIедохуьйтучу кху муьрехь там бара…» — ойла чекх а ца йоккхуш, иза Эзаун йуьхь тIе хьаьжира: цуьнан йуьхь тIехь шех шеко ца хаайелира. «Делахь а, ма дика дар-кха и схьакарийча», — бохург дагатесна, Эзауга вистхилира Керим:

— Ахь пурба лахь, кхидерг буха а дитина, сихха, хIинццехь и лаха гlyp вара со йуьртахула… Хьанна хаьа… Хан а дукха ца йаьлла.

— Дика ду, гlo, — шен буьйсийнчу цIечу мерах йовлакх хьаькхира Эзаус.

***

Керим, цу-сохьта больницера араваьлла, ураман аьтту aгlopхьа вахара, хьалха, вухавогIуш, дехьахула схьаван дагахь. Кху йуьртахь болу нохчий дукхахберш цу aгlop Iаш бара цхьацца лаппагIанаш чохь. «Хьанна хаьа… царах цхьамма, мацалло са кхачийча, йигна хила а тарло», — бохург дагахь дара Керимна. — Урс хьакхале тIе мукъна а кхачахьара»…

Ша чу вах-вахана керт блокнота тIехь билгалйора Керима. Дукха хьолахь неIарш йиллина хуьлура. Цхьанхьа а ца хаалора говран лар а. ХIинца xIapa тIеваханчу цIенойн неI тIечIаьгIна йара. Схьа а йиллина, чувахара. Нара тIехь шиъ дакъа дара. Бецаш йиъна, сийна балдаш а, дистина хьаладахна геш а долуш. КхоалгIаниг лаьттахь эрзан черта тIехь Iуьллура. Кхин цхьа а чохь йа схьагуш а, йа схьахезаш а вацара.

— Чохь мила ву? — хаьттира Керима, цхьа а вуй-техьа, шена ца гуш а, кху даьссачу чохь, бохург дагатесна.

— Бехк ма биллалахь, со хьала ца гIаттало, хьуна… — Черта тIехь Iуьллург, охьахаа гIоьртира, амма ницкъ ца кхаьчна, йуха а охьавахара. — Хьуна охьахаа хIума а йац… кху чохь, — элира цо гIийлачу озаца.

Амма цо хIумма а ца доьхура шена чувеанчуьнга.

— Iодика йойла! Дала маршалла дойла! — аьлла, цу чуьра а сиха аравелира Керим, ша-шега корта а лестош. Йуххерчу цIенош чу вахара. Кхарачайн доьзал хиллера. Цхьана кедара дечиг чаданашца чорпа санна цхьа хIума йууш доллура, пхиппа шо хир долуш, ши беррий, церан наний.

— Да мичахь ву? — хаьттира, уьш ца кхийтира, йуха хаьттира и оьрсийн маттахь.

— Белла… KIиpa хьалха, — охьахьаьжира зуда. Жимачу кIанта чада хьалакховдийра Кериме: «Охьахаа, йаа!» — бохучу маьIанехь.

Церан кеда чу хьоьжура Керим: йаккхий кIайн даьIахкашший, цхьацца даьттанан тIадамашший хаалора кедахь. Пешана йуххехь Iохкура кхин а царех тера йаккхий даьIахкаш а, йохоза, йолоза йолу цхьа йоккха виран коьртан кIайн туьта а. Керим кхийтира: говр йацара и.

Кхин шина кертахула а чекхвелира — цхьанххьа а говран лар а ца хаалора. Эххар а, цу aгIop долчу тIаьххьарчу цIеношна тIе кхечира. Массо а корашна, уьш дика дIадукъуш, дуьхьал цхьацца хIуманаш оьхкинера чоьхьара. Тиша ков а, ринжа а тIечIагIдина дара. Царна хьалхахула, ураман некъаца говран лараш а гора, амма уьш цу кертахьа ца йоьрзура… Ков кхин цкъа а дIатеттира Керима — дIа ца деллалора. Нуьцкъала схьадиллира тиша ринжа. Чувахара. Бодане дара. Цхьана корера шаршу дIайаьккхина хьаьжча: цIенкъа йуккъехь, истанга тIехь, гIорийча санна, меттах ца хьовш, корта а оллийна Iapa цхьа зуда, шена тIехула, коьртана а тIехь, цхьа тIелхигйаьлла шаршу а кхоьллина. Зудчунна йуххехь, тIехула тиша галеш а тесна, цхьа сал хаалора. ДIо нара тIехь ша Iуьллура боьрша стаг, тIе тиша йургIа а тесна: цуьнан йаьшна тIуьска гуш йара.

— Де дика хуьлда хьан, — вистхилира Керим, зудчунна йуххе а хилла.

— Де дика хуьлда… — гIийлла корта айбира зудчо.

— И мила ву? — нара тIе пIелг хьажийра Керима.

— Мар.

— Наб кхетта ву?

— Велла… КхозлагIа де а ду…

— Ой-й!.. — Керима, тIе а хилла, йургIа хьалаайира стагна тIера: йуьхь йаьлла, балдаш сийна, ге дистина дара. Са ца доьIура.

— ДIа хIунда ца воьллина?..

— Хьан вуллур ву?..

— Ткъа кху кIел хIун йу? — зудчунна йуххерчу сал тIе пIелг хьажийра Керима.

— Бераш ду.

— Муха?.. Бераш?..

— Сан бераш… Делла ду… Ши де хьалха…

Керим тIера галеш дIатесна, хьаьжча: йух-йуххехь, доккхаллица дIанисдина, Iуьллура диъ бер. Сийна балдаш. Лаккха тIееъна геш. Йуткъий настарш.

— Ткъа хьо хIун деш Iа кху чохь, цIенкъа йуккъе а хиъна?

— Кхин хIун дийр дара аса?

— CaгIa доьхур дар-кха, ара а йаьлла!

— Цо дихкина ша валале. CaгIa ца доьхуш, ле аьлла… Корашна дуьхьал хIумнаш а охкий… Кху чохь… ле! — нар йолчухьа байн корта ластийра зудчо.

— ЦIе хIун йу хьан?

— МаригIаз… ЖугIуртан йоI.

— Фамили?

— Ца хаьа.

— ГIазакхийн мотт хаьий хьуна?

— Цхьа дош а ца хаьа… Тхо маьлхий ду… — элира МаригIаза куро.

— ХIинца хIун дан ойла йу хьан?

— Кху чохь йала… Сайн берашна уллохь… И воллучохь, — йуха а корта ластийра цо нар йолчухьа.

Керим кхийтира, цо ков, ринжий дIа хIунда къевлина а, корашна дуьхьал хIумнаш хIунда оьхкина хилла а: и цIа церан йукъара каш дара, цо хьалххехь кечдина, шаьш дIабохка стаг хир воцийла хууш.

Ураман дехьахула ша вухавогIуш, цхьадолу цIа дуьтуш, вукхунна чувоьдуш, белларш, балабохкурш блокнота тIе дIайазбеш, сихха чекхвелира Керим. Цхьанхьа а говран лар йацара, воггIушехь Эзаун кабинета чу веъна, дIауьйхьира цуьнга блокнотан кехат:

— Кху тIехь, хIокху адресашца, вала герггавахна, амма хIинца а валаза, исс стаг ву. Царех шиъ геш дистина а ву. Уьш кху сохьта вайн больнице схьабало беза, Рудольф Рудольфович! Лечуьра бахахьа уьш!..

— Вало сихха, колхозера хIургон а йаккхий, ворхI схьавалаве. Геш йистина шиъ вита.

— Доктор! И шиъ вукхарел а эшна ма ву! — цецвелира Керим.

— Геш дистинарш ирх-пурх а ле. Тхоьга лечуьра ца бахало уьш. Цара эрна меттиг дIалоцу.

Эзаун аьчгачу хьесапо ойлане вожийна, Керим корехьа велира: цIеххьашха гира, йуьртан некъо голатуххучохь, чIарх-аьлла больницехьа а йирзина, нисса кхарна тIейогIу «виллис». Хетарехь, областера хьаькамаш хила безара — райцентрехь цхьана а куьйгалхочун йацара машен.

«Виллис» хецца больницан керта йеара. TIepa охьавоьссира кхо стаг: цхьаъ стоммачу дегIахь НКВД-н капитан, важа шиъ — штатски. НеI ца тухуш, кхоь а Эзаун кабинета чоьхьаваьлла, маршалла ца хоттуш, гIанташ тIе охьахевшира. Эзау, дегI нисдеш, хьалагIаьттира:

— Диканца догIийла шу! — пенаца дIахIоьттира и.

Капитан, ша Iачуьра гIаьттина, корехь лаьттачу Керимна йуххе хилира.

Макинтош йуьйхина верг Эзауна йуххехь охьахиира. Хьалха чуваьллачу, нисса Эзауна дуьхьал гIантахь Iачу, тIаьрсиган курткица волчо къамел долийра, Эзауна тIе бIаьргаш а доьгIна.

— ХIа! Дийцал! ХIун ду кхузахь?

— Гой шуна, — тийсалуш, дийца волавелира Эзау, «мацалла» боху дош ма-хуьллу йукъа ца дало а гIерташ. — Нах дукха ле кху муьрехь.

— Стенах?

— Дистрофиях.

— И хIун йу?

— Йуург а, витаминаш а ца тоьъча, дегI аз а лой, ге йесташ цамгар йу. ТIаккха ле. Палаташкахь шортта бу уьш… Лаахь, гойтур бара ас…

— Дика ду, — хьалагIаьттира тIаьрсиган курткица верг.

Юляс сихха кхаанна а тIе халаташ а оьхкина, уьш, Эзау хьалха а волуш, палаташ чухула чекхбевлира. Йуха Эзаун кабинета чу а баьхкина, бист а ца хуьлуш Iapa уьш цхьана ханна.

— Ледара хьал ду!.. — элира кхоьлино тIаьрсиган курткица волчо.

Майраваьллачу Керима, цуьнгахьа а вирзина, иза царалахь лакхарниг хетта, къорра элира:

— Кхузахь… Гена доцуш… Шайн хIусамашкахь Iохкуш а бу ишттаниш. Гайтий? ХIумма а гена дац шуна?

— Мегар ду! — хьалагIаьттира курткица верг а, цунна тIаьххье вуьйш а. Капитана Кериме кхоьссира:

— Хьо тхоьца вола…

Керим а «виллис» тIе хиира, неIаран йистехьа. ХIинцца, цхьа сахьт хьалха, шена гинчу цу массо цIеношкахула чекхбехира цо уьш… ТIаьххьара а шаьш МеригIаз йолчу кхаьчча, цIенкъахь йух-йуххехь, доккхаллица дIанисдина, делла Iуьллу цуьнан диъ бер а шайна дайча, тап-аьлла гIap йайра церан. Макинтош йуьйхначо бIаьргех йовлакх хьаькхира.

— Тоьар ду!.. — аьлла, неIарехьа волавелира тIаьрсиган курткица верг, шена тIаьхьа вуьйш а хIуьттуш.

«Виллис» тIе шаьш охьахевшича, цо Кериме элира:

— Жоп хир ду хьан арзана, жимма хан йаьлча.

«Виллис» дIаиккхира.

Керим сихачу боларехь больнице вухавеара. Эзаун кабинетехь Эзау а, Юля а, хIинцца схьахьаьдда Кесира а йара. Керим цара, лаьцна, шайца дIа-х ца вигний-те аьлла, сагатдеш.

— Гайтин ахь? — хаьттира Эзаус.

— Берриш-м гайти!.. Цхьаннийн бIаьргех хи а ма делира… жоп хир ду элира…

— И дика ду. И дика ду! — серлайелира Эзаун йуьхь. — ХIинца, гIой, колхозера хIургон а йаккхий, малх чубузале, сихонца больнице схьабалабе айхьа и билгал мел бина лазархой!.. Берриш а!.. И геш дистина шиъ а тIехь, — элира Эзаус.

БУХАРИНАН ТОМИК

Цхьа кIира даьлча, Кериме кхеран комендантехула райцентре дIакхайкхира — районан комендантана капитанна Ануфриенкона тIе! «Лаца бохку-те?» — дагатесира, тохара Эзаус дийцинарг даг чуьра ца долура. — «ХIун хаьа, сан арз цара харцахьара тиданий?»

Шеконаш нуьцкъаша дIатеттина, «Хиндерг — хиндай!» — аьлла, цига вахара Керим.

Капитан Ануфриенкон кабинетан неIарехь, стоьла хьалха, секретаран меттехь Iаш гира полковникан хормица, хьалха шортта орденаш а йохкуш, даккхий Iаьржа мекхаш а долуш («Буденныйнаш санна» — дагатесира Керимна) цхьа къонаха. «ГIалара хьаькам хир ву… — йуха — суна-х ца веъний те?» — шеквелира Керим.

Чохь гIанташ тIехь Iаш кхин цхьа-ши стаг а вара. Полковнико меллаша, сапаргIата хаьттира оьрсийн маттахь:

— Албастов Керим?.. Эцца охьахаа. Ас хьо веънийла хоуьйту! — аьлла, иза комендантан кабинета чу вахара, меллашчу боларца. «Мила ву-те и?» — Керим ца кхетара. — Леларан амалца а, шен хормица а баккхийчу хьаькамех а ма ву, ткъа… цо кхочушдийриг, гарехь, секретаран декхар а ма ду?» — ойла йора Керима.

— И мила вара? — хаьттира цо чохь Iачу цхьаьнга.

— Дукха хан йоццуш Джамбул-гIалара кхуза балха ваьккхина вайн комендантан гIоьнча, — Кериман хьаьрса цIоцкъамаш цеце хьаладахара

— Нохчо ву, — тIетуьйхира цо, Керим кхетош. Керимна хIинца дагадеара шен лулахочо Азрета, ша тамаш а беш, шега дийцинарг, Джамбул-гIалахь, гIалин комендантан капитанан гIоьнча нохчо-полковник ву бохуш. «Билггала иза ву-кх xIapa гIалара кхуза ваьккхина», — сацийра Керима. Керим ойлане вахара: полковник Идрисов Абубакар цIахь — Керимна хезнера и цIе йоккхуш — воккха хьаьким вара, Нохч-ГIалгIайн республикин НКВД-хь, наркоман заместителе кхаччалц, даккхийрачу гIуллакхашкахь а лелла. Нохчий, гIалгIай махкахбаха гергабахча, иза Соьлжа-гIалара генарчу Чуваше хьажийнера, цкъачунна новкъара дIаваккха! ЦIахь а цуьнан хиллачул лакхарчу гIуллакхе.

Ткъа нохчий-гIалгIай махкахбахар кхочушхилла даьллачул тIаьхьа, иза Чувашера, шен лакхарчу гIуллакхах а воккхуш, Джамбул-гIала схьавалийнера, комендантан-капитанан гIоьнча а вина. Нохчо хиларна. «ХIинца, гарехь, цигахь а сов хетта, кхузахьа ваьккхина и», — ойла хилира Кериман. Амма Керимна новкъа деара нохчийн маттахь и вист цахилар: «Оццул чIогIа кхеравелла-те и?» — дагатесира Керимна.

Полковник Идрисов, комендантан кабинета чуьра ара а ваьлла, чохь болчаьрга дIаса ца хьожуш, оццу меллашчу боларца вахана, шен стоьла тIехьа а хиъна, сих а ца луш, цхьа кехаташ херцо вуьйлира.

Царех цхьаъ схьа а къастийна, иза эцна, шен оццу меллашчу, Керимна куро хеттачу, боларца, ша хIинца а тохарлеррачу хьаькамаллехь волуш санна, сапаргIат комендантан кабинета чу вахара. Керима, лерина тидам бора цуьнан леларан: Керима лоьхура, цунна тIеIиттайеллачу йаккхийчу киртигаша цуьнан леларехь бина хила беза хийцамаш. Уьш бIаьрго схьалаца бацара. «Барзана хаьа шен хьалхалерра кура кеп хIинца а дIакхехьа, кийрахь зу керчахь а», — сацийра Керима.

Комендантан кабинета чуьра араваьлла полковник Идрисов, вела а къежна, Керимна тIевеара:

— Хьо-м нохчо хилла!.. Суна ца хаьара. Кхузахь кавказхой кхин а бу… Бехк ма биллалахь!.. ХIинца хьо цига чугIо. Со цхьана гIуллакхе хьажийна! — аьлла, Iодика йеш, Кериме куьг а делла, Идрисов дIавахара…

Ша комендантан кабинета чу ма-велли, Керимна вевзира стоьла тIехьа Iа, тохара больнице баьхкинчаьрца хилла стомма капитан.

— Марша вогIийла, накъост Албастов. Охьахаа эцца! — корта ластийра капитана, тIаккха тIетуьйхира:

— Муха ду вахар?.. Болх балой?..

Керим кIедачу гIанта тIехь ма-хуьллу къийлалуш Iapa, капитана шеца хIинца дийца кечдинарг хIун ду ца хууш.

— Реза вуй хьо хIинца балхана?.. — йуха а хаьттира коменданта, Кериман болх лехарца хилла халонаш шена хаар къадош.

— Болх а хала бац, дIабоьду шен новкъа.

— Спецпереселенцашна гергахь жоьпаллин болх лоруш бу больницин завхозан болх а. Тхоьга хаьттира. Оха пурба делира хьо цига дIаэца: хьо майор, фронтовик хиларна.

— Баркалла! — элира Керима доцца, чуьра а ца волуш, хIинца а, цуьнан къамелан йуьхьиг муьлхачу aгlop йоьрзу-те ладоьгIуш.

Капитанан лер а, аз а эсала, маьрша дара. Капитан, ойлане соцунгIа а хилла, йуха а кIедо волавелира…

— Гой, хьуна… накъост Албастов, хьо тешаме коммунист, фронтовик ву, хьо санна бехкебоцчарна а доккха зулам даьлла шуна йуккъехь цхьацца йамартхой хилар бахьана долуш. Тахана а цхьаберш царех кхузахь а паргIат лелаш бу, шайн дагахь дерг дIалачкъийна. Уьш гучубаьхча, шун къам а, хьо санна берш а, цIанлур бара совнах тIекхийдочу бехках. Ахь, хьуо реза велахь, гIo дан дезара тхуна цу тIехь — хьох теша тхо!.. — оцу дешнашца комендант, йуха а соцунгIа хилла, Керимна тIе нисса шен ши бIаьрг а боьгIна, велакъежира.

Керим кхийтира. Цо цу сохьтта жоп делира:

— Реза ву, аша, сан хилла майоран чин а, хорма а йуха а луш, шайн могIаре балха дIаэцахь. Болх тешаме а, дика а бан тIе а лоцу.

— ХIан-хIа!.. Иштта ца боху ас…

— Муха боху?

— Къайлаха нехан дагара толлуш, тхуна гIo деш хила веза хьо, шайн къомана йуккъехь хIинца а левчкъина лела вайн мостагIий гучубохуш.

— И ахь буьйцу левчкъина лела мостагIий сох а, дагара дийца тешар бац, хьохчул башха: со массарна коммунист а, советан патриот а вуйла хууш, вевзина стаг ву.

— Дика ду, делахь, — кхечу aгIop хьовзийра коменданто шен къамел. — Дика ду делахь, хьуо ца вевзачу оьрсашна йуккъехь а, кхечу къаьмнашлахь а бан тIелаца и болх.

— Лоцур дац! Со айкх вац!

— И хIун къамел ду?! — оьгIазе схьахьаьжира капитан.

— Со коммунист, советски эпсар ву, суна бегIийла дац и тайпа гIуллакх.

— Хьуо — нохчо, спецпереселенец вуй хаьий хьуна? — тIечевхира капитан.

— Хаьа. ХIетте а, со тылехь а ца воллуш, тIеман цIергах чекхваьлла, советан майор, фронтовик ву, накъост капитан! — Iоьттира Керима комендантана, и фронтехь цахилар шена хезна хилар гойтуш.

Комендант ша волччахь хьалакхоссавелира, гай а дегош:

— Шун къомах берш массо бу йамартхой! «Фронтовик». Тхуна ца хаьа моьтту хьуна, аш тIом муха бина, тIехьахула тхайчарна тIе а йетташ. Хьо хIинца цхьа а «майор» а вац хьуна, дIахаалахь!.. Гирий хьуна и дIо араваьлларг а? «Коммунист»… Ас толлур ду хьо хIун «коммунист» ву а… — шен йуьхь а кхохкийна, вегавора комендант. — Хьо бакъ волу коммунист велахь — тIелаца! Ца лоций — хьажал дIо корехьа! — пIелг хьажийра коменданта: кертахь шарабанна йуххехь йежаш лаьттара кхел, комендантан балхара транспорт. — Цу сан кхелана нIаьнийн цамгар йу… ТIехьахула цуьнан и нIаьний дIадохуш хир ву хьо, кхийтин хьо?Нохчийн «майор»? — аьлла, йуханехьа тIехтохам а бина, тIе маьттаза «дена а диллира» коменданта Керимна.

— Хьан бакъо йац, накъост комендант, соьга цу тайпана маьттаза ле! — элира Керима.

— Бакъо йа-яц ас гойтур ду хьуна кестта! ХIинца йахийта кхузара хьайн алаша. Кхо де хан йу хьуна. Ойла а йай, вухавола. Резахилин — хьайн болх а беш Iийр ву хьо. Ца хилин — ас чувуллур ву хьо! Бахьана суна карор ду, хьуна! Вало!

Цуьнан Iодика ца йеш, ара а ваьлла, Гродековохьа схьавогIура Керим. Ойланаш кхехкара. Ша-шена реза вацара — коменданта шена аьлла «дена» цунна ша йуха цааларна. «Ма дика ду и Тавсолтина ца хууш», — дагатесира цунна. Церан хIусамна а чу ца хIуттуш, тIехвелира иза. Гродеково ша дIакхаьчча а йа Эзауга а, йа Кесире а ца дийцира цо шен комендантаца хилла кIоршаме къамел.

Амма сарахь шайн чухIоьттинчу Азрете дийцира шегга, иза ша санна фронтовик а, спецпереселенец а хиларна.

Азретна башха тамаш ца хийтира коменданта кхуьнга баьхнарг.

— И-м цара массаьрга а цкъа ишта олуш ду, хьуна… Соьга а элира… Реза ца хилча, кхин хье ца веш, Iадда а витира. Ахь ша фронтехь цахилар шена тIехтохар ца лайна цо. Вуьшта, вон стаг а вац, хьуна, и… Тхо, кад дIабоккхуш, цкъацца цхьаьна нисло… И «мат-перемат-м» даима а цуьнан багахь деца хьаьнцца а: шен зудчуьнца а, шен оцу кхелаца а, — велавелира Азрет. — Амма, вуьшта ша вон стаг вац… Цкъа, тхо молуш Iаш, ас тамаш а беш, цо хIун элира хаьий хьуна соьга: «Хьожуш хилалахь, аса и ца элира олу дац хьан, — цхьа зама йаьлча, шу махкахдахаран бахьанехь, цхьаболчу баккхийчу хьаькамийн кортош дIа ца дахахь!..» Муха хета хьуна? Со цецвелира… Йуха къамел кхечунна тIе даьккхира цо… Иза хьалха белхало-нефтяник а хилла, тIаьхьа паровозан машинист а лелла, тешаме стаг ву… Бакъдерг аьлча, фронтехь-м ца хилла. Воккха маьттазча а ву… Кедана дика лара а во. Са ма гатде ахь… Чувуллур вац, хьуна, хьо цо…

— Суна-м кхо де хан ма йилли цо.

— ХIума хир дац… тIе, мича бахьаница вуллур вара хьо цо чу?

— Бахьана-м кхуллуш а хуьлура… Иза-м царна башха хала хIума дац.

— И-м бакъ ду… Ларлуш хилар совнаха хир дац… Цара шаьш хьан хIусамна йа кабинета чу цхьа луьра хIума таса а тарло… — Хьожу-ш хила-м веза. Амма вуьшта хьоьгара дала хIума дац, — Кериман сатедан гIертара Азрет.

— Цуьнан тIаьххьарчу дешнаша, мелхо а, са карзахдаьккхира Кериман. ШозлагIчу дийнахь, Iуьйранна, Кесира балха а йахийтина, шайн чохь ша обыск йира цо: хIинцале кхеран чу цхьамма а чукхоьссиний-те цхьа а хIума — аьлла, теллира цо. Йацара. Керима сихха неIарна шолгIа догIа а нисдира. Кораш чIагIдира. Жимачу корана аьчган бой лецира. Сарахь больницехь а, дукхахболу белхахой дIабаханчул тIаьхьа, теллира шен кабинет: неIарш а, кораш а дика тIекъовлалуш дара. Жимачу корана кхузахь а аьчган бой лецира цо. Амма кхуьнан кабинета неIарна дехьа, сени чохь, лаьтташ йукъара ишкап йара, цхьацца шира папканаш, таьптарш а чохь. Ишкапахь кхуьнан а цхьа терхи йара, папканаш тIейохкуш. Теллира: кхуьнан терхи маьрша йара. Вукху терхеш тIе а хьаьжира. Уггаре бухарчу терхи тIехь а, цунна кIел а, ченах йуьзна, хетарехь цхьамма а дукхахенахь дуьйна куьг а тохаза, Iохкура: шира телефонан справочникаш, терахьийн таьптарш, профсоюзни кодекс, цхьацца ца оьшу, тишйелла книжканаш. Царна йуккъехь цIеххьашха цхьанна тIехь бIаьрг сецира Кериман: иза вукхарел стоммо йара. Мужалт бехйина, эттIа йара, кехаташ а мажделлера. Книгин цIе йуьззина ца къаьстара: «Азбука …изма». Бухахь — «I92… шо». Лакхахь авторан цIе: «Н. Бухарин». ВогIавелира Керим ша волчохь: «Цхьамма кесталгIа чутесначух тера а ма йац xIapa… Делахь а», — ойлане велира: и цхьа книга тоьар йара хIинца муьлххачу а стагана, къаьсттина — спецпереселенцана, лахарчу барамехь итт шо хан тохийта!

ДIасахьаьжира Керим: гонаха гуш цхьа а вацара. Книга а эцна, шен кабинета чу вахара. Кора дуьхьала кирхьа а оьзна, лампа а латийна, охьахиира Керим, леррина оцу книги тIе хьажа: хийла шераш дIаихнера, авторх а, цуьнан книгех а лаьцна сталинхошкара вон мел дерг хезаш. Амма цкъа а Бухаринан цхьа а книжка шен кара лаьцна а, йа гина а вацара Керим. ХIинца тидаме хьоьжура и цуьнга: «Хьан йиллина-те xIapa цига?.. Маца?.. XIapa больница йолу а ма ду, боху, ткъех сов шо… Масаний лоьраш, лазархой хийцабелла… Маццах цхьамма охьатесначохь йисина хир йу-кх»… — ойланаш керчара. Бехчалгаца ченах цIан а йина, иза йеша вуьйлира Керим. Цхьа сахьт а дIаделира. Массо хIума а кхеташ, Советан ойланехь догIуш а дара. Цхьа а, шена дуьйцуш хезначех, «бухарински гIалаташ» ца хааделира Керимна книги тIехь шен хьекъалца схьалаца. Мелхо а, таханалерачух тера, пропагандан алу йетталора схьа цуьнан могIанех.

ЦIеххьана керта вогIуш Штольц хаавелира Керимна корехула: «ХIунда веъна?.. Цо-х ца йиллиний-те xIapa эццига?.. ТIаьххьарчу деношкахь цуьнга сов дукха ма кхойкху районан коменданто… ХIунда? Йайначу говрана?.. Йа… комендантца xIapa бертавахна-те — суна тешнабехк бан?».

Керима, корера кирхьа жимма дIа а хилийна, тидам бира Штольцан: цунна тIехьа вогIуш а, йа арахьа цуьнга хьоьжуш цхьа а вацара. «Нагахь санна, xIapa книга цу метте Штольца йиллина йелахь иза хIинца сени чу хьалавер ву, ишкап чу хьажа», — ойла хилира Кериман. Штольц теббина кухни чу вахара, цига тесна йолу чIург ша схьа а йаьккхина, йуха теббина аравелира, тIома кIел хьарчийна цхьа жима ларча а эцна. «Гарехь, картолаш лачкъийна воьду», — дагатесира Керимна. И кех араваьлча, книга йуха шен метте, ша ма-хиллара, охьайилла дагадеара Керимна. Амма: «ЦIеххьашха… цхьа пайдабоцчу бахьаница Iедална и кхузахь хаалахь… Хьанах тасалур бу?.. Уггаре а хьалха спецпереселенцех… Со-х. XIapa йагийча тоьлу!» — сацийра Керима.

Газета йуккъе а хьарчийна шайн чу йаьхьира, тIома кIел а лаьцна. Кесира а, Каташ а дара чохь, пеш йогуш йара, тIехь чайник а кхехкаш. Жимачу гIанта пеша хьалха а хиъна, Керима книгин кехаташ кегийра этIа а деш, цIерга тийса долийра. Кехаташ цIергахь сенчу алуца догура, амма цхьадерш, ийа а луш, тIома девлча санна, дага ца туьгуш, духанехьа цIенкъа кхиссалора, арахьарчу мохо схьаийзорна.

Керима, уьш, схьа а лоьцуш, юха чу а туьйсуш, аьшкалца кега а деш, цIергахь догуьйтора, тIера бIаьрг ца боккхуш. ТIаьххьара кехаташ а чутийсина, дагийна xIapa ваьлча, кехатан цхьа цуьрг, овкъарна кIелхьара, дийна хIума санна, схьаиккхина, цIенкъахула дIайедира неIарехьа. Керима тIаьхьакхиъна схьалецира иза. Леррина тIехьаьжира: цIаро дагоза бухадисна кхо элп гора: «Бух»… «ХIан-хIа! Верриг а ваьгна ван ца лаьа-кха Бухаринна а», дагатесира Керимна, цу кехатан цуьрге бIаьрг тоьхча. Йуха шен ойланийн кIоргехь, ша дийриг новкъахеташ, ша-шех эхь хийтира цунна, амма кхин дан хIума дацара: Керима кхе йахийтира Бухаринан книгин и тIаьххьара кийсиг.

Аьшкалца кIегий тIекIаладохуш, цIеран алунгахь дайира книгин тIаьххьара доь. Диван тIера хIинццалц йист ца хуьлуш, шен майрачо лелочуьнга хьоьжуш Iийначу Кесирас хIинца, шен семачу дагца и сингаттам баьлла леларх кхиъна, тIе а йеъна, хаьттира Кериме:

— Алахьа соьга — хьан зуда йац со? — хIун ду, ахь, соьга а ца хоуьйтуш, сел чIогIа сагатдийриг?

— ХIума дацара и-м… Цхьа ца оьшу тиша книжка йара…

— Муха «хIума дацара?».. Суна ца го моьтту хьуна, кху деношкахь хьан ойлане хилар?.. Хьан набарх лер?.. Ахь неIарна нисдина шозлагIа догIа?.. Жимачу корана лаьцна аьчган бой?.. ХIинца сел лерина йагийна и книжка? Дийца! Со зуда йац хьан? Со хьайн накъост ца хета хьуна? Каташах ас дуй боу хьуна: ахь аьллачунна тIехь сецна хир ма йу со! Дийцахьа!

Каташ, хIинца шен меттахь наб озийна, Iуьллура. Керима шена йуххе диван тIе Кесира охьа а хаийна, ма-дарра дийцира цуьнга дерриг а. Кесира йилхира, меллаша, Каташ сама ца ваккха гIерташ. ТIаккха, бIаьргех йовлакх а хьаькхна, къонахчун озаца элира Кесирас:

— Ас къобалдо ахь цунна делла жоп: шен къомана айкх хуьлучул, чуволлийтар тоьлу. Амма хьо цара чуволларна ца кхоьру хьуна со! Воллал шаьш майра белахь! Ас и Джамбул а тIекIел оьккхуьйтур йара царна, мохь хьоькхуш, хьан бехк бацар гойтуш.

Керима маракъевлира Кесира.

— Тахана Сталинна, Iедална ца луьйш мила ву, къаьсттина, вайх? ТIе, уьш массо дIабийцина вера вуй? — тIетуьйхира Кесирас.

Самаваьлла Каташ велакъежира, Кериман марахь шен нана а гина. Керим вухахилира. НеI йиллина, маршалла а хоттуш, чувелира самукъане велакъежа Азрет, йуха цIеххьашха кхоьлинчу йуьхьца гIанта охьалахвелла, элира:

— Сан кадам бу хьоьга, Керим.

— Тавсолта?.. — ирахIоьттира Кесира.

— ХIан-хIа!.. ХIан-хIа!.. — йуха велакъежира Азрет. — Кхана… Ануфриенко… дIавуллуш ву.

— Муха? — цецвелира Керим.

— Селхана, суна вайн районан лоьро дийцарехь, цIеххьана ге чохь лазар а хьаьдда, иза Джамбул-гIаларчу больнице дIавадийнера. Аппендицит иккхина а карийна, этIо охьавиллинчохь, операци чекх а йалале стоьл тIехь велла.

— Алалур дарий кхул тIаьхьа Дела вац! — Кесирас ши куьг хьалатесира.

Кесирас хьалха диллина пхьор а диъна, дIавоьдучу Азрета, цIеххьашха дагадеъна, кисанара схьадаьккхина, цхьа кехат а кховдийра Кериме:

— XIapa хьоьга дIало элир-кх райисполкоман секретара: председатело хьоьга а, Эзауга а кхана тIекхойкху.

— ХIунда?

— Хаац, — Азрет дIавахара.

Керима йуха а сингаттаме ойла йора: «Гарехь, говрана тIехула со хьийзо бохку уьш»…

Iуьйранна Эзау а, Керим а райисполкоме чукхаьчча, бухахь кхаьрга хьоьжуш Полат вара:

— Вайга цхьана гIуллакхна кхайкхина, — элира цо.

Цу сохьта, председателан кабинета неI а йиллина, секретара:

— Чудуьйла! — аьлла, дIакхайкхира. ХIорш чубевлча, доцца лергина къоьжа маж-мекх долу, бIаьргех маьIан куьзганаш а дохку председатель, хьала а айавелла, хьасене велакъежира кхарна. «Гарехь, гIуллакх луьрачех а дац», — аьлла, хийтира Эзауна а, Керимна а.

— Охьаховша!.. Облисполкомера, Джамбул-гIалара, xIapa сацам кхаьчна — спецпереселенцашна гIo даран хьокъехь. Цу тIехь оха а кхузахь сацам бина. XIapa бу. Беша… Шун хаамца хIоттийна бу…

Массаьрга а цхьацца экземпляр а йелла, председатель дехьа чу вахара. Сацамо билгалдоккхура меттигерчу колхозан а, йуьртан а куьйгалхоша шен хеннахь хьакъ боллу гIайгIа цабарна (Облисполкомо ша и цаьрга аьлла цахилар-м хьехош а дацара), дукхахболу бахархой, къаьсттина спецпереселенцаш, витаминашший, напгIий цатоарна, алиментарная дистрофия цIе йолчу цамгарх кIелбисна хилар, и бахьанехь царех дуккха а нах балар а. «Мацалла» боху дош а дацара йукъадалош. Колхозана оьшуш болу и белхалой лечуьра кIелхьарбахаран дуьхьа, сацамо тIедуьллура районерчу массо а колхозийн а, йартийн а куьйгалхошна:

— Спецпереселенцашна сихонца, колхозийн чоьтах, церан гурахь хиндолчу жамIана чу а лоруш, мах боцуш, жижиган-шурин напгIa дIахецар, оцу гIуллакхан нийса тидам байта, шен-шен меттехь жоьпаллин комиссеш хIиттайар а, меттигера лор а, колхозан бухгалтер а, спецпереселенцийн староста а йукъавалош…

Сацам бешна xIoрш бовллушехь председатель йуха чувеара:

— Шун участкехь оцу комиссин председатель — тхан сацамца — оха чIагIвина лор Эзау Рудольф Рудольфович, членаш беш йукъабахийтина колхозан коьрта бухгалтер Полат Жумсаитов а, Албастов Керим а… ХIан, дIаэца тхан сацам а. Дуьло, сихо йе! — аьлла, уьш дIахьажийра цо.

Цигара духадогIуш Полата элира:

— Ма дика ду и аша йаздина. Шу бахьанехь, мацаллех баларш совцур ду-кх районехь.

— Йерриге а областехь а! — тIетуьйхира Эзаус. — XIapa Керим бахьанехь: кхо ца йаздинехь хир бацара и сацам.

— Рудольф Рудольфович, ахь тидам бирий: сацама тIехь, сан кехат тIера дIаэцна, ахь йаздайтина, дешнаш ма дара дуккха а.

— И дешнаш-м царна вуьшта шайна а дагадан хьакъ долчех дара. Вуьшта, ас деза лорург сацаман тIехь, цIе а йоккхуш, спецпереселенцашка хIоьттина хьал Iорадаккхар ду.

— Мел хир бу те мацаллех белларш вайн районехь? — хаьттира Керима.

— Сан хьесапехь, ах гергга, — шен цхьаъ бен доцу куьг хIаваэхь тамаше ластийра Полата.

— Областехь а хир бу оццул: цара и сацам, вайн районна лерина ца Iаш, областана а баржоре хьаьжча, — тIетуьйхира Эзаус.

ТавсолтагIеран чухIоьттира Керим, цуьнга а и дийца.

— И-м дика ду!.. Ткъа! Вай цIа маца дохуьйту алахьа? — иза цхьаъ дара, Тавсолтина даима а диллина дагахь доллург.

* * *

Вукху дийнахь дуьйна Полатан колхозера оьшшучул сурсаташ схьахоьцура, Керима уьш больнице схьакхачадора колхозан ворданахь. Эзаун куьйгаллица больницин кухнехь, лоьраллин хьесапца кеч а йеш, жижиган, шурин йовха чорпеш йала йолийра мухIажаршна. Больницин кертахь, кухнина хьалха, шайн кедаш каралаьцна, рагIйина лаьттара мацаллина бIаьргаш чу а эгна, тиша тIедуьйхина, беснеш макхйелла нах: зударий, бераш. Царна чорпеш Кесирас кечйора, МаригIаза кедаш чу йуттура.

Йалх шо хир долуш жима кIант Арсен шозлагIа тIевеара МаригIазна, ша сиха бассийна кад буха бахьаш. МаригIаз цуьнан кеда чорпа йотта кечйеллачохь, Кесирас сацийра и:

— Мегар дац! ЦIеххьана дукха йиъча, кхераме ду боху Эзаус.

ДIо, кхера тIе а хиъна, шен кедара хIума йууш Iачу воккхачу стагна тIевахара Арсен.

— Дада, ло суна, — дIакховдийра кад. Воккхачу стага шен йисина чорпа йерриг цуьнан кеда йоьттира. «Суна кхин а йели», — аьлла шечарна тIе вахара Арсен…

XIopа денна а, Iуьйррехь доладой, и гIуллакх делкъехь чекхдоккхура. ТIебахка де а доцуш, цIахь Iохкучарна, шатайпа къастийна кечйина, хьена йоцу чорпа а, маннин хударш а МаригIаза дIасахьора Керима билгалйаьхначу хIусамашка.

Кестта мацаллех баларш севцира цу йуьртахь. Шайн xIycaмашкахь Iохкурш а кестта гIевттира, дукхахберш. Нехан чу са деара. ХIинца уьш колхозан балха эха а, вовшийн чухIитта а ларабора

Амма МаригIаз чухIитта цуьнан гергарчех цхьа а ца виснера кхузахь. Шен диъ бер а, майра а дIа воьллина, царна тIаьххье ша а йала кечйелла, Iожаллина резахилла, цунна кIелсецна Iаччуьра, цIеххьана, Делан къинхетамца, йалаза йисина МаригIаз хIинца, шен дегIана чу йуха садеъча, шен белларш хьалхачул чIогIа дагаоьхуш, кухнин чохь соне а хуий, кест-кеста тийжара. Керимна а, Кесирина а къаьсттина къахетара цунах.

Керима эххар, комендатурехула кехаташ дIасакхехьийтина а, нахехула и хоьттуш лелла-а, цхьана-шина баттахь къахьегна, схьалехира МаригIазан шичой беха меттиг.

— Уьш къилбседехьа, Iа шийла хуьлчу генарчу Аягузехь бу. Хьуна кхузахь Iийча тоьлий-те? — хаьттира Керима йоьлхучу МаригIазе.

— Делахь а, дIахьажаехьа со царна тIе, хьайн ницкъ кхачахь, — дийхира МаригIаза.

Керима комендатурера йаьккхинчу бакъонца МаригIаз, ша Джамбул-гIалин вокзале а кхачийна, шен чоьтах билет а эцна, некъана кхалла хIума а, кIеззиг ахча а делла, цIерпошта хаийра. Тамбур тIера гIийла чухьоьжура МаригIаз перронехь лаьттачу Кериме:

— Ахь суна мел динарг хьуна Дала духа доькхийла: сан и хьуна духа декха ницкъ хир бац цкъа а. Амма шу а, шун дикалла а ас йицйийр йац. Дала ахь дагалаьцначу дикане кхачавойла хьо!

— Хьуо цига дIакхачарх хаам белахь. Дала некъ нисбойла хьан, МаригIаз!..

ЦIерпошт тохайелира, меллаша йолалуш. Тамбурехь лаьттачу МаригIазин бIаьргех хиш охьахьаьвдира. И ца гайта цо Керимехьа букъ берзийра. ЦIерпошт, сиххачу боларе а йаьлла, къайлайелира. Цхьана aгlop дикачу дагара, амма вукху агIор гIийлачу ойланехь вухавирзира цигара Керим.

** *

МаригIаз новкъа а йаьккхина, Джамбулера вухавогIуш, Жал-тюбехь ТавсолтагIеран чухIоьттира иза. Тавсолта чохь вара. Иза а йуьхьан басца мелла а меттавеанчух тера хийтира Керимна. Эххар чуйелира Селита а, йекхайеллачу йуьхьца, Нурседера деъна кехат а дахьаш. Кериме маршалла а хаьттина:

— Деший, дада? — дIауьйхьира цо даьстина кехат.

— Дешал! — юьхь серлаелира Тавсолтин а.

Нурседас, кхаьргара хьал-де а, шайгара посылка дIакхаьччий бохуш а хоьттура, шаьш дика Iap а дуьйцура, Кесирей, Керимей маршаллаш а лора. Оцуьнан тийнна тидам беш Iачу Кериман бIаьргаш къегира. Кехат чекхдоллуш, йаздора: «КIант вина. ЦIе хIун тилла?». Кхааннен а цхьаьна даьккхина сурт а дара: Нурседа бер марахь хиъна Iapa, йуххехь ирахь лаьттара Расул (стундеца гIиллакх лоцуш, цунна и сурт гур дуйла хууш).

Тавсолта вехха хьийжира суьрте:

— Джамбул!.. ДIайазде, Джамбул цIе тилла алий!

Селита жоп йаздан охьахиира…

Бутт чекхболлуш, Тавсолте кхин цхьа кхаъ а баьккхира Селитас: Кесирас а, шен кIантана Каташна тIе йоI йира.

— ХIай-хIай! Довр дац нохчийн доь! — шеха корта ластийра Тавсолтас.

АХАТ

ТIом чекхбалар даздеш, Советски халкъо а, дуьнено а сатийсина Толаман де иссалгIачу майхь схьакхайкхийра радиос. Оцу дийннахь, дагахь а доцуш, делкъехь цIа кхечира лулахойн кIант — Ахат: масех баттахь кехат а даза волу и, эцца новкъахь сецначу машенара воьссина, цIеххьана шайн керта велира лейтенантан хормехь, хьалха шортта орденаш а кхозуш. УьйтIахь хиллачу Айгеримий, Кульджаний: «Ахат!» — олуш, мохь хьокху а хезна, наггахь бен чуьра ара а ца волу къена Шакен-агIа а схьахьаьдира, Iaca а луьйзуш. Дайчу боларца маса схьакхечира Джейран а: цхьаъ бен воцу шича доггах маравуьхкура цо, йижаршкара а ваьккхина. Гара когаш шуьйрра дIаса а хIиттийна, хьалха Iaca а гIортийна, чIениг а йегош, малхана санна, кIантана къежна лаьттара да, Ахатана тIера бIаьрг ца боккхуш и тIеваре хьоьжуш. Зударийн марара а ваьлла, тIеведира Ахат дена.

— Аман, ата⁷, аман! — кIентан белша тIехь дехха Iахкийра дас, саксаулан басахь, маззакъдоьлла куьйгаш… Хебарша аьхначу цуьнан йуьхьан тачанаш чухула охьахецаделира бIаьрхиш…

Ахат цIаварна той, тIаьхьа ца тоттуш, оццу сарахь дар сацийра дас:

— Маццалц веха а хаац… хIop де а деза ду.

Маса кечам бан буьйлабелира йижарий, Джейранний…

Тахана Джейрана ша дехха лелийна Iаьржа духар, дуьххьара охьадиллина, тIейуьйхира къорзачу дарин коч а, цIечу тIаьрсиган эткаш а, коьрта тиллира чилланан кIайн йовлакх. ЙоIстаг санна хетара и хIинца, йуьхь галлалц.

Шакен-агIеран уьйтIахь доккха той хIоьттира малх дIа а бузале. Кхайкхина дIавигна, Шакен-агIаца баьрчче охьахаийра Тавсолта а. Гена воццуш, йуьртдеца Iapa Керим. Кесира берашца цIахь сеццера. Нийсархошца къамел деш лаьттара, эпсаран хормехь некха хьалха орденийн дийнна цIов богу Ахат. Цуьнан йижаршца лаьттара Селита. Бал болош, Шакен-агIас, гIаж а буйнахь йуккъеваьлла, баккхийчу нехан хелхаран цхьа букмашаран кеп йира. ТIаккха Джейранний, Тавсолтий хелхадаьккхира цхьаьна. Тавсолтас нохчичух, ткъа Джейрана кхечу хотIехь иэбеш, баьккхина и хелхаран бал самукъане хийтира массарна а. Тавсолтин астагIалла и хелхаволуш хIумма а ца хаалора. Шен йоккхачу йишица Айгеримца йукъаваьккхира Ахат.

Репродуктор чухула схьахеза Шостаковичан «Хелхаран сюита» а тамехь йогIура ловзаран эшаршца. Шакен-агIа тапъаьлла хьоьжура Ахате.

ЧIу санна тайна, хелхаргахь вай-й хьийза лейтенант массарна а товш хетара. Къеначу дена дуьхьал хIуьттура кIентан жима хан а, цунна ша сагатдеш баьккхина мур а.

I942-чу шарахь, институт чекх ма-йаьккхи, школехь ша физика хьеха вуьттушехь, шен лаамехь, Джейранан кIенташца йохье ваьлла, тIаме вахара Ахат. ХIинца иза цIа веана. Амма… Джейранах бIаьрг кхетча, дог лазадолура Шакенан: шечух ца къастабора цо цуьнанаш! Шакен-агIас, ша таханенна тIейуьйхинчу, къорзачу дарин обанан пхьош хьаькхира бIаьргех.

Хелхавуьйлу Ахат, шен белша тIехула цкъацца раз Селитегахьа хьожура. Хелхар деш, Айгеримна йуххе кхаьчча, меллаша, цхьаъ-м элира цо йишига. Айгерим йелакъежира, корта а таIош. И тосаделла Селита, цара йуьйцург ша хетта, кхин Ахатехьа дIа ца йоьрзуш, лаьттара хIинца. Делахь а, бIаьргаш йукъ-кара ларамза хьовсура цуьнгахьа. Хелхар дина ваьлла Ахат, тIемалочун боларахь кегийрхошна тIе а вахана, паргIат охьахиира. Айгерима, йела а къежаш, хаьттира Селите:

— Муха хета хьуна тхан хелхар? — шен вешех лаьцна хьалха Селитас хаттаре сатуьйсура цо.

— Хазахета. Товш хелхар ду, — элира йоIа, хIинца хелхабуьйлучу Кульджаней, йуьртдегий а хьоьжуш. Ахат шозлагIа а йукъаваьккхира. Схьагарехь, цо йишица бинчу бартаца, Айгерима шена йуххера Селита йукъаозийра. Хелхайала а, нахана гуш йухаийзайала а цхьабосса эхь хета Селита, ца йаьллачу денна йукъайелира. Массо цецбехира Ахата, бохь а бугIуш, йукъ-кара — «хIорстох» — олуш, динчу нохчийн хелхаро. Тавсолтин бIаьрг серлабаьллера. Селита, ийзалуш, дика ца йолура хелха, амма и ца гора йа Ахатна а, йа кхечарна а цуьнан куьцехь хиларна. Ахатна, шен дагахь, цул хьалха цкъа а ца йайнера иштта цIена кIайн йуьхь, цу тайпана нисйелла чIабанаш, иштта тайна айделла дегI, иштта ойлане богу бIаьргаш.

Баккхий нах Тавсолта а тIехь, хIума йаа чубигира. Ахат тIевеара шен йижаршца лаьттачу Селитина.

— Шу нохчий ду? — хаьттира цо, цхьана хелхадаьллачул тIаьхьа шаьшшиъ девзаш а лерина.

— Ду-те, — жимма ийзалора Селита, амма шайн къамел дIахедийла а ца лаьара цунна: шена хьалха, ша дечу къамелан ойла а йеш, лаьтта кIант, Селитина а кхечарех тера воцуш, башхачу аматехь хийтира. Цуьнан стаммий цIен балдаш, дош кхачочохь шатайпа къовллий, ваьштадоьлхура. Боьмашчу бIаьргийн кIоргехь гора деган цIеналла а, амалан къоналла а. Сен санна, чукхетта гай, гIеххьа хьалхатаьIна некхан ваз, дуткъий деха маргIала пIелгаш — тера ца хетара тIамна кхоьллинчех. Ткъа цуьнан аз тамашена, дукха хенахь дуьйна и вевзаш хилча санна, декара.

— Хьуна мичахь Iемина тхан хелхар? — хаьттира йоIа.

— Тхоьца эскарехь нислора кавказхой а, нохчий а. Майра бIаьхой хуьлура уьш… Массарна а вевза шун Нурадилов Ханпаша, Маташ Мазаев, — Ахата, шена нохчий бовзар гайтира.

— Хьуна-м тхан къам девзаш хилла! — элира Селитас.

— КIеззиг… Хьан йуй шайн халкъах лаьцна книжканаш? Ас йоьшур йара уьш?

— Цхьаерш йу, — къамел исбаьхьаллин литературехьа дирзира. Селитина йевзара оьрсийн литература, къаьсттина Лермонтовн, Пушкинан, Лев Толстойн, Тургеневн произведенеш. Цахуург хаьа моттийта гIерташ а, йа хуург гайта сиха а йацара йоI: хаттарна дуьхьал, ийза ца луш, шен хьессапехь жоп лора. Тавсолта чуваханчу неIарехьа наггахь бIаьрг а тухуш, эпсаре лерана ладоьгIура йоIа. Цунна цкъа а хIетталц ца гинера оццул дукха мехкашкахула чекхваьлла стаг. Жима воллушехь, Ахатна дуккха а къаьмнийн дахар дайнера. Цунах а дуьйцура цо, делахь а литературах кхин а дог догIуш дуьйцура. И шен корматаллех а доццушехь, цунна литература сов дика йовзарх Ceлитас дагахь тамаш бора. ЙоIана цIеххьана дагатесира шайна йуккъера йоккха башхалла: дешна а йалаза, кхин цхьа а меттиг ганза, кхузара меттахйала бакъо а йоцу шай, ткъа шена хьалха, Европехула а чекхваьлла, орденаша лепош лаьтта и къона эпсар — физиккий! Селитина шен ваша Дауддий, Увайссий дагавеара: «Дийна бисинехь, уьш а хир бара-кх xIapa санна», — аьлла, дагатесна, цуьнан бIаьргашна тIе йай марха хьаьдира.

— Казахийн йаздархойн книжканаш йешний ахь? — хаьттира Ахата.

— Ца йешна… Йоккха йуй шун литература?

— Дера йу! Революци а хилале дуьйна схьайогIу: Абай, Алтынсарын, Чокан, ткъа вайн заманахьлера: Мухтар Ауэзов, Джамбул, Сабит Муканов… Уьш-м берриг а Союзехь бевза… Ца хезна хьуна? — дозалла дора Ахата. — Сабит Муканов шен дахарца вайн Максим Горький саннарг лору. Ас, хьуна лаахь, цуьнан «Ботагоз» роман лур йу хьоь, — йоьIан бIаьра хьаьжира иза.

ЛадугIуш, ша йукъа а ца гIерташ, йуххехь лаьттара Кульджан. Айгерим хьешашка хьажа чуйаханера.

— Дика ду, — корта таIийра Селитас.

— И-м ас фронтехула чекхйаьккхина йеъна цIа. Цкъа соьца полкехь хиллачу шина нохчочо а йийшира… Цхьадолу гIиллакхаш шайчух тера ду бохура…

— Муьлш бара уьш?

Шен горга, шера хьаж а хабийна, дагалоьцура Ахата:

— Дага ца богIу… Цул тIаьхьа хийцаделира тхо… Ас… хIинца!.. Тхан сурташ ма ду! — аьлла, жима кIант санна, каде чуведира Ахат.

Кульжана хаьттира Селитега:

— Муха хета хьуна сан ваша? — шен кегий цергаш гучу а йохуш, йелакъежира иза.

— Хьекъале… оьзда ву.

— Ткъа хаза вуй? — йуха ца йолура Кульджан.

— Божарийн хазалла ца къастало соьга.

— Кульджан! — учара схьа мохь туьйхира Джейрана: хьешийн гIуллакхна эшнера иза а.

Ойланашка даханчу бIаьргашца, шен кхиэле ладоьгIучух тера, сихделла детталу дог а хезаш, лаьттара Селита… Книжка а, цу йуккъе диллина сурт а дахьаш вухавеара Ахат. Сурте ма-хьаьжжи, бос баьхьира Селитин. Коран бIаьрга тIехула догIанан тIадамаш санна, тийса а луш, цкъа соцуш, тIаккха хецалуш, беснешна тIехула охьахьаьвдира бIаьрхиш.

— Бевза хьуна уьш?

— Сан ваша… Дауд… цуьнан доттагI… Увайс! — сурта тIехь тIехьарчу могIарехь лаьттачу шинна тIе пIелг хьажийра йоIа.

КIантаца цхьаъ-ша латтар бегIийла а ца хетта, Селита, книжкий, сурттий эцна, цуьнан Iодика а йина, чуйахара. Дукха хан йалале, самовар, шун а дахьаш, йекаш, кхеран чуйеара самукъадаьлла Ахатан ши йиша, шайн чохь сов дуькъа хиларна, кхаьргахь, Селитица цхьаьна, хIума йаа. Селита тахти тIехь йоьлхуш карийра царна.

— ХIун хилла… ХIунда йоьлху хьо? — цецйелира и шиъ.

— ХIуммаъ дац… иштта… цIа дагадеанера, — церан хаза де ца кхоло, шен сингаттам буха а теттина, хьалагIаьттира Селита. Истанга тIехь, цIенкъа клеенка а йаржийна, зевне йоьлуш, охьахиира ши йиша, пхьарс лаьцна, озийна шайца Селита а хаош.

Клеенки тIехь шортта Iохкура: цIийеш, даьттанца йеттина боурсакхаш (локъмаш), кегийчу кедаш чохь буькъа тIо, шекар, шура. Цкъа хьалха чай меллачул тIаьхьа, Кульджана жимачу тесахь, гIумгIи чуьра хи а дуттуш, куьйгаш дилийтира Селитей, Айгеримей. Селитина йуьхьанца моьттира уьш хIума йиъна довларна дуьлуьйту. Текх санна, доккхачу хедар чохь чуйеара бешбармакх: кIеззиг хи а тухуш, кхехкийна, даьIахкех цIена цIандина жижиггий, цуьнца цхьаьна эйина, вайнехан деман галнийн тайпа, йоцца йина гарзанашший. Йижарша, куьйгашца атта схьа а оьцуш, нана-пIелгашца гIo а деш, чомахь йоура и, амма Селитин пIелгаш дагадора. Кульджана, йела а йелла, Iайг кховдийра цуьнга.

— Дийцахьа, муха хета хьуна тхан ваша?

— Хьекъал долуш хета… Оьзда кIант ву!

— Хьо а йу элира, хьуна, цо коьрто болх беш, — шен хьажах Кульджана беламе пIелг хьовзийра.

Айгерим, Селитий йелакъежира.

— Тхуна йуьхьанца шу муха хийтирий? — йолайелира, цхьаъ дийцаза ца Iалуш йолу дог цIена хабарча Кульджан. — Кортош дехий, бIаьргаш сов йух-йуххехь, марош даккхий. Цу тIе, кIайн, беса хеталора шу массо а… ХIинца-м ца хета ишта: хазанаш а къастало… масала, хьо… ма хаза йу! — саццанза йекара Кульджан.

Селита йела а къежна, IадIийра, тохара шена кхарах хеттарг а дагадеана. ХIинца цунна a, xIopш йуххера бевзича, дика къаьстара кхеран оьздангалла а, хазалла а.

Тавсолта чувеара. ХIума йиъна бевлла йижарий, Iодика а йина, дIабахара, самукъане бекаш. Чувеанчу Тавсолтин бIаьрг кхийтира стоьла тIехь Iуьллучу суртах. Селитас дийцира. Куьйга корта а лаьцна, вехха хьийжира Тавсолта сурте:

— Кху тIера духа сурт даккхийталахь вайна! — элира цо.

Даудца цхьаьна лелла хиларна Ахат хIинца Тавсолтина кхин а безам хийтира. Ойла кхоьлина дIавижира иза. Чуьра гIуллакхаш а дина, книжка йеша хиъначу Селитин коьрте ца кхочура цуьнан могIанаш: дуьне а доккхадедечу кху толаман дийнахь, дог-ойла серлайолуш, кхарна а хьаам хиллехь а, амма шайга деанарг тахана кхин а йоккхачу къахьонца дуьхьалтуьйсура.

Стоьла тIехь Iуьллучу сурта тIехь бIаьрг сецира цуьнан: «Схьавелахьара, Ахат санна, хир вара-кх xIapa и шиъ!» — дагаоьхура йуха а. Йеха Iийра иза дIайахана зама дагалоьцуш, цу шиннан аматаш дуьхьалхIуьттуш. Цкъа шен ваша Дауд дагаоьхура: тIаьххьара а, машен тIе а ваьлла, куьг ластийна, тIаме дIавоьдуш… Цуьнца цхьаьна дуьхьалтуьйсура Анна Львовна, Нурседа… йуха а — Увайс! ХIан-хIа! Иза дагара ца волура, иза къаста а ца лора, уггар гергарчех. Дерриг цуьнца мел дозург, кинохь санна, цхьаъ вукхунна тIаьхьа, хьалхахIуьттура: шаьш цхьаьна дечиг хедор, цуьнан пIелг лазор, шен йовлакхца и бехкар… И тIаме новкъа воккхуш, шаьш орцахула чекхдовлуш, дуьххьара шайн безам бийцар… цо делла зезаг, ша делла дош…

ТIорказ чуьра шен блокнот схьа а эцна, лерана йуккъе хьаьжира: ша ма-дарра Iуьллура хьоме, амма маргIалдоьлла, басадаьлла зезаг. ТIаккха шена хьалхарчу Ахата йеша йеллачу книжкех бIаьрг кхетта, кIант шега шатайпа вистхилар а, цуьнца ша эвхьаза хилар а дагадеана, йуха а Увайсан суьрте хьаьжна, луьста цIийелира Селита, шех чекх са гуш, шегара йаьлларг хьарамло хеташ.

«ХIан-хIа! зезаг санна, атта маргIалбола йиш йац безам, и адамийн хиллехь!» — ойла йора цо. Набкхеттачу дена хазарна кхоьруш, къийлалуш, къурдаш а деш, йоьлхура Селита, Увайсан суьрте а хьоьжуш, цо, йуха а, шена хьанал хилар доьхуш санна, хетара! «ХIан-хIа! И велла вац! Со хьоьжур йу цуьнга, сайн дош ас дохор дац!» — и сацам буха чIагIбелира йоьIан даг чохь.

ЦIеххьана, стелахаьштиг детташ санна, декъа татанаш хезна, цецйаьлла арайелира иза. Новкъахь лаьттара синкъераме, даккхийде адамаш. Бодане стигал бес-бесарчу цIерашца серлайохуш, хьийзаш, хьалаоьхура луларчу гIалахь, Толаман де даздеш, кхуьйсу ракеташ: геннахь чухерцачу бердех тера, къорра схьахезара шатлакхна йуьйлучу йаккхийчу тоьпийн гIовгIа.

***

Цхьа-ши де даьлча, йоIаца кхин а къамеле вала дагахь, церан уча хIоьттира Ахат, делкъанна и чуйогIуш а йайна. Тавсолта чуваза вара. ХIетте а къамел ца деара: йоI кхуьнца кхоьлина йара. Дог Iаьвжина, вухавахара и, оцуьнан бахьанех ца кхуьуш. Хан йалийтина, йуха а веара: цкъа йоI чуйазачу кхечира, тIаккха — Тавсолтина тIе нисвелира. Эххар а, Селита ша чохь карийра цунна. Амма дарехь йоI къамеле йала лууш йацара кхуьнца. Кхин ца ван сацийра кIанта! Амма йоIа йиначу дуьхьалоно кхин а марсайаьккхира цIеххьанчу безаман алу. Жимма хан йаьлча, цхьа гIуллакх иккхина, Ахат детъясли вахара, Кульджан йолчу: цигахь Селита а йара балхахь.

— Хьуо чуйогIуш, хIapa дIа а лой, кхуьнан тIаьхье йалахь библиотекера, со перерывехь нисвелира! — йишига шегарчех цхьа книжка дIакховдийра цо. ТIаккха, цахуучуха, шена гинчу Селитега а вистхилира:

— Де дика хуьлда, Селита!.. Йелин хьо роман йешна? Муха хийти?

— Дика хета… йуккъе бен-м ца йаьлла со. Хазахеташ йоьшу.

Бераш дIадийшийна сахьт дара. XIopш учахь Iapa.

— XIapa йешний ахь? — хаьттира Ахата.

— Мухтар Ауэзов… «Абай»… Ца йешна.

— Йешалахь… тхан халкъан дахар а, дог а девзар ду хьуна! — гIанта охьахиира и. Цу книжки тIера цхьацца дийца велира. Ша дуьйцучунна тидам тIеозо хаьара кIантана. Хаз-хазаниг ша-шах дагадогIура йоIана дийца. ТIамах дийца cиxa вацара.

— Берлин схьайоккхуш, хьо хилирий цигахь? — тIаьххьара а хаьттира йоIа.

Цунна хаа лаьара тIамах дерг а. Селитас гуттар тамаш бора адамашка вовшийн дайадаларх. И церан муха нисло хаа гIертара иза. Ахата дийцира шена гиначух цхьадерг. Дуьххьара цуьнгара бен Селитина хезза а йоцу турпалхойн цIераш, зеш, охьайагарйора цо: Момыш-улы, Тулегенов, Мамедова, Панфилов…

— Инарла Панфилов а вара… казах? — хаьттира Селитас.

— Вацара… Казахстанера вара-кх. И ма ду коьртаниг!

Шен хьоме Казахстан, цуьнан халкъ, шена санна, массарна а девзийла а дезийла а лаьара Ахатна:

— Хаьий хьуна, Даймахкехьа хиллачу тIамехь Казахстано шен турпалхойн дукхаллица къоман республикашлахь уггар хьалхарчех меттиг лаьцнийла?..

— Хаьий хьуна, Союзни республикашлахь Казахстан шен лаьттан дукхалица массарел йоккха йуйла?..

— Хаьий хьуна, Алма-Ата бошмаш алсам хиларца дуьненан шахьаршлахь уггар хьалхарчех лорийла?

Хоьтту-уш, цо жоьпаш а ша лора.

— Ахат! Ахь-м… «Огонёкан» тIаьххьарчу агIон тIехь санна, хаза ма дуьйцу! — йелакъежира йоI.

Мацах хьуьн чухула довлуш, Увайса шена йелла ботаникан урок дагайера Селитина. ЙоьIан дешнашца кIелдIахула Iоттар хетта, Ахата йухауьйзира къамелан чап, ша дийцинчуьнан ойла йеш.

— Ахат, хьуна гиний йуххера… адамаша вовшийн дойуш?.. Ахь вийний цхьа а? — кIентан бIаьра хьаьжира йоI.

— Ца вийна… йа ган а ца гина!.. — и хаттар цунна ца дезачех дара.

Цу сохьта дийшинчуьра гIевттина бераш дуьйладелира чухула. Учахь керла стаг а гина, Ахатна тIевеара техкачу боларехь цхьа бутIаз, кехат, къолам а карахь.

— Ваши! Хьуна говр йилла хаьий?

— Хаьа.

И тIе а озийна, цунна а гойтуш, сихха сурт диллира Ахата: динахь, леккха байракх айина, воьдура цIен дошло. Кхин а бераш тIегулделира.

— Суна а… суна а!.. — го бира цара. Ахат ца кхиавора: пийл… була… лом… кема… Берийн сакъералора, амма, цо уьш дерриш а шен дагахь Селитина дохкура. Селита тIехь а лаьтташ, Ахата кехата тIехула къолам, котамо бай тIехь мIараш санна, бен доцуш сиха дIасахьоькхура, йукъ-кара Селите хьала а хьожуш. Кхуо хIун леладо-техьа бохуш, лаьттачу Селитина цIеххьана, дохк дIасадаьржича гучуболу бутт санна, кехата тIехь шен сибат къаьстира.

Ахата тIе а ца хьожуш, дагахь дохкура берашна сурташ: Ленин, Амангельды, Панфилов, Пушкин, Джамбул… Амма Ахата диллинчу суьрта тIехь цхьаболу оьрсех берш а Селитина кIеззиг казахех тера хийтира. Делахь а, и ца олуш IадIийра иза.

— ХIа! Со вада веза! — аьлла, Iодика а йина, дIавахара, хIинца дагна хьаам хилла Ахат. Цул тIаьхьа кест — кеста, цхьацца бахьаница, детъясли вогIий, йа и новкъахь лоций, йа цкъацца, кертахь тIеIотталой, йоIаца къамел нислора цуьнан. Шена мел хуу тамашениг — дерриг цуьнга дийца лаьара. Амма йоI цуьнан къамеле тидаме ладугIуш йелахь а, цуьнца тIекаре лоьхуш йацара.

Ахат, шена хетарг ца хилча, тIаьххьара, и дага чуьра йериг а ца хилла, гIала вахара. Шен гIуллакхаш нисдеш а, йоI йицйан гIерташ, сакъоьруш а, цхьа ши бутт баьлча, эскарера а мукъаваьккхина иза эххар вухавеара, кхузарчу школе, физика хьехархочун а, завучан а болх белла, ша гIалахь а вуьттуш. Шегахь товш хилла тIемалочун хорма охьа а йиллина, цо тIейуьйхира сирачу коверкотан костюм, амма иза а эпсаран хормехь товш хетара цуьнгахь. Балхо и сихха верриг дIалецира.

Кхин а нилхадевлира цуьнан Селитица цхьаьнакхетарш — хан ца тоьура. Школехь тIебогIучу сентябрана кечамбан а безара. ХIетте а Селита ша волчу балха йало-м гIоьртира и цкъа, хьалхарчу классехь хьехархо а йина. Амма коменданто бакъо ца йелира. Селитин дагахь баркалла дара Ахатна, цо шен гIайгIа барна, амма и кхочуш цахиларо дегаIовжам йуха самабаьккхина, Селита сарахь, учахь жIай-гIанта а хоий, шина куьйга голаш а лоций, йехха Iapa малхбузехьа хьоьжуш. Анна Львовна, Яьсса- хи, Нурседа, нана… Дауд… Увайс дагаоьхура йух-йуха.

Йерриг марзо хIинца дагалецамех йоллура. Цхьаволчуьнан амалехь шира баланаш сихха дахаран синкъерамехь бицбар делахь, Селитас, мелхо а, ма — хуьллу уьш, йух-йуха дагалоьцуш, шен даг чохь кхобура. И мелхо а, кхоьрура беллачийн аматаш а шена бицбаларна, тIаккха ша баккъал а царех йолуш санна: белларш а, уьш дагахь мел латто, дийна болуш санна хетара Селитина. Цу шатайпанчу амало хьалххехь йаьккхира иза жималлин йоккхайерах, амма оццу амало хьалххе дуьзира цуьнан экаме дог, баккхийчеран а наггахь бен ца хуьлучу, кIоргачу адамаллех а, оьздангаллех а. Цундела Ахатна а, цул хазанаш а шена дукха гиннашехь, кхечерачух тера йоцуш, шатайпа тамаше хийтира цуьнан, де санна, сирла, амма буьйса санна, забаре йоцу хазалла.

ХIинца ша балхана чувоьлла хьийзаш а, дагара ца йолура и цунна. Мел дийриг а, мел дуьйцург а, мел гург а цуьнан даим дуьхьал лаьттачу аматан пардох чекх гора кIантана… ХIетте а, йоI шеца билггал шийла хилар гуш, Ахатан ницкъ кхечира и йолчу эрна ца эха. Амма цунах лаьцна ойла ца йан, иза мел эрна делахь а, цуьнан ницкъ кхочуш бацара. Шен кийрахь эрна безам гIуьттийла ца лууш, иза ма-хуьллу къахкара хIинца йоI шена совнаха гарх.

Амма йоI, ца хууш а, йуха ма-гиннехь, и йуха а ган лаар совдолий, цхьа хан йоллушехь, хьаьвззий, детъясли кхочура Ахат.

Селита, цо шен бечу тидамах дагахь йоккхаехь a, амма зил тIера ца йолура, шегара совнаха дегайовхо а ца гойтура кIантана: Увайсан амат даг чуьра дIататта ницкъ хIинца цхьана а хIуманан бацара. Цундела Ахат, йоьIан шело гуш, вол-волуш вухавелира. Цуьнан йижарий а херабевлира Селитех. ХIинца Селита цхьа йиснера.

Тавсолта а дукха хьолахь, вист ца хуьлуш, шен гIуллакхаш дой, дIатевжара нара тIе йа араволура. Нурседера кехаташ а нилхадевллера. Амма сингаттаман кара ца йаха Селита, тохара Эскинойхь санна, ма-хуьллу йуха а книжканашна чуйуьйлира…

Йуьртахь массеран а багахь вара Ахат. Массара ладоьгIура, и хьанна кхочу-те бохуш, цуьнчуьнца цхьаьна йохуш кхин цIе а ца хезаш, нохчийн йоIаца цуьнан хилла и доций цхьаьнакхетарш а нахана хааза дисира.

Ахатна а кIордийра шен цхьаалла: могуш а, къона а, вара, хийланна хаза а хетара xIapa, къаьсттина кхеран школерчу химик-лаборантка йолчу Карынбаева Асеткульна. Дуккха а бара кхуьнца гергарло лоьхуш — «цхьаъ йоцург» — цу тIехь чекхйолура Ахатан ойланийн зIе. Бакъду, тайна а, хьекъале а йолу Асеткуль, шеца доттагIалла хила мегар долуш йара. «Важа дагара йалахьара!» — бохура йуха а Ахатан ойлано.

Асеткульца доттагIалла ша тIаьххьара а тIеэцале, кхин цкъа а шен кхоллам тIаьххьара зен детъясли вахара Ахат. Дикка хан а йаьллера вахаза. Кхана сарахь школехь Октябран дезчу денна бечу синкъераме кхойкху кхо билет кховдийра цо Кульджане:

— Шу шинней… Селитиний, — йуххе лаьттачу Селитегахьа корта а ластош.

— Баркалла, Ахат… бехк ма билла… сан йан йиш хир йац! — кIант тIекIава ца лаара Селитина.

— ХIунда? Цхьаьна хир ма ду вай! — тIехьаьрчира Кульджан.

— Кхузахь а ду вай-м цхьаьна! — бегаш бира цо.

Ша-шена оьгIазвахана, кхин детъясли а ца ван дIавахара Ахат!..

Кестта цхьаболчийн сапаргIатделира. Октябран дезчу дийнахь дуьйна Ахат хазачу Асеткульца хуьлура — школехь а, клубехь а, кинохь а. Дукхаммо, къаьсттина зударша, цхьаьна товш лорура и шиъ. Бакъду, цхьацца мехкарша йоI кIанте ца кхочу олура. Ахатан йижарий-м баккхийбера. Церан хьесапехь, ло санна, кIайн, тайна йоIстаг Асеткуль, цхьана къомах а, тIе дешна а хиларна Ахатца дикаха йогIура.

Кертахь, йиттина бедарш хьалаухкуш, Селитех ша кхеттачохь, дагахь хIума доцчу Кульджана эккхийтира:

— Селита! Ма хаза йу, моьтту хьуна, Ахат тIехьийза йоI! Гиний хьуна?.. Асеткуль! Селхана а йара Ахатца кинохь.

— Хьажахь, ма дика ду и! — догцIена къобалдира Селитас.

ХIетте а деган кIоргехь, Ахат цIеххьашха цIенна дIахадар новкъа-м деара йоIана: тIе цахьийзарх, вуьшта вевзаш хила а ца тарло-те, хетара Селитина. Наггахь, ца хууш бен ца гора и хIинца, хIорш цхьана кертахь а Iашшехь, йа гина меттиг хилча а, тохара санна, къамеле а ца волуш, маршалла хоттий, йа цхьа бен доццург олий, тIехволура, Селитин мелла а дог къовзош. Делахь а йа и Iexo а, йа йахь дIайала а дага ца лоцуш, шен гIайгIанна къурд а бина, дог къевллина, IадIара йоI.

* * *

Керлачу шарна клубехь дийнахь хIотточу спектакле кхойкху кхо билет кховдийра йуха а Ахата Кульджане:

— Шу шинней… лаахь, Селитиний… меттигаш хьалххехь лаца… Со Асеткульца тIаьхьо тIевогIур ву.

Кульджан СелитагIаьрга йеара. Тавсолта а вара чохь. Селитас гIиллакхе элира:

— Йан йиш хир йац сан… Бехк ма билла, — Кульджан дIайахара. ЦIахь йише дийцира.

Айгерим оьгIазйахара вешина, шаьш клубе дIакхаьчча, ша лаьттачу Ахате элира:

— ХIунда кхойкхура ахь цуьнга йуха а?.. Мила йу а ца хуу нохчи! XIapa стенна язйелла!..

Кульджан а тIетайра:

— Зен гIерта-кх… Йитахь и, ваши, тергал а ца йеш! — ша мел догцIена йелахь а, вешех хьакхаделларг ловр долуш иза а йацара.

— Ас хIун до, ца йитина?.. Дика ду…

Цкъа а цунах ойла ца йан а сацийра Ахата шен дагахь.

— Асеткуль? — хаьттира Кульджана.

Ахат цIийвелира:

— ХIинцца… схьакхача йеза…

Ахата цул тIаьхьа хьаха а ца йора Селита. Къонахчун ницкъ гулбина, догцIена чIагIо йира цо: «Иза йицйан, дагара дIайаккха, эрначу синIаткъамах паргIатвала!»

Нийссачу хьесапе сема ладоьгIча, Ахатна цхьа а совло а ца гора Селитин аматца Асеткульна хьалха: «Оьздангаллица а, йа хазаллица а оьшуш йац, тIе, дешна йаьлла а, даггара со везаш а йу…», — ша-шен чIагIвора Ахата. Асеткульца гар а ша леррина садаьккхира кIанта: школехь денна цхьаьнакхетара, дедда-йукъа кино оьхура, хьошалгIа а цуьнца бен ца воьдура. Шен йерриге ойла а доггах, нуьцкъаша цунна тIейерзийра цо.

ХIинца, Асеткуль ца гуш цхьа-ши де далахь, ша дIахьодура и йолчу.

Йоккхайера Асеткуль: тIаьххьара а шена везарг карийна, ша ирсе хетара… Ахат а вара хIинца шена реза, дог шен буйна къовлуш, кхочушдира цо шен кхетамо сацийнарг! Хьалххе дуьйна Iеминера и деган лааман коьртаца литта. Селита цо дага а ца лоцура хIинца, Ткъа дуьхьалкхетча а, цуьнгахьа хьажа а ца гIуртура. Шa-шех воккхавера Ахат: и бара семачу кхетамо дагна тIехь, йуьззинчу стогалло безамна тIехь баьккхина бакъболу толам: «Наггахь бен баккхалуш а боцу, поэташа ца хуьлу а боху», — шех дозалла дира цо дагахь.

«Нах эшийнарг — ницкъ болуш ву, ша эшийнарг — турпал ву», — дагадеара шайн комиссаро олуш хезна кица.

Ахатан болар а, хьажар а хIинца хьалхачул стогаллех дуьзна, синтеме дара. Амма хIетте а… ХIетте а, овкъарна кIел богуш Iуьллу кIега санна, кхетаман кIоргехь гуш а боцуш, амма дIабан ца туьгуш, наг-наггахь дог а къовзош, меттахъхьеш, цхьа шира цатам хаалора, цхьаммо-м исбаьхьа йиш уггаре хазачохь цIеххьана хадийча санна.

* * *

Кхин ши-кхо бутт а белира Ахат Селитина дуьхьал ца кхеташ а, и ган ца гIуртуш а, Асеткульца шен доттагIалла цо хаза дIакхоьхьуш… БIаьстенан йуккъехь вирусни грипп кхетта, пехашна хьу а йоьлла, вуьйжира Ахат. Беснеш йогура, бIаьргаш чуэгнера. Лоччарна крахмал а тухуш, йижарша кечбинчу кIайчу назбарна тIехь, мархашлахь бутт санна, Iуьллура цуьнан гIорасиз дIакерчина корта.

Могашалла эшна йогIура: кест-кеста, гаррехь вегавора, хоршин чорпахь санна, хьажа тIе шийла хьацар а детташ. Бес-бесара ойланаш оьхура лозучу коьрте. Цкъа шен тIамехь лелар дагадогIура, ша цигахь ца вуьйш висарх хIинца тамаш а беш. ТIаккха, хIинца вала там бара ша, олий, шекволура. «ХIинца валар, ма хатI доцуш а хир дара», — дагатесна, кхоьлира и. ТIамехь, цхьа йуьхь дIаиккхичхьана, вола а вулий, валарх ца кхоьрура, и хьовха, ойла толамехьа а йолий, валар-висар тергал ца дора, xIop сохьтехь а гонаха дукха гора шел тоьлла накъостий оьгуш. Цигахь даима массеран а коьртехь цхьаъ дара: толам баккхар! Ша валарх хIумма а ца хетара биснарш толаме кхаьччахьана. «Ткъа хIинца лахь?» Кхеравелира и — дукха йара кхочушйанза, хьайаза а йисина хьоме ойланаш: атоман ницкъаца мотораш лелийтар, Эйнштейнан цхьадолчу терахьех кхиар, важадерш йухаталлар! Цкъацца цуьнан коьрте, кхечуьнга и хьахо а ца хIоттал, йаккхий, аьрха ойланаш хьаьвзара. И ваьхьар а вацара хьаьнг-хьаьнга а уьш йийца, нах инзар а бевлла, шех къахкарна кхоьруш. Амма шен кхетаман кIоргехь уьш кхобучуьрий, цаьрга сатуьйсучуьрий ца соцура и цкъа а.

«Вуьззинчу Iилманчин некъ шина декъехь бу: хьалха — шен Iилманан устазана кортабеттар, тIаккха — иза ластавар, цуьнан гIалаташ дIадохуш», — дагадеара цунна тоххара институтехь шайна хьехначу профессоран дешнаш. «Иштта ца дира, Ткъа къоначу Эйнштейна цу къеначу Ньютонна? Гуттар и цуьнан йийсарехь висинехь, хилла а хир варий цунах Эйнштейн?» — ойла йора цо.

Доьшуш а, тIамехь а даим кисанахь лелош блокнот йара Ахатан, цхьацца хьесапаш тIейаздеш. ТIорказ чохь ткъех сов Iохкура уьш, тIехьажа paгI ца кхочуш. Царна тIехь а дара хIинца а цунна мехала хета хьесапаш… Ткъа цIеххьана ша лахь, — уьш кхоам хетара. ТIаккха йуха а, ойла хийцалора: «ХIуммаъ дац сан сайн цIе Iилманехь ца йисарх а, суна дагадаьхкинарш цхьана кхечунна а дагадахказа дуьсур дац… Ткъа нагахь со сайн цIе иштта чIогIа йуьйцийла лууш велахь, «Эйнштейн» йа «Ландау» сайн псевдонимаш леричхьана ца волу со?» — ша-шех велакъежара иза. «ХIун башхо йу? Велча, дIа ма долу шадерг а цIенна! ХIетте а дахаран марзонах а Iабаза, шен декхар кхочушдаза валар новкъа-м хета…» — цу тайпана ойланаш оьхура йух-йуха коьрте. Цамгар а йахйеллера.

Денна йогIура Асеткуль, собаречу бIаьргаш чохь безаман йовхо а йохьуш… Там хуьлура и йуххехь гуш. ХIетте а даго къайллах цхьана кхечу хIумане а сатуьйсура, шена а ца хууш. Ма-дарра ца къаьстара и. Амма…

Цамгаро цкъацца, маларо санна, къонахчалла малйой, кхетамо хIинццалц нуьцкъаша дагна тIейожийна ойла дIа а тоттий, деган буххера хьалайоккху, хIетталц хьулйина латтийна деган бакъйолу ойла…

Тахана, Асеткуль йанза йисинчу кху сарахь, къаьсттина ойланашка вахана, сагатдеш Iapa Ахат. Кест-кеста корах арахьоьжура: цхьа а ца гора… «Асеткуле кхайкхийта а хала ма дацара»… Ткъа ойла йича, ша Асеткульна сагатдеш а ца каравора Ахатна. Селхана дуьйна сихха гIоли хилла йогIура цунна, хIетте, дагна луург хIун ду а ца хууш, йочанечу дийнахь санна, гуш бахьана доцуш, сахьийзара! ЦIеххьана цецвелира иза: Селита… хIаъ, Селита йара цуьнан даго йоьхург! Цу ойланна тIекхаьчча, дерриг шашаха къаьстира. Корта серлабелира, мархаш дIасахилча санна, даг чу нур летира. Амма, йуха, Асеткуль шеца дика хилар а, шаьшшиннан чIагIйелла йаьлла йукъаметтиг а дагайеъна, цIийвелира Ахат, ша оьзда ца хетта. Ша-шена бехк а биллира цо, амма хIетте а Селитин амат, набарх дуьхьалтуьйсу гIаларт санна, йух-йуха а лаамаза хьалха хIуьттура. Асеткуль йуха нуьцкъаша дагалаьцна, ша-шен човхийра Ахата, шен ма-хуьллу Селитин амат даг чуьра дIатоттуш… Амма… ницкъ ца кхочура — бIаьра хьалхахь суй хилла сегара Селита. И суй, севсаш, сихха боккха хилира… Цунах яьлла цIе цIеххьана яьржира, берриг а кийра дIалоцуш. Кхин цкъа а, кхин цкъа а, и цIе мел йайа и гIортарх дош ца хилла, тIаьххьара а, ша шен лаамехь, кхин цхьа а дуьхьло ца йеш, йа йан а ца гIуртуш, дуьнен чохь массо а хIуманел а и цIе мерза хетта, хецца ша цуьнан маравахара цомгушниг. Селитех йоьзна самайевллачу ойланаша верриг а йукъахьарчийра иза.

«ХIун ду-те xIapa? Нахана а хуьлий-техьа xIapa санна дерг?.. «Мила йу а ца хуу нохчи»… — дагадеара цунна. Цкъа ойла хуьлура кху сохьта, кхин тIаьхьа ца тоттуш, Кульджанах безаман геланча йина, эхь-бехк а дитина, Селите схьакхайкха, дог паргIатдоккхуш, шадерг а цуьнга дIадийца. Амма, ша тоххара, шина а йишина хьалха йина чIагIой, шена сел хьанала йолу Асеткуллий дагалоций, эхь тулий, IадIара и, чухула хьийзачу Кульджане а вист ца хуьлуш. Вешин кхоларан тидам хиллачу Кульджана хаьттира:

— Ваши! Хьо ма таьIна ву? Корта-м ца лозу хьан?

— ХIан-хIа… Ца лозу… иштта дIа ойланаш йо-кх…

ТIаккха а бохура Ахата дагахь: «ГIиллакхехь а ма дац иза, лулахь Iашшехь, ша а соьга хьажа цайар… со цомгуш хилар хазаза-х йаций и… Тавсолта а ма веанера».

Селитас-м хоттура йижаршка цуьнгара хьал-де, цкъацца чухIотта ойла а хуьлура, амма, цуьнан йижарий шеца шийло а гой, бIо ца булуш, IадIара.

* * *

Вукху дийнахь йеанчу Асеткула хаьттира Ахате:

— Муха йаьккхи ахь буьйса?

— Дика йаьккхи.

Ахат кхоьлина а хетта, цуьнан дог айа Асеткула забар йира:

— Са-м ца гатдира ахь? — ша селхана цайарна бохург дара цуьнан и.

БIаьрганегIарш дIа а дийшийна, йуьхь яй-й цIийлуш, гIийлла велакъежна, мукIарло дира кIанта:

— Сагатдира…

И тайна, сарралц а, цуьнца къамеле йаьлла, дIа ца йоьдуш Iийра Асеткуль…

И дIайахча йуха а кхоьлира Ахат. Чухула тийна, шен йимаш деш, хьийзачу Кульджане бен доцчуха хаьттира цо:

— ХIун деш бу вайн лулахой? Гучу а ма ца вели тахана… Тавсолта а?

— Дика Iаш бу уьш-м…

ТIаккха цIеххьана, Ахат цецвоккхуш, догцIена:

— Селитина сагатдо хир ду ахь, ваши? Кхайкха ас цуьнга? — эккхийтира Кульджана.

СоцунгIа а хилла, шовда санна, шен цIена лепачу бIаьргашца вешига хьоьжура и, ладоьгIуш.

— Ма кхайкха-те!.. И мичара даьккхи ахь… газа! — оьгIазвахара Ахат.

— Со кхийтира, ваши… — элира йуха а йелхаийзочу Кульджана, — ахь Асеткуле «сагатдира» ма-элли, и хьанах дара.

— ГIалатйаьлла хьо, сан йиша, — хьастарца и тейира Ахата, амма шена а эхь-м хийтира ша бакъ ца луьйш. ТIаккха шен дагахь цецвелира: «Суна сайна а ца хууш, со-м верриг а гуш ма хилла суо ма-варра… ХIан-хIа… кхин дIа ишта дита йиш йац xIapa… къасто деза… цхьа йист йаккха йеза»…

«Бакъду, дуккха а хуьлу дуьнен чохь кхин а баккхий бохамаш: бIарзвалар, хьервалар… валар. Делахь а, мел баккхийчех бала бу-кх йезачунна цавезар!» — дагатесира цунна.

Шех кIеззиг къахетта йуха а ойла кхоьлира Ахатан. ТIаккха, и осалалла хетта, ша шен дагахь човхийра цо. Цуьнан йуьхь йусайелира. ТIаккха йуха а карара йаьлла, генна дIайахара Ахатан ойланийн зIе.

«Суна-м ца хаьий-ца ма-дарра цуьнан дагахь дерг хIинца а!.. ТIаккха дагатесира: «ХIун дина вер вара-те кху балех?». Ша Iуьллучохь Кульджане, схьа а кхайкхина, кехат делира цо:

— XIapa книжканаш йал библиотекера…

Ойла йира: «Хааро а наггахь гIo дора-кх балех вала»… ТIетаьIIина, боккхачу тидамца йийшира цо: Стендалан «Безамах трактат»; Тургеневн «Безамах повесташ»; Купринан «Олеся», «Гранатовый браслет»; Горькийн «Безамах дийцарш»; Стефан Цвейган «Цаевзачуьнга кехаташ»; Джек Лондонан «Зудчун хьуьнар», «Мартин Иден», кхиерш а.

ХIинца Ахатна ша хаарча хийтира цу гIуллакхан — «практикехь а, теорехь а» — , шех гIийла велакъежира и. Оцо баккъал гIo а дира кийрахь йогучу алух кхиа, и йовза, амма и йайа хIумма a гIo ца хилира оцу «хаарех»: «рак цамгарх лечу лоьранчул башха», — йуха а шех муьста велакъежира и.

И холчухIоьттира: «Ахь Iалам неIарехула дIаэккхадахь — и корехула йуха чуэккха, ахь кор тIечIагIахь — цо оьккхуьйту хьан доллу цIа», — дагадеара цунна цхьанхьара-м дешна и къиза шира кица. Эццигахь тIаьххьара сацам бира: ша хьала ма-гIаьтти, доллучул хьалха Селите дагардийца, шен йукъаметтиг тIаьххьар а къастош. «Со ма Iовдал ву! Цунна хIун хаьа? Ас аьллий цуьнга цкъа а — хьо йеза! Дийциний ас цуьнга ма-дарра?.. Цуьнца шецца дийцича, къаьстар ду дерриге а»…

Кхин а кIиранах Iиллина, хьалагIаьттира Ахат. Ша дуьххьара араволучу дийнахь, корехула, балхара чуйогIу Селита а гина, маж а йаьшна, цIена тIедуьйхина, цуьнан неIаре хIоьттира иза. Йай неI туьйхира. Уча йелира Селита, белшаш тIехула охьахецца чIабанаш а лестош. Цунна тIехь, цуьнгахь сов товш хета, боьмашчу штапелан, гIодайуккъехь кIеззиг хабийна, кIайн мохарчий оьху, коч йара. Коьртахь дай тасаделлера, и хьалатилла ца кхиъна, сийна тIедарчий долу дарин йовлакх. Йекхначу йуьхьаца, кIархаш туда а кхиаза, коггашIуьйра дуьхьала йеара Селита:

— Марша вогIийла, Ахат! Ма дика ду хьо хьалагIаьттина!

— Де дика хуьлда хьан, Селита!

— Кхин цомгуш ма хуьлда!.. Йижаршка-м хоттура ас… цайарна бехк ма билла!

— И-м хIума дацара… йеанехь, хазахетар дара.

ЙоIе хьаьжжинчохь соцунгIа хилира Ахат: хьалхачул а хазахийтира Селита. Къона ницкъий, могашаллий цхьаьна ийна, цуьнан кIайн чкъор кийрарчу алунах догура. Бен йоцу и коч а, йоьIан оьзда гIодайукъ билгалйоккхуш, башха товра… ЙоI шийло схьахьаьжира. Ахатна дагатесира: «Ма йоккха башхалла йу тхойшинна йуккъехь: кхузахь, синтеме а хеталуш, лаьттачу суна цуьнан когана барт баккхар а доккха ирс хетар дара, ткъа цуьнан дагахь аьттехь а дац и санна дерг…»

Селитас бIаьргашца кхунна хIун оьшу хоьттура… Цуьнан хазалло хIинца а вагийна, ша лаьттачохь кIеззиг вухахилира Ахат. ХIинца цунна байра йоьIан ховхачу лога тIехь, динбухка уллохь, цIенчу чкъуран кIайлла кхин а серлайоккхуш, богу жима Iаьржа тIеда: иза а, йоьIан массо хIума санна, тамаше хетара. ЦIеххьана дагатесира: «Ма дика ду со тIамера цIа кхаьчна, дуьнен чохь хьо йуйла хиъна! Хьо суна гина! Дукха хан йоццуш со веллехь а, кхин гур йацара-кх.

Ма инзаре ду-кх и исбаьхьалла мацца а цкъа лаьттах гIyp йу бохург!»

Амма кху сохьта, мел чIогIа тидам барх а, гуш йацара цу хиндолчун цхьа а билгало. Даго тIе а ца лоцура, кхиберш а санна, иза а лийр йу, йа къанлур йу бохург: Iаламо, иза кхуллушехь а, шатайпа, цкъа а хийцалур а йоцуш кхоьллича санна, хетара Ахатна.

Хецца йоьIан бIаьра хьаьжира Ахат. Тохара тIамехь атаке вахарал а хала хетара хIинца йоIе дог даста. ХIетте а, цкъа ша сацийнарг кхочушдан Iемина вара и, тIаьхьа хIуъу хир делахь а.

— Селита! Хьоьца цхьа къамел долуш веана со… мегар делахь? — хаьттира цо тийначу, амма ца дегочу озаца.

— Дера мегар ду-кх! — йогIайелира йоI.

Цамгарх хIинца а дика меттавазачу Ахатна, сов вулаваларна, шен детталу дог хезара, голашкахь а шатайпа шело хаалора. ГIанта охьалахвелира и меллаша:

— Мегар дуй?.. Охьахаахьа хьо а.

Шен кучан йух хаза нис а йеш, дуьхьаларчу гIанта охьахиира йоI.

— Селита, хьоьгара цхьа хIума хаа лаьара суна… Хьоьга хаийта а дара… мегар делахь? — къоро луьйра и.

— Дера, мегар ду. Сайна хуург эр а ма ду ас хьоьга, Ахат…

— Селита, хьоьга и хаийтаза ву со хIинццалц… хьуна хьайна и хиъна дацахь… амма кхин дIа хьежа сан йиш йац. Суна йеза хьо… ХIумма а хьайга сатийса бакъо лой ахь суна? Соьга йан хьо резаелахь, ахь дош лахь, оьшшу собар дан а, ахь аьлларг кхочушдан а кийча ву со. Амма цхьа дехар ду сан хьоь… со тIемало ву… мел къаьхьа хиларх, бакъдерг, хьийза ца деш, ма-дарра схьаалар… Бехк ма биллалахь… — Ахатан йуьхь жимма кIайелира.

— Дика ду, Ахат. Ахь дехарна, ас нисса дIаэр ду хьоьга. Хьуна ала хIума дац сан, амма суна кхин веза хьалххе дуьйна. Ас дош делла. Со кхечуьнга хьоьжуш ю.

Ахатан цIоцкъамаш кIеззиг хьаладахара:

— Баркалла хьуна!.. ХIинца со тIехваьлларг ма ларахьара ахь… Хьо кхузахь йолу ши шо а сов ду… хьуна тIехьийзаш кхин цхьа а ца го, йа оьхуш кехаташ а ца хаало… Бехказлонна-м ца боху ахь… Мила ву иза?

— Увайс.

Ахатан бIаьргаш тIе марха лецира:

— Иштта чIогIа веза хьуна иза?

— Веза.

— Иза вайна-х масех шо ду… Мел хьоьжур йу хьо цуьнга?

— И цIа валлалц.

— Ца вагIахь?

— Boгlyp ву!

Ахатан бIаьрганегIарш ойлане охьадахара. Йуьхь а, тIулгах йича санна, чIогIачу сибатехь лацайелира цуьнан. Масех секундехь, меттах ца хьовш, иштта Iийра и, гIорийча санна. ТIаккха меллаша хьалагIаьттира.

— Iодика йойла хьан, Селита… Дала цIа верзавойла и! — дIавахара Ахат.

Шена ца луучу aгIop чекхдаьллехь а, и къамел хилла дохко ца ваьллера Ахат: «ХIинца гIуллакх къаьстина ду! Иштта тоьлу! ХIун ду а ца хууш, сагатдечул!» — ойла йора цо, чохь гIанта а хиъна. «Бакъду, Iожаллел чIогIа бу, олу, безам… амма безамал чIогIа ду дахар!.. Ваха веза! Болх бан деза!.. ТеIа мегар дац, Ахат!» — ша-шен дог уьйура цо. «Массо а тайпа ирс цхьаьнге ца кхочу кху дуьнен чохь… Тоьар ду суна толам гар… И боккхучохь хилар… ТIамера сийлахь цIакхачар… ЦIеранаш дийна карор… Институт чекхйаккха кхиар… Ткъа хIинца… Iилма! Иза а ма ду сан карахь. Цуьнан а кхочу дахаран марзо йовзийта ницкъ. Дерриг сайн дисина са хIинца ас цунна дIалур ду», — ойла йора цо…

И дIаваханчул тIаьхьа кестта чукхечира Тавсолта. Селита диван тIехь йоьлхуш Iapa.

— ХIун хилла хIинца? — хаьттира дас.

ДегI нисдеш хьалагIаьттина, йовлакхан тIомаца бIаьргаш а дакъийна, дIайирзира Селита, букъа тIехула йеза кIажарш а карчош.

— Сагатло-кх, — дара йоьIан доцца жоп.

НУРСЕДА

Суьйре таьIано йеънера. ДIабузу малх, шен йерриг зIаьнарш цхьамма цIена дIайаьшча санна, берзинабаьлла, йоьза чара санна горга, анайистехьа охьаоьхура меллаша. Лалийна даш санна, йеза, сира лепара дIо генахь Iоман экъа, цунах дIасаоьху хин тачанаш, кхузара дIахьаьжча, севцина лаьтташ санна а хеташ. Йист йоцу аре йерриге дIатийнера. Куьйгаш гоьлех а тесна, учахь хиъна Iapa Селита, малхбузе хьоьжуш…

Дагайала, йа къамел дан, йуххехь цхьа а вацара. Тавсолта а, балхара жеррехь цIа а вогIий, шен гIуллакхаш а дой, сихха КеримгIаьрга, йа, хIинца санна, луларчу ШакенгIаьрга воьдура. Селитин берриг сатийсам хIинца Нурседа кхуза схьайаре бара: «Маца йогIур ю-техьа и?!» Маццалц Iер-те иштта… вовшех а хьоьгуш?»…

Кех чу а хьаьжна, почтальоно конверт гайтира. Селитас, йедда, схьаийцира.

Кехата тIехь Нурседас хоуьйтура: шайн йоI а хилла, цунна цIе Зама а тиллина. Конверта чохь хIинца деаннан сурт дара цхьаьна даьккхина: дений — нанний йуккъехь, берийн гIудалкхахь, тайниг санна, Iуьллура Зама; йуххехь, жIанк санна, лаьттара, буйнахь жима тур а къуьйлуш, Джамбул. «ДIадуьйла!» — бохура йуха а. ХIинца кхин а воккха хиллачу Джамбулан сурт дайча, Тавсолтин цергех хи делира. Царна тIе тахана дIакхалххал, сахьаьгира цуьнан. Дагавала КеримгIаьрга ваханчохь, Кесирин бераш хьоьстуш Iийра вехха. Чукхаьчча, Селита сихйира:

— ХIан, йоI, йаздел цаьрга, схьакхалха алий!.. Кхузахь а карор бу болх а, хIусам а… Шахтанаш йацахь а, колхозехь доккхург а тоьур ду.

Маьлхан цIеста горгал, ша дIабузале тIаьххьара бегийна, анайистах хьакхабелира. ШолгIачу дийнахь йуха а кех чухьаьжира, IиндагIа санна, татанза, почтальон. Селите телеграмма дIа а йелла, дIавахара.

Селитас йийшира: «Бохам хилла, шахтехь Расул велла. Нурседа».

Селита, диван тIе охьа а йоьжна, йоьлхуш, чукхечира Тавсолта.

— ХIун хилла хIинца? — йоьIан йелхарехь а хилларг кIезиг хIума доцийла хаьара. Телеграмма шена йешча, корта охьабахара Тавсолтин. Зу санна, кIохцале мекх кеггийра дегадора. КIац йиллинчу кондарех тера долу цIоцкъамаш ваьштадахара. БIаьштига тIера сийна пха, цIубдарх тера, бусабелла, сеттира.

— Ма йелха йоI! XIapa вайна хила Iеминчех ду… Лан деза! — малделлачу боларца уча велира иза. Бакъ ца хиллера: «Арахьара вон — нуц велла догIийла», — боху кица… Кериме хабар дахьийтира.

Нурседин доьзал схьабало йаха тохайелира Селита цу сохьтта.

— ХIан-хIа, оццул бехачу новкъа йоI яхар товш дац. Со гIyp ву, — дуьхьалвелира Тавсолта.

— Хьуна некъаш а довзац, оьрсийн мотт а ца хаьа, — тIe ца тайра Селита. Балхахь а, лулахь а биллина буьйцу казахийн мотт Тавсолтина хIинца шерра Iеминехь а, амма оьрсийн мотт кхин ца шарлуш, бисира цуьнан:

— ХIума дац, суна казахийниг хаьа!..

Iуьйранна схьакхаьчна Керим, комендантера бакъонаш а йаьхна, Нурседа схьайало оцу саррахь цIерпоштахь ша новкъавелира. Цхьа иттех де даьлча, схьакхечира Нурседа шен берашца, Кериман гIоьнца.

Цуьнан йерриг йийбар контейнерца схьатесира цигара, ца оьшу севликаш эха мехах дIа а йоьхкина. И схьакхаьчча, ма-дарра хиира хилларг: шахтина бухахь, кIоранна буру тухуш, ткъех сов белхало а волуш, тIехарцца йоллучу гIайракхна кIел Расула шен вагонетка хаьхкина. Эццахь окъам тIе а йоьжна, и хьаьшна, амма, цуьнан вагонетко йаьккхинчу хараллехула ара а лелхаш, адам лечуьра даьлла. Шахтин урхаллой, цигарчу бахархоший чIогIа сий деш дIаверзийра Расул. Доьзална ахчанца гlo а дира, берашна пенси а хIоттийра. Амма, рицкъанан хало йацахь а, Нурседина Iаьткъира ша хеназа Расулах йалар а, бераш сел хьалхе байлахь дисар а… И схьайеъна бутт чуьрчу тезетахь: сагатдеш, боьлхуш, кадамаш схьаоьцуш, массара а Нурседин догъоьцуш чекхбелира…

Йалташ лелочу бригаде балха йахара Нурседа, шурин-товарни фермехь меттиг а ца хилла. Детъясли нисдина Джамбуллий, Замий, нене ца кхочуьйтуш, ша дIасакхуьйлура Селитас. Шен ма-хуьллу балхана чуйуьйлира, шен бала сихха бицбан гIерта Нурседа. Тавсолта хIинца хьалххе чувогIура. Къаьсттина синкъераме вара, хIинцца мотт Iемина вогIу, дIаьндарг санна, чухула хьийза Джамбул, и тIе а озавой, мара а къовлий, Тавсолтас олура:

— Хьо-м хьайн метте схьакхаьчний, хьайн цIарах йолчу колхозе!

Цхьаьна дара. Бертахь Iapa. Амма, шина бераца Нурседа а тIекхетча, пхеанна сов готта дара xIapa цхьа цIа. Нурседин цхьайолу хIуманаш, чу ца тарлуш, арахь paгIy кIел Iохкура. Нурседа тохайелира. Цкъа дIайоьлла цо, гIоьнна кийчачу Шакен-aгIaгapa, и шаьш чохь Iан цIа, боггIу мах а белла, учица схьаэцна, шайн дола даьккхира. Шакен-агIас ишттанехьа тIе варкхалш а, уьш къовла атланаш а делира. ТIаккха райбанкера переселенцашна цIенош дан луш долу ссуда даьккхира Нурседас. Мел оьшу гIиpc хьалххе гул а бина, августехь катоьххана тIедан долийра кхин цхьа цIа. Цкъа, сихха чхо а йаккхийтина, тIон лард йогIийтира. ТIаккха, нахера эцна, буьйда кибарчигаш мехах дIайоттийтира. Шифер йелира колхозо. Тавсолтас тхов тиллира Кериман гIоьнца. Оганаш, пенаш хьохуш белхи бира. Кесира тхьамда а йолуш, Айгеримас, Кульджана гIo а деш. Кир бацарна, Нурседассий, Селитассий цкъачунна кIир туьйхира, кхузахь кхечара а санна. Октябрехь дина делира и цIа, массеран а гIоьнца. Амма Нурседа, суй санна, ша ца хьаьвзинехь, и хир дацара иштта сиха. ТIаккха, дуьйладеллачуьра, вукху цIенна а ремонт йайтира, кор, неI а тодойтуш. Шина а чу аннаш тохийтира. Керлачу цIа чу а йаьлла, дений, йишиний йуххехь йаха хиира Нурседа шен берашца. Селита а ша йолчу цIа чу йаьккхира цо, Тавсолтина дехьа чохь паргIато йитархьама. ХIуманаш, йерриш схьа а йаьстина, дIанисйира керлачу хIусамехь. ТIорказахь дIадиллина Iиллинчуьра схьа а эцна, Нурседас пенах дIатуьйхира цIера схьадеана долу Ленинан доккха сурт. Гуьйрено схьакхачийра шен комаьрша совгIаташ а: стохкачул сов делира Тавсолтина йалта, гIеххьа Нурседина а кхечира. Пачхьалкхо гIo деш, уьстагIий а делира цу шарахь. Йуха а даха дог догIура.

* * *

ХIорш массо чохь а болуш, уча хIоьттира къена Шакен-агIа.

— Джахсы кибитка!⁸ — хастийра цо. Лохачу гIанта охьахиира. Тавсолта ирахь лаьттара. — Отар! отар!⁹ — аьлла, Тавсолта а охьахаийра цо.

ТIаккха кIеззиг казахийн маттахь, Ахатан цIе а йохуш, къамел дина, вела а къежна, дIавахара Шакен-агIа.

— ХIинца тIекхочучу дезчу дийнахь Ахатна зуда йалайо. Шайгахь ловзар хир ду, боху. Вайга а чукхойкху. СовгIат кечде! БIаьрла кIант ву Ахат! ГIур ду вай! — схьахаийтира Тавсолтас.

Да араваьлча, Нурседас хаьттира:

— Селита! Ахь-м ца хьахийра… Ахат чIогIа хьо йезаш хилла бохуш, ма хезара суна?

— Шега йола аьлла-м, хьаьвзира.

— Ткъа ахь?

— Реза йац элира-кх.

— ХIундий? Хьан метта хилча, со-м гlyp йара ишттачу кIанте.

— Даг чохь цхьаъ а волуш, кхечуьнга муха йоьду?

— Увайс тIамехь вайна масех шо а даьлла. Масане хир бу уьш, цIерш а йовзаза, вежараллин кошахь Iохкуш. И цхьанхьа вуйла хиъча-м, хьежар тIехь дара! Ткъа хIинца, эрна, маццалц хьежа йоллу хьо? Ахат санна болу кIентий тIех а туьлуьйтуш? Эрна йов-кха хан…

— Эрна ца хила а мега!.. Сан даго кхин хьоьху. Дадига а хIун ала йоллура хьо?

— И-м тIевоьрзур вара тIаьхьо… Расулна санна, шена нуц тайчхьана…

Шакен-агIан кертахь ловзар хIоьттира. Нускална Асеткульна гIo деш, хехь лаьттара Нурседий, Кульджанний. Йуург кечйечу Джейранна гIo деш хьийзара Айгериммий, Селитий. Шакен-агIас, кхин дах ца деш, цхьана дийнахь лаьттина ловзар хаза чекхделира. Ловзар дIадирзинчул тIаьхьа хезира, Ахат шен нускалца гуттаренна а Алма-Ата дIавоьду аьлла. Цигахь, Асеткулян ден, профессоран Карынбаевн гIоьнца, Казахски пачхьалкхан университетехь Ахатна фазикан-ассистентан болх а, квартира а хьахийна хиллера.

Ша дIавоьдучу дийнахь Ахат хьалха Тавсолтин чухIоьттира Iодика йан, тIаккха Нурседа Iачу а вахара. Ший а йиша чохь йара. ПарггIат, сих ца луш, хьевала ца гIерташ, йижарийн Iодика а йина, вай-й вела а къежна, дIавахара Ахат. Селитина и мелла а хийцавеллачух тера хийтира. Амма цуьнан хийцаделларг схьакъасто хьесапан ницкъ ца кхочура: дегIан меженаш, хьалха санна, каде лелайора, аз а тохара санна декара. Делахь а, бIаьргаш хьалхачул кIоргге а, ойлане а хьуьйсура цуьнан. Цунна тIаьххье чуйеъна Асеткуль а, массеран а Iодика а йина, Селитина а, Нурседина а берташ а баьхна, шинна а совгIатна дикачу кIадин кийсигаш а йелла, дIайахара шен ирсечу, дайчу боларца.

Кхо де даьлча, уьш Алма-Ата дIабахара…

Айгерим а кестта маре йахара.

Шакен-агIай, Джейранний шаьш дисира Кульджанца. Лулахошца уьйр алсамйелира шина йишин. Къаьсттина чIагIдала дуьйлира Нурседин, Кульджанан доттагIалла. Тавсолтин Шакен-агIагIаьрга эхар а совделира.

* * *

Аьхкенан балхах садаIар а, гуьйренан беркатех пайдаэцар а дохьуш, схьакхечира кIайн Iа. Нурседин саметтадеанера: къоначу, ондачу даго дIалоьхкура кхоьлина ойланаш. Коьртехь а, куьйгашкахь а шортта гIopa дара, мича хьур ду а ца хууш. Шен комсомолалла карладаккха дагадеара цунна. Шаьш Караганде дIа ма-кхеччи, комсомольски учете хIоьттира иза. Амма, бохам а хилла, кхуза кхелхичхьана и гIуллакх кIелдисинера. Селитин билет-м чамди чохь Iуьллура схьаеъчахьана а: шега и цхьамма а хоьттуш ца хиларна IадIийнера иза.

Тавсолта маьркIажехь чувеъча, Нурседас, йишица бинчу бартаца, хаьттира:

— Дада! Хьуна ма-хаъара, тхойшиъ комсомолехь ма йу. Кхузарчу комсомольски организаце дIахIотта йоллу тхойша.

— Ваша ватIа цу къамелан! Аш хIун до хIинца комсомолах?.. Шайн белхаш а беш, бераш а Iалашдеш цIахь Iе…

— Дада, хьо-х кху Iедалехьа вара гуттар а. ХIинца комсомолана дуьхьал ву хьо? — хьовзийра и Нурседас.

— Ахь хIун дей, йоI! Хьайга цадогIург а ца дуьйцуш, IадIе! Кху Iедалан дитт дугIучу хенахь со ву бел Iиттинарг! — Тавсолтас куьйга эшара топ кхуссу кеп хIоттийра: — ХIоккхуза… жимма бел а хьакхалуш, — шен астагIчу аьрру когах гIаж Iоьттира цо. — Ткъа шу… чанталш!.. шу хIинца цу тIера стоьмаш лехьош ду!.. «Комсомолана дуьхьал ву»… Вац! Мелхо, хIинца комсомол йу вайна дуьхьал! Мича бахьница? — и аравелира. Селита дIатевжира дивана тIехь. Нурседас элира:

— Ахь хIун делаххьий, Селита! Чувеана цо хаттахь, со собране йахара аьллахь! Тховса колхозехь хуьлучу комсомольски собранехь со хьожур сайн гIуллакх дийца!

Селита чохь сецира берашца.

Тавсолта цIа ваза а волуш, йуха чукхечира Нурседа:

— Къамел дайтира. ГIиллакхе тIеийцира. Собранехь а Iайтира чекхйаллалц. Кхана кеч а дай, вайшинний а заявленеш, кехаташ дIада, элира. Бехк баьккхира. Шаьш гIo дийр ду а эли вайшинна! — дуьйцура Нурседас.

Тавсолта чувелира, вуса а велла. Шакен-агIагIаьргахь xIapa Iаш, цIа йеанчу Кульджана дийцинера комсомольски собранехь Нурседас хьекъале къамел дарх.

— Сун-м ца моьттура, и иштта кхеташ стаг йу! — хастийра цо Нурседа, шен дагахь дена а ша там бо моьттуш.

Бераш дIадийшош йоллура Селита. Чоь цIанйеш Нурседа хьийзара. Дикка лаьттира Тавсолта, вист ца хуьлуш. Селитас гIант тIехилийра дена:

— Охьахаа, дада.

Шен чу вахара и. Куьйга корта а лаьцна, вехха Iийра, маьнги йисте хиъна, заманах а, шех а ойла йеш. Хьалха цIахь xIapa дIахьаьжча а тоьура доьзалехь, Нурбикехула дIахаийтичхьана чекх а долура. Шен хIусаман а, доьзалан а да вара… ХIинца… Эрна звхьаза а ца волуш IадIер гIоле хетта, иза, ур-атталла, пхьор ца дууш, дIавижира. Сахиллалц гIенах дуьхьалтийсира хин йистехь лаьтта къона Нурбика, гуьлмаьнда бIаьргашна тIе а оьзна, aгIop а йирзина, шена хьалха меллаша коган буьхьиг хьоькхуш… ТIаккха лаьмнаш: сийна… къоьжа… лекха лаьмнаш! ТIаккха ша гира, астагIа а воцуш… къона… хулчеш а йуьйхина, атта лаьмнаш тIехула лелаш… ТIаккха Iин чуьра хьала кхунна дуьхьалвеара Денис, маццах, граждански тIеман хенахь, кхаьргахь лечкъина Iийна волу цхьа оьрсийн большевик. Куьйган эшара кхуьнга цхьанхьа-м дIакхойкхура цо… ЦIеххьана коьллаш йуккъера схьаиккхира верстана Церетели, кхалкъ а йегош, шаьлта а йаьккхина, чухьаьдира. Цунах дIакъаьхкина Тавсолта ахка вахара… йоьлхучу Селитас тIаьхьа куьйгаш а туьйсуш… ТIулгашна тIехула керчаш, чувогIура xIapa, иштта мукъна ша кIелхьараваларх воккхавеш… Амма… бухахь кхунна дуьхьал йуьхьигашца ирхйерзийна, малхехь лепаш, йийначу хьаьжкIех тера, инзаре дукха шаьлтанаш гира. Сиха садоьIуш, хьацаран кIур а хилла, царна тIекхачале самавелира Тавсолта. Корехула чу хьоьжура Iаьнан малх. Охьабоьжна гIайба цIенкъахь Iуьллура. Улло веъна, кхунна тIера йургIа охьаийзош воллура Джамбул…

* * *

Комсомоле йуха дIаэцна ши йиша сарахь хуьлучу собранешка роггIана йоьдура: вукхуьнан берашца чохь Iан дезара. Партин истори Iамочу кружоке а язйелира. Болх а дог догIуш бора…

Амма цу шарахь церан колхозехь йалта ледара хьийкъира, колхозхошна пайда а сов кIезиг кхочуш. Ткъа тIе, колхозан докъар цатоарна, мацалла эга дуьйлира жа а. Обкомера йеанчу комиссис гучудехира колхозан болх дIахIотторехь дохку дукха дерташ.

Февраль баттахь цу гIуллакхна гулйинчу колхозан собранехь, хIинца хасстоьмаш кхиочу бригадан звеньевая йаьккхинчу Нурседас а къамел дира:

— Суна а, дог лазадеш, новкъахета вайн бежнаш леш. Колхозан даьхни дебо декхарийлахь долу вай, мелхо а, и лахдеш догIу. Суна хетарехь, и хир дацара, правленис шен хеннахь докъар гулдеш йерриг колхозехь йоккха цхьа бригада вовшахтоьхнехьара, и мехала гIуллакх, цуьргаш йеш, бригадашна а ца доькъуш. Цундела, цхьайолчу бригадаша шен хеннахь докъар гулдинехь а, ткъа вукхара — сов тIаьхьий, кхечара — сов кIезаггий и гулдарна, — дийнна схьаэцча, колхозехь докъар дукха ца тоьи стохка а, кху шарахь а. Ткъа дIалехча, цунна бехкениг а ца караво! Амма ас цунна бехке лору йерриг правлени, къаьсттина — докъарх жоп луш волу председателан заместитель Аскеров Джатыбай. Ас предложени йалайо: тIедогIучу шарна хIинццехь уггар хIайтъаьллачех докъар гулден цхьа бригада вовшахтохар! Цул совнаха, сайн зударийн звеноца со оцу бригаде йаккхар а доьху ас!

ЦIийелла, трибуна тIера охьайоьссира Нурседа.

Чуьрчара тIараш деттара.

Президиумехь Iачу обкоман векало, хьала а айавелла, зал чу мохь туьйхира:

— И ду шуна дуьззина къамел!

Дукхаммо коьрта бехк Аскеровн бира. Аскеровс ма-хуьллу бригадирашна тIетоьттура бехк. Цуьнан къамел дохош, гIовгIа йелира чохь. Воьхна Аскеров, техкачу боларахь вахана, шен метта охьахиира.

— Тохарлерачух тера а вац вайн доттагI — элира Керима, лере а таьIна, Нурседега. Аскеров Джатыбай комендатурера кхуза ваьккхинера, дукха хан йоцуш. Амма керлачу меттехь а шен шира амал дIакхоьхьура цо. Выговор а дина, иза хасстоьмашлелорхойн бригадир ваьккхира хIинца. Нурседас баьхна, докъар кечдаран бригада вовшахтуьйхира, цо ма-деххара, шен звеноца, иза цу йукъа а йохуьйтуш. Бригадир Керим чIагIвира: иза а больницера колхозе ваьллера кхушара.

Цигара чуеъча, Нурседас:

— Суна хIун дагадеаний, Селита? — элира.

Селита ладогIа хIоьттира.

— Ахь берийн яслехь бечу балхана реза йац со. Башха болх аьлла хIума дац иза… Хьо колхозе… со йолчу звено… йеъча бакъахьа ду… Реза йелахь?.. — йишин бIаьра а хьаьжна, цунна и муха хетар ду ца хууш, сецира Нурседа.

— Ас бечул хала-м хир бацара иза… делахь… хьо бакълоь… тIе, вайша цхьаьна а хир йу… — атта тIетайра Селита.

И иштта сиха тIейерзарх сакъераделлачу Нурседас маракъевлира йиша.

— Со реза цахиларна кхоьру хир йара хьо! — кхийтира Селита. — Со-м иштта коча а йаций.

Тавсолта а резахилира: ши йоI балхахь а цхьаьна хир йу.

Селита цкъа а йацара куьйган балхах къехкаш, тIе, чохьчул арахь даима самукъане а хетара цунна. ХIетте а, цхьаьна болх беш кхо бутт а балале, цкъа суьйранна шаьш чохь Iаш, апрелан дийнахь, Селитас кхоьллина-а элира Нурседе:

— Айса хьан звенохь бечу балхана реза йац со.

Нурседа цецйаьлла хьаьжира цуьнга: массарна а гуш, Селитас дог догIуш бора шен керла болх.

— Онда гIуллакх ца хета суна иза! Суна… сайнна къастийна цхьа звено йеза, — йелакъежира Селита.

— А-xIa-a! И дара иза. Хьайн жимачу йишин куьйга кIел хилар ца лайний ахь! — забаре тIекхохкайелира Нурседа.

Колхозан правленис, ша а йаьккхина, кхечу звенон коьрте хIоттийра Селита. Кестта шина йишин ши звено вовшашца йохье йалар дара районерчу газета тIехь дуьйцуш… Оцу гурахь хьалхара меттиг йекъначу шинне а сийлаллин грамоташ йелира. Нурседий, Кериммий правленин членаш а хаьржира! Шо а дика нисделира: шайна деллачу йалтех хIургон йоьттина керта йогIу шен ши йоI йайча, учахь Iачу Тавсолтин бIаьргаш къегира: «Иштта мехкарий-м цхьа мисхал а ца оьшу кIентел!» — дагатесира дена, амма цу сохьта, Дауд дагавеъна, бIаьргаш кхоьлира цуьнан.

* * *

Вукху I948-чу шеран мартехь Кериммий, Нурседий йуха а правленин членаш а хоржуш, Аскеров Джатыбай йуха а председателан заместитель хIоттийра. И-м хIумма а дацара, амма цо шен гамо кхаьрца, йуха а гоьйаьккхира. Правленехь шина йишина хIинца а кечйина грамоташ Аскеровс:

— Даима а цхьанне йалар нийса дац… кхин а бу… бицбан цабезарш! — аьлла, кхечарна хьовзийра. ХIорш IадIийра: и къийсар кIезга хIума а хетта. Йуха майхь а правленис ахчанца кхарна магийна совгIат а кхечунна дерзийра цо. Бакъду, Москва выставке йаха июнь баттана йолу путевкаш — м кхарна йала сацийра. Иза кху шинна кхин а хазахийтира.

Амма Керимна хезира Аскеровс, шена йуххерчун лере а таьIна, олуш: «Цига уьш комендатуро бохуьйтур а бац-кх, хьуна: кху шара царна тIехь хIоттийна режим кхин а чIагIйина цхьадика…»

Ши кIира а делира — путевкаш схьайалар хьаха а ца дора. Правлене йахара Нурседа. Стоьл тIехь йаздеш Iapa Аскеров. Цкъа хьала а хьаьжна, йуха а шен кехаташна тIе вирзира иза.

— Де дика хуьлда, накъост Аскеров! Со-м… оцу путевкех хатта йеанера!

— ХIа-а!.. Де дика хуьлда, Нурседа, — пIелгашна йуккъехь къолам хьийзабора цо. — Собардан деза боху цкъачунна… Тхуна-м дика накъост хетара хьо… Делахь а, лакхара бохург а ду-кх лара дезаш. Шу санна болчарна цкъачунна уьш ца луш, собардар тадо!

«Шу санна болчарна» дешнаш цхьа шатайпа элира Аскеровс.

Нурседин голаш малйелпра.

— Тхо саннарш хIун оьшу, масала, хьо санначел? Цхьабосса дац вай?

Аскеровс бат саттийра:

— Дац-те. Со окопа чохь ваьллина… тIамехь! Цу хенахь шуьнчара лелийна тешнабехк а… хезна вайна… Шух хуьлу тешам! Нийса даьхна шу цIера!

Нурседин йоIбIаьрг шорбелира, йуьхь, кехат санна, кIайелира. И цецйелира бахьана а доцуш, сел чIогIа шаьш цунна цадезарх. «ХIун тешнабехк?» — ца кхетара иза. Аскеровга цкъа дера йистхила дог а хилла, амма легашка хорам хIоьттина, арайелира и, шен дагахь «цкъачунна, Къуръанор-кх!» — аьлла.

Цу хьокъехь Нурседас цкъа-шозза а Джамбул-гIаларчу хьаькамашка дахьийтинчу аьрзнашна дуьхьал цхьа а жоп ца деана, хIинца цо Москварчу хьаькамашка йаздина кехат цуьнан дехарца тахана Керима, Джамбул-гIалин станце а веана, Москох йоьдучу цIерпоште дIадахьийтира.

ЛАГЕРШКАХУЛА

Нурседин кехат Москва йоьдучу цIерпоштан почта лелочу йаьшки чу а тесна, Керим перронехула вухавогIуш, цхьамма-м тIехьахула байн пхьарс лецира цуьнан гоьллехь.

Схьакхетта и куьг дайн доллушехь а, ца дезаделира Керимна.

Йухахьаьжча, аьчка-некъахойн хормехь вокзалан дежурни вара, кхунна тIе ши бIаьрг а боьгIна, лаьтташ.

— Валол соьца, — элира меллаша.

— Мича? ХIунда?

— ДIакхаьчча, хуур ду хьуна.

Станцерчу комендатурехь стоьл тIехьа хиъна Iаш, кхаьрга хьоьжуш, НКВД-н капитан вара.

— Схьагайтал документаш. — Керима паспорт дIауьйхьира.

— Комендатурера гIали чу бакъо?

— XIapa йу! — дIакховдийра Керима.

— XIapa лоьрашна тIекхача йелла йу, кхуьнан хан селхана дIайаьлла. Станце ван бакъо хьан йелла хьуна?

— Станци а гIалин дакъа дац?

— Хилча хIун ду? XIapa шуна дихкина доза дуй ца хууш ву хьо?

— Делахь, кхузара генахь а йац тхан комендантура. Цига телефон а тохий, хаттахь сох лаций. Со маьрша стаг ву.

— ДIавигал и КПЗ-е чу! — элира капитана.

— ХIунда? — цецвелира Керим.

— Ахьа Iедало хIоттийна низам цаларарна.

— Ас доьху суо Жал — тюберчу комендатуре дIавалар, йа цаьрга телефонехула хаттар: со церан учетехь ву.

— ДIавига! — омра дира капитана дежурничуьнга.

Керим стоьл тIехь лаьттачу телефонна тIекхевдира. ЦIеххьана ластош тоьхначу буйно карара телефонан мукъ кхоьссина дIабахийтира, Кериман куьг лазош. Дежурничо шозлагIа тоьхна буй Кериман лерган йуххе кхетта, бIаьргех суйнаш а тосуш, Керим охьавожийра. Цу сохьта айвелла, ша мичахь ву а дицделлачу Керима гIоддах йуха буй балийтира дежурничунна. Иза охьавуьйжира, мерах цIийш туьйсуш. Луларчу цIа чуьра схьаиккхира НКВД-н кхо сержант.

— ДIавехка! — капитана омра дешшехь, цхьамма Керимна тIе тапча а лаьцна, вукху шимма Кериман букъ тIехьа даьхначу куьйгех аьчган хIоз тесира. КIоргерачу ойлане вахна Iapa Керим хIинца сонерчу табуретки тIехь: цуьнан даго хьоьхура, кху цхьана минотехь собар цатоарна, кхуьнан дерриге дахар хIинца дуьйна беххачу муьрехь харцахьадаьлла догIург хилар.

Керимна а гуш, цу-сохьттехь акт хIоттийра, Керима дежурничунна, цо белхан декхар кхочушдечу хенахь, тохарх лаьцна. Кхайкхина схьавалийначу, эскаран хормехь волчу лоьро, куьг а таIош, тIечIагIдира дежурничунна йина чов кхерамечех хилар.

— Сан лерг а ма ду, цо хьалха лазийна! ХIокхунна а де хьайн тешалла! — элира Керима.

Лор цкъа тидаме цуьнгахьа хьаьжира.

— Иза цуьнан ша охьа а кхетта лазийра… Хьажа оьшуш а дац! — аьлла, капитана дIавахийтира лор.

Керим КПЗ-чу дIавигира. КПЗ нохчех, гIалгIайх йоьттинера. Йукъ-кара кхарачайш а, балкхарцаш а нислора. Цхьамма а ца хоттура, вовшашка, къам хиъначул тIаьхьа: «Хьо хIунда валийна»? Массарна а дика хаьара коьрта бахьана спецпереселенец хилар дуйла.

Буьйса тIееара. Леккха, тIе ца кхочехь, тхевнах дIатесна электролампа йогура гIийло, тIехула аьчган бой а лаьцна. Наб ца кхетара: хала дара, кIелтесна черт бен кхин хIума а йоцуш, йекъачу цементан цIенкъахь набкхета. Амма чохь берш-м Iохкура, вовшашна тIеттIатевжина «харр» деш. Эххар а наб озийра Керимна а. Кестта хааделира шен вортан йуххехула, лергашна тIехьа, садолу хIумнаш лелаш.

IадIара, набарх ца воха гIерташ. ЦIеххьана къовзийра лога тIехь. «Къийзоргаш хир йу», — дагатесна, бIаьргаш биллина охьахиира и. Кхин цкъа а къовзийра. Чета, ша къовзийначу метта, куьг а дахийтина, схьайаьккхина, бIаьргхьалха уьйхьира: меза бара. Амма мел боккха бара и. Набарна тхьусдоьллачу дегIана кIеззиг бен хаалуш а ца хилла къийзор хIинца цIеххьашха карзахделира. Къовз-къовзинчу куьг а хьош, мезий схьадаха волавелира Керим. Шена хьалхха цементан цIенкъа охьа а дохкуш, тIе мачин айра а таIош, вехха уьш дойуш Iийра и. ДIасахьаьжира: кхунна а гуш тIехула сийсаш мезий долушшехь, набйеш Iохкура цементан цIенкъахь лецна нах. Аьрру агIорхьа вижна Iуьллучуьнан меран Iуьрге а хиъна Iаш моза боллушехь иза а, дера, Iуьллура шен «ху-ур» а деш, ур-атталла, ца хууш а, и моза дIаэккхо куьг меттах а ца доккхуш.

Керимна аьтто агIорниг самаваьлла, охьахиира. Мезий дойъуш, хиъна Iен Керим а гина, велакъежира:

— Набйе!.. Уьш дайина вер вац хьо!

Йуха а дIавижира иза. Керим, кхин наб ца кхеташ, сахуьлунга велира. Iуьйренца гIевттина, массо а меттаххьайра, шайн-шайн гIуллакхаш деш. Хаьттича, лацаран бахьана массеран а цхьаъ дара — бакъо йоцуш дIасабахар. Пенан йистаца хиъна Iачу Довтхана дийцира ша гIалина йуххерчу колхозера хилар. Джамбул-гIаларчу йоккхачу больницехь, лоьраша этIа а вина, Iуьллу шен пхийтта шо кхаьчна кIант цIеххьана чIагIвелла аьлла хезча, xIapa, коменданте хатта а ца кхуьуш, кху гIала веънера. КIант дIаваьллачу а кхаьчна, и цIерачаьрга а хаийта, xIapa сихха вухавогIуш, кхунна тIеIоттавеллачу комендатурин белхахочо, кхуьнгахь бакъо ца карийча, xIapa цу сохьттехь кху чу кхоссарх хIинца а Iаш ву-кх, кIира сов, цIерачарна йа хилларг а ца хууш, йа кIентан дакъа мичахь ду а ца хууш.

— «Ма доккха хIума ду xIapa!» — дог Iовжийра Кериман. НеI йиллина чукховдийра чийлик чохь Iуьйранна йуург — чорпийн метта цхьа диларшший, чохь буракан кескаш а керчаш, баьпган метта, куьйгех а леташ, цхьа Iаьржа буьйдиггий.

Керим тIе ца хилира. Хаьттира тIехьожурге:

— Талламчо тIе маца кхойкхур ву со?..

— Сатоха! ТIекхайкхичхьана хуур ду хьуна!.. Хьаьрса олхазар! — тоьхна неI а чIаьгIна, дIавахара тIехьожург. Чуьрнаш бийлабелира:

— Тхо иштта Iа дуккха а денош ду, хьуна!.. Эрна ду дехарш…

Йуха а, неIаре а веана, тIехьожург, неIаран Iуьргахула чухьаьжира.

— ХIей! Накъост тIехьожург! ДIаала талламче — соьга кху сохьта дIакхайкха! — мохь туьйхира Керима.

— Сатоха! Шена хьо эшчхьана, ша дIавуьгур ву цо! Сиха ма хила… сан хазниг! — аьлла, цавашарца и ши дош тIе а тоьхна, дIавахара тIехьожург.

Кериман кийра кхехкара, кхин цкъа а ша собарх валарна кхоьруш, садеттара, амма сатоха ницкъ а бацара, кхин хIун дийр ду а ца хаьара. Чухула ойлане дIасалелара — меллаша, цхьана сонера вукхунна тIекхаччалц. Чийлик а, наштаран кедаш а дIадахьа вухавеара изза тIехьожург а, цуьнан гIоьнча а. ДIабахара.

Кериман собар иккхира:

— ХIей!.. Хезий шуна?.. Ас доьху кху сохьта со прокурорана дуьхьал хIоттавар! ХIей!.. Хезий шуна?.. — неIарх буй бетта вуьйлира и.

Цхьа хан йаьлча, неIаре, карахь аьчган догIанаш а декош, ши-кхо стаг веара. Бист ца хуьлуш, неI схьайиллира.

— Вало! — элира царех цхьаммо.

— Шу Iодика йойла! — чуьрачаьрга а аьлла, Керим аравелира. НеI тIечIегIира. Цу сохьта, кхин бист ца хуьлуш, Кериман куьйгех, уьш букъа тIехьа а даьхна, аьчган гIоьмаш доьхкира. Бист ца хуьлуш, боданечу учахула дIавигира уьйтIа кхаччалц. ТIехьара аьчган неI а йиллина, дуьхьала аьчган зIара лаьцна кор долу машен лаьттара кертахь, мотор а латийна.

ТIехьара неI а йиллина, шиммо:

— ТIевала! — аьлла, чутеттира иза: — Прокурор хIинца гур ву хьуна!

НеI тIечIегIира. Цуьрриг бен са ца гучу, машенан оцу гIутакха чохь, шина a aгIop хиъна шиъ спецкомендатурин белхахо а волуш, дIавигира Керим, мича вуьгу ца хууш. Машен некъашкахула хьийзаш йоьдура, иза муьлхачу aгIop, мича йоьду хаа йиш йоцуш, эххар сецира. Амма эха сохьтехь гергга бен цуьнан цаэхаре хьаьжча, xIopш дIакхаьчна меттиг хIоккху гIалин йистехь бен — кхин генахь хуьлийла дац аьлла, дагатесира Керимна. Иза машен тIера охьавоссийна, йуха а цхьана боданечу йехачу сени чухула вигна, карцер чу тесира, гIоьмаш дIа ца дохуш. Лаккхахь, тIе ца кхочехь, цхьа жимо кор дара, дуьхьала аьчган зIара лаьцна. Тхевнах кхозура, тIехула аьчган бой а йаьхьна жима электролампа, неIарехь параша лаьттара. XIapa воцург, чохь кхин садолу хIума а ца гора. Кестта, неI йиллина, чоьхьавелира шиъ НКВД-н хормехь, сержантийн чинехь, царна тIаьххье чувеара лейтенант. Кериме а хьаьжна, цавашаре вела а къежна, кхин вист ца хуьлуш, аравелира.

Шина сержанто, Кериме цхьа а дош ца олуш, хаттар ца деш, шайн карара йуьйцина шодмаш йетта йолийра — букъа тIехула, коьртах, настарех. Керим охьавуьйжира: бетах а, мерах а цIийш оьхура, настарш йогура. Узурш де Керим Iилла а витина, дIавахара ший а. Кериман дегIан гIopa дайнехь а, кхетамчуьра иза валаза висира. Сатассалц Iиллира цIенкъахь, меженаш лозуш, наб йоцуш. Iуьйррана лекхачу готтачу корехула чукъедира маьлхан дуьххьарлера зIаьнарш, пена тIехула нуьран лоппагаш дIасаидош. Керим халла охьахиира. Ойла йан вуьйлира: «ХIун ду-те xlapa?.. ХIун бехк бу-те, суна а ца хууш, соьгара баьлларг? Цхьа а бехк боцуш со хилча, кху тайпана ницкъ бан дага хIунда догIур дара?.. ХIун деш ю-те Кесира шина бераца?.. Ма йиш йоьхна хьийза хир йу иза?»… Керимна дуьхьалхIоьттира Кесира а, шен цIахь дисна доьлху бераш а…

Йуха а ойланаш хьалхалеррачу хорша йирзира: «XIapa Iазап стенна тIехула, маца доладелла-те?.. ХIаъ… ТIом хилара… И-м массарна а ма хилира… Нохчийн лаьмнашкахь бандиташ, дезертираш бу бахара… Уьш-м кхечахьчул сов ма бацара… ТIамехь а белла шортта нохчий… Ткъа хIун ду те хIинца тхоьгара даьлларг?.. Йа нохчий хилар иштта доккха зулам ду-те?..» — шен хеттарийн дуьхье ца кхуьура Керим.

НеI йиллина, чуваьлла, кхуьнан куьйгех тоьхна гIоьмаш дIа а даьхна, наштаран кедахь чорпий, баьпкан йуьхккий цIенкъа охьа а йиллина, дIавахара тIехьожурггий, цуьнан гIоьнчий.

Керима тIаьхьа мохь туьйхира:

— Алийша, талламчо со дIа маца кхойкхур ву?

— Шен йиш ма-хилли… Сатоха! — аьчган неI тIечIегIира…

Кеда чу Iайг хьовзийра Керима: чухула хахкайелла цхьа картолан йуьхк а, буракан кийсиг а йара, тIехула лепаш даьттан ши-кхо тIадам а гора, схьайетталуш чоме Iаь а йара. Керимна дагадеара ша хIума яанза xIapa кхозлагIа де хилар.

— «Ца йиъча а вер вац… Ца вала гIорта веза. ХIун хаьа, тIаьххьар цхьа дикадерг хуьлий а… Сайн доьзална эххар йуха тIекхочий а»…

Чомехь йолуш санна, бепигца дIакхачайаллалц йиира чам боцу чорпа. Талламчо дIа ца кхойкхуш, масех де а делира. Лаамазчу ойланаша, жIуганашца коьрте хьийзаш, хьераваккха санна, готте хIиттавора Керим. Йуьхь а йаьллера — маж йашаза маса де дIадахнера!.. Шен сибат а дицделла догIура. Баккъал а ша хьераваларна а кхоьрура… Хьера ца вала а, ницкъ а кхочуш ца вала а сацийра Керима. Денна а ша — шеца сема къамел дора цо масех минотехь леррина нохчийн маттахь. Iуьйранна а, делкъехь а, дIасауьдура чухула, итт — итт го боккхуш, денна а пхиппа минотехь гергга шена хуу гимнастика а йора. «Ленина а йеш хилла и, бах, ша лаьцначохь», — дагадеъна, муьста велакъежира Керим. Нагахь, талламчо барт хатта ша дIавигчахь, цо шега хотту долчуьнан хьалххехь дуьхье кхиа гIерташ бес-бесара ойланаш а йора цо: «Цкъа-делахь, цара суна дуьхьалтоха тарлучех доккхаха дерг ас станцехь дежурничунна тохар ду. Амма лоьрана ма гира цо сан дестийна лерг а. Ша хIетахь и дIа ца йаздинехь а, лоьро, шега хаьттичахь, хIинца даредан ма мега иза… Важа сан бехк — бакъо а йоцуш гIала вар… Иза а даккхийчех ма дац: со суо, коменданто хIоттийна, староста а ма ву тхешан кIоштахь»… — бохура Керима ша-шега. Амма Керимна талламхоша кечдинарг цунна данне а дагахь доццург дара.

«Цара суна кхин цкъа а йеттахь, хIун дийр ду-те ас?» — хоьттура цо ша — шега. «Со къарван гIерташ… харц тоьшаллина со тIеверзо дагахь, пхьола ду цара суна тIехь динарг… Амма суо вехь а, харц тоьшалла тIе а лоцур дац ас, сайн доьзалан дуьхьа аьлла а, цхьа а цара сайга кховдийнчу осалдолчу хIуманна тIе а товр вац со… Суо вехь а!.. Сан доьзална а ца оьшу кIилло!.. Валар тоьлу, кIилло а хилла бухавуьсачул», — тIаьххьара и сацам шен даг чохь чIагIбелла баьлча, сапаргIат делира Кериман. Цунна хIинца дIатевжинчохь наб а кхийтира, кху кIирнах а ца кхетча кепара кIорге. Кхин цхьа кIира а даьлча, шина гIароло Керим, цкъа хьалха дегIах а хьаьвсина, талламчин кабинет чу вигира барт хатта.

* * *

ШолгIачу этаж тIехь йолу талламчин кабинет сирла а, лекха а йара. Чу ма-велли, дуьхьаларчу пенах кхозура — аьрру aгIop «Правда» доьшучу Ленинан сурт; аьтту aгIop — генералиссимусан хормехь волчу Сталинан портрет. Йуккъехь, сийна исхар тIе а тесна, йеакIов йоккха стол йара. Стоьла тIехь — папканаш, авторучканаш… Стоьла тIехьа, вуса а велла хиъна Iapa, горга цIен йуьхь йолу НКВД — н майор. НеIарехь гIароле дIахIоьттира xIapa схьавалийна ши салти.

Тохара, кхунна йеттале цкъа карцера чу а хьаьжна, Керимна вела а къежна, дIавахана лейтенант а вара, майорна уллохь ирахь лаьтташ. Стаммийрачу пенийн лакхенгахь дохкучу шина корехула майоран стоьла тIе маьлхан зIаьнарийн цIов буьйжира, ангалин зоки чуьра хи къагош, мaйopaн мерабуьхьиг тIехула разбедда цIен пха а билгалбоккхуш.

— Хьо эццига охьахаа… Шу паргIатхила! — элира майора шина гIароле. И шиъ аравелира. Царна тIаьххье вахна лейтенант, неI дика тIе а чIаьгIна, вухавеара шен метте.

— Муха ду гIуллакхаш? — хаьттира майора Кериме.

— Муьлхарш? — йухахаьттира Керима.

— И хIун чаппагIнаш йу ахь йекораш? — стоьла тIе буй туьйхира майора. Уллохь лаьттачу лейтенанта дегI нисдира.

— Сан доллу гIуллакхаш а шун карахь ду. Шуна и диках хаа деза аьлла, хета-кх суна сайначул а.

— Хьан гIуллакхаш хIинца тхохчул а чIогIа хьох хьайх доьзна ду. Хьо хаьттинчунна нийса жоп а луш, догцIена хуьлий тхоьца, уьш диканехьа доьрзур ду. Ца хуьлий — тIаккха бехк хьайн ларалахь! — тIечевхира майор.

— Нийсадерг бен ца ала ас дош ло-кх хьуна, — элира Керима.

Майор, тидаме ши бIаьрг Керимна тIе а боьгIна, соцунгIа хилира, ойла йеш: иза кхийтира цо и муьлхачу aгIop боху.

— Делахь и дика ду… Жоп лол сан хьалхарчу хаттарна: Кхокха, лаца ца лоцуш, дIа хIунда йахийтира ахьа хьайна йуххера?

— Мила Кхокха? — ца кхийтира Керим.

— И хIун моттаргIанаш йу ахь лелораш? «Мила Кхокха?» Шу махках дохучу буса райцентрехь майданахь, хьуна йуххехь лаьттина йолу, цу буса тоьпаш тоьхна вийначу бандитан нана?.. ДагайогIий хьуна хIинца?.. и охьайуьйжира хьуна йуххе, тIаккха хьала а гIаьттина, дIайахара… Iедална дуьхьал йаппарш а йеш, хьан гIоьнца! — тIетуьйхира майора.

Керимна хIинца дагайеара иза:

— Суна идIайоьдуш-м ца хиира! И ларйар суна цхьамма а тIедиллина а дацара. Суна цунах хууш хIума дац.

— «Хууш хIума дац»… И хIинца цигашхула… лаьмнашкахула, шен ардангаца цIечу эскархошна тIехьахула тешнабехкца тIейетташ, лела… Ткъа ахьа: «Суна хууш хIума дац». Хьуна ца хаьара, иза шен бандит волчу кIентан гIоьнча йуй? ДIа хIунда йахийтара ахь и? — йуха а хоьттура майора.

— И сацае бохург соьга цхьамма а аьлла а дацара… TIe суна и дIайоьдуш а ца хиира!..

— Ткъа хьан коммунистан декхар? Хьох цу буса Iедало гIоьнна араваьккхина вара? Массо хIума а ала дезаш дара хьоьга?

— Цунах лаьцна сан хьоьга ала кхин хIума дац! — чIагIвелира Керим.

— Хьай-й, йовсар йаI! И хир ду хьан «нийсадерг бен» айхьа кхин эр дац бохург! Ас вастор ву хьуна хьо-м, йамартхо!.. «Со айкх вац… Со… фронтовик ву»… — шена хьалхара папка хьала а айина, йуха стоьла тIе туьйхира майора, боьху «дений-нанний» а хьажош.

Керим кхийтира папкин йуккъехь шех лаьцна досье хиларх:

— Хьан бакъо йац оцу тайпана суна боьха тIечеха! Айхьа хаттахь, низамехь хатта ма-беззара, барт хатта!

— Ахь Iамо висна хир ву со, йовсар! Йамартхо! Цул а схьадийцал ма — дарра: мила вара Эскинойхь немцой десантхошна гIодийриг? Церан кеманна бухара хьала билгалонаш йинарг?.. Цунна а «ца хаьа» ала воллий хьо?

— И-м хаъане а ца хаьа. Хезна а дац!

— Сацийт! Йамартхо!

— Со йамартхо вац! Со, хьо санна, майор а, тIе, фронтовик а ву, тIамехь чевнаш а хилла, тIамехь орденаш а йаьхна! Хьан бакъо а йац со оцу тайпана сийсазван!

— «Со айкх вац… Суна хорма ло»… чекистийн хорма а йезара хьуна, бандитийн гIоьнча!

Майоран некхан хьалха йохкура орденийн планкаш а, фронтехь чов хиларан билгалонан цуьрг а.

Керим ойлане дIахьаьжира цуьнга: «И стаг, моттаргIа а йоцуш, баккъал а со йамартхо лоруш, цабезаме хьоьжу-кх соьга!.. Мичахь ду-те оцуьнан бахьана? Тхойшиъ-х, гарехь, цхьана тIамехь хилла ву!» — ца кхетара и, мел ойла йарх. Пенаца хьалахьаьжира: «Правда» доьшуш Iен Ленин а шек вацара, паччахьан хормица лаьтта Сталин а сапаргIата схьахьоьжура.

«ХIун ду-те оцу шинна йуккъехь а таханенгахь цхьатера, цхьаьнадогIуш диснарг?» — хаа лаьара, кхета гIертара и, амма кхетаман гIopa ца кхочура. ТIаккха Сталинна шенна тIехь бIаьрг сецира Кериман: «Ткъа оцунна а хIун хетар дара-те, шен дуьхьа, мурдаша устазан санна, шен цIе а йохуш, даймахкехьа атаке ихна со, хIинца кху чохь, сел бехк а боцуш, шен вукху мурдо кху тайпана хьийзош вайча?» — оцу хаттарна а дацара жоп.

— Ваьллий хьо ойла йина? Дуьйций ахь хIинца бакъдерг? — хаьттира майора.

— Сан хьоьга дийца кхин хIума дац… — хадийра Керима.

Майора стоьлан йистера кнопка а таIийна, ши гIарол чувеара:

— ДIавига! Спецкарцере!.. — элира майора оьгIазе.

«Иштаниг а йу-те кхеран? — дагатесира Керимна. — И муха йу а гур ду-кх хIинца»…

Ши гIарол, дехьий-сехьий йуххе а ваьлла, тIе, хьалхаваьлла, хIинццалц майорна уллохь вист а ца хуьлуш лаьттина лейтенант а волуш, боданечу учехула дIавигира Керим.

— Дийцинехь тоьллера хьуна! — элира лейтенанта.

— Сан дийца хIума дац, — йуха а дIахадийра Керима…

Спецкарцеран йаккхий аьчган неIарш а, стаммий чуччадахна гIopаш а, тIехула кхозу даккхий догIанаш а, инзаре хийтира. ГIовгIанца неIарш схьайиллира.

— ДIайаха… когара мачаш а, пазаташ а! — аьлла, когашIуьйра ваьккхира и. ТIаккха, букъ тIехьахула теттина иза чу а кхоьссина, дIабахара. Керим бертал вуьйжира. Цу сохьта куьйгех а, когех цхьа ира хIуманаш Iиттайелча санна хийтира, лазийра, цIийш гучудевлира. Ша Iуьллучохь дIасахьаьжира Керим: и готта, жима цIа сов лекха дара, хьалакхочур воцуш, тхевнах тесна, тIехула аьчган бой а лаьцна, тIех сирла электролампа а йогура. Цементан цIенкъа хьахаза, хьостамий санна ирахйерзийна, ира йаккхий зуьгалгаш а йохкура луьста. НеIарехь лаьттачу парашина уллохь цIенкъа хьаьхна а, шера а хийтира. Хала а атта а, вол — волуш, текхна, цигахьа а ваьлла, доккха са даьккхина, цкъа ирахIотта хьаьжира Керим, тIаккха гIорадайна дегI, даржош, йуха а цIенкъа охьадиллира. ЦIийш оьхура, ца соцуш, меллаша, хIинца гай тIера, гIогIашкара а… дуккха а меттигашкара. Соц — соцуш, цIийш оьхучуьра севцира эххар. Наб озийра: набарха дуьхьалхIоьттира Кесира… КIант… ЙоI.. ТIаккха… тIом… тIом: «Ура-а!.. Сталинехьа!.. Даймахкехьа чухахка!» — хезара лерехь… Йоккха ирча немцойн танк йара хIинца Керимна нисса тIейогIуш. Цунна граната кхуссучу кепехь набарха ластийна буй цементан цIенкъах а кхетта, цIеххьана йуха самаваьлла Керим дIасатохавелира ша волччохь. ГIовгIанца неI йиллина, чукъедира лейтенант:

— Майора хоьтту хьоьга: хIинца резахиллий хьо ма-дарра дийца?

— Сан шуьга дийца кхин хIума дац!..

НеI тIе а чIаьгIна, лейтенант дIавахара. ЦIийш хIинца йуха а охьаоьхура ца соцуш, уьш сацо гIерташ, Керима цхьаццанхьа тIе пIелгаш Iуьттура, амма пIелгаш йуха а дIадоххушехь, цIийш йуха а охьаоьхура. «Велча хIун дара-те, сецо а ца гIерташ, xIapa бала ловчул?»… — дагадеара цунна, амма йуха а цу сохьта Кесирий, берашший, доьлхуш, дуьхьалтесна: «ХIан-хIа!.. Ма-хуьллу ца вала хьажа веза!» — сацийра Керима. Йуха а пIелгаш, багарчу туьйнаца даша а деш, чевнашна тIеIитта вуьйлира и. ТIаьххьара а цIийш оьхучуьра севцира.

ХIинца дагадеара цунна, тоххара дуьйцуш хезна долу I937–38–чу шерашкахь бериянцаша лецначу коммунисташна кху тайпана ницкъ беш хилла бохург, тIаккха царех цхьаболчара, боцу бехкаш а шайна тIе а лоьцуш, тIе, шайн накъосташна а харц тешалла деш. Керим кхаьрдира хIетахь ишттачарех: «Ас хIинца-м дийр дац харц даре, амма царех башха кхаьрдийла-м ца хилла» — хийтира цунна: «Цул тIаьхьа царех цхьаберш шайн коммунисталлин ойланах йухабовлар а, церан шайн ледарлонна хилла ца Iаш, xIapa санначийн бехкболуш-м ду», — сацийра цо ойланехь.

Корта хьийза буьйлура, чуьра пенаш а хьийза моттуьйтуш. Тохара ша колхозан арахь мацалла охьавожар дагадеъна: «ХIинца… шолгIа а…», — аьлла, ша-шех велакъежира Керим. Кортахьийзар совдуьйлуш догIура. Лерехь зов гIаьттира.

Керим хIинца ша, кхетамчуьра а ваьлла, охьавожале аьлла, ша волччохь агIорвелира, коьрта кIел куьг а диллина. Набаран тар тесча санна, иза цу секундехь кхетамчуьра велира…

…Самаваьлча, Керимна ша набахтин больницехь Iуьллуш карийра, дегIан массо а маьIIехь хьаькхна йодан а, синькин а тIадамаш а долуш. Дагар хаалора. Хьацар деттара сих-сиха хьаьж тIе а, дегIах а. Лор тIевеара:

— Муха хета хьуна дегI? — эсала бIаьра хьаьжира лор — иза а лаьцначех вара.

— Тоьур ду… ГIоле хета…

— Са ма гатде. Талур ву, — дIавахара и…

Талламчийн кабинете а вигна, Кериме дIахаийтира: цунна НКВД-хойн сацамца итт шо хан тохар, «бандашца уьйр хиларна, дежурничух латарна»…

Керима доккха са даьккхира, дог паргIатдолуш:

«ХIуъа хилла а, цхьаъ хилла чекхдалар тоьлу-кх, гуттар а Iазапехь воллучул» — аьлла. Цу дийннахь иза набахтин камере ваьккхира.

Набахтин камерехь староста волчу гIирм-гIезалочо Гумера элира:

— Хьо-м дика а витна, итт шо бен хан ца тухуш, иза-м цхьа а бехк боцчунна а туху цара.

— Ткъа ас хIун динера? — вухахьаьжира Керим.

— Кхин хIумма а ца хилча а, цу дежурничуьнан шайн кабинетехь бат-х йохийнерий ахь?.. Дика а йохош, — тIетуьйхира Гумера. — Суна-м, иза а ца диннеашехь, Сталине, тхан бехк бацара-кх, тхо паргIатдахахь аьлла, кехат йаздарна тIе ма йуьсти цара пхийтта шо!..

— И хIунда витна хаьий хьуна иштта? — йукъагIоьртира кхаьрца камерехь волу уголовник «Рыжий».

— ХIунда? Дийцал, Рыжий, — элира Гумера, вела а къежна.

— XIoкxo хIуманна а даре ца дина дела!.. Хуур дара даре динехь! Лягавишца гIуллакх тасаделчахь, уггаре а коьртаниг хIун ду хаьий шуна? Цхьана а хIуманна тIехь даре цадар! — куьг хьалатесира Рыжис.

— Рыжийна дерриг а хаьа, — велавелира Гумер.

«Рыжий» нохчо вара, шен бакъйолу цIе Хасболат а йолуш. И цуьнан цIе цхьамма а ца йоккхура — баккъал а тIех хьаьрса а вара иза, цундела и цIе тIехь йиснера цунна, цо ша и тIе а лаьцна. Шен шийтта шо кхаьчначахьана, да-нана доцуш а висна, Грозный-гIалахь дуьйна, къу лелаш, схьавогIуш вара xIapa, шен ткъе итт шо кхачале доьазза лаьцна чохь а ваьллина, лагершкахула а лелла, Сибирехь а шозза хан а йаьккхина, даим оьрсашна йуккъехь леларна, оьрсийн мотт нохчийн маттал шера а буьйцуш. Нохчий махках а бахале лаьцна хилла xIapa, муха кхочу а ца хууш, кхеран камере нисвеллера. Самукъане а, каде а, гIуллакхдан кийча а хиларна, кхуьнан амална резахилла, тIеэцнера иза камерехь, амма делахь a, xIapa къу вуйла хууш, къайллах лар а лора хIокхунах чохь берш.

Керимна тIехилира иза:

— Ловзий хьо? — хаьттира цо.

Керим ца кхийтира:

— Стенах?

«Рыжийс» сонехьа дIаозийра Керим. Сонехь йолу шера цIенкъа, киран йуьхьиг хьекхна, шахматийн уьн хормехь кечйина йара. Кхуззахь шахматийн кепаш а Iохкура.

— Ас уьш айса баьпкан буьйдигах йо…

— Со вон ловзу.

— ХIума дац. Кхин дика со а ца ловзу. Ший а Iемар ву.

Чуьрнаш, цуьнга а хьоьжуш, буьйлура.

«Рыжийс» кхузза а эшийра Керим.

— ХIинца хьоьгара суна хьан баьпкан пай йогIу.

— ХIунда?.. Вайша дийцина-м ма дацара? — цецвелира Керим.

— ХIан — хIа!.. Ишта Iедал ду!.. Массарна а хаьа! — элира Рыжийс.

Чуьрнаш гIадбахна бийлабелира:

— «Рыжийс» шен «ваша» Iехий! — элира камерехь цхьамма, Керим а хьаьрса хилар гина.

— Ахь хIун до оццул баьпках?

— ХIун до?.. Шахматаш йо-кх! Чкъуьйриг йоу. ХIорш йеха ма ца лаьтта. Йакъа а лой, кегло… ТIаккха xIopш а йоу.

Керим а гIадвахна велавелира:

— Дика ду. Хьо тоьлла. ДIалур йу хьуна, — резахилира иза.

Оццу сарахь Керима, Москва, Генеральни прокуроре дахьийта кехат йаздира, шена тIехь лелийна харцо йуьйцуш.

— Xlapa йаз-м динера ас. ХIинца новкъа муха доккхур ду xlapa? — хаьттира цо Гумере.

— XIapa почтан яьшки чутаса-м цхьаъ тIехьожург кхузарчех ву, мелла а вайх къахеташ… Шена кIеззиг совгIат дахь… Амма дIакхочурий-те? ДIакхаьчча, а жоп а хирий-те? Оцуьнан теш-м вац! Ас дукха кхехьийтина… Схьада. Кхана новкъа доккхур ду… — кехат дIаийцира Гумера.

* * *

Iуьйранна кхеран камера чуваьккхира тIехьожурго цхьа керла лаьцна верг:

— Лазаретера ву. ХIинца а дикка тавалаза, — элира цо. Гумера шега делла кехат чета а таIийна, тIехьожург дIавахара. Соне тебначу керлачу накъостана тIевахара Рыжий.

— Ловза вайшиъ?

Важа кхоьлинчу бIаьргашца, вист ца хуьлуш, гIийла схьахьаьжира. Йалхийтта шо бен хир доцуш, жима кIант вара.

Рыжийс кхин цкъа а хаьттира. И вист ца хуьлура.

Рыжийс нохчийн маттахь хаьттира цуьнга:

— ХIун хилла хьуна? Нохчо вуй хьо?

— Ву, — элира гIийла. Шина а бIаьргех хи делира.

«Рыжийс» а, вукхара а ша волччохь, шен сонехь витира и, кхин хье ца веш, мелла а иза хьекъална телхинчух тера хетта. Иштта масех де а даьккхира жимачу кIанта, схьа ца уьйш, йелла йуург халла йууш, шен соне а тебна. Камера чохь цхьа «Рыжий» вара къаьсттина цунах къахеташ, цуьнан тидам беш, йуххе а воьдий, цуьнца дехха цхьацца шабарш деш. Эххар а «Рыжийна» хиънарг дара жима кIант цу лазартне кхарна дехьарчу, урканаш чохь бохкучу камерера дIавигна хилар.

Уьш болу камера йара, набахтехь а цIейахна, вон йуьйцуш: цу чохь бохкурш урканаш хилла ца Iаш, къиза рецедивисташ бара. Цара тIехьожурго аьлларг а ца дора, шайна ца лиъча. Шайх воцург, хьовха, къуйх воцург, шаьш долчу нисвелча, цунна тIехь луьра таIзар а латтадора.

ТIехьожургаша а кхечу камершкара шаьш реза цахилларг, цхьана-шина денна, олий, таIзарна церан камери чукхуссура. Иштта чукхоьссинчех хилла и кIант а. ТIаьххьара цуьнан цIе а хиира «Рыжийна» — Цатаури Валет, Гуьржехь кхиинчу нохчех схьаваьлла. «Валет» боху цуьнан цIе а, «Валид» бохучух, гIалат а бевлла, йазйина йара. ТIаьххьар Валета дийцира «Рыжийна» дерриг а ма-дарра: ша урканаш болчу камерера мича бахьаница, хIун «цамгарца» лазартне ваьккхинера. Цо и шега дийцинчул тIаьхьа «Рыжий» а вара хIинца кхоьлина, камера чухула, вусавелла, ойлане дIасалелаш, цхьаьнгге вист ца хуьлуш. Массара а тамаш бора, хилларг хIун ду а ца хууш, иштта и хийцаваларх. HeIape веъначу тIехьожургна а, цхьа а бахьна а доцуш, йуьхь тIе туйнаш туьйхира «Рыжийс», чуьрнаш а цецбохуш.

— И хIунда дира ахьа? — хаьттира Гумера.

— И боьха хIума йолу дела.

— Йовссар! Ас гойтур ду хьуна! — аьлла, давахара тIехьожург.

Оццу сарахь шеца гIоьнчий а балош, вухавеанчу тIехьожурго хIинца, ваьхьна, Рыжий кхоьссира урканаш чохь болчу камере. Iуьйранна урканаш чохь болчу камера чуьра, такхийна, диъ дакъа арадоккхуш гира, балхана уьйтIа вуьгучу Гумерна. Царна йуккъехь «Рыжий-м» вацара цхьадика. Балхара, суьйренгахьа шен камеран чу вуха схьавалийначу Гумерна чохь самукъане велакъежна «Рыжий» гира. Хазахийтира и дийна висна:

— Дийцал хIинца ма-дарра ахь лелориг! — тIетаьIира цунна Гумер а, Керим а. Валет а вара, хIинца дуьххьара векхавелла, шен сонехь Iаш.

«Рыжийс», и шиъ йуьстаха ваьккхина, кхечарна ца хозуьйтуш, дийцира:

— Оцу веаммо Валетана ницкъ бина, лелийна цара иза. Оцу гIуллакхах цомгаш а хилла, виллина хилла иза лазарете а. И сайна цуьнгара хиъначул тIаьхьа, суо оцу камера чу ваккхийтаран дуьхьа, туьйхира ас тIехьожургана туйнаш. Со церан камера чуволлушехь, урканех воккхахверг цецвелира: со вевзара царна. Виъ бен вацара чохь. Ас барт хаьттира: кIантана ницкъбинарг мил-мила ву шух аьлла. Шай-шай вац бохуш, вовшашна тIетуьттура. Амма кIанта бийцарехь а, уьш бара уьш. Ас веа вийра! ХIокху хьостамца! — беха ира шелокан хьостам дIагайтира Рыжийс

— Чекх муха баьккхира ахь? Мичара баьлла?

— И-м даима а сайца лелош бара сан… цхьана меттехь… — тIетуьйхира цо. — Бехчалгана йуккъехь.

Кхин дIа и ца хиттира Гумера: цунна хезнера хьалха дуьйна а къуша и тайпа хьостам дегIаца мичахь лелабо. Шен сонера, кхарна тIе а веъна, Валета маравоьллира Рыжий.

— Дика дина и ахь! — къобалдира Гумера. — Делахь а, кхана дуьйна вай киэга-м дийр ду цара и гIуллакх толлуш, — тIетуьйхира Гумера.

* * *

Кхана дагахь а доццург хилира: набахтин хьаькмаша акт хIоттийра, и йиъ урка, вовшах а летта, цара вовшийн байина хилар чIагIдеш, и гIуллакх талламе даьккхича, шайх а тасалуш, генна даларна кхоьруш: «Рыжий» церан камере ваккхар дIайаздан кхиаза а хиллера уьш. TIe, лар а буха ца йита, цу дийннахь цара, шаьш шекболу Рыжий а, цуьнца и Валет а кхечухьа ваьккхира ший а. Церан камера чуьра биснарш а, Гумер а, Керим а тIехь, тайп-тайпанчу, вовшашна ген-геннахь йолчу лагершка дIасахьовсийра.

* * *

Керим дIакхаьчна лагерь Караганда-гIалина гена йоцуш йара. Ло дара… Мох хьоькхура… КхойтталгIачу бараке нисвира Керим. Нохчех, гIалгIайх йаьккхинера барак. Йукъ — кара кхарачай а, балкхарцаш а нислора. Наггахь гIалмакхо а, немцо а хаалора. Массо а, наггахь воцург, цхьаъ санна, «Iедало шайна хIоттийна низаман раж цалардарна» лецна бара. Керим санна, шайн цIерачу бандашца уьйр хилла аьлла, тIекхоьллинчу бехкаца лецнарш а, мацалла ца бала, хIума лачкъийнарш а нислора. Пеш ледара йелахь а, чохь дуькъа хиларна башха шийла ца хетара.

Керима шозлагIчу дийнахь кхузара а дахьийтира кехаташ Москва, генеральни прокуроре а, тIаккха шен Гродековохь бисинчу доьзале а: «ДIакхачахь а, ца кхачахь а», — аьлла! ЧIогIa сагатдора, КесирагIар муха Iа ца хууш а, шегара хаам цаьрга дIа ца кхочуш а…

Кху лагерехь лецначийн хьал набахтехьчул кхин а эшна гира: йуучун кхачам бацара, шелонгахь бойту белхаш а нуьцкъала бара… Тахана Iуьйранна дуьйна а Кериман бригада, шайн баланда а йиъна, Керим а коьртехь, йуха а аьчган некъан станце йеара, тIаьхьабаьхна каной а болуш.

КIоранах йуьззина вагонаш йара кхаьрга хьоьжуш, I9-чу шахтера схьакхаьчна. Воккхахволчу канос, хIорш могIарехь нисбеш, дIа а хIиттийна, кхайкхира:

— ХIоранна а, садале шишша вагонетка план йу. Сов кхочушйинчунна делкъехь совнах баьпкан йуьхк лур йу. План кхочуш ца йинчунна ахбарам бен йууург лур йац…

Куьйгаш дахьадора, уьш дахьа ца дайта, болх сиха а, тIетаьIIина а бора зекаша. Кериман куьйгаш а, пIелгаш а, кIоран ира чан чуьйоьлла, лозура. Болх бечуьра минотна а соццушехь, уьш тIе дахьа а дора, тIаккха йуха а балхана тIетаьIира иза. Кхарна генабоцуш, кхечу канойн гIаролехь, шаьш къастийна балийна, болх беш дIо урканаш а бохкура.

Царах, дегIана жимо волчу цхьамма, кхаьргахьа схьа тIе а вирзина, мохь туьйхира:

— ХIей, изменникаш! Тоьур ду шуна! Охьатаса белаш! Шу бахьанехь тхо а латтадо кху шелехь! Садовш лаьтта!

«Царна а хаьа-кха хIинца тхо изменникаш дуйла», — велакъежира ша — шена Керим. Оцу жимачу уркано кхин тIе а хилла, йуха а мохь туьйхира, Керим цецвоккхуш, цIенчу нохчийн маттахь:

— ХIей, чангIалкхаш! Шуьга ца лоь тхо! Охьатаса и белаш.

— Ой — й! Хьо-х нохчо ву! ХIетте а тхуна иштта муха алало хьоьга?.. Мичара, мила ву хьо? Дийцахьа! — цуьнга йуха мохь туьйхира Керима.

— Кхин хIумма а оьший хьуна?! — аьлла, вела а велла, иза, ведда, шен тобанах дIакхийтира.

«Миска вай йаI!.. Миска вай йаI!.. Ма доьхна ду-кх вайн гIуллакх кху дуьнен чохь!», — гIийла ойла йира Керима. Мацалла корта хьийзара, цхьаберш шаьш лаьттачохь дIасалестара, нийсса латта де доцуш. Хьуьллахь цхьаъ охьавуьйжира, тIебахна, хьевсичахь — веллера.

Кхин ши дакъа а дитна, белхан де чекх а даьлла, шайн баракашкахьа бухабирзира КеримгIар а, дIо шаьш къастийна балош, урканаш болуш. Иштта, xIopa денна бохург санна, шайх цхьацца — шишша цигахь лей, йухабоьрзура цигара бараке.

Тахана сарахь кхеран I3-чу баракехь башха шийла а дацара: цхьаццанхьа лехьийна кегийра дечигаш а, чIешалгаш а, чета а йоьхкина, чуеънера зекаша. Цхьацца дуьйцуш xIopш, шайн-шайн жIуганаш а йина, чохь Iаш, Керимна, корехула дIахьаьжча, тохарлера жима нохчо-урка тосавелира, кхаьргахьа схьа чу а хьоьжуш, меллаша тIехволуш. «Лаан ма дац иза!» — аьлла, Керим сихха неIаре вахара. Нохчо-урка схьатIехилира. Сиха, шабарца, кхечарна ша ца гайта гIерташ, ша волччохь тебаш, Кериме цо элира: «Тховса буса шуна цIеххьана тIелата кечлуш бу тхайнаш — шина тобанца: хьалхара тоба чуер йу, шуна ца хоуьйтуш, тебина, цхьацца чуволуш, шун тIехьарчу сенин неIарехула. Цара, шу дийшнна Iохкушшехь, шун чухлара гIopaш дIа а даьхна, важа тоба шун арахьарчу йоккхачу неIарехула чуйер йу, шу тIаккха дерриш а дойур ду… Шайн виъ накъост нохчаша цхьанхьа-м вийна бах…

— Хьо хир вуй цаьрца? — хатта кхиира Керим. «Хаац», — цу сохьта бодашкахь вайра иза.

Баракехь староста волчу Керима, хьем ца беш, цкъа хьалха лакхарчу тIехьожурге а, дежурничуьнга а и дийца вахийтира шайх цхьаъ. Цара и вухаваийтира, и эрна кхерамаш тIетуьйсуш, урканийн амал йу, царех кхеран эшац, делахь а ларлуш хила аьлла. Кхин цхьа а йа гIo а, йа хьехам а ца бира. «Церан хIун дов? ДIатоьхча, бойу берш урканаш бу; схьатоьхча, бойу берш политически зекаш бу», — аьлла, дагатесира Керимна. Цо шайх кхо-виъ накъост схьа а хаьржина, кхеташо а йина, катоьххна неIарш, кораш дика тIечIагIдира, чохь массаьрга хаам а бина, шайна карийна бел, гIуй, эчиг, хьокха, кхиерг а караэцийтира чохь болучаьрга. Шен бIобулучех цхьаберш дIахIиттийра сенин неIаре а, йоккхачу неIаре а, шина коре а.

— Делахь а кхерам боккха бу: вайн баракехь ши бIе сов бен вац, церан баракехь кхо бIе сов ву. Цара тIаьххьара а неI йохор йу. Амма вайна церан план хаьа, вай оцунах пайдаэца беза. Уьш хьалха бодашкахь тебина вайна а ца хоуьйтуш, цхьацца чу волуш, чубахка билгалйина неI тIехьарчу сенин неI йу.

Вай цкъа оцу неIарна хьалха доккха кIорга ор даккха деза хIинццехь, — бодашкахь царех чуваьл-ваьлларг цу ор чу вожийта… Эххар а царех цхьаъ кхетта вухавала кхиахь, шайн тешнабехк гучубаьллийла а хиъна, уьш берриш а бухабевр бу, йа бухур бу… Вайн аьтто сов бер бу… — хьехар дира жимчу дегIахь волчу, «бургат» цIе тиллинчу, нохчийн мотт а хууш волчу гIалмакххочо.

Белаш а карийра… Шина сохьтехь ах бIе стаг циггахь доккха ор даьккхина велира. Чохь серло ца латош, корехула сема арахьоьжура… Буьйса йуккъе йаьлча, лагерехь массо а барак дIатийначул тIаьхьа, йоккхачу неIарна аьтто aгIop долчу корехь терго йан хIоттийначо:

— Тсс!.. — аьлла, пIелг хьалаайира. ТIевахна хьаьжча, Керимна гира: урканийн барак йолчуьра дуьйна кIайчу лай тIехула схьатекха бодане Iаьржа оьла… Цунна тIаьххье кхин цхьаъ… Кестта кхин цхьаъ… «Берриш ара-х ца бевллий-те уьш?» — ша волччохь вулавелира Керим. Мел ойла йарх а, хIинцца хила кечбеллачу цу бохамах кIелхьарадовла, и ца хилийта некъ ца карабора: бухадиснарг цхьаъ дара — хIуъа а дина а, шаьш цаьрга ца дайийтар. Латар.

Хьалхара, церан йоккхаха йолу ши тоба, кхеран йоккхачу неIарна тийна тIе а йеъна, гIap йайина, арахьа дIатебира. Жимаха йолу тоба, тата доцуш, кхеран баракана тIехьа, сенин неI йолчухьа йахара: кхарна а ца хоуьйтуш, цигаша, бодашкахула, тебна, чоьхьа а бевлла, бийшина Iохку зекаш самабовла кхиале, йоккхачу арахьарчу неIарна чухула доьхкина гIopaш дIадаха дезаш бара хIорш, шайн дагахь, цул тIаьхьа арахьара шайн важа накъостий а чулелхийта.

Сени йолчухьа вахара Керим. Сенин неIарна йоьллина, даим а санна, цхьа йай чIуг йара, кхин тIе чIагIам а ца беш, йитина. НеIсагIина тIера схьа шуьйра кIорга ор дара, хIинцца даьккхина, и хуучунна бен боданехь тидам хир боцуш. Керимна а хаалуш, теббина, кхечарел хьалха неIарна тIехиллачу цхьана уркано, гIapa ца йеш, атта дIайаьккхира чIуг. Шена тIехьа, чукхойкхуш, куьг а ластийна, чоьхьа гIулч йаьккхира цо. Цу сохьта кIоргачу ор чу вуьйжира, къорра тата схьахезаш… ШозлагIниг… КхозлагIниг… ВоьалгIаниг… ПхоьалгIаниг а, ор а хааделла, вухавала гIурттушехь, неIарехь лаьттачу зекаша коьртах хIума тоьхна чувахийтира. Цуьнгара баьлла мохь а хезна, биснарш бухахьевдира:

— Атас! Нас предали! — аьлла, цIогIа долуш.

Керим йоккхачу неIарехьа ведира.

— Кечлолаш! Амма гIapa ма йелаш! — элира гIаролехь лаьттачу зекашка. НеIарна тIе лерг а диллина, Керим ладогIа хIоьттичахь, бухабевддачу урканаша, кхуза неIарехьа а баьхкина, шайчаьрга олу хезара:

— ГIуллакх дуьйхи!.. Цигахь йина кIело йу!..

— Делахь, кхузахь хьовсур вай! ТIетаIа неIарна! — элира стоммо аз долчу уркано. Зекаш кечбелира.

— ХIораммо а шен вортанах сиха дIатаса мерах хьокху кIайн йовлакх! — элира «Бургато». — Бодашкахь вовшийн довзийта. Цара неI йоьллушехь, вайх цхьа тоба араэккха а йеза, царна тIехьашха тIетоха, Ткъа чоьхьабевлларш вай тIеоьцур бу! Уггаре а хьалха церан и стомма аз дерг вожо хьовсалаш! Цуьнан карахь финка хила тарло шуна.

Керим йуха а сени йолчухьа вахара: цигара гIарол тоъал дара. Ор чуьра хьала узарш хезара. HeIape гIерташ кхин урканаш ца гора. Цигахь дIахIиттийнчохь цхьаболу зекаш а битна, Керим вухавеара: арахьара йоккха неI сеттош йара. Лахара кIажа чуьрабаьккхинера. Чулелха сахьт дацара. Корехула дIа арахьаьжча, оццул йоккхачу гIовгIанна аракъедаш цхьана а баракера а, йа лагеран белхахойн цIа чуьра а цхьа стаг ца гора. Кериман буйнахь ирйина аьчган бел йара. Керимна а хаьара — аьтто балахь, коьртаниг, хьалххехь и урканийн баьчча вожор дара — шайн тхьамда ма-вийннехь, йоха тарлора церан гIepa.

— Тхо герз карахь а ду, тхо дукха а ду! Йухадовла! ДIагIyo! — мохь туьйхира Керима неI йоьхначухула дIа.

— ГIур ду, дера, хIинцца!.. ТIетаIа неIарна! — омра дира тохарлеррачу озо.

Керим йуха а арахьаьжира неI йоьхначухула: и аз дерг, карахь даьккхина, хIаваэхь лепош, деха финка-урс а долуш, ша лайтIехь йуьстах а лаьтташ, урканаш чухоьхкуш вара.

Керим билгалдира цуьнан доккха дегI, коьртара лергаш долу месала куй. НеI йохийра. Урканийн хьалхара раьгIнаш маьхьаршца чухьаьлхира. ТIом дIаболабелира. Керим, йохийначу неIарна тIехьа а тебна, арахьоьжура, лергаш долу месала куй тидаме лаьцна. Иза тохарлеррачохь лаьттара, урканаш чу а лоьхкуш. ЦIогIанаш!.. Маьхьарий! Узарш!.. «Бургато» билгалйинчу, уркашна тIехьашха тIелата кечйинчу, зекийн тобанан араэккха аьтто ца болура: уьш а чохь летара. Эххар царех иттех стаг а эцна, Керим араиккхира. ХIорш а гина, дIаведда стомма аз дерг, дуьхьалъиккхинчу кхечу шина зеко некъ а лаьцна, шенаш болчухьа схьахьаьдира, амма кху агIорхьа, цуьнан тидам а боцуш, Керим лаьттара цунна кIелхиъна.

— ТIетоха! Ма кхоае чангIалкхаш! — аьлла, урс а карахь иза тIевогIуш, дуьхьалваьллачу Керима:

— ДIаэца хьайна! — аьлла, коьртах бел туьйхира цунна. Вукху зекаша а тIетоьхна иза вожийра.

— «Берзан мара вий! Берзан мара вий!» — аьлла, маьхьарий девлира урканашна йуккъехь. Цхьаберш бухабевдира цигара. Важаберш, маьхьарий а детташ, летара. Бодашкахь, шайнаш дика ца къаьсташ, уркаша вовшашна а йеттара.

Сатоссуш чекхделира летар. Барака чохь а, баракан неIарна хьалха а Iуьллуш шина a aгIop къузткъа сов дакъа дара. Кхин а дукха чевнаш хилларш а бара, узарш деш, Iохкуш. «Бургат» а вара, биллинчу бIаьргашца, корта а бохийна, урканашна йуккъехь аркъалвоьжна Iуьллуш, садеIар доцуш. БIаьргех хи охьахьаьдира Кериман: «Хьаьнга эр ду?.. Хьенан бехк бу?.. Ма совдаьлла кху дуьнен чохь адам!» — ойла хилира цуьнан.

Iуьйранна гучубевлира лагеран хьаькамаш, белхахой. Башха таллам беш къа а ца хьийгира. Белла урканаш дийначаьрга дIабохкийтира. Нохчий а, кхиболу зекаш а нохчаша дIабоьхкира, шаьш къастийна. Цхьаберш лазартне охьабехкира. Дийна бисина урканаш вукху дийннахь, лаххьийна, берриш а кхечу лагершка дIасахьовсийра, таллам беш къа ца хьегархьама, кхузара церан ур — атталла лар а йойуш.

«Тхуна хIун до-те цара?» — бохуш, ладоьгIура Керима. Кхин цхьа-ши де даьлча, кхеран барака чуьра дийна бисна зекаш а, дукха хьолахь нохчий, xIapa а тIехь, бес-бесарчу лагершкахула дIасабийкъира.

* * *

ХIинца Керим хьажийна, Карагандахьара а генна дIа къилбседехьа йолу лагерь, шийлачохь хилла ца Iаш, шен ражца кхин а халачех йара. Хьун хьакха атта дацара: цхьана денна хIоттийна барам 12 кубометр, охьатоьхна йаьлла, гIулч йеш гулйина хьун лорура. Йуучунна зекашна лора, чорпин метта, дечигийн жирах тера, дакъаделла Iаьвн буьртигаш чохь хаалу цхьа хIума, шех «жиран берам» цIе тиллина. Бепиг, Iаьржаниг хилла ца Iаш, буьйда хуьлура, шех зекаша «доьлху бепиг» олуш. Iаьвдича, хин тIадам а болуш, хьаьхьамчин метта кехат вовшахлаточохь лело а мегар долуш дара и. Делахь а кхузахь Керимна цхьа хIума товра: кху лагерехь урканаш бацара. ХIокху лагерехь берш хьалха партийни куьйгаллехь, йа советан эпсарш лелла, йа Iилманан белхахой хилла, интеллегенташ бара дукха хьолахь.

Керим нисвеллачу, виъ бIе гергга чохь зек а волуш, йоккхачу баракехь Керим пхоьалгIачу бригадин коьрте хIоттийра. Iуьйранна йуург чекх ма — йаьлла, масех бригада йигира хьун хьакха, тIаьхьа каной а хIиттийна. Зонел арахьа гун йерриге шера аре, тIе ло диллина, шурул-кIайн лепара, дегIах чекхбуьйлура шийла мох. ХIорамма а, дIакхаьчча цигахь кхалла, киснахь цхьацца хIума хьора: картол, баьпкан йуьхк, газета йуккъе хьарчийна дакъаделла Iаьвнан худар йа кхийерг. ДIакхоччушехь, шайн-шайн меттахь, сихха болх бан буьйлабелира — сецна лаьттарг планан барамна тIаьхьа а вуьсура, шел а лора. Цхьаболчийн куьйгех ахкаргаш девллера. Дукханнан а, масех де хьалха дуьйна а лестайолайелла цергаш кхуззахь охьаоьгура. Керимна йевзира и цамгар, цинга олура цунах: витамин «С» цатоарца хуьлура иза. Амма кхузара баган хьун хьакха шаьш дуьйладелчхьана, Кериман хьехамца, зекаш цу дитташ тIера гIаш а, кевстигаш а Iуьйшура багахь, уьш къаьхьа йелахь а. Кестта дуккханнийн а доьлашкара дуьйлу цIий а, охьаоьгучуьра цергаш а севцира. Керимах «доктор» олуш, долийра лецначара забарина.

ХIинца а царех дукхахберш, гезарий санна, диттийн кевстигех леташ а, гIаш охьаийзош а бохкура. Канойх лакхарчо мохь туьйхира:

— Тоийт! ДIахIийт белхашк!

Керима болх бора, йа тIехсиха а ца беш, йа меллаша бан а ца гIерташ, гIеххьачу барамехь, шелваларх а, хенал хьалха гIелваларх а ларлуш.

Масех сахьт даьлча, гIелбелла зекаш, соцунгIа а хилла гIийлла дIасахьаьвсира: ах план а кхочуш ца хиллера, садан а дукха хан ца йиснера. Малхбалехьа бIаьрг ма-кхийтти, сакъераделира массеран а: кхаьрга хьоьжуш лаьттара хьаьллахь шайн тIоьрмигашца, хIинцца схьакхаьчна, къинхетаме киржакаш. Уьш денна а луларчу йуьртара схьаоьхура кхуза миэл баккха. Каноша царна йуххе хила а, йа цаьрца къамел дан а ца могуьйтура. Шаьш болччохь, зекашна сагIийна йеъна йуург, лай тIе охьа а йиллина, доIнаш а дина, кхаьргахьа кортош а ластийна, меллаша дIабахара уьш. Зекех шимма — кхаамма, вахна, тоьрмигаш схьабеара. Ирахь лаьтташехь сиха йиира кхехкийна, даьттала керчийна, йовха картолаш, хьийна хьокхамаш, нехча, шишанаш чохь йеъна йовха шура. Каношна а кхечира жим — тIама. Дикка бIаьрг серлабелира массеран а.

— Тоийт! ДIахIийтт белхашк!.. — йуха а мохь белира.

ХIинца каной а зекашна тIетаьIира: план ах бен кхочуш ца йинера, ткъа йисна хан кIезиг а йара. Де суьйренга ма-лестти, шело а тIекхийтира, къилбседехьара мох а баьлла. Цхьаболу зекаш, къаьсттина тIехь беркъа берш а, озанаш а, хIинцале мохехь а лесташ гIийла лаьттара, дукха гIелбелла, гIopa хадийна.

Дехьарчу бригадера шиъ лайла охьавуьйжира: цхьаъ вукхунна йуххе — и ший а веллера.

Кхин цхьа-ши сахьт далале кхин кхоъ охьавуьйжира…

БIаьсте а тIекхачале, КеримгIеран баракера цу тайпана ах гергга белира. Керима ойла йора: «Со а кестта иштта… сайн доьзална а ца хууш»…

ХIинца схьахIоьттинчу кху бIаьстенан денойх а кIезиг воккхавера и: денна а лара адамаш цингех, чахоткех, чуьйнех. Барак кхин а йассайелира.

Сарахь Керимна тIевеара луларчу баракера, йуьххьенгахь кхуьнан бригадехь а хилла волу, армехь майор лелла, пхийтта шо хан тоьхна волу Леонид. Лохочу дегIахь, ондда, шуьйрра белшаш а йолуш, цкъа а дукха луьйш а воцуш, шега аьлларг, вист а ца хуьлуш, сихха кхочуш а деш волу иза, тохара дуьйна а Кериман бIаьрг шена тIехь соцуш стаг вара, и тешаме накъост хила тамехь хеташ. Амма цо хIинца Керимна тIедеънарг сов луьра гIуллакх дара.

Пхьарс а лаьцна, Керим меллаша сонехьа ваьккхира цо. Цхьацца гIуллакхашна зекаша шайн староста йистехьа озош меттигаш хуьлуш делахь а, амма хIинца ша Леонида, вист ца хуьлуш, меллаша йистехьа ваккхар ха— захета цахилар даго Керимна ша-шаха хьоьхура. Керима ши бIаьрг Леонидана тIехь сацийра. Кериман некхан хьалхарчу нуьйданех дайн куьг а хьоькхуш, Леонида шабарш дира:

— Доктор, гой хьуна, вай кхузахь хIинцале ах кIезиг дисна, денна а леш лаьтта. Баккъал а аьлча, вай кхуза иштта далийта а далийна, массарна тоьпаш тоха йиш а ца хилла. И гуш ду хIинцале! Довда хьажа деза вай кхузара. Хьо а, со санна, эпсар, майор хилла ву, вайшинна онддачех кхин цхьа ши накъост а тIекхетчхьана тоьар а ву. Довда деза — далале! Аьтто хуьлий — ду! Ца хуьлий — тIаккха а царех летта валар тоьлу, кху чохь, мозий санна, мацалла лечул! Кестта хьуьн чохь гIa-буц а дукълур ду, довда а, лачкъа а аьтто беш.

Керим цецвелира:

— Ткъа мича довдур ду вай: къилбаседехьа сов генахь шийла полюс йу, къилбехьа — вай тIеоьцур а доцуш, Китай йаьржина, малхбузехьа — Москва лаьтта, малхбалехьа — Аляска, Япони — вай тIекхочехь а йац! Дехха лечкъина лела вайна меттигаш а йац! Массо а вай билггал дойур ма ду. Ткъа кхузахь Iахь, цхьацца берш бисарна сатуьйсийла а йу!.. тIе… герз а ма оьшу ахь бохучунна. Мичара карор ду?

— И-м вешан каношкара схьадоккхур дара!.. Хала а ца доккхуш!.. Ас ойла йинарг-м: Чукоткехула, Камчаткехула Аляске дIакхачар ду… Цига кхаьчча, довлур вай — Америко тIеоьцур ду, — элира Леонида.

— ДIакхачалахь! Амма цига дIакхача масех эзар километр йу! — корта ластийра Керима. — Вайл хьалха зIенаш а йахийтина, некъаш а дихкина, атта схьалоьцур ду…

— И билггал аьттонца чекхдер ду аьлла-м, со а ца воллу хьуна? Делахь а цкъа-шозза маршонехь доккха са а даьккхина, леташ валар гIоле хеташ воллу-кх, кху чохь вахкалучул!.. TIe… хIун хаьа!.. Къонахий тохабелча-м, Америке, хьовха, Аргентине а кхача тарло…

— Туьйра! — велакъежира Керим.

— Хьо реза вац?

— Вац, — корта ластийра Керима.

— Делахь-хIета, вайшиннен xlapa къамел хилла а дац хьуна!.. Сан и цхьа дехар ду хьоьга, фронтан вешега санна!

— Цу тIехь шек ма хилалахь!.. Со — тIулг бу. Со — чIара бу! Со — дакъа ду! — чIагIдира Керима шен дош. — Дала аьтто бойла хьан тола а, лечу дийнахь хаза вала а!

Цул тIаьхьа цхьа-ши кIира даьлча, цIеххьашха, буьйсанан йуккъехь, электрофонараш хьалха а лоьцуш, лар толлу жIаьлеш йуххе а даьхна, зони кертахула, массо а баракехула чекхбовлуш, буьйлабелира лагеран хьаькамаш. Массо метте хьаьвсира… ДIабахара… Массо баракана а тIехула догIа тухуш, зонел арахьа шалха ха хIоттийра. Хилларг хIун ду цхьанна а ца хаьара.

Вукху Iуьйренца зекаш, хIинццалц санна, хьун хьакха а ца буьгуш, чохь совцийра. Цхьаберш зонин керта бехира — кертара гIуллакхаш дан. Сарахь кертара йуха барак чу веъначу, цIахь вехха цIейойучун бIаьн хьаькам леллачу, цIаро йагийначу йуьхь тIехь даккхий ирча моьнаш дисначу хIирийчо Реваза, шен ирча йуьхь серла а йохуш, дийцира Кериме:

— Хьажахь! Ма тамаше хIума ду и! Луларчу баракера пхиъ ведда-кх, шайн каношкара герзаш а даьхна. Шайн коьртехь — суна а вевзира и — Леонид цIе йолуш, фронтехь майор лелла, зек а волуш. ХIинцале пхи кано а охьавиллина. Йуха шаьш совцо гIоьртина кхин йалх а охьавиллина. Ма чIогIа кайаьлла церан! — дарехь воккхавера Реваз.

Керим лерг таIIийна IадIийра: «Ма дика ду, и хIетахь xIoкхунна соьца ца гина», — дагатесира цунна. ШозлагIчу дийнахь бевддачарна тIаьхьайаьккхинчу отрядах кхозлагIчу дийнахь цхьаъ вухавеънера.

Цо лагеран хьаькамна доклад йечохь ца хууш нисвеллачу, дежурничуьнгахула арадаьлла, зекашка а дIакхечира и хабар: шайна тIаьхьайаьлла йогIу кхеран отряд, шаьш дIа а тебна, шайл хьалха а йалийтина, тIехьашха тIейиттина, йерриг а хIаллакйинера Леонидан гIерано. XIapa цхьаъ, ведда, ваьллера, накъостийн декъий шайгарчу герзашца «церан» карахь а дуьсуш. Вукху дийнахь xIapa кхузарчара чувоьллира, кхуьнан гIуллакх талламхойн каралуш. Массо а баракехь зекийн дезде дара: цкъа мукъна, шайна йечу халонна дуьхьал бекхам бан шайна йуккъера къонах ваьлла хазахетара царна. Леонид вазвора цара: массеран багахь йара цуьнан цIе. ХIинца дуьйна массо а баракехь, шех тидам бийриг а, ша йуьйцург а, цунах хIун хилла-те бохуш, цара диллина сема ладоьгIург а «Леонидан рейд» йара — и цIе тиллинера зекаша оцу гIуллакхна цу сохьта.

Миччахула хезий а, зекашка дIакхочура Леонидан рейдах лаьцна долу керла дерг, тIе, иза цара, шайна тамехь хетачу агIор та а дой, даржадора массо баракашкахула — иштта кхоллалора зекийн фольклор. Леонидан тоба, схьахазарехь, тайгин хьаннашкахула ма-хуьллу хьалхахьа дIаоьхура.

Лагеран хьаькамаша хIинца а Москва хаам ца бора, йа орца а ца доьхура: царна луург дара, уьш хьалха шаьш схьа а лецна, тIаккха дIахаийтар. Амма и ойла кхочуш ца хилира церан — Леонидан тоба дIаоьхура, шозлагIа тIаьхьайаьккхина отряд а йоха йина. ХIинца а, Москвага орца ца деха, Леонидан некъашца йолчу лагерийн хьаькамашка зIенаш йахьийтира, Леонидан некъаш а дехкий, схьалацахьара уьш аьлла. Амма ЛеонидангIepa тоба, цигаша шайна дуьхьалйаьккхина дошлойн дивизион а хIаллакйина, дIаоьхура кхин а, цхьаьнгге а саца ца луш. ТIаьххьара а, хаийтаза а ца бевлла, лагеран хьаькамаша дIахаийтира и Москвага:

— Сталинна а хIинца дIахиъна бах! Дукха оьгIазвахна, мекхаш дегадо, бохура, — вовшашка цу тайпана дуьйцуш, зекаша самукъадоккхура шайн.

Баттахь а дIаихира ЛеонидгIеран туьйра. Эххар а царна тIаьхьа, Москвара хиллачу омранца, вертолеташ тIаьхьадаьхна бохуш, а делира:

— Шиъ-м чудаийтина, бах, царех хIинцале, тIехь иттех лягавый а волуш, — кхаьънаш дохура вовшашка зекаша, шайна хезнарш а, луурш а цхьаьна иэдеш.

Эххар а, зекашна хазарехь, Байкал-Iомана а геннахь, цхьана акхачу хиэ йистехьа таIийнера уьш, довла меттиг ца йуьтуш, шина вертолетой, тIаьхьаоьхучу дошлоший, цигахь лохха охьатаьIначу вертолетера чу мохь а тухуш:

— Дийна дуьтур ду шу, карадуьйла, — аьлла.

Лахара хьала куьйга пулемет тоьхна, цIе йаьлла вертолет, хьаьвзина, хьаьвзина, хи чу а доьжна, бухадахара, бохура. Важа леккха хьийзира, тов, хIинца лакхара чу пулемет а йетташ… Леонидан накъостех, цхьацца вуьйш, виъ вийнера. ХIинца хьуьн чуьра схьалилхина богIу дошлой а гучубевлча, кхин дан хIума ца хилла, Леонида, царна а гуш, шен накъостийн декъий, цаьрга ца кхачийта, лекхачу берда тIера, уьш хи чу а кхиссина, тIаккха, ша берда йистте а хIоьттина, шена, йолуьйтуш, тапча тоьхна, хи чу а вахана, вайра, — бохуш, дуьйцура, ша а цигахь хилча санна, и дерриге «ма-дарра» хезна волчу Реваза, шена го а бина лаьттачу зекашка, ладоьгIуш йуккъехь Керим а волуш:

«Турпал ву Леонид!.. Грекийн Леониде кхоччуш турпал ву»! — дIайерзийра Реваза и зекийн исбаьхьаллин легенда. Керим ойлане вахна лаьттара: цо дагалоьцура Леонидца шен хилла къамел. Амма шен дагахь хIумма а ша-шех воккха ца вера Керим, шен хьекъал хIетахь совдаьлларг а лерина, мелхо а, халахийтира цуьнан бакъйолу турпала къонахалла, цIе йоцуш эрна йар. «Иза тIамехь вуьззина шен Даймехкан кIант а, бIаьхо а хилла, амма кхузахь кху кIиллойн карахь лай хилла ваха а, лай хилла вала а ца лиъна-кх цунна — и бу — кх цуьнан боллу бехк, Iедалхоша хIинца уггаре а боьхучу агIорхьа туьду болу… Къа йаI хьан, Леонид! ЦIе а йовр йу-кх хьан тIаьххьара а», — къахийтира цунах Керимна.

* * *

Леонидан гIуллакх толлуш, Москвара йаийтина талламчийн тобаа, массо а баракашкахула чекхйелира хоьттуш, хьанна вевза и, хьенан хIун къамелаш хуьлура цуьнца, и вадале хьалхарчу буса хьанна йуххехь вайнера иза, ишта дIа кхин а — царех теранаш а, тера доцурш а — дукха дара хиттинарш. Амма кхин схьалаца корта болуш хIума гучу а ца даьлла, цу талламан жамIаца Iедалхоша сацам бира, кхузарчу лагеран цхьаболу хьаькамаш чубохка а, Леонид Iийначу баракера а, иза чуихначу КеримгIеран баракера а бухабисна зекаш берриш а кхечу, кхин а генарчу лагершка дIасабекъа а.

* * *

…Керлачу лагерехь Керим а, Реваз а цхьана бараке нисвелира, амма бес — бесарчу бригаде.

Сарахь, балхара а бевлла, йуха барака чу гулбеллачохь Реваза шеконе элира Кериме:

— Суна хIун хезна хаьий хьуна? Луларчу рецидивистийн зоне дохур ду, боху-кх вай кестта.

— И хIун зона ю?

— Рецидивистийн!.. Уггаре а луьрчу рецидивистийн! Уьш цкъа а балха а ца буьгу — шаьш дайъича а, уьш ца боьлху дела!.. Боьха буьйцу… Массо а цхьацца-шишша стаг а вийна… Дукха хьолахь гомосексуалисташ… Хетарехь, цаьрга дайийта дагахь доху вай цига.

— Ца даха а мега… Дахахь а, вай эшор бу уьш! — элира ондда Керима.

КхозлагIчу дийнахь, балхара йухайогIу кхеран бригада оцу зонина йуххехула йала дезаш хилира. Лекхачу йеакIов керта йеа а маьIIехь кхин а лекха диъ чардакх ирахдахнера, схьакъедаш пулеметаш а йолуш, хIоранна а тIехь шишша салти а гуш. Зонин арахьа кхин цхьа керт а йара. ХIорш цу йуххе дIакхочуш, кхарна а гуш, зонин арахьарчу кертахь, куьйгалхой чохь болчу шозза тIекIелйинчу гIишлонна хьалхха, йеъана, виллис сецира. Виллис тIера охьавоьссира цхьа инарла, цхьа майор, цхьа капитан, сов тайначу дегIахь, сирла-цIен йайн плащ а йуьйхина, сийна берет а тиллина, вуьрхIитта шо хир долуш тайна, хаза йоI. Инарлий, цуьнан ши накъостий гIишлонехьа волавелира. ЙоI инарлина тIехилира:

— Папа! Шу йухадахккалц со кхузахь Iайтахь! Кхузахь хаза ду.

Луьстта заза а даьккхина, бIаьсте мIакйаьлла хан йара. Дитташ тIехь олхазарш декара.

— Дика ду… Гена дIаса ма йаьллахь! — аьлла, иза чувахара шен накъосташца. Керим, Реваз, кхеран жима бригада, кхаа каноца кхуззахь арахь севцира, керта а хьоьжуш, цхьа барт хилча санна: оццул лакхара хьаькамаш кху генарчу Iуьрге хIунда баьхкина-те хаан лаарна тIе, цкъа а кхузахьа гина а йоцчу исбаьхьачу йоIана тIехь шайн бIаьрг а сецнера церан.

ЙоI йолайелла, кертарчу банин гIишлонна тIехьа йелира. Цигахь дитташ сов дара, олхазарш а дукха декара. Банина ремонт йеш ткъех сов, зони чуьра керта ваьккхина, зек хиллера. Царах цхьамма, неIарах ара а къедина, элира, Ревазан тидам хуьлуш:

— ЙоI, къахетахь тхох! Хьайн йелахь, жимма кхалла хIума лохьа!

ЙоIа, безаме сирла йелакъежна, шегара дикадерг гайта меттиг йаларх а йоккхаеш, жима ридикуль схьайиллина, чуьра схьаэцна, шеколадан цастар дIакховдийра цуьнга. ЦIеххьана, пхьарс лаьцна, барзо буьхьиг санна, маса неIарх чутакхийра цо йоI. Цхьа доьхнарг хIинца хиллий хууш, Реваз цу гIишлон арахьа долчу корехьа дIахьаьдира. И кIеззиг дIатеттина чухьаьжча, цунна гинарг инзаре дара: рецидивисташ йоIана ницкъ беш бохкура.

Ревазе мохь белира: «Шу хIун деш дохку?!» Бел эцна тIеволавелира цхьаъ, вуон велакъежна:

— «Йахитта кхузара!» — тIечевхира и. Вухахьаьдира Реваз, шайн каношка дийцира. Амма уьш меттах ца хьайра. Ревазна моьттура, цара, сихха тIебахна, шайн автоматаш тIейустур йу рецидивисташна. И ца хилира, амма лакхара кано сихха хьаькамийн гIишло чу вахара. Минот йалале инарла а, цуьнца майор, капитанний, шайца кхузара зонин хьаькам а, цуьнан ши-кхо накъост а волуш, аралилхира.

Зонин хьаькаман омранца банина ремонт йеш хилла рецидивисташ сихонца цкъа йуха зонин керта дIабигийтира берриш а. Банин гIишлон чоьхьа бевлла, хьаьвсича, цIенкъахь Iуьллура йоI. СадоьIуш йацара иза. БIаьргаш къарззийнчахь диснера. Ший а пхьарс, саттийна, букъа тIехьа дIабихкинера. ЙоI йелла йара. ЙоьIан сийна берет а, плащан сирла цIен кескаш а дIасакхиссина Iохкура. ЙоьIан докъе хьоьжуш, гIорийча санна, меттах а ца хьовш, лаьттара инарла а, цуьнан накъостий а. Керимна генара гира инарлин бIаьргашкара схьатоьхна сийна алу.

— Шаршун йуккъе а хьарчайай, «виллис» тIе йаккха йоI! Цуьнан… хIуманаш а… — элира инарлас майоре. Сихха кхочушдира. Инарла лаьттара, бос баьхьна, цуьнан бIаьргаш ткъесах догура. ХIинца цо, фронтехь эскарна хьалха санна, дегI нисдина, лагеран хьаькаме омра дира луьрачу озаца:

— Йеа а чардакха тIера массо а пулеметаш цхьаьний тIейетташ, байий дIабаха массо а! Минот йалале!

— Мегар дац, накъост инарла! Инструкцино ца могуьйту! Пхи бIе а сов ву уьш, — дуьхьало йан гIоьртира лагеран хьаькам.

ТIаккха инарлас ша йаздина, кIел куьг а таIийна, кехат дIакховдийра цуьнга:

— ХIа… ХIара сан куьйга йаздина омра ду хьуна! Кхочушде! Хьо бехке хир вац! Ца дахь, ас вуьйр ву хьо! «Бовда гIоьртинчохь байа»! — элира инарлас.

— Кхочушхир, накъост инарла! — аьлла, зонин хьаькам дIавахара.

Кестта, арахьа лаьттинчу КеримгIарна а хезаш, йеа а чардакх тIера массо а пулеметаш цхьаьне йетта йолийра. Церан татанийн йуккъехула маьхьарий, цIогIанаш схьахезира. Кестта севцира уьш массо а. Пхи минот а йалале вухавеанчу зонин хьаькамо рапорт дира:

— Хьан омра кхочушдина, накъост инарла!

«Виллис» тIе а вахна, шаршун йуккъе хьарчийна Iуьллучу, йоIан докъе хьаьжна, инарла вилхира:

— Ас хIун эр ду хьан нене? Ас хIун эр ду хIинца хьан нене?.. — шозза йухахаьттира цо ша-шега. Шена йуххерчу майоре:

— Со хIинцц… — аьлла, массарна а гуш, дитташ долчухьа велира иза, хьоткъана волучух тера.

Амма Керимна гира: маьлхан зIаьнаршлахь дешин басахь йехха къегара цо дитта тIехьа а ваьлла шен бIаьштиг тIе йаьхьначу тапчанан биргIа… эххар йелира. Иза охьавуьйжира. Майор а, бисина накъостий а, тIехьаьвдира: тIаьхьа дара — инарла хIинца хIумманна а кху дуьнен чохь жоп лучохь вацара…

* * *

Цигара шайн лагерехьа шаьш бухабогIуш, Керима элира Ревазе:

— Дагара ца йолу-кх и йоI… цуьнан сийна берет… сирла-цIен плащ… БIаьстено Iехийнера иза… Ма кхоам бара цуьнан!..

Йуха тIетуьйхира:

— Делахь а оцу цхьана йоIана тIехула и пхи бIе сов рецидивист цхьаьний байа бакъо-м йацара инарлин!..

— Уьш — м байа хьакъдолуш, нийса байира цо!.. Дика байира!.. ХIинца цара вай… дойур дац-кх, хьуна! — цIаро йагийначу шен йуьхьа тIера ирча моьнаш дIасадаржош, сирла велакъежира Реваз. ТIаккха тIетуьйхира:

— ХIун хаьа, и инарла а вайна диканна ца веънийла а!.. ХIинца вай кхечу зоне адохур дац! — Инарлех а къа ца хийтира Ревазна. — Бакъду, и йоI-м йицлур йац суна!.. — дIадерзийра цо.

* * *

«Ма ца оьшуш, ма совнах хIума йу адам кху дуьнен чохь», — аьлла, хийтира йуха а Керимана: дехьарчу терхи тIехь Iуьллура велла зек, цхьамма а хьаха а ца веш. И дIаволларан гIайгIа дагалоцуш а вацара цхьа а: «Бакъду, буса хIун шапаIат дан тарло цунна? Иштта а, вуьшта а сахиллалц собар дан дезаш хилча»… Амма Керимна наб ца кхетара — ойланаша хьийзавора: баракера денна цхьацца-шишша дакъа, ткъа лагерера-м денна уьш иттех а сов дIахьора. Йуха, оцо цхьа а йа цец а ца воккхура, йа ойлане а ца вожавора. И гуш, Кериман цкъацца ойла хуьлура: «Ма тоьлар-кха суна а, уьш санна, кху дуьнен чуьра сихха дIаваьлча», — олий. Амма, кIоргге шен даг чу хьаьжча, вала а ца лаьара. «Кхуьур ву… Валар карара дер дац… Цкъа хьалха Кесирий, Каташший, Заретий а гина… тIаккха», — олий, даго дIатоттура кхераме ойла. Керима тахана кхозлагIа а дахьийтира цIа — Кесире кехат а, Москва — СССР-н Прокуроре арз а…

Ойла йеш, лаьттара и хIинца, лаьттах бел а гIортийна, гIелвелла, болх йукъах а битина. Цхьа вагон йассийнера. ХIинца ши вагон йиснера. Амма хIинцале а гIелбеллера, даим а меца болу зекаш.

— ЛадогIахь! — Керимехьа а вирзина, велакъежира Урусевский, шен гай тIе пIелг а хьежош, — хезий хьуна?

Керимна ша лаьттачохь а хезаш, къекъара цуьнан чоь.

— Йаккхий чуьйраш йу-кх кегийчарех леташ, сан доктор! TIe, кху мецачу чоьн тIе чуьйна а ду, жIаьлешна хиларг! — йуьстахвелира иза. Керима тIаьхьа корта ластийра: цхьана хенахь райкомпартин хьалхара секретарь а лелла, фронтехь подполковник, замполит а хилла волу Славян Модестович Урусевский хIинца кхузахь, тIехь тIелхигаш а кхозуш, «МозгIар» аьлла, зекаша цIе а тиллина, даим а меца лелаш вара. Кестта вухавеара иза:

— Доктор!.. — шабарца элира, — эццахь, тIехьа, цхьа, амбар санна, гIишло йу… Чуьра чIеран хьожа йеттало.

— Вало, талла! — тIедиллира Керима.

Цхьа ах сахьт далале вухавеара, хечин йистошца хьулйина, жимо ши иргIу а йахьаш:

— Цигахь чIерий а чохь черманийн дийнна paгI йу!

— Тсс!.. ГIара ма даккха!.. — йуха а деара… Дийкъира, канойх лар а луш, зекашна. Киснара мIарашца къийзош, схьа а дохуш, цхьацца цуьргаца бага а туьйсуш, каношна гарна кхоьруш, тийна диира зекаша. Кестта хьогалло хьовзийра. Хи гена доцуш карийра кхузахь. Амма чуьйна — чуьйна доладелира дукханнен а. Кест-кеста коьллашка ида буьйлира. Каной йуьхьенца ца кхетара. Шаьш эххар а кхетча каноша, болх йукъах а буьтуш, уьш хенал хьалха баракашка йухабалийра. Цхьаберш циггахь белира: «ЧIерех дIовш даьлла», — хиира кхано набахтин лоьрашна, тIаккха хьаькамашна а. Цул тIаьхьа кхеран баракернаш, кхин цигахьа балха ца буьгуш, хьун хьакха буьгура.

Йуха а мацалла, денна а — мацалла: лагерехь лург шина сохьтана а ца тоьура. Амма хьуьн чохь шортта дара цIена xIo, сийна гIаш, лекха дитташ. Йуха а Керимна тIевеара «МозгIар» — Славян Модестович:

— Доктор!.. Хьуьлларчу лекхачу диттана гонах шорта акха накхарш хьийза.

— Хьийзича хIун ду?

— Акха моз!..

— Лекха буьххьехь ма ду и. TIe муха кхочур ву?

— Кегийчаьрга эр ду вай.

— Ткъа каной?

— Вай доьхур ду цаьрга. Уьш дуьхьал хир бац цунна: и къола ма дац! Вай царна а лур ду.

— Нийса лоь!.. Вало!..

Акха моз чIерел дуккха а мерза а, вузош а дара, амма хьогалла а самайоккхура кхин а чIогIа. Ткъа кхузахь тIекхочехь хи дацара! Цхьаболчара уьшалш чуьра мелира, вукхара… шайн хьаткъа! Йуха а чуьйна! Кериман хьехамца зекаша ножа диттан кевстигаш Iийшира. Мелла а чуьйна лагIделира дуккханнийн а, амма хьогаллина дан хIума дацара. Шиъ велира. Каноша, къахетта, бисиначарна дийкъира шайгарчу кегийрачу фляганаш чуьра хи. Йуха а хенал хьалха баракашка бухабалийра зекаш.

Хи а мелла, aгIop а ваьлла, гIийлла шен нар тIехь Iуьллура Керим.

— Албастов! — мохь туьйхира неIаре хIоьттинчу дежурничо:

— Сихха конторе!

Ший а дIавахара.

Йоккхачу кабинета чохь цхьана пена тIехь — генералиссимус Сталин, цунна уллохь — бIаьргех пенснэ а дохкуш, Берия, вукху пена тIехь йуха а «Правда» доьшуш Ленин.

— Накъост Албастов! Ахь йаздинерий СССР-н Генеральни прокуроре?

Керима цу сохьта тидаме лецира цо аьлла «накъост». Дог мерза тохаделира.

— Дукхазза, накъост майор! — жоп делира Керима.

— Хьан гIуллакх йухателлина. Хьуна тоьхна хан яцъйина шина шарна тIекхаччалц — ахь дежурничунна тохарна. Кхиболу бехкаш тIерабаьхна. Кхана нийсса хьан и ши шо дузу. XIapa хьайн документаш а эций, кхана цIехьа йахийта! Кхин цхьаннах лета а ма лета! — аьлла, велакъежира майор…

Барак чу вухавеара: «Бакъдуй-те xIapa» — дог хIинца а ца тешара. Чуьрачаьрга ала а эхь хетара: кхуьначул кхин сов бехк бацара церан а — уьш буьсур бу, ткъа xIapa пapгIатваьлла.

* * *

Керима Iуьйранна дийцира и зекашка. Цара го бира цунна. Дукхамма шайн цIерачеран адресаш делира, косташ а дира, шайн кехаташ цаьрга а, Iедале а дIахьажадахьара аьлла. Царах, дог Iовжош, дIасакъаьстина Керим, шен тIелхигашца, цу Iуьйранна, кисанахь зекаша гулдина делла иттех туьма ахча а долуш, лагеран кех а ваьлла, уггар а йуххе йолчу станцехьа гIаш дIатаьIира.

ЛЕНИНОГОРСКЕХЬ

Вокзале дIакхоччуш, милиционеро сацийра Керим, цуьнан эттIачу бедаршка а хьаьжна:

— Къонах! Хьан некъан кехаташ?!

Керима дIагайтира:

— Лаьцначуьра паргIатваьккхина цIа воьдуш ву.

— Дика ду. Суна-м веддачех ву моьттура…

«Сихха цIерпошта ца хаахь, хIинца сецор ву-кх со, xIapa бедарш бахьанехь», — ойла хилира Кериман. Станцехь хиира: массарел хьалха схьакхача йеза цIерпошт Лениногорске йоьдург йара.

«Цигара Джамбулехьа дIатаьIар ву-кх», — сацийра цо ойланехь. Лениногорск шена ца эшахь а, кхузара сихха дIавалар гIоле хеташ, цхьамма, тIаьхьа а веъна, ша лагере вухавигарна кхоьруш санна. «Ткъа Джамбулера Жал-тюбе, доьзална тIекхача сахьт бен хан а йац», — лерира цо йуха а ойланехь. «Кестта, хIинца-х гур дай суна Кесирий, Каташий, Зареттий», — бохуш, йух-йуха дагалелхачу ойлано гилгаш дохура дерриге а дегIax. Амма цIерпошт схьакхача хIинца а масех сахьт дара.

Йеана, хьалхара платформа йерриге дIалоцуш, цхьа йехха товарняк дIахIоьттира. Кхунна дуьхьалнисйеллачу шина вагонах, цхьанна чуьра белхар, вукхунна чуьра эшарш хезна, сакхвелира Керим. Вагонаш йоьттина цIа богIурш, эскарера хIинцца паргIатбаьхна, тIом чекхбаьллачул тIаьхьа а, дозанал дехьара гIуллакхаш чекхдовллалц, сецийначех тIемалой бара. Белхар схьахезначу вагона чу вахара Керим: xIapa сагIадоьхург ву моьттина, цу сохьта кхунна цхьана сержанта баьпкан булка кховдийра, вист ца хуьлуш, боьлхучаьргахьа дIа а хьоьжуш.

— ХIунда боьлху уьш? — хаьттира Керима меллаша.

— Кхо ваша ву, тIамехь шайн кхо ваша а вийна, цIа вогIуш… ХIинца шайн йуьртана гергакхочуш, уьш дагабаьхкина…

Вукху вагон чу вахара: кху чуьранаш-м, мелхо а, хьалха малар а, даар а хIоттийна, пондар а, эшарш а лоькхуш, даздеш бара шайн цIадерзар.

— Схьачувола! — тIевийхира лейтенанто корта чукъадийна Керим. — Охьахаа тхоьца!

Керим, чоьхьа а ваьлла, маршаллина корта а ластийна, охьахиира йистехь, гали тIе.

— Мичхьара догIу шу? — хаьттира цо.

— Цхьаццанхьара: Чехословакера, Югославера, Германера… — охьадагардира гIеххьа кеп хилла волчу лейтенанта. — Хьо мила ву? Ахь хIун леладо?

Пондар а, эшарш а севцира.

— Со а ву фронтовик — майор…

— Ткъа… духар ма тамаше ду хьан?!

— ХIинцца лаьцначуьра паргIат а ваьккхина, цIехьа ваха араваьлла…

— Цкъа xIapa цхьаъ дIабаккхал, накъост майор!

Керима «дIабаьккхира», тIе хIума кхалларан дуьхьа. Доцца дийцира ша лацар а, шегара даьлларг а. Йуххехь ладоьгIуш Iачу, дуькъа хьаьрса мекхаш долчу сержанта элира:

— Бакъ тоьхна! Суна тоьхнехь, ас и ворта а кагйийр йара! Муха ваьхьна и, мукадахка, фронтовикна, майорна тоха?

— Гой, хьуна, со… нохчех ву… Тхан къам дерриге а бехке а дина, махкахдаьккхина. Тхох фронтовик верг а, воцург а — хIинца цхьабосса ву.

— Аьшпаш!.. И муха тарло? Дерриге къам… Хьоьгара цхьаъ даьлла хир ду… Тхоьца хилла ши нохчо — Гелани а, Айдамир а Ростохахь охьавоьссира.

— Воьссинехь… цIа кхоччушшехь хуур ду царна а, — элира Керима.

ТIемалой ца тешара. Керима уьш тешшош дийцира.

Массо а вовшашка хьаьвсира, гIap яйна.

Товарнякан буферш тохайелира.

— ХIа! Вежарий! Вайн ваша фронтовик — майор, иштта беркъа бакъахь вац! Вовшахтохал сиха шайгахь йерг! — элира лейтенанта.

Цу сохьта шайн галеш, тIоьрмигаш схьадаьстина, доггаха хьаьвзира тIемалой. Пхи минот йалале Керимна тIе дирзира, дустуш хаьржина, керла духар: шинель, китель, эткаш, хеча, фуражка.

— Вежарий!.. — аьлла, куьг ластийра цо, кхин дIа баркалла ала ницкъ ца кхаьчна, легашкахь хорам хIоьттича санна.

Керима тIера схьайаьккхина тиша бедар сержанта шен тIоьрмиг чу тесира:

— ХIорш ас, накъост майор, шун комендантана дIайохьуьйтур йу!..

Массо а велавелира, товарняк тохайелира.

— Хьо тхоьца дIавагIахь, — Кериман пхьарс лецира лейтенанта, — сан дас-нанас хьо везаш лелор ву, дIавола соьца, тоьла хьуна. Жимма са а даьIна, тIаккха гIop хьо цIехьа!

— Баркалла!.. Баркалла! И тарлуш дац. Сан доьзална xIинца а ца хаьа со мичахь ву…

— Делахь… xIapa а дIаэцал! — лейтенанта Кериман хьалхарчу кисана таIийра, горгам йеш, хьарчийна ахча. Сержанто кхалла хIума чохь тIоьрмиг а белира.

— Баркалла шуна!.. Сан вежарий!.. — аьлла, лейтенантана а, сержантана а мара а иккхина, массеран Iодика а йина, охьавоьссира Керим… Товарняк дIайахара.

Вехха лаьттира Керим, перронехь и къайлайаллалц цунна тIаьхьа хьоьжуш.

Лениногорскехьа йоьду цIерпошт буьйса йуккъейаханчул тIаьхьа, кхоъ доллуш бен ца кхечира схьа… Билет хьехочохь а дацара. Вагонан неIарехь лаьттачунна кисана туьманан кехат а таIийна, хьалавелира Керим. Билеташ «ца тоьънехь» а, меттигаш йара. Сихха лакхарчех йеса терхи а хаьржина, гIевлинга шинель а нисйина, дIавижира Керим. Цхьа хан йаьлча, чам боцуш муьшка йина, самаваьккхира xIapa:

— Къонаха! Хьан кехаташ?

Керим охьахьаьжира: шиъ вара милицин хормехь. Паспорт доцурш а, бевдда лела спецпереселенцаш а лоьхуш хиллера уьш. Керим сапаргIата кителан кисанашка кхевдира — кехаташ дIагайта: дацара йа уьш а, йа ахча а, йа йуххе охьабиллина, йуург чохь хилла тIоьрмиг а. Билет-м муххале а. Керима ша мила ву дийцира, — амма къамел ца дахдеш, сихха вагона тIера охьа а воссийна иза а, кхин цхьа немцо а меттигерчу спецкомендатуре дIавигира.

Ша дIавуьгуш: «Кху меттиган цIе хIун йу?» — хаьттира Керима. «Шемонай», — олуш санна хийтира Керимна, цо и сиха аларна ца къаьсташ. Меттигерчу спецкоменданто Марка Артемьевича Марченкос (и цIе дика йевзаш хиллера кхуьнца схьавалочу немцочунна) уггаре хьалха шинна а «мат-перемат» диллира. ТIаккха ший а КПЗ-чу хьажийра:

— Кхана шинненна а акт а хIоттийна, дIадохьуьйтур ду шен метте! — элира цо самукъане. Керим а, цуьнга кхин чорда дош ца олуш, (и мегар доций хIинца дика хаьара цунна) элира:

— Со лагерера паргIатваьккхина вогIу. Сан кехаташ новкъахь лачкъийна. Амма хьуна хIун хаьа со веддийла а? Цкъа зIе, мукъна, йахьийтахьа цига со хоттуш! — йаздина, адрес дIаделира Керима. Коменданта ойла йира: «Баккъал а и ведда хилахь, и схьалацарна суна баркалла а доккхаха хир ду!»

ШозлагIчу дийнахь жоп деара, Керим мила ву билгалдеш, цуьнан дайначу кехатийн метта шолгIнаш шаьш почтехула тIаьхьадоуьйту аьлла.

Цаьрга баттахь гергга хьежа дезара. Кериме цкъа куьг а таIадайтина, и водург цахилар чIагIдойтуш, цуьнан кехаташ схьакхаччалц аьлла, коменданто дIанисвира иза, комендатурана гена воццуш Iачу нохчочун Касаев Ширванина лулахь.

Ширванис вон вийцира комендант:

— Кхаьънаш оьцуш вац, нуьцкъаша дохуш ву: байна гергарнаш схьалохург цхьа мах боккху, кхечу гIала гергарчарна тIевохуьйтург кхин а сов боьху, цхьанхьа балха дIанисвала бакъо лург-м йетт эццал xIyма йоккху. Хьан кехаташ схьа ма-кхаьчча, гур ду хьуна, цо уьш, хьоьгара цхьа кхаъ баьккхиний бен, хьоьга дIа ца луш. TIe массаьрца а кIоршаме а ву, ур-атталла шен гIоьнчица Ивановца а.

— И вуй, Ткъа кхаьънаш ийдеш?

— Вац. И цо кхерош латтаво.

Керим ойлане вахара:

— Соьгара хIун доккхур ду цо? ДIадала-м хала ма дацара — делахьара. ХIун дийр дара-те цунна?

— Дика, хьаха, хир дара иза Iораваккха вайн ницкъ кхаьчча! — хьала а гIаьттина, гIайгIане дIасаволавелира, лам санна, зоьрталчу дегIахь волу Ширвани, баьхьанаш санна, шен даккхийра куьйгаш хьалха а туьйсуш.

— Хьажахьа! Шо хьалха кхуза, деккъа шен ши куьг а ластийна, шен озачу зудчуьнца веана волу иза хIинца мел вехаш ву: эццига йуххехь цIенош ду эцна, массо пен а, цIенкъа а нохчийн кузех дуьзна, йоккха мотоцикл эцна, шиъ йетт, кхоъ хьакха лелайо! ТIехула тIе, вайна дена а хьежадо! Вала да вац-кха! XIop шарахь Кавказерчу курорташка а воьду. ХIинца а, кхана, отпуск а эцна, Сочи воьду, боху.

— Баккъала? И-м вон дац? — сакх хилира Керим. — И цIахь воцуш вайн аьтто сов хир бу!

— ХIун дан?

— И Iораваккха?

— Муха?

— Ахь ца элира, цуьнан чоь нохчийн кузех йоьттина йу? И нохчий кхузахь буй хIинца а?

— Бу.

— Нохчашна девзар дарий шайн кузаш? Хаьттича, даре а дийр дарий цара уьш шайн хилар?

— Дера, ца хаьа!.. Кхоьру… Амма цхьа-шиъ-м ву даре дийр долуш, шайн корта баккхарх, кхера ца луш.

— Уггаре а хIинца вайна коьртаниг — Iедална тешаме волу, кхаьънаш ца ийдеш волу Иванов вайгахьа валар ду. Ваьхьар вуй-те?

— Хьовсур-кх! «Попитка — не питка», — элира Ширванис.

ШозлагIчу дийннахь, Марченко курорте новкъа ма-велли, Ширвани, ларлуш, сов лерина дагавелира комендант вухаваллалц цуьнан метта висинчу Ивановх.

Цамоьттург хилира: Иванов атта тIевирзира гIo дан.

— Дукха хан йу ас, и дерриге ган а гуш, цунна садетта, шун наха и даре цадарна кхоьруш…

Шена хуучу, коменданта кхаьънаш даьхначу бapxI нохчочуьнца, къайлах ше-шеца дийца вахара Ширвани, и даре дийриг хиларх цаьргара дош даккха. Дош ца лора — кхоьрура:

— ГIуллакх ца хилахь, чудухкур ду.

— ГIуллакх хир ду: хьекъал долуш, куьйгаллин балхахь а лелла, кху гIуллакхах кхеташ накъост ву вайца.

— Ахь дуй баал, хьо вухавер вац алий.

Керима биира, тIе, дош а делира коменданто цаьргара кхоана даьхна кузаш а духадерзо, болчарна уьш бовзахь. БархIаммо а куьйгаш а таIош, ша — ша йаздина кехаташ караделира Керимна.

Йуха оццаьргара, массеран а куьг тIехь а долуш, йукъара заявлени а эцна, Ширвани сихха Иванов волчу вахара. Ивановс ша дIакхачийра и областан НКВД-н куьйгалхошка. Вукху дийннахь и гIуллакх талла схьакхечира капитан Шаповалов.

Цхьацца тIекхойкхуш, барт хетта болийра цо Ивановн кабинета чохь, и йуххехь а волуш. Массара а даре дира. Кхин тIе а бийцира, шайна хезна болу, ца девллачу денна комендантана ахчанца совгIаташ динарш а. Царна йукъара а велира шиъ, даре деш. Ивановс а, шайн таьптарш тIехь гайтира капитане Шаповаловга коменданто харц гIуллакхаш лелийна билгалонаш. Эххар а, цIахь йолчу Марченкон зудчуьнга дIакхечира эладита. Шен садаIар йукъах а дитина, веана, хенал хьалха цIа кхечира Марченко. Шаповаловс гIоьнна областера кхин цхьа капитан а тIевийхира. Цу шимма, шайн бакъонаш дIа а гайтина, барт хатта болийра Марченковга — цо массо хIуманна а керстдора:

— Уьш Советан Iедалан а, вайн а мостагIий бу. Со цаьрца, законо ма-бохху, уьш ловза ца беш, буьрсо вара. Цара хIинца хIуъа а кхуллур ду со бехван.

— Дика ду. Хьан цIахь кузаш дуй?

— Ду, — озийна жоп делира Марченкос, хаттаран дуьхье ца кхуьуш.

— Мичара?

— Эцна, — йуьхь цIийелира цуьнан.

— Мичахь?

— Базарахь…

— Хьаьнгара?

— И суна хIинца мичара хуур ду: уьш хIинца со тIекхочехь а ма бац.

— Бу!.. — дехьачуьра Ивановс схьавалийра ши нохчо.

— Алал, Баудинов, ахь кхунна куз боьхкирий?

— Ца боьхкира… Цо баьккхира-кх соьгара Акмолинскера

сан йиша схьайалориг.

— Ахьа хIун олу, Несерхоев?

— Актюбинскехь велла сан ваша дIаволла суо вохуьйтург ас а белира кхунна цхьа куз.

— Девзар дарий шуна?

— Дара!.. Цу сохьтта-м! — элира шимма а.

— Цара шайн дацахь а, эр ма ду и-м хIинца! — тийсалора Марченко.

— Шун чу а дахана, хьовсур вай!..

Пен санна, кIайеллачу Марченкон зудчо доьхначу озаца:

— Чудуьйла!.. Чудуьйла!.. Хьоме хьеший!.. — бохуш, ма-хуьллу ца йоьхна кеп хIиттайора. Пенашца кхозуш а, цIенкъа тийсина а кузаш дара чохь шортта.

— Мм-да!.. — элира Шаповаловс…

Массо а тийна лаьттара.

— Охьаховшийша, ирахь ца лаьтташ, — гIенташкахьа куьг а ластийна, хIусамнана шина нохчочуьнга гомо дIахьаьжира.

— ХIа! ДIахьовсал! Дуй шун кузаш? — хаьттира шинге а Шаповаловс.

— И сайниг бу.

— Билгало?

— ТIехьа, аьрру маьIIехь, цIечу тайца йазйина сан зудчун Хадижин цIе хила йеза.

Хьаьвсира — бакъ хилира. Вукхунна а бевзира шен куз, цо йийцина билгало — тIехьа хьостамо цестина лар а — бакъ хилира.

ТIаккха Шаповаловс буьрсса:

— Гражданин Марченко! Хьо лаьцна ву! Схьада герз! — омра дира. Шаповаловн гIоьнчас а, Ивановс а тIехилла, схьаийцира Марченкера тапча.

— Ашшимма шаьшшиннан кузаш дIахьо!

Кузаш а эцна, дIавахара ший а.

— Ахь, — Ивановгахьа вирзира Шаповалов. — Схьакхайкхал хIинца бисинчу тешашка а!

Марченко, Iадийча санна, вогIавелла лаьттара, хIусамнана хIинца цIенкъа охьа а йоьжна, корта лаьттах бетташ йоьлхура:

— Вай, сан Дела! Вай, сан Дела! — бохуш.

Ивановс чувалийра важа йалх теш а, цаьрца Касаев Ширвани а. Ширванис чордо элира хIусамнене:

— Ма йелха! Тохара, кузаш чугулдеш а, ца йоьлхурий хьо. ХIетахь тхайнаш боьлхура!

Шайн-шайн кузаш массарна а шеко йоцчу билгалонашца девзира. Хезна а доцург хилира: суьдан кхел а хилаза, кхоанна даьхна кузаш кхуззахь духа а дерзийна, акташ кIел куьйгаш а теIадайтина, дIабахийтира нохчий.

Марченко дIавигира, цуьнан цIера хIумнаш дIа а йазйина. Нохчашна цу дийнахь Советан Iедал духадеача санна хийтира.

— ХIуъа делахь а, Iедалехь, вайна а ца хууш, цхьа хIуманаш хийцаделлачух тера ду. ХIинца санна, массо, бакъдолчунна тIе а хIоьттина, барт ца бухуш, цхьабосса гIоьртича, нийсо тола магаран билгало йу… — элира Керима.

— И дац, Ткъа xIapa дуьне доладелчхьана а, ца нислуш схьадогIург… — велавелира Ширвани. — Массеран ца буху барт нислуш белхьара-м, Сталин тоьлла а хир вацара…

Марченкон метта комендант Иванов чIагIвира. Кериман кехаташ схьа а кхаьчна, схьаделира кхуьнга Ивановс.

* * *

— Гой хьуна, Керим, хьо новкъа ваккхал ахча-м, сайгара а, духалург даьккхина а, вовшахтухур дара ас, амма хьо иштта сиха дIагIойла дац-кха хIинца а, сан гIуллакх а ца нисдеш, — элира Ширванис.

— ХIун ду?

— ХIинца со Iаш волу сан оьрсийн зуда Ирина Фадеевна Тыквина, хьоьга алаза вара со, сан шозлагIа зуда йу. Вай цIерадохуш со, сайн цIахь а ца нисвелла, гергарчарах а къаьстина, кхуза кхаьчначохь, кхуьнан хIусаме нисвелла. Мар тIамехь а вийна, шина бераца Iачу кхо, дола деш, дика а лелийра со. Делахь а, ас кхуьнга хIеттахь аьлла дара, сан зуда а, бераш а ду, уьш схьакарийчахь, царна тIе дIагIур ву со. Амма эххар, сан мел берш, вежарий а, зуда а, ший бер а Лениногорскехь мацаллина белла аьлла, цхьана-шина стага тоьшалла а дина, цул тIаьхьа, ойла йоьхна, ас кхуьнца ЗАГС а йина, xIoкxo сан дуьхьа бусалба дин а тIеэцна. Ткъа хIинца цIеххьана, сан хьалхара зуда Ламара дийна а йу, йелла а ца хилла, Лениногорскана уллохь, ненахошкахь Iаш а йу, цомгуш а йолуш, боху хабар кхаьчна. Ириница, и кхетош, къамел а дай, цо сан дIалачкъийна некъан кехаташ ахь схьадахахьара сан гIуллакх хуьлур-кха. ТIаккха вайша цхьаьний Лениногорске а вахана, ас цигара хьо Джамбулехьа дIа а хьажор вара.

***

Керима кIеда а, дехха а дийцира:

— Цунах гIуллакх хир дац! Цкъа-делахь, дин а хийцина, сайн нахана хьалха а, шина берана хьалха а сийдоцчу йаьлла со. ХIинца тIе, со а тесна, xIapa дIавахча, нехан тIехбеттамашна кхузахь Iойла а хир дац! — оьгIазе ирахIоьттира Ирина. — Ас мацалла лечуьра кIелхьараваьккхина хьо-х! Эхь ца хетий хьуна, — Ширванина тIейирзира иза.

— Кхетахь! Ас хьоьга хIеттахь а ма элира и!..

— Ткъа иза йелла аьлла, хезначул тIаьхьа, вай йина ЗАГС? Ас хийцина дин? И кIезиг хета хьуна?

— Кхетахь! Ас баркалла олу хьуна ахьа суна мел диначу диканна! Амма со хIинца дIа ца вахча ца волу!.. Ахь сан кехаташ, хIуманаш схьа ца лахь a, гIyp ву со!

— ГIахь, мацалла лийр ву-кх хьо а цигахь! Дохко вер хьо!

— Дохко вер вац! Мацалла а лийр вац! — оьгIазъэха вуьйлира Ширвани.

— Латта дуур ду ахь цигахь!

— Лаахь, дечиг а дуур ду, тIулгаш а дуур ду, амма дохко вер вац!

— ХIа! ДIаэца xIapa хьайн кехаташ а, и дIора хьайн чамда а! — Ширванин кехаташ стоьл тIе тийсира цо. — ДIагIо! ПаргIат ву хьо, йамартхо! Амма… сан къа гIойла хьо-х, — аьлла, йоьлхуш, дехьа чу йахара Ирина.

Шен чамда а, кехаташ а эцна Ширвани, Керимца цхьаьна буьйса йаккха цуьнан хIусаме а веъна, сихха шайна Лениногорскехьа билеташ эца вахара.

Iуьйранна и шиъ, шен хеннахь вокзале схьакхаьчча, цIерпошт хьалхарчу платформехь лаьтташ, вагонна уллохула, тIоьрмиг а карахь, дIасалелаш Ирина гира кхарна.

TIe а йеъна, гIийла йелакъежира иза:

— Шуна некъана кхалла хIума йу кху чохь, — аьлла, тIоьрмиг Ширванига кховдийра.

— Баркалла хьуна! Хьо даима а йара дог дика! — Ширванис схьаийцира цунна вас ца йархьама…

Куьйгаш а делла, мара ца эккхаш, вовшийн Iодика йира цара. ЦIерпошт йолайелча, тамбур тIехь лаьттачу Ширванига мохь туьйхира Иринас:

— Диц ма делахь, со, хIинца а ахь йитаза, хьан зуда йу хьуна!..

* * *

Церпошт новкъахь дуккхазза а соьцуш, буса бен дIа ца кхечира. Лениногорскан вокзалехь даьсса дара. ДIо сонехь леташ кхо-виъ стаг вара, вовшашна маьттаза «нанна а бохуш», — оьрсийн а, нохчийн а маттахь. Шина милиционеро дIабигира уьш. Оццу цIерпошта хьалха лаьтташ ши-кхо нохчо а вара, чIоггIа луьйш.

ТIевахана, салам а делла, къамеле ваьлча, царех цхьамма, Ширванин гергарнаш дIабухкуш, ша а хилла элира, шинге а буьйса йаккха чукхайкхира. Кхузарчу цIейойучу отрядехь, йоккха машен лелош, балхахь ву ша бохура. Махьмуд цIе йара. Чай молуш Iаш, дехха дийцира цо кхузара хьал:

— Ах а сов белла хьалхарчу шина шарахь — шелонний, мацаллиний, цамгаршний. Бан болх боцуш а лийлира: кхузарчу шахташка а дIа ца оьцура, шайна белхалой а ца тоьъушехь, тешам бац бохуш. Кхин тайпа белхаш а бацара. Эххар а бакъо йелира спецпереселенцашна а шахташкахь болх бан. Массо а цига дIахьаьлхира: алапаш а дара даккхийра, тIе, наггахь Iен хIусам а лора…

— Ткъа… меттигернаш хIунда ца боьлху цига балха?

— Уьш шайн цIахь бу: уьш мичча а дIа ма оьцу, ткъа шахташкахь, маьIда доккхучохь, силикоз боху вон цамгар хуьлу.

— ХIун тайпа маьIданаш ду кхузахь.

— Дукха хьолахь — даш. ЦIаста а, цинк а хуьлу. Наггахь деши а… Кхузара маьIданаш тIеман гIирсашна оьшучех лору.

— Ткъа хьо ца кхоьру… силикозах?

— Кхерахь а, дан хIума дац… Цхьаъ ца лелийча ца волу… Ларвалан хаа а деза: коьртаниг вахош долу малар цамалар, цигаьрка цаозар, ма-хуьллу хьена йууш хилар, шен рожехь шура мийлар ду. Сан луларчу оьрсичун, — цо болх бен пхи шо а даьллашехь, хIинцца рентгенехь хьаьвсича а, пехаш цIена карийнера. Цул совнаха, цо, ша шахти чуволуш, шина а мераIуьрга башийначу бамбин цуьргаш а йухку.

— Керим! Вайша а ваха ма везара цига балха! Цхьана баттахь цIа ваххал ахча а доккхур дара!.. Кхин цхьа бутт хьан доьзало хьоьга хьоьжуш баккхарх, доха хIума а дацара, — элира Ширванис.

Махьмуд йукъагIоьртира:

— Делахь а, хIинца вайнах хецца дIа ца оьцуш долийна цара йуха а.

— ХIунда? — цецвелира Керим.

— Гой хьуна, амнисти хиллачул тIаьхьа, кхузахьа даккхий алапаш а ду, баракаш чохь Iан меттигаш а ло, аьлла, шортта схьахьаьлхина, лецначуьра паргIатбаьхна урканаш. Дукха хьолахь оьрсий. Уьш болх боцуш бисар кхераме долу дела, хьалхарчу рогIехь уьш дIанисбо шахташкахь болх бан. Цара шахташкара меттигаш дIалаьцна. Тохар хилла белхалой цатоар а хIинца дац: хIинца царех йоьттина шахтанаш a, xIapa гIала а! Шахте балха дIанислург хIинца кхаъ бала а беза цигарчу хьаькамна а, комендантана а.

Керим а, Ширвани а вовшашка хьаьжира:

— Вайша кхуза кхаьчча, доха дисина хилла xIapa гIуллакх, — эккхийтира Ширванис.

— Амма шахтанийн урхаллехь берш реза бац тIаьхь-тIаьхьа урканаша бечу балхана: болх ледара бо цара. Церан метта, уьш дIа а бохуш, цаьргара цхьаъ ма — даьлла, йуха а нохчий дIаэца болийна. Цу тIехула вайнаханий, урканашний йуккъехь хIинца эмгаралла а кхолладелла, цабезам а баьлла. TIe, кхузарчу коменданта, Мехачевс а, шена аьттонна, и урканаш къайлаха вайнахана дуьхьал иракарахIиттабо а боху. Тахана вокзалехь нохчех леттарш а уьш бара.

— Комендантна хIун аьтто хуьлу цунах?

— Спецпереселенцашна тIехь кхерам а латтабо, урканийн ойла кхечухьа а йерзайо… Гой шуна, хIинца а, марха досту де кхана-лама тIекхочуш, долийнарг: «Нохчаша марха достуш гIурбанна оьрсийн бер диэн тIелаьцна. Массара а ларделаш шайн бераш», — аьлла, хабар арадаьккхина. Гой шуна, ца хууш а хIокху деношкахь оьрсех цхьаннен бер дахь, и стенна тIедогIу?.. ЧIогIа вайна кхераме хабар ма ду и цхьана йовссаро арахецнарг!..

Iуьйрана, Ширванина лаарца, хьалха кхузарчу нохчийн кешнашка бахара уьш. Махьмудан зудчунна Селисатна тIе а диллина Ширванин зуда Ламара йолу меттиг хаттар.

Кешнашка дIакхаьчча, Махьмуд цецвелира: аннех йина кешнийн керт йохийнера цхьаццанхьа. Махьмудан гIоьнца халла карийра Ширванин ден а, ненан а, берийн а кешнаш: церан цIерш тIехь йолу чарташ а дара йуххехь, цхьамма-м охьатоьхна, Iохкуш. Ширванис бIаьргех йовлакх хьаькхира. ДоIанаш дира кхааммо а. Халла йуха дIанисдира охьатоьхна чарташ. Кешнаш- кара арабовлуш, вукху маьIIехь, керта тIехь кираца йаздина гира: «Нохчий, аша тхан стаг вехь, оха xIapa кешнаш шух дузур ду!»

Вовшашка хьаьвсира. Бист ца хуьлуш богIура.

— Гена воцуш Iаш сан ваша Хьамзат ву. Оцу урканашца цхьаьна шахтехь балхахь ву иза. Цо хIун олу хьовса вай…

Хьамзат йуьхьа тIехь мелла а цецваьлла хийтира:

— Шахтехь соьца балхахь болу урканаш цIеххьана херабевлла селхана дуьйна. Ца хаьа, царна хIун дагадеъна… Тахана тхан шахтерачу цхьана уркано, Сопла, чукхайкхина соьга а, соьца волчу Хьамаде а. Вахана хьожур ву…

— Цигара тхоьга дIавоьллахь! — аьлла, Махьмуд вукхушинца дIавахара. Йоьхна, дуьхьалйеара Махьмудан зуда Селисат.

— Цхьа урканийн жIуга вайн керта а йеъна, цхьа оьрси жима кIант вайна шайн, и лоьхуш ду шаьш бохуш, кертах а хьаьвсина, дIайахара…

НеI ца тухуш, чувелира лулахо Родион…

— Махьмуд! Лардала деза шу. Урканаша билггал цхьа зулам дагалаьцна. Нохчийн массо цIенош ду хIинца кираца жIараш тIейехкина, къаьсттина Новостройкехь. Комендантана дIахиъна. Цо нах арабаьхна мел йолчуьра и жIараш дIайайа. Цара «лоьху» и бер а, йа цIе йолуш а, йа хьенан ду хууш а дац, бохура коменданта. Гарехь, урканаша шаьш кхоьллина хабар ду иза.

— Комендант-м тхоьгахьа волчух тера ма ду хIинца.

— Муха дац! Цхьа боккха гIучIа хилахь, цунах ма кхета и! — элира Родиона.

— ХIа… Ширвани!.. Ламара шен шичошца кхузара бутт хьалха цхьанхьа — м кхелхина бохура… Тахана со йуха a гIyp йу хатта.

— Дийна хилар хиъна а дика ду… — Ширванин йуьхь къегира…

Садайча, сингаттаме хабарш хезна, веъна Махьмудан шича Эласий а волуш, кехат санна кIайвелла, чуиккхира Хьамзат:

— Хьамад вийна!..

Массо хьалагIаьттира:

— Муха? Маца?

— Тхо Сопла волчохь Iаш, чувеара «Беха мара» цIе йолу, тхоьца балхахь волу кхин урка, дикка вехна а волуш, шеца кхин цхьа накъост а валош. Соплина тIевогIавелира иза:

«Кху чагIалкхаша вайн оьрсийн цIий муьйлу! Хьо кхарна мийлош Iа!..» «Оха мийриг-м къаьркъа дара… Охьаховшийша, хабар ца дуьйцуш»… — элира маслаIате Соплас. «Беха мара» цунна чукхоссавелира:

— Хьо вохкавелла кху акхарошна! Хаьий хьуна, хIай къутIа, цара хIинцале, кхана марха достуш, шайна гIурбанна диэн вайн оьрсийн бер лачкъинийла! — аьлла, цо Хьамадна тIе урс хьошшехь, Соплас цуьнан куьг дIалецира. Вукхо, Соплина тIехьашха урс тоьхна, и охьавожийра. ТIаккха Хьамада, хьалаиккхина, цунна тухушшехь, «Бехачу маро» Хьамадна а букъа тIехьахула финка дахийтира. Ас и ший а урка тIаккха вийра. Милици а тIекхачале со схьавеа…

— Ой-й!.. Хьо доьхна гIуллакх! — корта ластийра Махьмуда. — Эласий! Ахьа, гIой, лулахой кечбе! ДIахаийта! Ледара ма хила! — Эласий дIавахара.

— Вай хIинццехь кечдала деза! — элира Керима. Кораш, неIарш, ков, ринжа дика тIечIагIдира. Дагарш, аьчка вабанаш, белаш караийцира. Корехула урамехьа хьийса охьахаийра Селисат, Хьамзат.

— Хьуьлла гулбелла!.. — элира Селисата.

Керим, Махьмуд дIахьаьжча, урам баьсса хийтира, амма ураман дехьарчу маьIIехь, Новостройкин майда йолчухьа, гуллуш йоккха адамийн оьла хаалора, «Сокольни шахтехьара» а, Сталинан урамехьара а схьатIеоьхура. Адамийн оьла, керчаш, кегара. Кор диллина хьаьвсича, схьахезира маьхьарий, узарш, аьчган татанаш…

— Леташ бу! — элира Махьмуда. Ведда, керта вахана, шен цIахь дIахIоттош йолу, цIейойу йоккха машен лато хIоьттира.

— ХIан-хIа! Хьо гIyp вац цига! — тасайелира цунах Селисат. — Со берашца байлахь йита воллу хьо! Хьо вуьйр ву, гIахь!

— Вехь a, гIyp ву!..

— Селисат, хьо чохь Ie, гIopaш дика дIадохкий, тхо цига ца дахча ца довлу! — аьлла, Хьамзат а, Керим а, Ширвани а, Махьмудца машенахь дIабахара.

ХIорш дIакхаьчча, Новостройкин майданахь, беттан серлонгахь сих-сиха лепара белаш, дагарш, вабанаш, цхьацца аьчкаш. Оьрсийн а, нохчийн а маттахь детташ маьхьарий хезара: леккха хIаваэхула, батто серла а дохуш, адамийн кортошна тIехула дIасаоьхура даккхийра тIулгаш, «гIаппийнехь» тIе а детталуш. Къоман билгалонца шина декъе а бекъабелла, оьрсийн цIарах гIевттина урканашший, кхузара нохчий вовшийн йоцу чIир оьцуш бара.

ТIом чекхбаьллачул тIаьхьа, Сталина а, Берияс а, арайаьккхина амнисти, йа пачхьалкхана а, йа халкъана а пайдехь йолчу aгIop йоцуш, мелхо а, урканийн, уголовникийн аьтто боккхуш нисйинера: уьш эзарнашца лецначуьра схьа а хецна, баьржира гIаланашкахула къоланаш, зуламаш карладохуш, Ткъа цхьа а бехк а боцу, йийсарехь хиллий, политически нийса баций, бохуш, лецнарш Iазапехь бахка битира, махкана а зен деш.

Цул сов, тIехула къаьмнашлахь барт а кхайкхош, чухула ма-хуьллу и барт буху aгIo а дIакхоьхьура Сталина а, Берияс а, массо сталинхоша а: цкъа-делахь, советан къаьмнаш, чинехь доькъуш санна, дийкъира цара бес-бесарчу дарже дерзош, цхьа къам — «воккхаха волу ваша», важа къам — «жимаха ваша», аьлла, цIерш а техкина. ТIаккха иза а ца тоьуш, Советан Iедална йамарт хилла аьлла, тIе цIерш а кхоьллина, Советан кхечу къаьмнийн царах безам а бойуш, къиза махкахдехира дуккха а къаьмнаш. Оцу махкахдаьхначу къаьмнашна дуьхьал, уьш тIеттIа сийсаздеш, шайн агитаци саццанза дIа а кхоьхьура сталинхоша. Цара тесначу оцу xIyx даьлла дIовш дара тахана Лениногорскехь, Новостройкин майданахь, кхехкарг:

— ТIетоха! Ма кхоае и нохчийн чагIалкхаш! — мохь беттара цхьамма.

— ТIетоха, дIайаха оьрсийн хьакхарчий! — мохь беттара вукхо!

Лакхарчу кхетамехь болчеран ницкъ кхаьчнехь а, сталинхойн питанан дуьхье кхиан, цуьнан дIаьвшах лардала, амма кхетам лахарчу тIегIанехь бисинчеран, къаьсттина утоловникийн а, кетаркочийн а — шайн къомах тасаделларг деган лазамца тIеэцан бен, — и нийсачу aгIop тидан йа хьекъал а, йа собар а ца кхочура. Уьш бара тахана, шайна цхьамма а тIедиллина а доцу гIуллакх — къомаллин йахь а къевсина, вовшахлетарш, йа вовшашна хIинццалц дина зулам а доцуш, йа вовшийн цIерш а ца йевзаш, йа ур — атталла, вовшийн муьлш бу а ца хууш, вовшийн къиза бойурш, акхароша санна, хьере маьхьарий а детташ:

— ХIаллакье чагIалкхаш!

— ДIайаха хьакхарчий!..

Маьхьарий… цIогIанаш… Узарш…

Махьмудана гира майданан дехьа йистехь урканийн тоба, нохчий йуккъе а боьхкина, царна тIейетташ. Шен машен, цкъа йуха а йаьккхина, тIаккха хаьхкина, царна тIехьашха тIетуьйхира Махьмуда. Урканаш йуха ца бовлура. Махьмуда йуха а тIехаьхкира. Махьмудна йуххехь, кабинехь, гIодайуккъелц ара а кхевдина, леккха дIаса карара диг а лестош, цунна некъ боккхуш, и ларвеш цуьнан ваша Хьамзат а вара. Ширвани, сиха машен тIера охьа а иккхина, шен ваба а лестош, летачийн оьлана йукъахь вайра. Цунна тIаьхьа кхиъна йоьдура, карахь аьчган чIу а лестош, логах цIен шарф а хьарчийна, тайначу дегIахь цхьа къона зуда:

— Йайа и чагIалкхаш! — мохь беттара цо. Керим нохчочух тера а ца хетта, цунна йуххехула тIехйелира иза.

Керимна тIеIоттавелира:

— Махьмуддий, Хьамзаттий гирий хьуна? — аьлла, церан шича Эласий!

— ДIогахь! — машен гайтира Керима…

Цу aгIopa шен ма-хуьллу хьийзаш, логах цIен шарф а йихкина, и къона зуда а йара. Кест-кеста: «Же йама, Маруся!» — олий, накъосташа иракарахIоттайора иза…

Майданна дехьа маьIIе хIинца схьакхаьчна лаьтташ милицин хормехь цхьа жимо тоба а йайна, йистошкахула царна тIевахара Керим.

— Со а ву тIемало, майор хилла, шуна оьшучунна тIехь гIo дан кийча. Ма латта вай? — элира цо, ша нохчо хилар билгал ца доккхуш.

— Дан хIума дац… Вай верриг а пхиъ бен вац… Долу герз йукъадаккха бакъо ца йелла…

— Ткъа иштта лаьттар ду вай?

— Эскархошка кхайкха вахийтина. Профсоюз, комсомол — бийшина Iохку, тахана пайденна а бац.

Керимна кхузара а гора Махьмуда, йуха а йохуш, йух-йуха тIейетта машен, кабинин чуьра гIодайуккъалц ара а кхевдина, ткъес санна, карахь диг дIасалестош, Хьамзат а волуш. ХIаваэхь леккха ваба дIасалестош, Ширвани а хьийзара дIогахь. Кериман бIаьрг кхуьуш, кхин берш дIаса а теттина, Ширванина тIекхечира, логах цIен шарф йихкина, тайна дегI долу къона зуда. ТIехьашха ластийна Ширванин коьртах чIу туьйхира цо, Ширвани вожош:

— Лаббайк, Маруся! — и къобалйеш, цIогIа делира цуьнан накъосте. Керим дIахьаьдира: Ширвани Iуьллура, сихха садоьIуш, багах чопа а оьхуш, го бина и ларвеш, кхо-виъ нохчо а лаьтташ. Керим дарвелла, оцу зудчунна тIаьхьавелира. Шен чIу а лестош, Маруся хIинца сихйелла Махьмудан машенехьа дIатеIара. ТIекхаьчна, чIу тоьхна, диг лесточуьра Хьамзат а вожийна, иза Махьмудан пхьаьрсах тасайелира. ТIекхиъначу Керима охьа ийзайора иза.

Мичара волу ца хууш схьаиккхинчу Эласис оцу сохьта:

— ОхьатаIлахь, Керим! — олу хезира цунна, амма оццу секундехь шен коьртах чхар кхетта, кхетам чуьра волуш, охьавуьйжира Керим циггахь. Эласий, кхоьссина и зуда дIа а йахийтина, Махьмудана улло хIоьттира… Йуьхьанца урканаш сов хиллехь а, ткъа хIинца нохчий, тIеттIа тIеоьхуш, совбуьйлуш лаьттара. Цигара йухайаьлла, урканийн цхьа тоба вокзалехьа таьIира, важа — Сталинан урамехула дIатекхира. Комендантан цIеношна тIехь, забарийна, йа хIуьттаренна цхьамма йиллина жIар а йайна, иза нохчийн цIа ду моьттуш, тIелетира уьш кевнах, иза чуьрадаккха а гIуртуш. Кор а диллина, чуьра йолуьйтуш, схьатоьхначу тапчано хаийтира кхузахь бегаш хир боцийла. Сихха дIабевдира цигара. Дуккха а эскархой, отрядашца, аьчган некъахула схьакхечира хьалха вокзале, тIаккха, тIемалойн низамехь бекъабелла уьш, дов дол-доллучу меттиге дIахIиттира. Майданахь а, урамехь а, вокзална йуххехь а леташ мел хилларг дIалецира. Лазийнарш больницашка а хьовсийна, декъий кхочучаьрга дIадахьийтира. Майда а, урамаш а дIацIанделира цу сохьта.

Iуьйранна эскархойн векалша таллам болийра. Хьалха — «Iедална а йамарт хилла болу нохчий» бехке хетта, царна тIебирзира уьш. Амма нохчошкахьа, церан бехкбацар хоуьйтуш, дагахь а доцуш, доггах гIодаьккхира меттигерчу бахархоша а, казахаша а, шахтин урхалло а, тIехула тIе — коменданта а. Бехк болу уркаш берриш а схьа а къастийна, суьдан кхелаца йухалаьхкира шаьш хиллачу лагершка. Нохчашна йуккъера а лецира цхьацца «барамал тIехбевлларш».

Больницехь йух — йуххерчу маьнганаш тIехь нисвелира цхьатайпа чов хилла Ширвани а, Керим а. Цхьаьний йуха кхетам чувеъна и шиъ, и дов чекх муха даьлла ца хууш, саготта вара. Кестта оццу палати чу виллира, аппендицит хилла, гIалин прокуроран гIоьнча.

— Дийцахьа, хьуна хаа там бара, муха дIадирзира и дов? — хаьттира Керима.

— Урканех 27–нна хенаш туьйхира. Биснарш, байн бехкаш берш, кхечу меттигашка дIасахьовсийра, цигахь низаман тергоне а лоцуш. Нохчех цхьанна диъ шо хан туьйхира.

— ХIунда?

— Цигахь цхьа зуда йерна.

— Логах цIен шарф а йолуш? — хаьттира Керима.

— ХIаъане!

— Тайначу дегIахь?.. Маруся?.. — элира Ширванис.

— Шуна-м и йевзаш ма-хилла! — велакъежира прокуроран гIоьнча.

— Ас йуьйр йацара иза… Цо сайна тоьхнехь а!.. Массарел майра леташ йара и!.. TIe хаза а йара! И хIунда ца йитира-те цо?.. Зуда ма йара и, — элира Ширванис.

— Цуьнан ваша вийнера цу зудчо.

— Iедалхой озийрий жоьпе?

— Комендант а, кхузарчу милицин хьаькам а дIаваьккхира балхара. Шахтин урхаллехь белхалой кхетош Iаморна жоьпе верг партера а вохийра.

— Мел хир бара-те шаберш цигахь леттарш?

— Хаац. Дийцарехь, урканаш пхи бIе сов. Нохчий — масех бIе, амма тIаьхьа — эзар гергга. Нохчех вийнарг — пхийтта, кхин а берашца бийна ши доьзал а. Урканех — ткъе иттех сов. Йерриг а сабантуй кIиранах йахйелира. Цул тIаьхьа кхин цхьацца меттигашкахь а, гIаланашкахь а иккхина хилла и тайпа девнаш. ХIинца-м, Далла хастам бу, массанхьа а дIатийна.

* * *

Ширвани хьалха та а велла, Керим больницехь а вуьсуш, аравелира. Кериме, ша цхьана-шина дийнахь вухавогIийла а хоуьйтуш, Ламара лаха вахара Ширвани.

Селисата дийцича, хиира: Махьмуд лаьцна чохь воллура. Хьамзат — вацара. Селисата шега йийцинчу, кху гIалина гена йоцчу, «ЦIен седа» цIе йолчу колхозе вахара Ширвани: Ламара цигахь йу бохура. Эвла йистехь долчу цIенош чохь Iаш хиллера Ламара тIелаьцна цуьнан ненахой. Ламара Iуьллучу цIа чу вигира жимачу йоIа.

— Дийна ву! — аьлла, меттахь охьахиира Ламара. Жима йоI арайелира. Ламарин метта хьалха гора а вахана, цуьнан куьйгашна барташ дохура Ширванис.

— ХIинца суо леш санна а ца хета суна, йалале цкъа сайна хьо вайчхьана! Далла хастам бу! Ахь дIа-х йуллур йай со!.. — Ламарин бIаьргех хиш доладелира.

— Йуллур йац: вай дехар ду.

— Зуда йалийна вуй хьо? — йелакъежира Ламара.

Ширванис ма-дарра дийцира дерриг а.

— Мел оьзда йу… — элира Ламарас.

Ламара Iуьллучу цIа чу кхин цхьа маьнга а хIоттийна, и цIа цу шинна къастийра Ламарин ненахоша… Дерриге а дийцина, xIapa шиъ буьйсанна шен — шен метта дIадижинчул тIаьхьа, Ширванина хезира:

— Ширвани!.. Лампа латайехьа… Суна вон хета…

Лампа а латийна, тIевахара. Ламарин хьаьж тIе хьацар тоьхнера, йуьхь кIаййеллера.

— ДIа ма гIохьа… Со кхоьру…

— ГIур вац… ДIахилал! — Ламарина и шега деха эхь хетийла хууш, Ширвани ша дIатарвелира Ламарина йуххе маьнги тIехь.

— Баркалла хьуна!.. Дала ирс долуш войла хьо… Хьо воцург да вац сан, нана йац сан, йиша-ваша дац сан. Суна тIаьххьара а тIекхечи хьо! Баркалла хьуна!.. ХIинца со лахь а, суна хIума ца хета хьуна… Далла хастам бу, хьо вуха схьагайтинчу… КIеззиг наб озийна суна… Ахьа а жимма садаIа, — аьлла, Ламара дIатийра, дай-й «харр» а деш.

Ширвани кхоьрура шена наб кхетийта, цунна хадеш санна, уллохь Iуьллура иза, меттах а ца хьовш. Эххар цунна а йай-й наб озийра. Амма, цIеххьана самавелира иза:

— Ламара! — кхайкхира меллаша.

Жоп дацара.

— Ламара! — метта охьа а хиъна, йуьхь схьайерзийра цо. Жоп дацара. СадеIар а ца хезара. Шийла йара.

— Ламара! — аьлла, белшашкара йай-й дIасаластийра цо иза. — Йистхилахьа! Самайалахьа, Ламара! — лерга тIе бат а йиллина, дийхира.

Меллаша ши бIаьрг схьа а биллина, Ширванига хьаьжира Ламара. Иштта, бIаьргаш Ширванина тIе а доьгIна, леррина цуьнга хьоьжуш, масех секунда йаьккхира цо.

— Ламара! — кхайкхира йуха а Ширвани, цуьнан бIаьргаш чу а хьоьжуш, — алахьа цхьа-ши дош!

— Баркалла!.. Суна ма велхалахь! Баркалла хьуна. Со дIа а йоллий, йуха… дIагIо… цунна тIе… — аьлла, бIаьргаш хьабдира цо, кхин схьа а ца диллира, Ширванис мел кхайкхарх…

Керимна тохарчух тера а ца хийтира хIинца шена тIе веанчу Ширванин лер а, хьажар а…

— ХIун хилла? — хаьттира цо.

Ширваннс дийцира. Керим а, то а велла, больницера араваьлча, вукху дийннахь шимма а цIерпоштана билеташ ийцира: Керима — Джамбуле, Ширванис — «Шемонайхе».

* * *

Шен майра Керим тIепаза вайна, Кесира бIаьрзе хьийзира шина бераца, ша хIун дича бакъахьа хир дара ца хууш, цкъа ТавсолтагIаьрга йоьдуш, тIаккха Полате орца доьхуш, йуха Эзаугей, луларчу Азретей хоьттуш. Цо комендатурехула дIасакхехьийтинчу хеттаман кехаташна жоп доцуш а дикка хан йелира. Эххар а кхечира Джамбул-гlaларчу прокуратурера кехат, Керимна итт шо хан а тоьхна, иза лагере дIа а хьажийна аьлла.

Йуха и дIахьажийначу лагеран адрес Кесирас лоьхуш а, цунна тIаьхьа ца кхуьуш а, дехха денош дIаихира, xIop лагерера а иза кхечухьа ваьккхина, олий, жоп догIуш. Колхозехь шен болх а беш, шен шина берана, Каташна а, Заретина а, шега далун Iуналла а деш, гIийлла йоллура Кесира. Кест-кеста, берашна ца гойтуш, йоьлхура, амма дог ца дуьллура Керимах. ХIун ду а ца хууш, даго хьоьхура и вуха гур ву бохург. И ойла а йацахьара, дуьнен чохь дIалела гIopa а хир дацара цуьнан. XIop а, кхечухьара веъна, йа лаьцначуьра цIа хецна стаг кхаьчна меттиг йу аьлла, шена хезча, цу сохьта цунах кхета йоьдура Кесира: Керимах тераниг а гиний-те царна шайн некъашкахула лелаш, олий, хоьттуш, лоррий толлура цо.

Лула-кулахь болчара а — Азрета а, Эзаус а, къаьсттина ТавсолтагIара, дог оьцура. «Са ма гатдехьа, дагахь а доцуш, цIеххьана цIа кхочур ву хьуна!» — олура Тавсолтас а, хууш хIума дацахь а, и аьлла мукъане а, Кесирин сатедархьама. Кест-кеста Тавсолтас, Керимна лорий, мовлад а йоьшуьйтура чохь. Йукъ-кара, са бIарзлой, шина а бераца, буьйса а йаккха, Жал-тюбе ТавсолтагIаьрга а йоьдура Кесира.

* * *

Тахана а сарахь Кесира, шина бераца Жал-тюбе кхаьчча, Тавсолта ша чохь вацара, ткъа Селита а, Нурседа а, ший а йоьлхуш Iаш, чукхечира Кесира. XIapa чукхаьчча а мегарг йистхилар доцуш, роггIана xIapa мара а йухкуш, кхуьнан белша тIе кортош а эгош, йоьлхура и шиъ:

— Нана ма лойла хьан! — бохуш.

Кесира ца кхетара:

— ХIун хилла? Дийцийша!

Нурседас, йелхаран къурдаш а деш, дийцира, Лениногорскера веанчу, Эласий цIе йолчу цхьана стага Тавсолте тахана хаийтар: Керим, шена а гуш, ши бутт хьалха Лениногорскехь хиллачу урканийн, нохчийн латарехь, коьртах хIума а тоьхна, вийна хилар. Тавсолта, и новкъа ваккха вахана, кху сохьта чукхочур ву. Йоьлхучу Селитиний, Нурсединий тIе хIинца, шен шина а бераца, Кесира а кхетта, цара чохь айинчу доккхачу белхарна тIекхечира, йуьхь балане лаьцна чувеъна Тавсолта:

— Ма делха! Ма делха! Делан кхиэлана дан хIума дац, гIaзот ву. Цигахь дуккха а нах байина бах… Дала гечдойла царна. Ма делха!.. Делан кхиэл йу, — аьлла, Тавсолта дехьа чу велира, йеса деша.

Зударийн а, берийн а делхар ца туьйра. Цу йуккъехула корехула арахьаьжначу Тавсолтина эххар шайн кетIахь, бодашкахь, гIаларт санна, лаьтташ цхьа стаг вайра: «СагIадоьхург, йа некъахойх ваций-те, чуван ца хIуттуш?» — дагатесна, дуьхьалвахара Тавсолта. Беттан серлонгахь, ченаша вуьзна, цхьа оза стаг вара чIогIа Керимах тера:

— ДегI ду хьо, йа са ду хьо? — хаьттира цецваьллачу Тавсолтас, и шайтIанан гIаларт хетта.

— Со Керим ву…

— Памили? — кхин а хаьттира цо, ца тешаш.

— Албастов.

— Зудчун цIе?

— Кесира.

— Берийн цIерш?

— Каташ, Заретта.

— Бисмалла алал!

— БисмиллахIи рохьманин ррохьим!.. — велакъежира Керим.

— ОстопираллахI! ОстопираллахI! — аьлла, маракхийтира Тавсолта. ДIа а ца хоьцуш, доIа дийшира.

— Хьалха шун чу хIотта-те со, йа воьддушехь, доьзална тIе, Гродеково, гIo-те, бохуш, — ойлане ваьлла лаьттара со…

— Хьо нийсса схьакхаьчна — хьандоьзал а кхузахь бу… Вало!..

Цул тIаьхьа цара, хIун дуьйцуш, муха йаьккхира и буьйса, вай кхин дIа дийца а ца оьшуш, дешархошна шайна а хуур ду, шайн даге хаьттича…

* * *

Кхин цхьа кIира а дIаделира Кериман цIаверзар доьзало а, и мел вевзачо а даздеш, дуьйцуш… Керим колхозехь шен хиллачу балха дIавахара…

ЙУХА А… ТОЙСУМ

ДIатиэкхара шераш: колхозехь болх а, чуьра гIуллакхаш а деш, бераш а лелош бехара йижарий. Воккха хилла Джамбул детъяслера детсаде ваьккхинера. Нурседас дукха къахьоьгура шина бераца. Йуург ца йезаш, эгIаза кхуьура Зама. Шиммо а роггIана цхьацца берийн сиркхош лехьайора: кхартанаш, кIаж-йовхарш, маждар, кIомарш. Тайдоккхургаш йуьйлура кест — кеста Замина. Стохка цунна легашка йаьхкина йекхоаш хIинцца бен дIа ца йевлира. ЦIена леладора бераш. ХIетте а, и ший а «дика ларадора», къаьсттина Джамбул. Йа хоттах эккхаргаш лоьлхуьйтуш, йа хьозашна речIа йийгIина, йа чIижаргIа кхуьссуш, йа шедага чухула чопанан лоппагаш хоьцуш, харцахьа лелий, лелий, доллу коч-хечий бехдой, вогIура и цкъацца.

Бедар керланиг оьцийла а ца хуьлура моссазза а, баккхийчеран лелийнарш вовшахйетташ, йома туьллуш, цхьацца мадар йора.

«Салматалла хила йеза!» — олура Тавсолтас а. ЙоI — дегабааме, кIант — дегала кхуьура. Кест-кеста дов долура церан. Тахана а, шен-шен «говрахь» шаьш Iашшехь, вовшахлетира и шиъ. ОьгIазйахана, шинна а туьйхира Нурседас.

— Ма йеттал сан маликашна! — Селитас хьаьстира ши бер.

— Ду… «Маликаш!»… Тохар цхьаъ «говра» тIе хаахь, вукхо и дIаозайора, собар ца деш… Ткъа хIинца шен-шенна аьлла, шиъ эцча а, цхьанна тIехь Iашшехь, важа а дIаийзориг гой хьуна?.. Хуьрсигаш!.. Шинна а цхьацца Iаж ло — боккханиг Джамбулна хIунда кхаьчча, олий, Зама йоьлху! Джамбула, ша стоьл тIера чу а тоьхна, варенин банка йохийна, ткъа шен и берриг а — гой хьуна? — варенеша буьзна пIелг Замина тIе хьежабо… Гайта!.. Маликаш мичара дара хIорш!.. Баккхийчеран йоллу амалш го-кх хIинцале гучуйуьйлуш: хIинца тайнигаш къуьйсу, кхано — гIаланаш къуьйсур йу!..

ТIейахана Джамбулан лерг хьовзийра Нурседас. Зама нанна тIе хьаьдира:

— Ма йетта… вита сан ваша!

— Гой хьуна? Ма тоьлу уьш вайл, — йелаелира Селита.

Цкъацца хьостура уьш нанас: «сан буьхьиг», «батIал», «сан бумбари»… — ца туьллуш цIе ца йуьтура. Селитас царна тукарца кехатех сурташ дохура; поппарех сурташ дан Iамадора, бираьнчика тIехь хохкура уьш. ДIадийшош, церан додеш, бишеш а нецас дуьлура. Тавсолтин а самукъадолура йоьIан берашца. Джамбул хIума йууш Iаш ша тIе моссаза кхечи а, хьовзавора и дадас:

— Йаалахь, Джамбул, хьуо вуззалц: вузар доцург дерриг валар ду, хьуна, нохчийн маттахь: мацвалар… шелвалар… гIелвалар… кIадвалар… сихвалар.. — олий, дIаволалора и. Джамбул велакъежара, амма карара баьпкан йуьхк дIа ца хоьцуш. И кхин а хазлора Тавсолтина: «ДIа ма хецалахь — ден мажал а тоьлу, хьуна, иза», — коьртах дай-й куьг хьокхура. Шинне а тIетаьIIина денна а нохчийн мотт Iамабора Тавсолтас: «Шен мотт цабезарг — шен халкъ а ца дезарг ву», — олура.

Дадолиг йа делакотам а лоций: «Букашка», — олура детсадехь Iеминчу Джамбула.

— ДIахеца и дедо! Къа хир ду хьуна! — тIечевхара Тавсолта.

— Дедо хIун йу, дада?

— И ахь лаьцнарг йу-кх.

— Къа хIун йу?.. Мэл хIун йу? — цхьа а ца дуьтура ца хоттуш бераша. Дада хьовзош, кхано йуха хоттура шайна цкъа Iамийна дешнаш, Дадас локкхар ластайора:

— Муха хир ву сел эс йоцуш! Малонча!

Кхин а тIекхетара хеттарш:

— Дада, малонча бохург хIун ду? ХIун йу эс?

— Малонча — хьо ву, аьлларг дан мало йеш волу. Эс хьоьгахь йоцург йу: цкъа Iамийнарг хаа деза! Кхийтин хьо?

Шена бераш кIордийча:

— Совцабел xIopш, кула хилла суна! — йоIе мохь тухура Тавсолтас. Амма кIеззиг садоIIушехь, йуха а бераш шена тIедоьхура.

Балхара ша хьалхехь валахь, Тавсолта детсадера Джамбул а, яслера Зама а оьций, вогIура цкъацца. Мелла а хийцавеллера иза. КIеззиг белшаш а охьаоьхура, хьажар а, аз а кIадделлера. Кест-кеста валарх ойланаш а йогIура коьрте: «Хан йели — къанвели; къанвели — вели… вели — дIадели… Велча дIадолу дерриг а цIенна… Вай кхузахь хьошалгIахь ду… хьовха, муха олура аша, сан бераш? ХIаъ… командировкехь!.. Цхьаберш муха ца кхета-те цунах… хьекъал а доллушехь… Ма лерана а лела-кх уьш кху дуьнен чохь», — олура цо. Амма хIинца а могушчу, ницкъ болчу дегIо, йах ца йеш, сихха дIалохкура и ойланаш: «Кхана лийр волуш санна, Iожална кийча хила, цкъа а лийр воцуш санна, ваха кийча хила!» — дагалоций, айалой, юха а ондда шен гIуллакхашна чувулура иза…

…ГIала а йахана, чуеанчу Нурседас цеце элира:

— Хьажахь, дада, Сталина хIинца жуьгтий а кхуза схьалехка болийнийца… Джамбулехь суна сайна а гайтира цхьа-ши доьзал… Цхьа буьрсо йоккха стаг а гайтира — академик йу, бахара… Лина Соломоновна Штерн…

— ЭхI! Ма дика ду!.. — корта ластийра Тавсолтас.

— Хьуна хIун дина жуьгташа, ва дада, хьуна-х уьш гина а бац?! — цецъелира Селита.

— Суна олуш хезна: жуьгтех тасавелларг тIаьххьара а хIаллакьхир ву?.. ХIинца Сталин кестта вухур ву… Гитлер а вуьйхира, жуьгтех тасавелча, — шениг дуьйцура Тавсолтас…

Баккъал а, газеташа ма-хуьллу жуьгтий йемалбан болийна мур бара и…

Районан почтехь цхьа кехат дIадала веана Керим рогIехь нисвелира районан суьдан хьалхенча волчу Венкинна тIаьхьа. Венкин Петр Родионович, тIамехь а хилла, орденийн «биъ могIа» некха хьалха а болуш, жуьгти вара, цхьанхьара-м кхуза балха ваийтина, и кхузахь Ia xIapa пхи-ялх шо а долуш. Ингалсан мотт хьоьхучу шен хазачу зудчуьнца, цунах тера йолчу, шайн кхозлагIчу классехь йолчу жимачу йоIаца, пачхьалкхан хIусамехь шенна вехаш вара и, цхьаьнцца а, тIекIаре йоцург, чукаре леха ца гIерташ. Керимца а кхин хьалха къамеле ваьлла вацара иза, Райцентрехь вовшийн дуккхазза а гина хиларна, геннара корта таIабой, маршалла хаттар доцург. Керим а хIинца доцца:

— Де дика хилда, — аьлла, кхин совнаха дош ца олуш, тIехьа хIоьттира цунна. Иза а, доцца жоп а делла, жимачу корехьа йуха а дIавирзира. Кериман тидам хилира иза схьавирзинчу секундехь цуьнан бIаьргаш тамаше гIийлачу аматехь хьежаран. Йа иштта хеттехь а, кхин ойла оцунна тIехь ца сацош дитира и Керима. Амма, жимчу корехула шега схьакховдийна кехат схьаоьцуш, цуьнан куьг дегор Керимна эрна ца хийтира. Гена ца волуш, сиха, йуьстах а ваьлла, дегочу куьйгаца Венкина кехат схьадостуш а, маса даржийна, тIетаьIна цо и доьшуш а, тидам хилира Кериман.

Керим, шен кехат дIа а тесна, корера вухаволлушехь, Венкин, ша лаьттачохь, шен кIайчу лекхачу хьажах хьацар тухуш, лестира, мокхачу басахь долу цуьнан кIеззиг тIедаьхкина бIаьргаш кхин а кхулуш.

— Хьуна вуо хили? — хаьттира Керима, хIумма а ца олуш, йуххехь латтар гIиллакхехь ца хетта.

— ХIума дац… Цхьа кIеззиг… ХIинцца дIадер ду… Баркалла!..

Цигара цхьаьний араваьлла и шиъ, йух-йуххе хIоьттина, вогlypa.

— Хьо а фронтовик ву?.. — элира Керима, мелла а къамеле вала лууш, вист ца хуьлуш вар бегIийла а ца хетта.

— Ван-м ву… Амма хIун башхо йу… йа шуна а, йа тхуна а хIинца!.. — эккхийтира Венкина. — Сан ваша, Роман, фронтехь а хилла, орденаш йаьхна а ву… ХIетте а, гой хьуна, хIинца… Москохахь цхьа кIира хьалха лаьцна аьлла, йаздо.

— Мича бахьнина, боху?

— Израиль-махкаца къайллаха уьйр лелош ву аьлла… Бакъ ма дац и!.. Тхан-м вац цхьанхьа а дозанал арахьа вевзаш стаг…

— Ткъа хIун оьшуш лаьцна те иза?

— Хьанна хаьа?.. Сталинан амал йу-кх ша шекваьлларш, цаьргара бахьана а далале, хьалххехь чубухкуш… Гой хьуна, и жуьгтийн пачхьалкх — Израиль — кхуллуш, цо дикка гIo динера, и шегахьа хир йу моьттуш… Ткъа иза, мелхо а, Америкехьа йели, вайна дуьхьал йоьрзуш… ХIинца Сталинна дагадеана хир ду-кх, вайн пачхьалкхехь мел болу жуьгтий а хIинца дуьйна къайлаха цаьргахьа озабезам беш хир бу аьлла… Гой хьуна, вайн газеташ тIехь хIинца долийнарг… Иза хазахета ма дац!.. Вайн жуьгташкара даьлла хIумма а доццушехь, цаьргара и далале аьлла, хьалххехь царна хIума тоха дагалаьцна-кх.

— Молла-Несарто шен газана санна! — элира Керима.

Венкин соцунгIа хилира, ца кхетта. Керима дийцира:

— Молла-Несарт хилла шен газанна йетташ. Лулахочо хаьттина: «ХIунда йетта ахь?». «Йажа дIалоллуш йу xIapa»… «ТIаккха?» «Цигахь ас йийна сан копуста а йу». «ТIаккха?»… «Цо и йуур ма йу»… «Ой, цо и йаан а йаале, ма йетта ахь цунна?!»… «Хьалххехь йетта-кх… Кхано тIаьхьа хир ма ду»…

Венкин велавелира:

— Дера, тера-м ду!.. Дерриге дуьненан суьдан Iилманехь ду: хетарехь цхьа а стаг бехке цавар, цуьнан болу бехк билгало йоллуш гучубаллалц. Ткъа Сталин шекваьллехь а — и тоьуш ду-кх. Цо ша шекваьлларш хIаллакбийр бу-кх, хьуна, ца кхоош, хьалххехь, церан бехке а ца хьоьжуш… Пачхьалкхан дуьхьа а доцуш… шен синпаргIатонан дуьхьа!.. — тIетуьйхира Венкина. Керим шен даг чохь мелла а цкъа цецвелира иза цу тайпана луьра къамелаш шеца майрра дан вахьарх; йуха дагатесира: «Делахь а ший а тхойшиъ ши фронтовик а ву, хIинца цхьана хьолехь а ву»…

— И-м нийса а ма ца догIу цуьнан, ша мозгIар хиларе хьаьжча а, — элира Керима, Сталин семинарешкахь дешна хилар дагадеъна.

— Христианийн динехь ма ду: «Иттанна йуккъехь цхьаъ мукъна, бехк боцуш велахь, уьш массо а таIзарх мукъабита», — аьлла.

— Дан-м ду… Амма цо, бIенна йуккъехь цхьаъ бехке хетахь а, и бIе а хIаллак-м во… ХIинца кхин хIун долийна хаьий хьуна цо? — соцунгIа хилира Венкин. Керим сакхвелира.

— Хьажалахь, и шун къомах а хьакхалуш!.. — элира Венкина. — Америкин президенте, дукха хан йоццуш, гIо дар кхайкхийна вайн махкахь динехь болчарна… Ткъа хIун моьтту хьуна? ХIинцале кехаташ даьхкина-кх Москохара: динахошна тIехь тидам алсам а баккха, цхьаъ цаьргара доллушехь, кхоа а ма бе! ДIалеца! — аьлла!.. И хIун ду хаьий хьуна? Боцу бехкаш тIе а кхуьллуш, хIинца дуьйна чубохка болор бу, хьуна, уьш — «хьалххехь» — Сталинан амалехь. Гур ду хьуна…

Ший а Венкин Iачу цIеношна йуххе кхечира:

— Суна хьо дика вевза, со хьуна ца вовзахь а… — элира Венкина. — Ахь шайн къомана даьккхина орца а хаьа, бехк а боцуш хьо лаьцна хьийзавар а хезна… Со теша хьох… Со кхузахь Iаш ву… Сан цIе Петр йу, Керим. Гур ду вай кхин а! — аьлла, Кериме куьг а делла, и чувахара.

«Ма йоккха йукъ ца оьшу вайн заманахь стеган де хийцадала: дукха хан йоццуш вайн «мехкан элех» волу иза… тахана соьга нисвели», — бохучу ойланца ша схьавогIуш, Керимна гира, генара дуьйна а, тIамарш а йаржийна, верриг вела а вахана, дуьхьалвогIу цхьа стаг — йуххе тIекхачалц, вовзанне а ца вевзира иза.

— Маса шо, мел хан дIайели вай ганза, сан хьоме вешин кIант!..

Тойсум вара. ХIумма а хаза ца хийтира Керимна: «Кхин бIе шо а даьлла делара», — элира дагахь.

Тойсум маракхийтира. Керима, дуьхьал куьг а даьхьна, дIахилийра цо, оба ала дагахь, шена тIейерзийна бат. Цуьнан и тIуьна оба лога тIе нисйелира. Керимна и ганза а, тIе и вицвелла а, Баккъал а дукха хан яра: тIом а болабалале дуьйна. Кериман тайпана, дехойх лоруш гергара хуьлуш а вара иза, амма Керимна хезнера и мотт тухучех ву бохург а, хан а тоьхна, и лаьцна лелла хилар а.

Керима шийло ша тIеэцар ца тосаделлачух Тойсум самукъане векара:

— Хьажахьа, со йуххехь Джамбулехь Iаш ву, хьо кхузахь Iаш хилла, хIетте а вовшийн ву-вац а ца хууш Iа… Сан хьоме вешин кIант, муха деха шу, дийцахьа…

— Вон ца деха… ДIа Iаш ду…

Керима шен къамел, шор ца деш, гIеххьа дIакхоьхьура, ца хууш а цуьнга «чугIур ду вай» ца олуш. Тойсума къамел кхечу зил тIе даьккхира:

— Хьажахь, вайн къомана кху Iедало динарг? Исторехь цхьана а Iедало дина а дуй техьа и санна дерг?

— «ХIинца талла волавелла… Ларвала веза»…, — ойла хилира Кериман.

— Кхин а доьхнарш а дукха хилла: дийнна къаьмнаш дайина меттигаш а йу исторехь…, — жоп делира Керима.

Тойсума, къамел говза керчош, питане хеттарш дора, амма Керима царна дуьхьал жоп, Iедална гергахь а раз а доцуш, бакъдолчуьнгахьа оьзно лора.

— Ткъа нийса хетий хьуна хIинца жуьгташна дуьхьал лелориг?..

— «АхIа!.. Цунах лаьцна нехан йолу ойла таллар а тIедиллина хIокхунна», — дагатесира Керимна.

— Делахь а, уьш шаберш а ма ца хьийзабо… Цхьацца бехк баьлларш…

— Хьажахь, ас хьастагIа буса приемник чухула ладоьгIча, «Американ аз» чухула луьйш верг мила вара хаьий хьуна? ЦIенчу нохчийн маттахь Авторханов… Ма-дарра вайгахь латто хьал дуьйцура. ЧIогIа хьекъал долуш стаг вара… Суна вевзара иза…

«Цуьнца хьенан хIун уьйр йу хаа а лаьа»…

— Сан йац приемник. Ас репродукторх а тоам бо. ТIе, веддачу эмигранто дуьйцург дош хеташ а вац.

— И-м нийса бах, хьуна, ахь, — сиха вухавелира Тойсум.

— «ХIета, питана чуьраваьлла лело хьаькамаша ца могуьйтучух тера ду хIокхунна»…

— Хьо хIунда веънера? — хаьттира Керима шийло, къамел дIадерзо дагахь.

— Гой хьуна, мовлад йешийта дагахь вара со… Тхан цигахь, Джамбулехь, Iийна, молла Бауддин дукха хан йоццуш кхуза схьакхелхина, бах… И мичахь Iа ца хаьа хьуна?.. — хаьттира Тойсума, хьена ши бIаьрг кхунна тIехь а сацош.

— Цхьанхьа и кхузахьа ву бохуш-м хезнера суна, амма суна вевзаш а, мичахь Iа хууш-м вац иза, — элира Керима, шена хуъушехь.

— Делахь, со и лаха воьду… И оьшу суна! — аьлла, шуьйрра ши куьг а лестош, урамехула хьалаволавелира Тойсум…

ТIехволуш, ТавсолтагIеран чу хIоьттира Керим:

— Веъна, кхузахула лелаш Тойсум ву, хьуна… И чу ма виталахь… Ларлолахь цунах!

— Дала ларвойла шех! И-м суна вевза хьуна… Муха кхаьчна кхуза?

Керима дийцира.

— Тамаш бу-кх, цхьа зулам ца деш, дIаводахь! — велакъежира Тавсолта.

* * *

Цул тIаьхьа цхьа бутт а белира. Кериман, Венкинан цхьаьнакхетарш, къамелаш тIеттIа совдуьйдуш догIура. Венкин хьекъална кIорггера а, дуккха а хууш а, дуьненан йоккхачу политикех кхуьуш а стаг хиллера.

И ца гуш ши кIира а сов даьлла, иза волчухьа вогIура Керим. Лахарчу этаж тIехь йолчу шен хIусаман корашна хьалхахула Венкин гIийла дIасалелаш, тIекхечира Керим.

Маршаллаш хаьттира.

— Хьо ма таьIна ву?..

— Со вичхьана а ас ца дина боьху гIуллакх дина вогIу со хIинца… — лаьтта бIаьра хьоьжура Венкин.

— ХIун хилла? — цуьнан пхьарс схьалецира Керима. Венкинан бIаьргаш, ша лийр вуй хууш цомгуш волчу стегачух тера, суй байна дара. Аз а къорра декара.

— ХIинцца къайлаха йинчу суьдехь, бехк а боцчу веа стагана бIе шо хан а тоьхна, вогIу-кх со! — шен гIийла бIаьргаш Керимехьа хьалахьажийра цо: «Хьажал, мел боьха стаг ву со», — бохучу кепехь…

— И муха ди ахьа? — Керим кIеззиг вухахилира.

— Ди — кх, суо… стаг воцу дела!

Керима ойлане элира:

— Дийцахьа! Са паргIатдаккхахьа!..

Венкинан мотт кIеззиг толкхалелхара:

— ДагадогIий хьуна, ас хьайга дийцина — Америко вайн махкахь динехь болчарна гIo дан тIелацар?..

— ТIаккха?

— Сталина уьш берриш церан агенташ лерина-кх хьалххехь, шен амалехь.

— ТIаккха?

— Уьш, цаьргара бахьана даларе а ца хьоьжуш, царна и бахьана хьалххехь шаьш тIе а кхуллуш, чубохка болийна хIинца… амма суьдехула кхиэл а йойтуш, иза нийсонан бакъонца даран куц хIоттош…

Керим ца кхийтира:

— Ткъа… Ахь динарг хIун ду?

Венкина, ша шена реза воцуш, куьг ластийра:

— Ас шун веа нохчочунна ткъе пхиппа шо хан туьйхи-кх цхьана стага динчу харц тоьшаллица.

— ХIун тоьшалла дара и?

— Оцу веаммо ламаз тIехь а, йуха шаьш мовлид йоьшуш а, Деле дийхира бохура, ша а волчохь, «Веза-Воккха Дела, Америка кху пачхьалкхана тIе а латийта ахь, цунна толам а ло ахьа!» — аьлла.

— Ткъа оцу веаммо?

— Йуххе а ца дуьтура. Шаьш динарг цIена ламаз а дара, йешнарг Мохьмад-Пайхамар дагалоцуш лерина, мовлад а йара. XIapa тхоьца а вара, xIoкxo хIинца харцдерг а дуьйцу, бохура. Бутт хьалха, НКВД — н талламчаша кеч а дина, и дов, хатта аьлла, цкъа сайга схьаделча, аса йухадахьийтира, цхьа теш тоьуш а вац, бехк гойту билгало а йац девнан кехаташца аьлла. Со мича вигира хаьий хьуна кхайкхина? Обком партин хьалхарчу секретарна тIе — чохь кхин а хьаькамаш а бара, НКВД-pa а тIехь.

Соьга элира: «И гIуллакх пачхьалкхан чIагIонна деш ду… Йуьззина йолу юристийн формальносташ и тайпа гIуллакх дечохь йерриш кхочуш цахиларх а мегаш ду… Америка коьртехь йолчу дуьненан империализманий, вайний йуккъехь къовсам бу. Церан дIовш чекхдалийта мегар дац… Кхочушде!»

Ткъа аса: «Партис а, советан Iилмано а советан суд законехь нийсса йан йеза ма боху!.. Ткъа со, уггар хьалха, советски суьдхо ву!» ТIаккха цара: «Хьо уггаре хьалха коммунист а, советан патриот а ву… Цул тIаьхьа ву хьо суьдхо!.. Хьайн партийни декхар кхочушде! Хьо болх бан суьде а партис хьажийна»…

Со ойлане вуьйжира: «Балхара дIаваккхар бен, кхин чу-х вуллур ваций со… Баьпкан йуьхк йоцуш а вуьсур ма вац со а, сан доьзал а… ТIелоцур ма дац ас иза, — аьлла, ойла хилира сан. «Цхьана дийнахь ойла, мукъна, йайта соьга» — аьлла, дехна, и ца дан дагахь, со ара а ваьлла, дIавахара.

Суна тIаьххьий аравелира НКВД-н полковник а.

— ТIехаал кхуза! Со волчу гIop вайша кIеззиг къамел дан! — аьлла, цо шен машенахь со дIавигира. Эццигахь дуьйхир-кха сан дерриг а доьналла.

— Хаьий хьуна, — элира цо, — Москохахь хьан ваша чохь воллуш вуй, Израильца къайлаха уьйр хиларна?.. Хьо оцу тайпана лелахь, цуьнан гIуллакх а талхор ду ахьа, тIе, оха цунах хьо дIа а тухур ву… Оцу йамартхошна тIехула набахте ваха лаьа хьуна, хьайн вешин а гIуллакх луьрачу а доккхуш?..

Сан ойла эццигахь кхечу агIорхьа хьаьвзира: «Ас цатохарх, и хан ирх — пурх царна ца тухуш йуьтур йац-кх… Ас дуьхьало йарх, кIелхьара ца бовлу-кх уьш… TIe ца вирзича, ца волу-кх со, суо а, сайн ваша а, доьзал а эрна хIаллак ца байта», — аьлла, со тIетайра. Тахана ас и суд чекхйаьккхи-кха, цхьаъ бен дIахIоттийна теш а воцуш.

— Мила вара иза?

— Вийца бакъо йац!.. Цхьа боьха хIума йар-кха, лаьцначуьра схьахецна… хьена бIаьргаш а, цхьа а хорма йоцу аьшпе бат а йолуш, шуьйрра куьйгаш а лестош.

Керимна цу сохьта вевзира иза: сурт нийса диллинера, амма и шена вевзинийла ца хаийтира Керима.

— Оцу тешо хIун дира хаьий хьуна, оцу веанна бIе шо хан туху кхиэл дIакхайкхийча? Вилхира — кх оцу чохь. Суна хийтира тIаккха: «Эхь даний кхуьнан, ша динчу харц тешаллина дохковаьлла, воьлху хир ву-кх».

Ас хаьттира: «Хьо хIунда воьлху?» Цо хIун элира, хаьий хьуна? — «Со воьлху, шен хеннахь аш Iopa а баьхна, хIорш совцийна бацахьара, мел доккха зулам долуш хиллера кхарех вайн пачхьалкхана, аьлла, дагадеъна».. Муха хета хьуна и къутIа?

— Вукхара хIун дора?

— Эсала Iapa… Царех воккхаха волчу молла Бауддис хоьттура: шайна тIехь йеш йолу суд къайллаха хIунда йо?.. Кхиэл кхайкхийча, белакъежна, вовшашка а хьаьвсина, веаммо а чохь доIанаш дира… Хаьа суна: царна хан тоьхнарг Сталин ву, со вац, амма царна и ца тухуш, суо ца вейтар — и бехк-м бу сан… Цундела, суо а боьха хета суна… Чу ца вахалуш, кху арахь со дIасалела сахьт а сов ду-кх, хьуна, сайн цIенчу жимачу йоIана хьалха а, со тешаме стаг лоручу, зудчунна дуьхьал а хIотта сайн йуьхь ца хеташ, — элира Венкина. — Со къонах цахиларан мах и бу-кх!..

— Къонахий дукха ца беха, олуш ду тхан. Бакъду, сий лардеш вала а кийча волчех со суо а хета суна. Делахь а, цара, хьо бахьанехь, хьан хьайн са хилла ца Iаш, хIаллакдан дагалаьцнарг, хьан вешин а, зудчун а, беран а дахар хилча, хала киртиг ма-хилла хьуна тIехIоьттинарг! Цара и дийр а дара-кх, хьуна, — Венкинан дог ийцира Керима.

— Чудуьйлийша, арахь а ца лаьтташ! — корах йистхилира Венкинан зуда.

— Валохьа соьца. Чай мер ду вайшимма.

— ХIинца ца вогIу. Баркалла… Шек ма вала. Iодика йойла. Гур ду вайна! — аьлла, Керим цIа вахара.

* * *

ЦIахь дерриг а дийцира цо Кесире.

— Цунах-м ларлуш хила веза! — элира Кесирас Тойсумах лаьцна.

— ВаллахI, ца веза! Мелхо а, нахана а, шена а дIа а хоуьйтуш, дIалалла веза-кх йуххера генна! — элира Керима.

***

Кхин а ши кIира даьлча, КеримгIеран хIусаман неI туьйхира. Корах дIа хьажча, неIарехь лаьттарг Тойсум вара.

ОьгIазе неIарехьа волавелира Керим:

— Хьайн Делан дуьхьа! Сан дуьхьа!.. Берийн дуьхьа ма вала цуьнца девне. Цо мотт а тоьхна, цхьа доццург а кхоьллина, чувуллур ву хьо йуха а.

Керима, шен белшех тасаделла Кесирин куьйгаш нуьцкъаша охьа а даьхна, тIевахана, неI йиллира.

— О-о! Сан хьоме вешин кIант! — мор баржийра Тойсума.

Цуьнан некха тIе куьг тоьхна и йухатеттира Керима:

— Ахь хIун делаххьий, кхин, хьо дийна а волуш, сан неIаре ма воьллахь! Со-х кхин хьайн вешин кIант ву а ма бахалахь! Со цкъа а ца хилла хьан вешин кIант! Со хьан хIумма а вац — цхьана тайпана, цхьана йуьртара хилар доцург!

— Ой-й! ХIун хилла вайна? ХIун хилла? — цецвелира Тойсум.

— Ахь харц тешалла а дина, хIинцца дукха хан йоццуш, цхьа а бехк боцчу веа стагна бIе шо хан тохийтар нахана ца хиъна моьтту хьуна? Сийсара веънера со волчу, царех цхьанна-м гергара хуьлу Бетар соьга чIир хьейан, хьуна тIехула, со ахьа массаьрга а хьайн вешин кIант ву а баьхна! Ас дIаэлира цуьнга ма-дарра — хьо сайн кIадда а цахилар. Хьан Джамбулера адрес дIа а дийцира. ХIинца хьуна тIекхача дагахь а ву хьуна, Бетар а, цуьнан ши ваша а… Хьуна Эсканойхь дуьйна а бевза моьтту суна уьш, — иза а дIакъадийра цуьнга Керима.

Йуьхь тIера бос баьхьира Тойсуман. Шен йухах куьг тоьхна, кхин вистхилар доцуш, Iодика йар а дицдина, йум йаьхьира цигара Тойсума. Шуьйрра куьйгаш а лестош, и дIавоьдуш цуьнан букъа тIехьа а хьаьжна, Керима элира Кесире:

— Иштта тоьла! Цуьнца ловзарш лелочул! Кхин вайн неIаре вогIур вац хьуна иза. TIe хIинца суна мотт тоха а ваьхьар вац!..

СТАЛИН… ВЕЛЛА!..

БIаьстенан хьалхарчех де цIеххьана хаза декхна деънера. Йист йоцчу стигалахь гуш цхьа а марха йацара. ДегIах маьлхан дуьххьарлера йовхо а йулуьйтуш, паргIат вогIура Тавсолта белшах шен гуттарлера тIоьрмиг а тесна. Колхозан беша хьажа дагахь араваьллера и, амма, юьртах ма-велли, кхузара башха гена ца хета, малхехь лепа Iоман экъа йайча, и цигахьа дIаозийра.

Делахь комендатуро ца могуьйтура йа цига а, йа луларчу йуьрта ваха a. XIapa иттех шо а иштта чекхдаьллера, и кхузара меттах ца волуш. Iам болчухьа тийнна дIахьоьжура и. Цу агIорхьа комендатура а йац, бохура. Ша цига дIакхаьчча, кхин хаза дуьне гур долуш санна хетара. Цунна дукха хезнера цу Iомах лаьцна. Цигахь, дийнна бода бой, лела бохура акха бедаш, шортта нислора иччархошна ижу: тодакхаш, мошарчий, дарташ. Ов текхош, йа кIорго йолчохь ванда йугIуш, лоьцу йай-чIерий, Iомана йуккъерчу оьзига тIехь чIерийлело артель а, хил дехьахь, Жинийн Iин чохь, шекардоккху завод а йу, бохура. Тавсолтина дуьхьалтуьйсура цигара сурташ: Iома тIехула пийсик хьоькхуш гила-кеманахь лела белхалой; бурамна тIехь цкъацца жашца дехьа буьйлу Iуй, дIо генарчу ГIелийн орца уьш дажо дига. Цигара йухабаьхкинчу Iуша дуьйцура, цигахь акха кой а, лунаш а, хотешкахь тарсалш а хуьлу, бохуш. Амма цигара кхин а дIа, геннарчу къилбехь йу бохура, саьхьара стаг санна, сутара, дерриг шена чухуду, ша хIумма а схьа ца ло, гIум сийса бIаьрмециг аре. Маьлхан аьтталахь гуттарчу йокъанехь, дакъаделла гIамаран латта цигахь, экъа санна, догу бохура, тIехь ког а ца латталуш…

Кхузара ткъех гергга чаккхарма бен гена бацара Iам. Йуьртара а, лекхочу меттера турмала хьаьжча, цIенна гора цигара халстуш а, хидоькъе а, йуххера хехочун бун а, улло доьгIна лекха ши маьлказ а, гена доцуш, шерачу арахь, цкъа маццах Чингисханан бIон дуьхьал кхузарчу къомо йинчу ширачу гIишлох бухайисина хьакхлагIа а. «Чохь — саготте, арахь — сашорте» — аьлла, дIаволавелира цигахьа Тавсолта.

БIаьстенан xIyo, дегI дайдеш, цIена дара. Мела малх нисса букъ тIе хьоьжура. Шен IиндагIна тIаьхьаваьлла воьдура и. Шерачу арахь цхьанххьа а дисина ло ца гора. ХьалагIертара дуьххьарлера бецаш. Iаьнан йочанах а, дешначу лайх а сихха ловсардоьлла догIура латта. ХIинца а сенйала кхиаза лаьттара мокха бурсан-коьллаш а, некъан йистошца йевлла муьжгаш а. ХIетте а аренийн дахар бIаьстенна самадаьллера. Тавсолтина йевзара гIамар — пхьагалан лараш, оьпанийн оьрнаш, хин дехкан Iуьрг. Цкъацца, оьртхан-кулла кIелхьара дIаэккхара моьлкъа, йа, некъ а хадош, Iажаркхлахь бовра текхарг; наггахь тебаш, текхара шен туьтан тутмакх — уьнтIапхьид. Лаккха тIехула хьийзара маккхалш. ТIаьххьар а, цхьана хин йисте кхечира Тавсолта. Дехьа кхоссалур воцуш шуьйра а, гарехь, кIорго а дара хи. Жимочу гу тIера дIасахьаьжира xIapa. Цхьанххьа а бIаьрго лехарх гечо дацара.

ГIелвелла Тавсолта, ойлане ваьлла, гу тIехь лаьттара, татоле а хьоьжуш. Кхуьнан IиндагIа, дахделла, коьртаца хих хьекхалора. БIаьргашна кхин а гергахь, хIетте а тIе ца кхочехь бара Iам. Маьлхан зIаьнаршлахь, тIехула дай Iаьнаран моьрдиг а лаьцна, Iоман куьзга, варшдетех тера, можа кIайн лепара, бIаьргашка ца лалу суйнаш а туьйсуш. Хьалабаьллачу малхо тIехьашхула, коьшкала хиъначу цициго санна, вортанах мела гилдигаш дохура.

Вехха лаьттира Тавсолта, шена хьалха дахделлачу шен IиндагIе а хьоьжуш. Иза дацлуш, тIаьххьара а жим а делла, кхуьнан когашка дижира кIеза санна. Чувоьссина, йуьхь-куьг а дилина, ламаз а эцна, тIаккха цу хин йистехь, кIел шена тIера тиша пальто а тесна, делкъан ламаз а дина, кера— йукъахь хи а мелла, охьахиира Тавсолта.

ЦIеххьана хил дехьахь, бIаьрг къуьда жIаьла санна, раз йорт хьоькхуш, йoгIy борз йайра кхунна. Сецира борз. МуцIарца латта ахка йуьйлира и, жIовнеш лоьху нал санна. «Хьерайаьлла-кх и, — дагатесира Тавсолтина» сехьа — м йериг хир ма йац: xIapa, хи шуьйра а ду… хьердаьлча экха хих къаьхка а олу»… — сапаргIатделира цуьнан. Герз а доцу стаг хил дехьахь гарна, шен некъ ца хуьйцуш, дIайоьдура борз. Хи йистехула, кондаршна тIехьахула тебаш, тIаьхьавахара Тавсолта, цо хIун до хьажа, тIоьрмигара схьаэцна, тIехь ботт а йолу, шен деха мокха доьхкарх а тесна. Ша цIахь къона волуш талла ихина хан цIеххьана дуьхьал лаьцна, дог айаделира цуьнан.

Хе голатуххучохь, коьллашна тIехьахула, кхунна гира, ша йежаш йоллучу говрана борз чухьодуш. Говр, хьийзаш, тIехьарчу когашца барзехьа нисйала гIертара. Борз, цунна го бохуш, хьалхара дIа ца йолура, говран къамкъаргах катоха гIерташ. Говро, даима лаг хьулдеш, шен корта лахахула хьийзабора. ЦIеххьана говро, аьтто баьллачохь, дIайирзина, мийраш туьйхира барзана. Борз охьатаьIира, шех берг а кхетта. Говр горайахара. Цу сохьта оьгIазйаханчу барзо це туьйхира цунна. ГIoгIax. Говр сихха хьала а иккхина, къовсам йуха а дIаболабелира церан, ший а кортошца дуьхь-дуьхьал хьийзаш, йилбазмох санна, маса.

ГIо дан йиш а йоцуш, Тавсолта хьоьжура кулла тIехьара: къеначу бIаьргашна дика гахь а, и шиъ ах чаккхарма генахь йара; xIapa гечо а лехна, дехьавалале чекхбер бара церан къийсам. Барзо, цIеххьана хьалакхетта, говран цIом схьалецира. И дIатаса гIерташ, говро корта барзаца хIинца леккха хIаваэхь лестабора. Барзо муцIар дIа ца хоьцура. ТIаьххьара а гIелйеллачу говран ворта охьаэха йуьйлира, амма борз лаьтта кхачийта ца йаьхьаш, цо халла хьалауьйура и… Барзо, цIеххьана цуьнан муцIар дIа а хецна, и аркъал йоьддушехь, катуьйхира говран логах. Миллион шерашкахь царна йуккъехь Iемина и къовсам, кхеран хIинца цу тIехь чекхбелира. Говр, йетталуш, керчара лаьттахула, борз кIел хьаша гIерташ. Амма, лаьцна лаг дIа а ца хоьцуш, цуьнца керча борз тIехь хуьлура даима.

Кестта йетталучуьра сецира говран чарх. Шен хирг дина йаьлла, сутара йаьжна борз, хьалха санна, раз йолчу, амма хIинца йазйеллачу йортахь дIайахара, пхарйелча санна, гай лаьтта а дазделла, астагIа а лелхаш. Говран неI схьадаккха дагахь, гечо лаха вуьйлира Тавсолта. Кхин а лакха, хьалавахча, шорделла хи гомха доггIучохь, йуккъехь гIайреш а нисйелла, кхос-кхоссалуш дехьавелира и. Борз, говррий леттачохь латта аьхнера бергаша. ХIинца а, муж санна, мелачу шен цIийн Iоврашлахь Iуьллура бора кхел. Хьалхарчу цуьнан когех бихкина хилла муш, хедда, кхалкхежиг баьллера.

НеI схьадоккхучохь дацара: дерриг цистинера иза. Берзан кIомсарша йеринера ворта, къамкъарг йатIийнера. Жижиган йаккхий паттарчий йаьхнера маьI-маьIIера. Варо йиллинера. КIайн лепара цергаша йаьшна буност. Йеллачу говран лешна бIаьргаш диллинчохь севццера; цуьнан тIаьххьара бIаьрхиш хIинца а, даза, цхьана меттехь, гинсу санна, дегош, лепара.

Борз йаханчухьа дера дIахьаьжира Тавсолта: генара диках гучу къеначу бIаьргашна халла къаьстира аренан йисттехь йай техка Iаьржа хьоькх. Корта ластийра Тавсолтас: карахь герз а доцуш, гIаш, xIapa ларор вацара цу барзаца. ХIуъу дийцича а, заьIап а вара. Амма… говраххьий… Шена гонах дIасахьаьжира Тавсолта. Тохара ша сехьаваьллачохь, дIанехьо гира цунна цхьа йаьсса гIoтa; тIехь тхов а боцуш, йоьхначу лаппагIан йеккъа гIов лаьттара, мохо а лоькхуш. ТIевахара. Кертахь йоьхна сазгIа а, кхин цхьацца мекхайоьлла аьчган ортхалш а Iохкура. Доьхначу божал чуьра говр терсара. Чухьаьжча, схьагарехь, стохка дуьйна а йохку сеаларш йара маьI-маьIIехь луьстта лецна. Кхоъ говр лаьттара сакхйаьлла, вовшашна йуххе теIаш. Цхьаъ, чераш кIамдеш санна, сонехь, кхерайелла, пенах хьекхалора. Шен карарчу гIожан коьжалгаца, хьаьжа йуккъехь сет догу, чIамарниг схьалаца гIоьртира Тавсолта, иза вукхарел тоьлашха хетта. Жуларан га а хадош, и карара йелира. Важа а дIаиккхира. Цхьаъ, тоьхна баргол хиларна, атта карайеара. Духьлоцин метта, цуьнан когех хьарчийна хилла муш а нисбина, эццигахь карийна, цхьа чхьонкар санна, йуьхьиг стомма аьчган орцха а эцна, казахех тера, говрахь, барзана тIаьхьавелира Тавсолта, кIеда хилийта кIел шен пальто а нисйина.

Арахь буьйса йаьккхинчу говран кхесах бецан хьожа йетталора. ЦIерачух и тарйелла, безам хеташ, кест-кеста охьатаьIий, хьожа йух-йуха чу а узуш, вогIура иза. Аренан хIонехь дегIан ницкъ сабаьлла, сихйира цо говран чабол. «Говрахь ваханчо мох лаьцна, гIаш ваханчо гIаж лаьцна», — дагадеара цунна шен ден кица. Борз йахханчухьа, хица охьа, цуьнан лорах ца хедаш, воьдура и.

ТIаьххьара а цхьана гух тIехваьлча, борз гира кхунна. ТIаьхьавогIу бере а гина, борз аьрру агIорхьа йелира. И хьалхий, Тавсолта цунна тIаьхьий, генна дIадахара xIapa шиъ. Йазйелла а, гIелйелла а, астагIа а йолу борз чехка ца йадалора. ХинкIажахь, эрзашлахь къайлайелира и. Тавсолта дIакхаьчча, говран когаш гоьллец чу а оьхуш, хоттан колд йара. Цхьа вон саьмгалан хьожа кхийтира схьа. Луьстта сорамаш а бевллера гондIа. Йуха ца волуш, майрра чутилира Тавсолта. Кхунна ши пхьагIат хьалхара дIаиккхира борз, тIе корсамаш лаьцна, сийначу кхеранашна тIехула а кхийсалуш. Амма чушершаш, хала оьхура дIа. ТIаьххьара а, логгец чуйахана, хьала а ца йалалуш, йисира борз. Тавсолтина дуьхьал а йирзина, шен ирча Iаьржа доьлаш оьхьуш, кIомсарш ваьштайеттара цо. Хьалхахула тIехилла, гIорадайначу барзана коьртах орцха тоьхна, и дIакарчийра Тавсолтас. ТIаккха, тешнабехках ларлуш, кхин шозза тоьхна корта бохийра. Чукховдийна, хорам беш, логах муш а хьарчийна, борз а такхош, уьшалара схьавелира xIapa.

Борз йакхийчех йара. Хин йистехь, тIера цIока йоккхуш, уьрсаца диллина, ге чу хьаьжча, пунт гергга, йаккхийчу коржамашца жижиг карийра. Оццул иза шех идайаларх а тамаш бира Тавсолтас. Шач хьекхайелла, гIовтална тIелетта сос дIа а йаьккхина, цIехьа волавелира и. ВухавогIуш гу тIе кхаьчча, гена валале, тохара xIapa тIе ца кхачийта борз нацкъарайаьллачохь, цуьнан тоьла а карийра, чохь кIезий а долуш. Чухьаьжна, Тавсолтас, куьг чу кховдошшехь, самукъане цIовзарца берзан кIезано, схьахьаьдда бовха тIеда мотт хьаькхира Тавсолтин куьйгах. Важа кIезий а, цIевзина, схьахьевдира. Тавсолтас сихха йухадаьккхира куьг. Даккхийчу чхернашца, тIе латта а тосуш, леррина дIайуькъира цо тоьла. «Элан кIант аганара а ма гIоттийла, берзан кIеза Iуьргара а ма долийла», — дагадеара. Берзан цIока а йохьуш, цIа вогIуш, ша йуха а къона таллархо хетта, воккхавера иза.

Цунна хIинццехь дуьхьалтуьйсура, берзан цIоканца ша гучуваьлча, колхозехь бен болу тамаш. Амма кхуо эр ду: «ХIара-м борз аьлла хIума дацара… чагIалкх санна, жима… тхан цигахь хуьлура берзалой»…

Эвлан йисте кхаьчча, арыкан хица, баргалш дIайохуш, цIан а йина, гоах тIара а тоьхна, дIахийцира цо беркате говр.

Правлени хьалха гулбелла дуккха а нах бара. Оьрсийн маттахь чIогIа луьйш, мохь бетташ, Сталинан цIе а йохуш, нисса Тавсолтина дуьхьал вогIура, коьрта Iуьйра, кегайеллачу къоьжачу месашца цхьа вехна стаг. Радиоссий, пхьоьханан гIовгIаной цо бохург халла къостуьйтура: «Ша адамийн мийлина цIий хIинца шен хьиэ чу Iаьнна цунна», — бохура цо оьгIазе. Цунна тIаьххье йоьлхуш йогIура Нурседа.

«ХIинца хIун хилла-те?.. ХIокхо вас-х ца йиний-техьа?» — дагадеана, иза шена тIехвалале, сихха йоIе хаьттира Тавсолтас:

— Хьо стенна йоьлху?

— Дада… ца хезна хьуна?.. Сталин велла.

Тавсолта сецира, ойлане вогIавелла ша волччохь, цIоцкъамаш ваьштадоьлхуш. Амма цIеххьашха элира:

— И-м ловр дара вай… кхин вон ма догIийла!.. Ма йелха, йало… чугIo! — йоI цIа хьажийра дас.

Сихачу боларехь, раз урам хадош, схьавеанчу коменданто, хьалха а ваьккхина, дIавигира вехнарг. Правлени хьалха, йаххьаш а кхоьлина нах лаьттара. Радиохула схьахезара гIийла музыка, йукъ-кара Сталинан валарх, цуьнан гIуллакхех, хьуьнарех дош а далош. Цхьаберш, цуьнгара шайна зулам даьлларш а тIехь, боьлхура, и валар новкъадеана а, музыко малбина а. Кхиберш боьхнера: «ХIинца муха дехар ду-техьа, Сталин а воцуш?»

Берахь дуьйна а шайн тIамарх йоьлла оцу цIарца хьалакхиънера дукхахберш. Ткъа хIинца, и ца хилча, пачхьалкх а, дуьне а муха лаьттар ду а ца хаьара. Хилларг доккха хIума дуйла а хууш, вовшашка а хьуьйсуш, дагахь и башха хала а ца хеташ, тийнна лаьттарш а бара. Кериммий, тIевеъна Тавсолтий йуьстахвелира.

— Бакъ дуй? — хаьттира Тавсолтас.

— Бакъду, — корта таIийра Керима.

— Ма доккха хIума гина-кх вайна! — шеха корта хьовзийра Тавсолтас.

— Цхьацца хийцамаш хила мега хIинца.

— ХIунда?

— Хета-кх иштта сан дагна… Сталин халкъан да вацара — паччахь вара. Ткъа пачахь велча, даима а дика хийцамаш хуьлу.

Керим, цуьнгарчу берзан цIоканна тIе пIелг а хьажош, велакъежира:

— CaгIa хуьлда…

— Ма хуьлда соьгара-м йа caгIa а, йа загIа а цунна-м!

Тавсолтина а хетара цхьана хенахь Сталин халкъан да, къаьмнийн бакъволу тхьамда, вуьззина къонах. Амма цунах дог делира цуьнан, хийланна а дагадогIучу, ткъе вуьрхIитталгIачу шарахь. Ткъа дерриг шен къам, хьарччийна, цо махках даьккхича, Тавсолтас неIалт элира цунна. ХIинца диканехьа хийцамаш хирг хиларх дог тешна а вара иза. Айаделлачу дегIаца вогIура Тавсолта цIехьа, берзан цIока а йахьаш, и дIаэца тахана конторехь стаг а ца хилла: «Велча а зулам дели-кх цунах суна!»… — элира цо, улло вогIучу Кериме.

— ХIан-хIа, ишта ма аьллахь! Дерриге а дацара хьуна цуьнца иштта вон! Шен хеннахь цо партина дуьхьалйаьлла оппозици ца йохийнехьара, тIе, вайн махкахь хазанеха санна, вешан индустри кхоллар а, колхозаш йахкар а чекх ца даьккхинехьара, оцу хиллачу тIамехь вай, суна хетарехь, тоьлла а хир дацара! — элира Керима, амма Тавсолтас вон ладоьгIура цуьнга.

Сталин веллачул тIаьхьа сихонца баккхий хийцамаш буьйлабелира Советан махкахь. Цхьа кIира даьлча, Нурседе кехат деара районан спецкомендатуре кхойкхуш — «тешалла дан».

— ГIуо… ший а!.. — элира Тавсолтас, Селитехьа а корта ластош…

Бухахь Керим а вара оццу гIуллакхна дIакхайкхина. ХIинца, полковникан хорма охьа а йиллийтина, кителан хьалха йохку орденийн планкашший, меран кIел дохку шен тохарлерра даккхий Iаьржа мекхашший бен, кхин хIумма а хьалхалерачу куьцах бухайисна воцчу Идрисов Бакара, дай-й куьг ластийна, хьаькиман кабинета чухьажийра уьш, Селита буха а йитина.

Керла хьаькам — капитан Сериков Олег Миронович — гIиллакхе хьала а гIаьттина, некха тIехулий, букъаций дIасаоьху эпсаран хормица долу керла бахтарш, доьхкий а цIийзош, охьатаьIира, хIокхарна охьахаа гIанташ гойтуш, тIе пIелг а хьажош. TIe сийна исхар а тесна, йеакIов йехачу стоьла тIехьа Iаш, векъачу аматахь, чукхетто Iаьржа бIаьргаш а, тIейаьхкина беснин даьIахкаш а йолуш, кхин цхьа стаг а вара штатски хормехь, амма эпсаран куьцехь белш, букъ а нийса латтош.

«Гарехь, областера талламча хир ву», — дагатесира Керимна. Раз бIаьрг тоьхна, цунна хьалха, стоьла тIехь Iуьллучу папкин тIера йоза дийшира: «Халкъийн сийлахь-воккха тхьамда Сталин нахана йуккъехь Еланцевс Д. У. йемалваран хьокъехь долу гIуллакх».

Чу а валийна, сонехь, табуретки тIе охьахаийтира «Сталин нахана йуккъехь йемалвина» волу заьIапхо.

— ХIара вевзий шуна? — хаьттира. Шимма а тешалла дира цигахь хилларг и хилар, амма цо аьлларг шайна къаьсташ ца хезира аьлла, чIагIдира. Цигара йухадогIуш, Керима, чухIоьттина, Тавсолте и дийцира.

— Схьахетарехь, Сталин хIинца а верриг ца велла, — элира Тавсолтас.

— ХIунда бах ахь?

— Цунна тIоьхула хIинца а нах хьийзабо дела…

— И мила вара хиирий шуна? — хаьттира Селитас.

— Цхьаннах тера-м хийтира, — Нурседа ойлане соцунгIа хилира.

— Цуьнан бесни тIера мо ца гира хьуна?.. И тоххара Эскинойхь вайн школехь доклад йинарг ма вара… Сени чухула ша тIехвоккхуш, соьга лерина схьахьаьжира иза..

— ОстопируллахI! — цецвелира Тавсолта а. — Тохара ЧIап-ломахь тхоьца немцойн десант лаца веънарг!?

***

Кхин а цхьа бутт баьлча, Кериме а, Нурседе а тешалла дан суьде дIакхайкхира, — амма и суд, райцентрехь йоцуш, Джамбул-гIалара областан суд йара: «Гарехь, Еланцевн гIуллакх луьрачех лерина», — ойла хилира Кериман.

XIopш дIакхаьчча, суьдан зала чохь хоттуш, дIадоьдуш кхин цхьа дов а хилла, и чекхдаллалц собар дан дийзира. Iа-ш сагатделла Керим херайаьллачу неIарехула зала чу хьаьжира. ЛадуьйгIира:

— Со хIетахь кхеран коштIахь комендант вара… ХIетахь дукха лара спецпереселенцаш мацаллах а, тифах а… ДIабохка ца кхиабора… ТIаккха ас хIокхунна тIедиллира, кхунна кхин цхьаъ баьпган норма лург, шен виран-ворданахь вел-велларг хьуьлла йистерчу ор чу дIакхехьap, уьш бахьа кхин меттиг йоцу дела… Амма аса-м ца аьллера кхуьнга цига валаза верг а дIахьо…

— Ас вахьа а-м ца ваьхьна! — шa Iачуьра хьалакхоссавелира эттIачу шинелехь волу цхьаъ.

— Муха ца ваьхьира?.. Со-м ваьхьира… Ас хьайга доьххушехь: «Со хIинца а дийна ву… Ца вала а магара… Витахьара», — боххушехь… Ахь элир-кха: «ХIан-хIа! Со вуха а кхуза эха мукъа вац… Хьо иpx-пурх а кхин цхьана сохьтехь бен вехар а вац…», — аьлла, айина хьайн вордана тIе а виллина, ваьхьна, цига беллачарна йуккъе охьатесир-кха со а… Валийта!.. — бохуш, дуьйцура, хьалха шен Iаьржа куьйгаш а туьйсуш, кIарул-Iаьржачу курдо.

— Ткъа муха висира хьо ца леш? — хаттар дира суьдехь. Жоп ца луш, курд дIасахьера.

— Дийцал!

— Ца вала… аса… йуххехь Iохкучу… беллачеран пхьаьрсах а, белшах а дилха диира… Ца леш висира… ГIаьттина, вахара… CaгIa а доьхуш, лийлира кхечухьахула… вехха. ХIинца, Сталин велча, кхуза вухавеъна, хIокхунна и ца дита!.. — элира курдо.

Керима доккха садаьккхира. Чоьхьара цхьамма-м залан неI, гIорттош, тIечIегIира… Кестта КеримгIаьрга чукхайкхира. XIopш чубевлча, дехачу гIанта тIехь, суьдана дуьхьал хиъна Iа, цIена маж а йаьшна, тIехь а цIена Еланцев вай-й велакъежира кхарна.

Суд йах ца йелира: Еланцевна йерриг а тоьхна хан «15 дей-буьйсий» йара, цо, нах а болчохь, пачхьалкхан меттехь маьттаза мотт лебарна. ЙухавогIуш, Керим хIинца а ТавсолтагIеран чу хIоьттира:

— ДIахаалда хьуна: Сталин велла, хьуна, верриг а, цинц буха ца вуьсуш! — элира Керима чуволлушехь Тавсолте…

Доцца дийцира суьдехь хилларг.

— Далла хастам бу!.. ХIинца-м кестта цIа дахийта а мега вай! — элира Тавсолтас.

* * *

Кхин а ши кIира сов хан йаьлча, ТавсолтагIеран неI туьйхира. Селитас, тIейахана, схьайиллира. Еланцев вара неIарехь лаьтташ: цIена дуьйхина, шляпа а коьртахь, галстук йихкина, карахь хаза Iaca а йолуш.

— Схьачувола! Марша вогIийла! Суна вевзира хьо, накъост Еланцев, — элира Селитас.

— Суна хьо а йевзира, Селита! — аьлла, куьг делира.

Нурседас а:

— ПаргIатваларца декъала хуьлда хьо! — аьлла, куьг лецира цуьнан. Кестта Керимца чувеанчу Тавсолтина а хазахийтира хьаша веъна. Селитас кечдина чай хьалха диллира…

— Шу махкахдаьхначу шолгIачу дийнахь со вахийтира отрядца ломан кIотаршкахула, цхьаццанхьа бухабисна нохчийн доьзалш вовшах а тухуш, охьабаха. Сан отряд дIатуьйхира, Грозный-гIалара ваийтинчу, ширчу чекистех волчу Коленкин ротех, и коьртехь а волуш… Бухабисна доьзалш-м наггахь а бацара… Тхан декхар хилира, дIабаха ца лууш, герз а карахь бевддачийн гIеранаш схьалецар, йа йайар. Масех кIиранах а лийлира тхо, уьш лоьхуш. Царех цхьаберш, къаьсттина майрабевлла, шаьш тIелетара тIехьашха эскархошна, бийшина Iохкурш а ца кхоош.

Къаьсттина багайахна йара Сату коьртехь волу гIepa… Цо, четарна чу а иккхина, бийшина Iохккушехь байинера салтий а, лоьраллин болх бен зударий а.

— Хьай, йовсар йаI!.. Зударий а байинера, тов! — элира Тавсолтас.

— Амма тхан командир Коленкин ша а вацара «дидийчех»… Шара — Органехула тхо, цигахь бухабисанчех гулбина цхьа-ши доьзал, стерчийн вордана а хаийна, охьабалош догIуш, суна гира, тхо тIай тIе кхаьчча Коленкина, тIекхайкхина цхьана-шина салтичуьнга лере цхьаъ-м аьлла, цу-шимма вухавахана, хьалхара сту, тоьхна, тIай тIера чу а харцийна, цунна тIаьххье и ворда а кIоргге чуйахара, тIерачу берашца, зударшца, баккхийчу нахаца… Ас и дIадийца сайн дагахь дитира… Цул тIаьхьа, тхо чIожах чекхдовлуш, тхо чекх а довлийтина, тхуна тIехьашха тIелетира цхьа гIepa. Царна хьалха кIайчу говрахь, Iаьржа верта а кхоьллина, цIечу башлакхца, буйнахь маузер а лестош, цхьа зуда йара, омра деш:

— ТIетох!.. ТIетох!.. Ма кхоабе! — бохура.

— Кхокха йу!.. И Кхокха йу!.. — элира суна йуххерчу сержанта.

И цIе хIетале цигахула йекаш йара: Кхокха гIарайаьллера къиза а, майра йу бохуш. Дуьйцура, цо ша шен майра, шен буьйр кхочуш ца дича, гIерана хьалхха, тапча а тоьхна, вийра бохуш. Цигахь тхайх вийна масех бIаьхо а витина, Коленкинна а йай-й чов а хуьлуш, тхо халла кIелхьарадевлира. Цул тIаьхьа Коленкина, Галан-чIожахула тхо лелаш, цигахула цхьаццанхьара оха схьагулбина, бIе гергга зударий, бераш, баккхий нах, цхьана йесса йисинчу школа чу а лаьхкина, тIехула неIарш ондда тIе а чIаьгIна, цIетесна багийра дийна боллушехь!.. Маьхьарий!.. ЦIогIанаш!.. И суна дицлур дац цкъа а! Хьалха цо уьш цу чу гулбеш, «кханналц буьйсайаккха, шелонгахь ца бита» элира — суьйре йара. Чуьра пешаш лато, аьлла, амма цIейилла дагалаьцна йаго хIума а цаьрга шайга схьалахьайайтира цо гондIахьара… Виц ца ло суна цхьа бутIаз: «Хьажал! Ас дуккха а гулдина», — бохуш, марахь ча дахьаш вогIу… ХIинца а дуьхьал лаьтта… Сан собар кхачийра!.. Со ведда Грозный-гIaла а веъна, тхайн хьаькмашна тIе вахара… Дийцира… Йаздайтира! Таллам болийра… Амма Коленкина, вуно атта, тешаш а xIиттош, со кIелвитира: шина салтийчо тешалла дира, сту ког а тасабелла, ша чубахара аьлла… Школа чу гулбина нах а, шаьш пеш лар цайарна, шайн ледарлонна цIе а йаьлла, багар чIагIдеш а, масех теш кечвинера Коленкина. Со таIIийна чувоьллира: суна дуьхьал таллам болийра…

Грозный-гIалахь со набахтехь волуш, цигахь Сату а гира. Иза — шен йуьхьсибатца и хилар соьга чIагIдайта со чувигнера талламчо.

— ХIинца идда ваьллий хьо, стешха кIилло! — тIечевхира талламча, куьйгаш а дихкина, шена хьалха лаьттачу Сатуна…

— Со шух идда вац… Со шуна тIаьхьа идда… Сох стешха кIилло ма ала! — жоп делира Сатус.

— Ву хьо стешха кIилло!.. Бийшина Iохку тхан салтий а бойуш!..

— Ткъа дийна боллушехь аша багийна тхан зударий, бераш?!. И шайна иштта дуьсийла лаьара хьуна! — аьлла, Сатус талламчин йуьхь тIе шеташ туьйхира. Талламча ша лаьттачахь:

— ДIавига и карцер чу… Ас кхана Iуьйранна гойтур ду хьуна, кIиллo! — мохь белира талламче. HeIcaгIe дIакхоччуш, Сатус, вуха а вирзина, кхоьссира талламче:

— Иза а хаьа суна… Кхана аш со вуьйр вуй… Амма хьоьга сан цхьа дехар ду: со муха ле хьажа, кхана соьга хьажа, мукъна,волахьа!

— Къонаха! Сату — вуьззина къонаха!.. — цунах ша аьлла дош йуха хийцира хIинца Тавсолтас.

— Кхана Iуьйранна, набахтин кертахь, цхьаболчу, кхозлагIчу этаж тIерачу лецначеран тидам а хуьлуш, гIовгIа йоккхуш латийна мотоцикл а йекаш, банин пенаца а хIоттийна, цунна тоьпаш туьйхира…

Со халла велира воь суд йечуьра: фронтовик хилла хиларна, ца вуьйш а витна, со йуха а фронте — амма гIудан-батальоне дIахьажийра.

Дуьненахь доллучу хIуманах а догдаьлла, сайн са ца кхоош, со вере сатуьйсуш, лар а ца луш, лийтира со фронтехь… Хьовсийша, тIом дIабаьллачул тIаьхьа, йуха а шортта орденш а йахьаш, цIавеъна волу со, тоххара дIадаьлларг цхьамма карла а даьккхина, итт шо хан а тоьхна, Сибрех ма хьажий!.. Йуха цигахь мала а Iеми, дечиг тIекхетта бойна ког а дIабаьккхи…

Массара a, гIap яйъина, ладоьгIура…

— И боьха хIума Берия хIинца а коьртехь ву-кх… Цуьнан хIуманаш ду уьш! — эккхийтира Керима.

— ХIан-хIа!.. Коьрта бехкеверг и вац — Сталин ву! — ша Iачуьра хьалаайвелира Еланцев. — Берия цуьнан хьанала лай ву!.. Коьрта бехкеверг а, чалтач а ша Сталин ву!.. Исторехь цуьнга а кхочуш боьха стаг хилла а вац: цо шегахь цхьаьнатоьхна Неронан маьттазалла, Иван Грозныйн къизалла, Азефан йамарталла! — элира, хIинца йуьхь цIиййеллачу Еланцевс.

Селита йай-й йелакъежира, тоххара Эскинойхь, школехь ша доклад йеш, Еланцевс Сталинах аьлла кхитайпа дешнаш дагадаьхкина.

Нурседас, неIаре а йахана, и дика тIечIегIира: Сталин веллехь а, Берия хIинца а дийна вара.

* * *

Кхин а масех бутт баьлча, цхьа гIуллакх хилла, правлене ваханчохь, Тавсолтина учахь, акъбевлла, радиога ладоьгIуш нах гира. Хьехориг Берия вара: халкъан а, партин а мостагI и хиларна, чувоьллинера хIинца Берия. «Хьай, делазхо йаI! И вара и, цкъа а вийна дIа а ца воккхуш, даим вен везарг!» — ойла хилира Тавсолтин. Сиха, гIанташ тIе а буьйлуш, сакъералуш, дIадохура цуьнан портреташ чуьрачара. «Хийцамаш буьйлабелла!» — дагатесира Тавсолтина: «Делан чIир кхочушхилаза ца йуьсу. КIелхьарчунна тIехула гIа а бехкамаза, церан меттигаш йуха ца хуьйцуш, дуьтур дац Ша, аьлла цу Дала», — шен ойла йора Тавсолтас…

…Кхин а цхьа хан йаьлча:

— ГIарчI-аьлла схьа а лецна, занкъаьлла чу а боьхкина, гарраст аьлла, тоьпаш тоьхна-кх вай махках даьхначарна! — аьлла, ТавсолтагIеран чувелира самукъадаьлла Керим, газета а карахь. Газето хоуьйтура: Берияна а, цуьнца цхьаьна хиллачу йамартхошна а тоьпаш тохар. Дерриг советски халкъо доккха садаьккхира, и даггара къобалдарца. Массарна а хиира 1937-чу шарахь берриг Советски махкахула чекхдевлла, хIинццалц жоп даланза дисина, инзаре зуламаш хьан дина. ХIинца партис бехкечарна хьакъдоллу таIзар а деш, иза Iорадаккхарна, адамашна хьаам белира. Къаьсттина хазахийтира и, бехк а боцуш, цу йамартхоша сийсаздина, шайн махках даьхначу къаьмнашна.

Керима шена газета доьшучу хенахь, Тавсолтас синкъераме корта хьийзабора:

— Хьажал, Церетели вуй царна йуккъехь?

— Ву, Къуръанора-кх, хIокху меттехь-м!

— Хьай, йовсар яI! — Тавсолтина дагадеара цуьнан Эскиной вар. — Ма дера дилли церан! — воккхавера Тавсолта:

— ХIуъа дийцича а, нийса ду вайн Советан Iедал! — тIетуьйхира Тавсолтас. — ХIинца вай цIа дахийтахьара!..

— Делахь а… хIинца а… сатоха деза, — элира Керима. РаьгIнаш йу гIуллакхийн…

* * *

— Районан комендант чохь вацара. Хьалхарчу цIа чохь стоьла тIехьа, таьптар а даржийна, Iapa НКВД-н лейтенант, цунна хьалха, чоь йуьззина, ирахь лаьттара цхьа нах, цо цхьацца тIе а воьхуш, массо уьш дIа а йазбеш. Цхьаберш сонешкахь, дехачу гIенташ тIехь хевшина Iapa.

Керимна йуххехь ирахь лаьтта, дика тIедуьйхина, цхьа хьаьрса интеллигент вара, шена уллохь Iаьржа дуьйхина, корта а оллийна, Iачу зудчуьнга луьйш, гуьржийн акцентаца:

— Хьо хIунда хIоьттина сел холча? Хьуна-х и хIокху тIаьххьарчу дейтта шарахь цкъа бен гучуваьлла а вац… Цо-х хьоьга шеран коьртехь цкъа бен телефон а ца тухура!..

Зуда IадIара, корта а оллийна.

Лейтенанта и шиъ шена тIе дехча, хиира Керимна уьш муьлш бу: Iаьржа дуьйхина зуда Бериян йиша хиллера — Мария Павловна, важа — цуьнан майра. Чохь болу вуьйш а Берияца цхьаьна, дукха хан йоццуш, хIаллакбинчу цуьнан гIоьнчийн доьзалхой бара, хIинца шайх спецпереселенцаш а бина, махках а баьхна, кхузахьа схьалаьхкина. Кабуловн зудий, йоIIий, ший а, сирла-хьаьрса, стигалан басахь долу бIаьргаш а лепош, шекйоцуш, йела а къежна, Iapa сонерчу гIантахь, шайна хилларг хIумма а доцуш санна. Кхиберш-м маларан хьожа а йетталуш бара.

— Хьуна хIун оьшура? — лейтенантан Керимах бIаьрг кхийтира.

— Со-м Идрисовца гIуллакх долуш веънера.

— Иза, цомгуш а хилла, балхара а дIаваьлла хIинца… ЦIахь ву…

И волчу церан цIа ваха дагалецира Керима, хьалха ша цуьнан цIахь хилла вацахь а, хIинца цунна тIехIоттар шен декхар хетта: хIуъа дийцича а, цхьана къомах а, цхьана хьолехь а, вовшийн цIе йевзина а вара. Кериман дагахь даим а кхин xIума а дара: цуьнга 1937-чу шарах лаьцна хаттар дан. «Оцу муьрехь НКВД-хь доккхачу хьаькамаллехь а лелла, ша лацаза а висина, чекхваьлла ма ву иза… Ма дукха хаьа хир ду цунна… ХIинццалц и ца ваьхьнехь а дийца, хIинца таро а ма йара цуьнан», — бохура шен дагахь Керима. Керимна, коьрта долчунна, хьалхара хаа луург дара: «Цу къизачу муьрехь, эзарнашца бехк боцу нах а, шаьш вовшийн а цара хIаллакдечу деношкахь, НКВД-хой шайн ойла муха хилла-те, уьш тешаш а хиллий-те шаьш хIетахь лелочух?»…

ХIусамнанас Идрисов гIалитIе лоьрана тIе вахна ву а аьлла, вухавирзира Керим…

ЛАТТА

ДIауьдура денош… Iуьйрре, дена йуург а лой, ши йиша цхьаьний балха йоьдура, ши бер школе а кхетош. Йуха цхьаъ балхара а йолий, хан ма-кхеччи, уьш школера цIа даладора, дуза а дой, йа итт шо кхаьчначу Джамбулан Iуналлехь дуьтий, йа лулахойх тешадой, йухайогIура, вукхунна кхалла хIума а йахьаш. Цкъацца, йуург а йицлуш, маьркIаженга а болура болх. Йай хьегIара гIелйелла меженаш, амма, кIеззиг садоIIушехь, къоначу дегIо йуха а дIаозавора Iеминчу балха. Лаьттаца долу гергарло, цунах куьйгаш деттар доггах марзделлера йижаршна.

Цунах ойла а ца йеш, хIинццалц тидамза хьешна xIapa Iаьржа латта хIинца кхечу сибатехь хетара шинне а. Лаьтто латтош хиллера дуьнен чохь мел дерг, дуьненна мел оьшург. ТIаьхь-тIаьхьа тIеттIа гучудуьйлара йижаршна цуьнца дохку тамаше хIуманаш. Цуьнан Iаьржачу бага кхоьссина буьртиг лера, амма йухабоьрзура бIозза дебий. Шен хама бинчун пусар деш, дист хуьлуш дацахь а, шена дечух кхеташ, хьекъале хетара хIинца латта. Цуьнан бос а, хьалха санна, массанхьа а цхьана тайппана сингаттаме ца хеташ, мелхо а, шен-шен меттахь шатайпа хийцалуш, шеран xIopa муьрехь а кхечу куьцехь гора.

Нахаро бал харцийначохь, аьлха санна, и къегаш дайча, схьа а эцна, керайуккъехь хьен дог догIура. Дерриг аьхна, дIадийна а даьлла, иза Iаь а гIуьттуш, малхехь, Iаьржо лепаш гича, йоккхачу садаIа дIатевжинчу, беркатечу гомашах тарлора Нурседина. Гурахь шен беркат адамашна дIа а доькъий, иза, дерриг дерзина а долий, эсала схьахьаьжча, Селитина тарлора цхьаволчу, йуьхьан бос Iаьржачу, амма, шех нахана даьллачу диканах воккхавеш, сирла велакъежинчу стагах. Iай и дерриг а лай кIел а дахана, гIap ийна дIатийча, чIогIа тарлора шинне а, кIайн юргIа тIе а тесна, садаIа дIатевжинчу, туьйранахь вуьйцучу цхьана воккхачу, дог дикачу нартах. Хьалха санна, мотт боцуш а ца хетара и хIинца: иза даима а саццанза луьйра шена тIехь болх бечаьрга аз доцчу, хезаш боцчу, амма церан дегнаш шех кхуьучу маттахь. Цунна оьшург, цуьнга ма-хьаьжжи, хаьара иза дезачарна, бIаьргашна а хезара, йаздинарг санна. Йешча а ца кхачало, дахаран бух боцу книжка хетара латта. Адамашна дика мел дерг Iамош, церан амал а собаре кхуьуьйтуш, нийсон чам а царна бовзуьйтуш, адамийн оьздангаллин Iу хиллера латта.

«Дуьнен тIехь мел долчун диканан нана — латта, да — болх бу», — бохучу, учебник тIерачу кицанах а хIинцца буххера кхеттера ший а йиша. ХIинца, дерриге кхин мел долчел а тамаше хетара шайн когашна кIелхьара шаьш бен доцуш хьоьшу Iаьржа нана-латта. Маьрша а, могуш а волуш, цуьнца вахар, цуьнца болх бар хиллера бакъдолу ирс. Цундела дог а догIуш бора цара шайн болх. Церан йаттайелла йаххьаш кхиинчу кIен басахь йогура малхехь. Шайн болх хала а бу, бах а ло, олий, цкъа а ца Iаьткъара царна…

Тавсолтин болх-м, иштта бах а ца лора. Тахана а хьалххе ваьлла парггIатчу боларехь вухавогIура иза. Гуьйренан де мело деанера. Колхозан правленига нисвелча, гIовгIa хезира. Чувирзира.

— И хIун ду? — хаьттира цо неIаре гIертачу къеначу казахе.

— Лулара «Интымак» колхоз вайчух туху. Цигарнаш а бу баьхкина.

— A-а… — кхийтира Тавсолта, — и дийр ду бохуш, хезнера.

Ший а, чу ца волуш, сени чохь ладоьгIуш лаьттара. Цхьанакхеттачу правленис сацийра: вовшахтоьхна йоккхайинчу колхозан цIе «Джамбул» йитар. ТIаккха дийцира тIейогIучу бIаьста кхин ши бIе гектар байлаттанаш ахарх лаьцна.

Ирахь латта кIордийна, Тавсолта неIарх чухьаьжира. Къамел дан хьалагIаьттира Нурседа. Да неIарал арахьа сецира, йоI къамелах ца йохо.

— ХIинца ши колхоз вовшахтоьхча, вайн декхарш кхузза совдовлу. Шиннах цхьаъ йан а ца оьшура, цунах пайда шозза бен ца балахьара. Вайн даьхни дебор кхузза алсамдаккха деза. Докъар кечдаран план дикка лакхайала декхар ду. Ас цхьа гIуллакх тадо вайна, докъар кечдаран бригада стам а йина, цуьнан план кхузза сов йаккхар а, тIе, цу бригадина и докъаран йалташ дер тIедиллар а. Газеташа а тадо, Украинехь, Кавказехь санна, алссам хьаьжкIаш йер. Уьш докъарна а тоьлу. Оцу байн латтанех, мекхана хьажийнчун эха тIехь а, мекхан меттана, хьаьжкIаш йен йеза!

Чохь гIовгIа йелира. Нурседа охьахиира. Аскеровс дуьхьало йира:

— Мукх хьалххе дуьйна карабирзина… и тхан латтанаш тIехь зеделла йалта ду. Дика хьекъа иза xIop шарахь а. Дохнана дика докъар а долу цунах. ХьаьжкIаш кхузахь муха хир хаац. Мелхо а, вай декхарийлахь ду мукх буьйн меттигаш кхин а шорйан. Оцо бен вайн докъаран бух кхачамболлуш чIагIбийр бац…

— Ткъа хьуна хаьий, иза-х радиос а дуьйцу! Цхьана гектара тIера хьаьжкIаш буьртигахь оьзча, мекхал шозза а, цкъацца кхузза а сов хуьлийла? — ша Iаччуьра йукъакхоьссира Нурседас.

Хьажайуккъе шад а хIоттийна, Аскеров чугIоьртира:

— Тхан латтанаш тIехь ца хуьлу иштта… xIapa Украина а, йа…, хьуна ма-хаъара, Кавказ а йац!

Нурседина хаьара, ша хIинца йистхилахь, дов хир дуйла. Цо собаре элира:

— Докъарх жоп лучу хьуна-х хаа ма дезара и.

— Хьо йара тхуна хьехаза йиснарг!.. «Радиос дуьйцу»… Латта довза деза цкъа хьалха!.. Лакхайала гIерта хир йу хьо… «Новатор»!

— Вайн колхозан гIуллакх лакхадалийта-м гIерта… цхьаболчу «лакхарчийн» хIуьттаренна! — ца Iиелира Нурседа.

— ТIехйаьлла хьо хIинца!

— ХIинца бен тIе а ца кхаьчна… коьрта долчунна! Правленис къастор ду! — Нурседа тешна йара ша бохург нийса хиларх.

— ЧIогIа хьаьжкIаш дагайоьхна-кх хIокхунна! — эккхийтира цхьамма.

— Ца кхета хьо? Ша гайта гIертий и-м, хIинца хьаьжкIийн «мода» йолу дела, — бIаьца йира Аскеровс накъосте.

Нурседа IадIийра. Колхозан агрономо Лутценкоссий, парторго Довлетжановссий, кхин шиммой къобалдира Нурседас аьлларг, амма колхозан хьалхенча Истамбаров Уали а, правленин кхин ши член а, тIе Албастов Керим а царах кхетта, уьш совбевлира.

— Нийса-м дац сацийнехь а! — элира Нурседас.

— Ахь хIун дей, хьайна лаахь: шун звенона йеллачу ткъе пхеа гектара тIе хьаьжкIаш йе, — ца вешаш велакъежира Аскеров. — Гайта тхуна, шайн уьш муха хуьлу!

— Йе-те! — тIетайра Истамбаров а.

— Йуьйр а йу, гойтур а ду! — уллорчу Кериме дIа а ца хьожуш, арайелира Нурседа. Тавсолта, схьа а кхетта, йоIаца цIа вогIура. ТIаьхьакхиира Керим а.

— Хьо, мукъна, хIунда велира цаьргахьа… хьаьжкIаш толар хьайна хуъушехь?

— Нурседа! Кхузарчу лаьттан хьал вайна, баккъал а, ца хаьа! ХьаьжкIаш кхузахь лелийна а ма йац. ЦIеххьана уьш ца хилахь? Бехке вай дийр ду…

— ТIех ларвелларг — тIаьхьависина… Ас гойтур ду шуна и-м, бIаьста ма-йелли!

— Гайта ахь! И бакъо йели хьуна, — Керим дIакъаьстира.

— ЙоI, хьайн бала боцчу ма кхийда!.. Хьайн декъа тIехь дика болх а беш, IадIе. Сих ма ло… Ойланза динарг пайденза дуьсу!.. Ма къийсало! — луьйра Тавсолта.

— ХIунда ца къийсало, дада? Вайна а бай колхозан бала-м! Нийсаниг къовса деза!.. Ца къевсича, гIуллакх дIа ца доьду, дада! — кIедо тIетуьйхира йоIа…

И гуьйре а, Iа а дIаделира…

Байлаттанаш карадерзоран гIуллакх бIаьста кхин а айдира. Казах — Кюльна тIехьа Iохку байлаттанаш карадерзо Россера а, Украинера а, Закавказера а сов дукха кегийрхой кхечира. Сиха дебара ханнийн цIенош, четарш, гIишлош: «Абайн» цIарах йоккха совхоз йиллира, йалтий, даьхни лелор а, чIерий дахар а тIехь долуш. Комаьршша схьахийцира пачхьалкхо киралелон машинаш, тракторш, йуьртбахаман техника, кхиболу гIирсаш.

«Джамбул» колхозана уллохула цига кхаччалц жагIанан некъ биллира чехка. Тохара буса бодане лаьттинчу Iоман агIонехь хIинца хин куьзга цIерашца лепадора электрически стогарша.

БIаьстенца чекхделира керлачу планехь оханаш дар а, йалта дер а… Аьхке кхехкачу хенахь хабар делира: байлаттанаш карадерзоран гIуллакх муха доьду толлуш, луларчу областашкахь лелаш ЦК-н комиссеш йу аьлла. «Хрущев а ву цаьрца!.. Кхуза а кхача мега!» — бохура. Цхьанна а ца хаьара и билггал, амма xIop бригада, колхозник тIетаьIира кечамна. Некъан йистошкара къух дIадаьккхира. Дитташна кир туьйхира. Дешархоша, арыкаш цIандеш, дIайехира массанхьара а йараш. Лурчах йан йоллийнчохь йисина зIакардаьхнилелон ферма хIинца катоьххана чекхйаьккхира; шайн-шайн керт а цIанйина, къагийра бахархоша йерриг йурт! Къаьсттина тIетаьIира колхозхой йалтийн аренашкахь. Аланза йохьебевлла, и аренаш цхьана кIиранах самсайехира цара.

Хаза лаьттара денош а. Нурседас, сарралц чу ца йоьрзуш, шен белхалошца тайира шайн аре. Тахана а Iуьйранна дуьйна йоллура и хьаьжкIашна йуккъехь, чу а йахаза, шен сийна косынка, лаба йеш, хьалха а оьзна, бухадисина асарш дIадохуш. Селитин звено а йуккъе оьзна, шорйинчу Нурседин бригадехь дукхахберш хьаьжкIаш дика йевза нохчий бара. Луценкос шайна ма-хьеххара, беакIов бенан хормехь йийнера цара хьаьжкIаш. Нурседа йоккхайеш аренга хьоьжура: лаккха хьалайахана хьаьжкIаш, мохехь сийна дехий лергаш а лестош, шабарш деш, вовшашна тIетеIара, луьйдиг йаьттIачохь, дашо церг санна болу, можа буьртиг а оьхьуш.

«Хьаьнгга а гайта мегар ду хIорш-м!» — бIаьрг буьзира бригадиран. Бакъду, церан майданна йисттера дуьйна, доза билгалдеш, йуккъехула бецан кес а даьккхина дIайоьду, мукх а, кIа а дийна аре-м йара бIаьрг Iабош: лакхадаьлла и йалта, йоллу аре дIалаьцна, мело хьоькхучу мохехь, хIорд санна, техкара, сийначу тулгIенийн моханаш а йетташ. Сехьарчу йистехь, шен белхалошца, малхехь верриг ватта а велла, кху кIиранах а чу ца воьрзуш, воллура Аскеров а.

Нурседина тIевеара иза.

— Эрна гIерта хьо, — забар йира цо. — Хьан «кукурузник»… хIа!.. Йуха а Сочехь ву хьуна… Итонца лаьтташ… кхуза вогIур а вац, — газета кховдийра Аскеровс.

Шайн йалтехьа корта ластийра:

— Муха хета хьуна?.. Хьо-х дуьхьал йара!

— Йацара те со-м царна дуьхьал… Ас мекхал хьаьжкIаш тоьлу бахара-кх… ХIинца а боху изза. Гой хьуна?!

— Гур ду-кх тIаьхьо: кIорнеш гурахь дагардо!

— Дика хьаьжча-м, уьш хIинццехь а го! — ца къарлора Нурседа.

Церан къовсар мел гена дер дара хаац, амма оцу сохьта, силам диллинчу боккхачу новкъахула схьайогIу кхоъ «победа», кхаьрга нислушшехь, асфальта тIера схьа а йирзина, шайн масалла ца лагIйеш, хецайелла кхарна тIейеара, ченан кIур оьккхуьйтуш. Охьабиссира кIайчу костюмашца, аьхкенан шляпанаш коьртахь, чено цIоцкъамаш а сирдина, районерий, областерий куьйгалхой.

Аскеровс, тIевахана куьг луш, маршалла хаьттира. Цаьрца обкоман хьалхара хьаькамаш а, лекхочу дегIахь, векъна, къено кхин цхьа стаг а вара.

— Накъост Вильянов — КПСС-н ЦК-н векал! — вовзийтира и райкоман секретаро. Вильяновс, коьртара схьабаьккхина, ченах цIанбира шен шляпа. Чан йиллича санна, сирбелла бара корта а.

— Де дика хуьлда шун! — тIевеара и, куьг луш. — КIай, муккхий-м сов дика хьийкъина!

Аскеров сихха Нурседехьа вирзира, и цунна а хозийла хьожуш.

— Дерриге а аш аьхна байлаттанаш хIорш ду?

— Ду-те, накъост Вильянов! Планаца деллачу дерриг а байлаттанаш тIехь кху бIаьста оханаш чекхдаха кхиира тхо, — гай тIехь ши куьг вовшахтесна, шен ма-хуьллу синтеме лоьра Аскеров.

— Дерригенна а тIе бохург санна, кIай, муккхий дийра оха! — тIетуьйхира баьхкинчаьрца тIевеанчу Истамбаровс.

— Ткъа хьаьжкIаш мел йийна аш?

Нурседа жимма схьахилира. Амма, шен шуьйрачу букъаца и дIахьулйеш, кхин а хьалха таьIира Аскеров:

— Ткъе пхиъ гектар.

— Кхин ца йийна?

— Тхан латтанаш тIехь муккхий, кIай дика хуьлура, накъост Вильянов, цундела, цкъачунна латта зуьйш, зенах ларлуш, кху шара хьаьжкIаш оццул бен ца йийра оха… ЧIогIа дикачу xIyx а ду оха дийна кIай, муккхий, — кIешкахьа вирзира Аскеров. И йоллу аре дIалаьцна, бIаьрг тIера ца баккхал, хаза техкара, кестта хьакханний бен ца деза кIай, муккхий.

— ХIетте а… Гой шуна, хьаьжкIаш а ма хьийкъи шун тIех дика. Ткъа мукх бийначу лаьттан эханна тIе, мукъна, уьш йийнехьара, мекхал шозза а сов хир йара… Цу тIе, гIодамаш а дуьсур дара докъарна! — элира Вильяновс.

Асарахь бохку колхозхой, метигаш, гаьмнаш карахь тIеоьхура, го беш. «Москвара ЦК-н векал кхаьчна!» — цу сохьта даьржинера. Шен метиг тIехьа а лаьцна, йистехьо лаьттара Селита. Гонах бара церан бригадера зударий, божарий: хIинцца схьакхаьчна тийна Джейран, йерстина Айгерим, мангалан куй тиллина Тавсолта, Керим, кхин нах а. Массо тата дайна лаьттара.

— Ткъа муьлш бу хIорш йийнарш? — хаьттира Вильяновс.

— Кхуьнан бригада ю! — Аскеровс, дIа а хилла, Нурседа гайтира.

— Сел кIезиг хIунда йийна ахь? — хьовзийра и Вильяновс, цуьнан карахь и дацар хуъушехь, цо а хIун олу хьажа. Аскеров, Истамбаров вулавелира.

Нурседа, лаьттан бIаьра а хьоьжуш, IадIара.

— Муьлхарниг йу шун бригада?

— Докъар кечдан, зударийниг… уьш…

— Иштаниг а йу?

— Йу.

— Болх муха бо аш? — къамел самадаккха гIертара Вильянов.

— Божарийн бригадаца къуьйсу оха… Цкъа тола а тоьлла, — элира Нурседас.

— Болх-м дика бора кхуо, — забаре йукъаиккхира Аскеров. — Амал вон йу-кх… гуттар къийсалуш!

— ХIан-хIа! Ма алалахь! И вон амал йац! — элира Вильяновс. — Йукъараллин дуьхьа, шен синтем а ца кхоош, къийсавалар, мелхо а, вайн керлачу адаман гIиллакхехь ду… Партехь йу-й хьо?

Корта байн охьабахара Нурседин, йуьхь цIийелира. Вильяновн лере а таьIна, райкоман секретаро, кхечарна ца хозуьйтуш, цхьаъ-м элира.

Нах-м кхийтира цо аьллачух, ца хезнехь а.

— Хилча хIун ду… нохчех?! — массарна а хозуьйтуш, цецвелира Вильянов. — Вайн Конституцица массо а къаьмнийн бакъонаш цхьабосса йу! Иза дохо цхьанна а ца йелла бакъо! Советски адамийн башхалла церан къомаца ца къастайо, церан гIуллакхашца бен! Балхахь тоьлларг — тоьлла ву!.. ЦIе хIун йу хьан?

— Нурседа.

— Ден цIе?

— Оха ца лелайо… Доцца: Нурседа — олу-кх.

— Нурседа… хаза цIе йу. Шун маттахь маьIна дуй цуьнан?

— Ду, — эхь хетта, сецира Нурседа.

— ХIун ду, Ткъа дийцахьа.

— Богу седа… бохург санна ду-кх.

— Товш цIе йу… хьуна йогIуш!

Шегахь товчу сийначу косынкица Нурседа, наха эхь доцуш ду олу, шен сийна бIаьргаш хIинца эхье охьа а дахийтина, лаьттара Вильямовна хьалха, доцца жоьпаш луш, наг-наггахь цуьнга хьала а хьожуш.

— Маса класс чекхйаьккхина ахь?

— Итт.

— Кхин а деша деза ахь, Нурседа! — шен йоьIан санна, цIе йаьккхира хьешо.

— Баркалла! Доьшур ду ас! — элира Нурседас.

— Йовха йу! — шляпа дIа а баьккхина, хьацарна йовлакх хьаькхира Вильяновс. ТIаккха йуха а:

— Йовха йу! — аьлла, дIатиллира шляпа.

И бен а воцуш хиларх майрайаьлла Нурседа хIинца нисса дIахьоьжура цуьнга. И воккхо стаг воллушехь, цуьнан бIаьргаш, къоначеран санна, сирла, синкъераме хьуьйсура, лер а зевне декара. Амма и луьйчуьра сецча, цуьнан бIаьргаш чу дайн IиндагIа хIуттура. Цу сохьта и тарлора Нурседина цхьана Iалашонна тIекхача сихвеллачу, амма кIеззиг гIелвеллачу некъахочух. Церан къамел сецначу минотехь, Тавсолта тIехилира Нурседина:

— ЙоI, вайх хIума хаттахьа цуьнга: цIа ца дерзор-техьа вай?

Селита а, кхин нохчий а гергахилира. Вильянов Тавсолтехьа хьаьжира:

— ХIун боху цо?

— ХIара сан да ву… нохчех лаьцна хьоьга хоттийла лаьа кхунна: цIа дерзор дуй тхо? — хоьтту цо…

Вильяновс, куьг лоцуш, Тавсолте маршалла а хаьттина, массаьргахьа а вирзина, элира:

— Билггал ала хаац суна цу хьокъехь хIинца а. Амма и тайпа гIуллакхаш толлуш ЦК-н комисси йу. Бакъду, Сталинан гIалаташ партис хIинца нисдийриг хилар! Са ма гатде! ПарггIат шайн белхаш бе!

Асархойн йаххьаш серлайевлира. Шеца болчу накъосташкахьа а вирзина, Вильяновс тIетуьйхира:

— Граждански тIамехь а нохчий, гIалгIай майрра революцигахьа летта… Суна хаьа. Кировца, Орджоникидзеца со лелла хIетахь Кавказехула.

Нах дIасахуьлуш, самукъане гIовгIа йелира: отрядан кепахь, кIайн кучамаш, сийна хечеш йуьйхина, цIечу галстукашца богIура школера пионераш, шайца хьехархо а волуш. ТIекхоччушехь, отряд саца а йина, хьалха волчу пионервожатис, казахо, салют делира:

— Пионераш! Коммунизмехьа къийса кийча хила!

— Гуттара а кийча ду! — мохь туьйхира йерриг отрядо.

Пионервожатис тIоьрмиг чуьра схьайаьккхина тилийна йоккха хьаьжкIа а, керлачу кIенан кан а кховдийра Вильяновга:

— Хьоме ЦК-н векал, тхешан школьни кха тIехь оха тхаьш кхиийначех йолу хIорш безамана хьуна ло оха!

Вильяновс маравоьллира пионер. Уьш балош йеанчу, дIанехьуо лаьттачу, церан хьехархочо йуха грузовикахь дIабигира пионераш. Вильяновн йуьхь серлайаьллера:

— Гой хьуна, накъост Аскеров, шун латта хьаьжкIашна дика хилар пионерашна а хаьа!..

Кхеран Iодика а йина, уьш шайн машенашца дIабахара Казах-Кюлехьа…

Йижарийн белхан аьтто табелира. Цул тIаьхьа Нурседа парти а ийцира…

***

Гурахь колхозан собранехь жамI деш сацийра: тIедогIучу шарахь байлаттанаш кхин а алсам аха; хьаьжкIашна кхин а цхьа бIе гектар тIетоха. Аскеров, ша волчуьра йуха а хасстоьмашлелочу бригаде хьажийра. Цуьнан метта хаьржира Луценко.

Колхозан председатель Истамбаров деша вахийтира, Довлетжановх «бастык»¹⁰ а вина. Коммунисташа парторг Керим хаьржира. Оцу собранехь дакъалаьцна Обкоман векал, гIуллакхашна резахилла, тIевеана, Нурседин а Iодика йина дIавахара…

ДАЙМЕХКАН ГIАЛАРТАШ

ТIанк-аьлла йуьзнера колхозан йоккха клуб. НеIарехь а, корашкахь а, вовшашна тIе а теIаш, лаьттара нах. ХIетте, йуххерчун садеIар а хезаш, тийна дара. Обкоман векало, чекхволуш, доггах ваьштатуьйхира трибуна тIехь шен таьптар. Москвахь чекхйаьллачу КПСС-н ХХ-чу съездах йара цо йина доклад.

— Декъалхуьлда Ленински ЦК!

— Дехийла Советан халкъ! — чуьра маьI-маьIIера кхайкхамаш хезара. Халкъо къобалдора цхьа стаг вазварх девлла зуламаш дIадахар а, Ленина хьехна Революцин бакъолла меттахIоттайар а. Кху тIаьххьарчу ткъе иттех шарахь советски адамийн дегнашкахь IаьIначу ойланашна, церан жоьпаза дисинчу хеттаршна, уьш Iаббош, жоп лора тахана съездан сацамаша. ТIараш тийча а, чуьра гIовгIа, пенех йетталуш, чу ца тарлуш, йехха цхьаьнахьахула дIаоьхура, бIаьстенан хиэ, вовшахбетташ, кег а беш, дIакхоьхьу буту ша санна.

Цигара цIа догIуш, Луценкос шеха бIаьрг таIийра Кериме:

— Шух кхаъ хьаьрча моьтту суна: шу Кавказе йухадерза мегачух тера ду.

— Ткъа шух? — нисса цуьнан йуьхьа тIе а хьожуш, йуха хаьттира Керима.

СоцунгIа а хилла, ший цIоцкъам оьгIазе ваьштадахийтира украинцо.

— И-м, дан ницкъ а ца кхаьчна, кIелдисина хилла «цуьнан», — элира Нурседас.

— ХIа… Цхьаьний тхоьга даха деза вай xIapa де даздан, — элира Керима.

— Цул а — тхан цига гIo вай, — тIевирзира Довлетжанов. — Хьан кIант а цIа веъна… Кесирина даге лазар деана а бохура…

— ДIаделира и-м… кIант цIа ма-кхеччи, хьала а гIаьттина, лелаш йу. ДIадуьйла шу, хьиэ а ца луш!

Кериммий, цуьнца Нурседий дIакъаьстира. КеримгIаьргахь, Каташ цIа веанчу баьхкина, Тавсолта а, цуьнца Селитий, Джамбул, Замий а дара. Каташах воккха кIант хиллера. Алма-Атарчу йуьртбахаман институтехь доьшуш вара иза… Жима Заретта вешех хьерчара.

Хьеший схьагулбелира. Тхьамда винчу Тавсолтас хьалхара кад айбира:

— Сталина вайн Советан куьзгана тIе тоьхна боьха Iаь, шен пхьош хьаькхна дIахьаькхинчу ХХ-чу съездана тIера! — лимонадах дуьззина тоьхна стака хьалаайира Тавсолтас, Луценко велакъежира:

— Оццул безчу кеда чу чIогIо кочалла хIунда ца йоьттира ахьа?

— Вичахьана тIадам ца мелла, — Тавсолтас шен некха тIе куьг диллира. — Сайн дагахь кху кедан цхьаннен а, цкъа а ца дина сий до-кх ас!

— Бакъ боху! Бакъ боху! — мIера буьххьехь забаре наьрсан гижу кховдийра цуьнга тIекхалла Довлетжановс. Кегийчарна паргIато йитархьама, жимма а Iийна, Каташца къамел дина, Кесирин дехарца Селитий, Нурседий цаьргахь йитина, Тавсолта, хье ца луш, Джамбуллий, Замий а эцна, цIа вахара.

Довлетжанов Нурседегахьа вирзира:

— Балха тIехь сирла богучу вайн седанна тIера! — цунна а боьттира чагIаран кад. Нурседа йишига хьаьжира:

— Мегар дуй?

— Хетта а хоьттий ахь!.. Хьайн дас мелларг мала… хьо ца Iалахь!

Шиммо а лимонад мелира.

— Молодец! Молодец! Бакълоь! — Довлетжановн йуьхь йекхаелира. — Зударшна ца оьшу… Тхуна а шортта хир!.. Амма дезаш-м оха а ца муьйлу-кхи xIapa…

— Дицдаларна кхоьруш дохку-кх, — забаре тIетуьйхира Луценкос.

Массо бара сакъералуш…

Кестта йижарий дIабахара.

Шийтта долуш, дIабуьйхира хьеший…

* * *

Iуьйранна Тавсолтега а, кхечу мухIажаршка а комендатуре кхайкхира. Чохь вара тохарлерра коменданттий, цуьнан керла гIоьнчий. Ший а цхьана басахь — хьаьрса, цIоцкъамаш а кIайн, ший а ченан басахь хорма йуьйхина, ший а, ченаша буьзнарш санна, цхьатера.

— ХIоккхуза куьг таIаде… тIаьххьара! — цIаза-пIелган йахйинчу мIераца кехата тIехь сиз даьхьира коменданта. — Комендатура кхин хир йац!

— ХIокху кхойтта шарахь хIинца дуьххьара дог а догIуш таIадо-кх ас куьг! — къоламан йуьхьиг кагйира Тавсолтас.

Гонахарнаш бийлабелира.

— Ткъа цIа маца дохуьйту тхо? — коменданте хьаьжира Тавсолта.

— И суна хаац. И билгал дац хIинца а… Ма сиха ву хьо, воккха стаг… Нисдан а, кечдан а дезарш дукха хир ду, хьуна, хIинца а, — шен хьаьрса цIоцкъамаш хьалатесара коменданта. — ПаргIат а даьхна, кхузахь дита а там бу, — тIетуьйхира цо.

— ХIинца кхузахь со сецо-м хала, хьаха, хир вара шуна, — корта ластийра Тавсолтас…

Шайн цIенна гергакхаьчча, кхин а сихло говр санна, комендатураш дIайаьхначул тIаьхьа кхин а чIогIа карзахйевлира Тавсолтин ойланаш — цIехьа! Цу ойланаша дIалаьцна меллаша воьдура иза тахана колхозан бешехьа. Беша дIакхачале, некъа тIера а ваьлла, нисса малхбузехьа ша-шах дIаоьхуш карийра цунна ша, цхьа жимо гу Iалашо а лаьцна. ТIекхечира. Раздаьллачу чуртах тера, шен астагIчу кога тIе а таьIна, гу тIехь лаьттира иза, малхбузехьа вогIавелла, меттах ца хьовш. Винчу мехкан сибаташ ма-хуьллу нуьцкъаша шен ойлана хьалха тIеуьйзуш, дагалоьцура цо. Кхин а… Кхин а… Кхин а…

ЦIеххьана цIера сурташ, xIapa цига дIакхаьчча санна, ма-дарра цIена гуш дуьхьалхIиттира цунна ойланийн ницкъаца. И ца кхеравелира: мелхо а цо кхин а нуьцкъаша сецадора уьш шен бIаьра хьалха, уьш йуха дIадарна кхоьруш. Цунна хIинца цIена гора лаьмнийн даккъаш тIехула ша жеца лелаш… ТIаккха шайн колхоз… Ма хала вовшахтуьйхира… Беш… Ма хаза хуьлура… ГIовгIане Яьсси… Лекха ЦIен берд… ТIаккха роггIана дуьхьалтийсира: йуьртан кешнаш, Даудан хIоллам… Нурбикин кошан барз… Шайн керт…

Тавсолтас шен ойланийн ницкъаца кхин а тIеттIа тIеуьйзура и бIарлагIаш, уьш дIаян ца юьтуш, хIинца уьш дIаяхь Баккъал а ша цIа а ца верзарна кхоьруш санна…

ХIинца дIо генна хьалха, вукху агIорхьа, малхбалехьа, кхин цхьа сурт а, цIена, дуьхьалхIоьттира цунна: хьуьлла дитташна дехьахь дIасахьера, кхунна хIун йу а ца хуу, цхьа Iаьржа тоба. Кхеравелира Тавсолта: «Хьера-х ца ваьлли- те со? Дала а магийтац, бах, шен дозанал тIехваьлча… Хьекъалх а воккхий кIелвуьту, бах, дуьненан дезаршка шегачул тIех сатийсинарг»… «ОстопираллахI!» — дийшира Тавсолтас шабарца.

Йуха а малхбузехьа дIахьаьжира: дIайайра хьалхара бIарлагIаш, генна дIа ма-йарра гора шера аре. ТIаккха, сиха, йуха а малхбалехьа вирзира иза: хьалха санна, хIинца а, хьуьлла дитташна дехьа, йуха а дIасахьера и Iаьржа тоба. Тамаше хийтира, амма, кхерам дIа а теттина, хьаьккхина цигахьа вахара Тавсолта…

Цигахь хиллера гIаларчу вайнаха шайн белларш дIабухку кешнаш. Тавсолтина, тIекхаьчча, цу сохьта вевзира, тохара дуьйна а гина воцу, тобанна йуккъехь, корта а оллийна, керлачу кошан борза йуххе лаьтта Рашид. Цуьнан хазачу, са ца гучу бIаьргаш чуьра меллаша хин тIадамаш ледара. ДIавоьллинарг цуьнан шийтта шо кхаьчна кIант хиллера.

— Хьо ву и, Тавсолта! Марша вогIийла! — элира цо, цуьнан куьг шен кара кхоччушехь. — Бехк ма биллалахь, и жима велахь а, цхьаъ бен вацара сан! — бехказвуьйлура Рашид.

— Дала гечдойла! Бисинчарна собар лойла! ХIун ду и жима хилча? Жимачух ма хуьлу воккханиг а! И, гIа санна, жима хиллехь а, амма и гIа вайн гаьн тIера доьжна! Вайна хилла эшам. Хьан дог лазарх бехк буьллийла йац… И-м кхиъна кIант хилла. ЦIе хIун йара цуьнан?

— Iалсолта.

Тоххара, Граждански тIамехь вийначу, шен цхьаъ бен ца хиллачу вешин, дукха хенахь дуьйна хазаза йолу, и цIе хезна Тавсолта ойлане вахара. Цунна дагавеара хIинца, къона волуш дIаваьлла, шен ваша, цуьнан иллеш а…

Массо а дитташ кIел охьахевшира. Цу сохьта йукъадевлира цIа дахийтарах лаьцна къамелаш:

— Ac xIopа ламаз тIехь а Деле денна а воьху-кх и Хрущев: и карий-кх дуьххьара вайна орцахвала. Дала ларвойла иза!

— Хьовсийша, шаьш шира ленинхой бу боху — Молотов а, Каганович а хиллийца вай йуха цIа дерзадарна дуьхьал…

— И-м хIун дара, нохчийн лаьтта тIехь ша буьйсанаш а йаьхна, вайн сискалх а кхетта волу, вай веза лору Ворошилов а-м хилла, боху, йуьхьанца дуьхьал…

— Бакъду. Иштта хезна суна а. Ширачу хьаькамех Хрущевца цхьаьна вайгахьа уггаре хьалха куьг айинарг Микоян ву а, боху.

— Буденный?

— И-м цара ишттачохь лоруш а вац… Говрийн верас, — гонахарнаш бийлабелира.

— Калинин а ма вара вайн махка веъна лелла… цо хIун дина-те?

— Хьанна хаьа?.. Шега аьллачунна тIе куьг а теIош, Iийна хир ву-кх…

— Аш хIун дуьйцу? И-х велла дукха хан йу, — гонахарнаш йуха а бийлабелира.

— Миска йаI! Вехаш а, ву-вац ца хаьара, хIинца велча а ца хаьа…

— Цуьнан цахилар, дера, дара иза-м… Сталина шен зуда чуйоьллича а, вистхила ца ваьхьна…

— Делахь а, цо вайн къомана тIе цкъа а нехаш-м ца хьаькхира, Ждановс санна.

— Цул а, Гамзатовс санна, алахь! — йукъагIоьртира, хIинццалц ойлане Iийна, бIаьргех пенснэ-куьзганаш дохку, Фрунзера кхузахьа хьошалгIа веъна, историн хьехархо Тухан Фаргизов.

— И мила ву?.. — корта хьалаайира цхьамма.

Массо а цецхилира.

— Вайн дIегIастанхо ву-кх… Вайца вошалла догIучу суьйлин къомах…

— ХIетте а Москвахь ша арахецначу книжки тIехь цо йаздина имам Шемал «нохчийн борз», «гIалгIайн лаьхьа» хилла бохуш, цуьнца цхьаьна вайн къам а бехдеш, — дуьйцура Тухана.

— И ма тамаше хIума ду…

— Дан-м ду… Делахь а, кху тIехь инштта-м йаздо цо, — шен кисанара схьайаьккхина, жима книжка схьауьйхьира Тухана… — Имам Шемал шайн суьйлех хиллашехь, иза вайн къомах волу сурт a xIoттош.

— Вайна схьалуш ву-кх хIинца!.. — эккхийтира цхьамма.

— Валийта! — элира Тавсолтас. — Вайна къонахий оьшу! Тохара цара и цкъа охьатесча а, вай схьаийцира. ХIинца а вай схьаоьцур ву. Кхин дIалур а вац! — шен дош тIечIагIдира цо.

— Мила ву и ван, цу тайпана йаздийриг? — хаьттира Тавсолтас.

— Шайн — суьйлех… ЖIай ву…

— Эхь а ца хетий хIетте а, имам Шемал а ма хилла жIай! Хьаьж-Мурд а ма хилла жIай! ЖIай вайн ДегIастахь лоруш къонахий ма бу… Эхь ма ду и… Баккъал а вуй-те и йаздийриг жIай? — йуха а хаьттира Тавсолтас.

— Ву… ГIараваьлла жIайн йозанча ву…

— Ма тамашена ду и, жIайн амалехь хIинццалц ду олуш а ма ца хезнера ор чу воьжначунна тIе тIулгаш кхуьйсуш…, мелхо а чу лами кховдош дара-кх ламанхойн Iедал… Ма эхь ду иза! — корта ластийра Тавсолтас.

— Делахь а, цо бехказвуьйлуш, эхь хета шена, бохуш, жоп а даийтина, вайн йаздархоша, Базоркин Идриса, Яндиев Джамалдас, Муталиев Хьаж-Бекара шега, бехк боккхуш, дахьийтинчу кехатна дуьхьал… Цхьадолчу aгIop иза цуьнгара йаьлла къонахалла а, дера, лору аса-м, — элира Тухана.

— Атта лору!.. — корта ластийра Тавсолтас. — Гой хьуна, цо вайна ша аьлларг дуьненна а хозуьйтуш, мохь тоьхнна аьлла, ткъа ша бехказа волуш аьлларг цо, нахана ца хозуьйтуш, вайн лере а таьIна, шабарца вайгга аьлла, мацах: «Диг хьенан дайна шун?» — аьлла, кхайкхийначу моллас санна, — тIетуьйхира Тавсолтас.

ГондIарнаш тIетайра.

— Бакълоь Тавсолта! Бакълоь! — тIечIагIдира Рашида, хIинца иза собаре а, синтеме а вара, амма йуьхьа тIехь ойлане хетара. Эххар белшаш тIехь корта, меттах ца хьовш, богIабелира цуьнан, бIаьргнегIарш охьадийшийра цо, ткъа гоьлана тIедиллинчу цуьнан аьрру куьйган пIелгаш дайн дIасхьа дуьйлира: иза иштта хуьлура, цуьнан дага чохь цхьа мукъам айбелча.

Массарна а лаьара цо цхьа илли олийла, амма и цуьнга хьахор кху сохьта хотIехь ца хетара.

ЦIеххьана Рашида, шен аьрру куьг лере а даьхьна, ша элира:

— Ас цхьа илли алий шуна? Бехк ма биллалаш… Iожаллина дуьхьал…

Массо дIатийра. Рашида дегийра дитташ тIера гаьннаш а, ладоьгIучийн дегнаш а, дукха хенахь дуьйна а хезна доцчу вайнехан иллица:

ХIай, шийла Iожалла, хьо стенна хьоьжу соь,

Iуьйкъенах терачу хьайн бесчу бIаьргашца?

Вуьшта а хаьа суна сол тулур йуйла хьо,

ХIетте а ас хьуна ца туху корта!

Хьо йацара жимачохь сан йалхо хилла,

МостагIий эгабеш, сан луур кхочушдеш,

Сан тоьпан йуьхьиго царна тIе хихкинарг,

Со гахь а йегаеш, хьуо суна йаьцнариг?

ХIай, шийла ва латта, соь буьрса ма хьежа,

Буьйсанах терачу Iаьржачу бIаьргашца!

Хаьа суна, маццаъ цкъа хьайн йист ахь гIаттор йуй,

Со дIа а хьулвина, йуха ваьштатоха.

Амма со цуьрриг а вегавац хьох а:

Хьо дац ас жимачохь, пурхенаш хедош,

Цу бергийн татанца сайн динца хьешнарг,

И лаьмнаш ас идош, цецдаьлла хьежнарг?

ХIай, маса ва зама, ма йетта сох шело!

Хаьа суна, ахь со а халкъалахь вицвийр вуй,

Iаламал тIехйуьйлу, лаьмнаш а дIашарде,

Массарел тоьлла хьо, сол а хьо тулур йуй!

ХIетте а со хьох а ца кхоьру, хIай зама!

Со вацара, ойланийн нуьцкъалчу тIемаш тIехь

Хийлазза жимачохь хьол хьалхавийлинарг?

Хьан а ницкъ хир ма бац со сихха вайа!

ТIехула йаьржина — бохь боцу и стигал,

КIелхула даьржина — бух боцу латта.

ХIетте а лаьтта уьш адам мел деха:

Уьш лаьтта, уьш лаьтта адамийн дегнаш тIехь!

Ша ваьлча, жимма ладоьгIуш а Iийна, Рашида дийцира:

— Цунах Iалсолтин илли олу. Амма сан кIентан цIарах дац и. Тоххара, Граждански тIом болчу хенахь, Нохчийчуьра тхан ГIалгIайчу веанера, Гикалогара цхьа пакет Орджоникидзега дIакхето, цхьа къона нохчо-партизан Iалсолта. Тхан йуьртахь, тхан хIусамехь Iийра иза, кIира доккхуш. Цул тIаьхьа кхин цкъа а дуьхьал а ца кхийтира и. Схьагарехь, и вара бакъволу илланча. И илли элира хIетахь цо тхоьгахь. Со хIетахь иттара ваьлла, амма, иллеш дезаделла, уьш Iамош вогIура. Цуьнгара Iамийра ас и. ХIетахь дуьйна диц а ца ло, амма наггахь бен-м ца олу — сов хала ду и…

Вовшийн Iодика а йина, массо a, гIap йайина, дIасакъаьстира. Тавсолта, вухавогIуш, корта оллийна вара, иллино чахчийна, цуьнан ира йу кIорггера шен дагах Iоттаелла: «Тахана гу тIехь суна дага ца догIуш хIун диси? Массо а дагадеара суна… сайн ваша воцург! Телхина-те со?» — ша-шена реза вацара Тавсолта…

Беша тIе кхаьчча, цига а ца воьрзуш, тIехваьлла, шен новкъа вогIура и: болх балучохь вацара и тахана. МаьркIажан хан йулуш, чукхечира Тавсолта. ГIелвелла, нара тIе агIорвелира:

«Валале цкъа дIа, мукъна, кхачахьара цига… ХIумма а дацара-кх цигахь цхьа а кхин бакъо ца лахь а, дуьххьалдIа, са а доьIуш, вист ца хуьлуш, цигахь дIасахьежа витчахьана», — дагатесира Тавсолтина.

ЦIеххьана чувелира сакъераделла Керим.

— Гой хьуна, — элира цо, — вайн гIуллакх котдаьлла догIу. Вай оччадийла эшац! — стоьла тIехь даржийра цо газета: «Къинхьегаман байракх». — Нохчийн маттахь Алма-Атахь арахеца долийна хилла xIapa… Хьажал!

ШолгIачу агIон тIехь очерк йара, «Йахь йолу йижарий» аьлла, лакхахь Селитин, Нурседин сурт а долуш. Можах кахьаькхира Тавсолтас, Керима дийцира цунна, хIинца Алм-Атахь нохчех цхьацца накъостий ЦК-хь балха хIиттор а, вайнехан маттахь радиопередачаш йолор а.

— Вайнехан гIуллакх талуш догIу. ДIахоьцуш бу, тохара эрна лецна, вайн шира партийцаш а. Белхаш а лур бу, маьрша дIаса а лоьлуьйтур ду, боху, кестта! — воккхавера Керим.

— ЦIа маца дохуьйту? — цхьаъ дара Тавсолтин дагахь даим.

— Хаац… Кхузахь… цхьанхьа меттиг а къастийна, автономи йала а мега… йерриге бакъонаш йуха а йерзош… Иштаниг а дуьйцу…

— ХIан-хIа! — нара тIера хьалаиккхира Тавсолта. — Кавказехь бен эшац суна цхьа дахар а, йа бакъонаш а!.. Лаахь, бакъонаш а ма ло. Амма дай баьхна меттигаш схьайа!.. Сайн дайн кешнаш долччохь лаьа суна вала а!.. Ала а делирий и хьоьга?! Ца моьттура суна ахь и эр ду а!

Шеконе хьаьжира и газете а.

Селитас нохчийн маттахь газета тIехь зорбатоьхна цхьа илли дийшира дена:

ЦIеххьанчу орцано сихонца айвина,

Кхочучу ницкъаца накъостал дан лиъна,

Даймехкан декхаро гIаттийна вогIу со,

Шен дикчу кIенташка дIаала боху цо:

Де доьхна, Iаьржачу халоно хьовзийча,

Мацалло бIарздина, гIелонна кIелдисча,

Бохамна, харцонна йуьхь-дуьхьал хIоьттинчохь,

Собарах, стогаллех ма довла боху цо¹¹.

Тавсолтин бIаьргаш цхьана метте догIаделира:

— Ишта йаздийраш а бу?

— Бу, — элира Керима. — Амма цу йуккъехула, къоман гIуллакхах хIинцале шайна хазна йаккха гIертарш а бу… Муьйлуш, сакъоьруш, эхь дайъина, чинашка кхийдаш… Дукха хан йоццуш цхьамма ЦК заявлени а йаздинера: ша хила хьакъ вара хIокху газетан редактор, важа дIа а ваьккхина, иза кулакех ву, аьлла.

— Тпуй! Делан неIалт кхунна! Декъаза къам хилла-кх вай! Декъаза! Сел кIезиг бен боцчу вайн дешначаралахь а оццул йовссарш хилча! Делахь а, газете а йазло, чу радио а йиллийта вайна, ши йоI! — омра дира цо мехкаршка.

* * *

1957-чу шеран июлан довхачу дийнахь колхозан контора йуьззина чугулбеллера правленин а, парторганизацин а жигархой. Райкоман векало хаам бира хIинцца Москвахь антипартийни группа йохийнчу ЦК-н июльски Пленумах лаьцна. Партин ХХ-чу съездан толам цо кхин цкъа а тIечIагIбинера.

Цул тIаьхьа кхин а чIогIа хийцаделира нохчийн а, гIалгIайн а, массеран а дахар: болх кхин а диках балора, синпаргIато алсамйелира.

Нурседий, Селитий чIогIа йоккхайера хиллачу хийцамех, амма массо хIуманахчул боккха тамаш бора цу шимма хIинца Тавсолтин хийцавелла варах.

ДегI айделла вогIура хIинца балхара цIа Тавсолта. Цуьнан аз, тохара цIахь санна, йуха а стамделлера, ондда догура, цIоцкъамаш кIелхьара, декъа лепачу бIаьргийн нур а. Са чу деана, бедарца а лерина лела велира и хIинца. Маж — мекх а йуьртан парикмахерскехь доцца лоргуш, басардайтира: «Шемала а дуьллура гIина», — шена бакъо карийра цунна. Оцу хийцамах къаьсттина цецйаьллера Селита: «ХIун хила гIерта техьа?» — ойла йора цо. XIopа сарахь, кечлой, араволура воккха стаг. Кхин а цхьа хан йаьлча, массо уьш чохь а болуш, дог ца догIучуха эккхийтира дас:

— Зуда ца йалийча а вер вац!

Селита цеце дIахьаьжира цуьнга:

— ХIунда?

— «Цхьаъ мегар а йац, цхьаъ йоцуш мегар а вац», — кица далийра цо.

— Зуда йало хан йу хьан, ва дада?

— ХIинцца бен ма ца ваьлла со кхузткъара а…

— Мила йу и, дада? — хаьттира Нурседас.

— Джейран, — хIинццалц къайлехь латтийнарг гоьделира. Ши йиша, йист ца хуьлуш, IадIийра. Цу шимма и дика тIе ца эцарна, дог эшна аравелира Тавсолта.

— Хьо хIунда йац реза, Селита? Йалайайтахьа. Ца го хьуна цуьнан тохавалар?.. Боьрша ма ву и. Джейран вон стаг а йац.

— Кху вай цIа гlyp ду боххучу муьрехь, сов йуккъехула хета-кх… Иза а эцна… ненан коша тIе а муха хIуьттур ду вай. Суна-м хьарамло хета и!

— ХIунда хета? Вайн нана йелла дейтта шо даьлла. Цхьаболчара-м зудчунна тIе а йалайо зуда… И йу-кх хьарамло!.. Йалайайтахьа! Дуьне дай xIapa-м!.. Цунна доттагI а, вайна нана а хир, сан бераш а Iалашдеш…

— Ша йаллалц вайна йаьцнарг кошахь Iуьллу, ткъа xIapa сакъера ваьлла!

Нара тIехь йелла Iиллинчу ненан берчаш йолу куьйгаш дагадаьхкина, къурдаш дан йелира Селита.

— Ма йелхал, ма йелхал, сан йиша! Даим белларш лоьруш, муха Iийр ву дийнаниг, шен гIуллакх а ца деш. Ма йелхал!

— Ткъа… эхь, оьздангалла, вовшашна хьанал хилар стенга даха деза кху дуьнен чуьра? Буха буьсучара а иштта сиха бицбеш хилча,… баха а хIунда баьхна-те вайн белларш?

— Баьхна-кх, шаьш баллалц, дуьне дууш… И дуьйцуш Iачул хьайга хьажа. Хьан-х ткъе итт шо кхечи! Муха Iийр йу пхийтта шарахь… тIехьийзинчу кIентан чIир кхобуш. Волчара а маццах догдиллина цунах.

— Хьажахьа цуьнга! И стенна дуьйцу ахь?!

— Дуьйцу-кх, хьо сайн йиша йолу дела!.. Хьо сайн цхьаъ бен йоцу дела! Сан-м кхин йаций хьо бен! — йишина марахьаьрчира Нурседа. Ший а йилхира вовшийн марахь…

Тавсолтас дукха хан йалале, кхин «совнаха гIap ца йеш», Джейран йалийра. Шакен-агIай, Кульджанний резахилира цу захалонна: «ХIума дац, хаза йехийла ду. Доьзал а оьзда бу»…

Джейрана сиха шегахьа дехира йижарийн, берийн дегнаш.

Даим йекхайелла, чохь цIена, доьзалца мерза Джейран ца йезайала хала дара. Тавсолтин суьйренца аравийлар а сецира.

МОСКВА— СОЧИ

«Джамбул» колхозо тIаьххьарчу кхаа шарахь йалта лелор, даьхни дебор областехь массарчул хьалхадаккхарна, цунна дуьххьара йелира кар-кара лун республикан ЦIен Байракх. Дукха колхозхошна «Байлаттанаш карадерзорна» мидалш а кхечира.

Обкоман тохарлеррачу векало Нурседин, Селитин кара мидалш ша дIайеллачул тIаьхьа, шинне а кестта, хьалхарчу августехь, Москва-гIала выставке йаха путевкаш а йелира. Массара къобалдира и…

Тавсолтас хала новкъа йалийтира ши йоI. Джейраний, Керимий сов чIогIа дехарна тIетайра иза: цаьрца, кхин а, цу колхозера бевза мехкарий а бара цига боьлхуш.

— Шуьшиъ цхьаьна хиларна тIетов со, амма… ледара ма лелалаш! Вовшах ма йаьллаш, — элира Тавсолтас вокзалехь. ХIорш новкъа баха Луценко а, Керим а веанера. Кесира, могуш а ца хилла, йиснера.

* * *

Москва дуьххьара гучу йижарша, шуьйрра диллинчу бIаьргашца чухудура столицан исбаьхьалла: «Выставка, метро, МГУ, Москва-хи, Йоккха театр, Лужникера стадион, Лекха цIенош, Кремль, Мавзолей» — иштта йара экскурсин коьрта маршрут. Массанхьахула, сих а ца луш, цхьана кIиранах, чекхбехира хIорш экскурсоводо.

Мавзолейга а хьаьвсина, Кремлан кертахула йогIуш:

— Къа-йаI, xIapa меттигаш ганза беллачийн! — эккхийтира Нурседас.

— Къа-йаI бIаьрзечийн а! — тIетуьйхира Селитас.

Маьлхан зIаьнаршлахь малхал а сирла лепаш, Кремлан ширачу килсийн лекха момсарш, дешин нуьрах йогура… Чекх са а гуш, Iаь сегара Москва-хи тIера, лам чохь санна, кийра Iабош, цIена хетара хIаваъ.

— Хьажахьа! Жоьжахатера Йалсамане кхаьчна шайтIа санна, селхана меттах а ца хьайтина вайша… тахана Москвахь!.. Кремлехь!.. «Цо» адам йуххе а ца дитинчахь!

XIapa шиъ «Йоккхачу тоьпе» нисйелча, цхьамма-м тIехьахула кхайкхира:

— Селита!..Нурседа!..

Цхьа тамаше девза аз! Йухахьаьжча: Ахат, цуьнца Асеткуль, церан исс шо хир долу кIант… Марат.

— Марша догIийла шу! Ас декъалдо шун паргIатдовлар! — Ахат, цуьнан зудий, ший а Iилманан кандидаташ дара хIинца.

— Селита, хьо-м хIумма а къан ца йелла! — элира Ахата.

— Хьо жимма стамвелла, Ахат… делахь а, тохара санна, каде ву! — элира Селитас.

Асеткулан йуьхь кIеззиг кхоьлира: цунна ца товра, доцент волчу, шен майрачун цIе иштта йай йаккхар.

— Ахат Шакенович шен физкультура йан волавелла йуха… кестта хьалхалерраниг хир ву, — йелакъежира Асеткуль. Иза иштта дуьххьара ца дора цо. Оцунах кхийтира Селита:

— Миска йаI-кх… Ца хаьа-кх цунна, — ойла хилира Селитин.

— Ахат! ТIаьхьадуьсий-те вайша? — хаьттира Асеткуля.

— ХIа!.. Бехк ма биллалаш!.. Телефонехула Алма-Атаца къамел ду тхан… Xlapa йу тхан телефон, — Ахата, йаздина, кехатан цуьрг дIайелира Нурседе. Церан телефон а дIайазйира:

— Телефон тохалаш!.. Гур ду вай!.. — аьлла, дIадахара и шиъ, безамехь делакъежна.

— Ма товш стаг ву и! — Селитега хьаьжира Нурседа. — Дохкойаьллий хьо?

— Iовдал! Ахь хIун дуьйцу йуха а? Иза-х вайн гергара ву хIинца дуьйна!.. — Селитас сацийра шен йиша.

— Хьажахь!.. Со Iовдал баккъал а йицйеллера, хьуна!..

Ший а, йуха шайн гостиницерачу хIусаме кхаьчна Iаш, суьйранна йалх долуш телефон йийкира. Нурседас схьаийцира.

— Нурседа! Хьо йуй и?.. — Ахат вара. — Суьйре дика хилда! Тхойшиъ кхана кеманца Сочи доьду садаIа цхьана кIиранна… Асеткулян ден дачехь… Асеткуляс а, аса а… шу реза делахь, тхайца цига садаIа кхойкху шуьшинга…

Телефонан мукъ Асеткуляс дIаийцира. Шегарниг Селите дIакховдийра Нурседас:

— Билеташ а Ахата хуьлуьйтур ду… Цигара дIа ший а новкъа а йоккхур йу… Селита, дика ойла а йай, цхьа сахьт даьлча, телефон тохалахь… Тхо хьоьжуш Iийр ду…

Селитина эхь хийтира:

— Нехан доьзалца… Нехан даче… Ткъа вайн дена а и муха хетар ду?

— Ахь хIун дуьйцу, сан йиша? ХIинцца дацар ахьа и вайн гергара ву аьлча?.. Тавсолтин-м и шиъ кхин а гергара хуьлий-ца!.. Со-м йоьду, хьо ца йодахь а! — бегаше карзахйелира Нурседа. ТIаккха баккъал а:

— Селита, вайшиннан отпуск дIайала хIинца а кIира дисна… Ахча а тоьур ду… ГIуо вайша!.. Москва!.. ХIинца… Сочи!.. Дуьненна а йевза гIала-курорт!.. ХIорда йисттехь! Ма хир дара иза!.. ГIуо вайша!.. Кхин иштта меттиг йер а йац!.. Лийр йу-кх вайша и кхин ца гуш цкъа а, хIинца а ца йодахь… ГIуо вайша!.. Мел хаза йуьйцу иза!..

Селита тIе ца йоьрзура: эхь хеташ, корта ластийра.

— Со-м йоьду!.. — чуьрайелира Нурседа.

— Ца хаьа суна-м хIун дер а?.. — ойла йоьхнера Селитин. ЦIеххьана телефон йийкира. Асеткуль йара:

— Ахата телефон тоьхна билеташ а билгалдина шуна… Ойла йиний аш, Нурседа?..

— Со-м реза йу! — аьлла, Нурседас телефонан мукъ Селите дIакховдийра.

Селитас, ийзалуш, элира:

— Дика ду!.. Баркалла!.. Шуна тхох хьовзам хирий-те аьлла, хетара суна… Дика ду!.. Баркалла… — аьлла, Селитас телефонан мукъ меллаша охьабиллира. Нурседас, тIекхетта, барт баьккхира йишин бесни тIе…

* * *

Асеткулян ден — профессор Карынбаевн — дача, дика сени а, кухни а, шиъ цIа а долуш, хIорда йисттехь лаьттара шина торха йуккъехь.

Цхьана цIа чохь, шайнна къастийна, дIанисйира Селитий, Нурседий. Цхьа де дайра дIанислушший, Ахата кхарна машенахь Сочи-гIала гойтушший, йуха, некъах садоIушший… Шина йишин тоха са а дацара сихха хIорда тIе кхача. Селитас, Iуьйранна хьалагIоттушехь, элира:

— Нурседа! Хьажахь: сийсара гIенах байра-кх суна хIорд.

— Самах ган ду! — йелаелира Нурседа… — Суна дендрарий а йуха гира… Островскийн цIа а гира…

Бердах чу а диссина, хIордан йистте кхаьчча, дIахьаьжжинчохь йисира Селита: цунна хезнарг а дицдеш, тамаше йара генна хьалха йаьржина йист йоцу сийна аре. КIайн кхесаш а кегош, дой санна, геннара схьауьду и лекха тулгIенаш, акха кой санна, кур бердах тухий, йуханехьа йовдура. Царна тIаьххьа схьашерша кегий тулгIенаш, берда йисте схьакхоччушехь, цициган кIорнеш санна, Селитин берзинчу когех хьаьрчира, мела гилгаш дохуш. Къаьрзина чухьоьжучу маьлхан зIаьнарша эзар суйнашца генна дIа къагийнера цхьанхьа а доза доцу хин экъа.

ТулгIенаша даим а цхьаъ дуьйцуш санна, хетара, цара дуьйцучух кхета йиш а йоцуш, амма цара дуьйцург, забаречух доцуш, дуьненах а тасалуш, адамийн дерриге дахарх доьзна, къайлаха маьIна долуш, цхьа доккха хIума хетара. ЛадегIа йоьлча, цара тIеттIа тIеуьйзура шайна Селитин тидам. Амма хIунда ду-те цу тулгIенийн лер гуттар а цхьабосса реза доцуш?.. ХIун боху-те цара? Стенга кхойкху-те цара адамийн синошка? ХIун ду-те царна шайнна къайллаха хууш, адамех тоса а луш, амма церан схьадийца ницкъ ца кхочуш, эрна дайнарг?

Нурседин тидам хилира Селитин ойлане латтаран:

— Гой хьуна!.. Хьо-х реза йацара!.. Йало!.. Луьйчур ду вай!..

— Дика ду… Шу дIогахь цхьаьна хила, со кхузахь суо хир йу, шуна гена йоццуш.

Нурседа кхийтира: Селитина эхь хетара чухуларчу бедарца Асеткульна хьалха лела. Асеткуллий, цуьнан кIант Мараттий, хIинца цаьрца Нурседий бийларца, гIовгIанашца хи чу кхиссабелира…

Селита, уьш хезехь, амма царна ша ца гучохь, торхан маьIига тIехьа, дIанисйелира: шена тIера охьайаьккхина тIехулара бедар тIулга кIел а йиллина, луьйчу хорма тIе а йерзийна, хин марайахара иза. ГIалахь цхьацца гIуллакхаш долу Ахат, сарахь ша кхарна тIаьхьавогIур аьлла, ваханера.

Селитина ша цхьа кIезиг чемхалг хетара йист йоцчу хIорда арахь, хьалахьаьжча, бух а ца гучу цу кIоргачу стигала кIел.

Бердан йистехьа оьзна, хи логгех кхоччучул бен гена ца довлуш, луьйчура уьш — Асеткульна нека дан ца хаьара, Маратиках а кхоьрура. Амма сихха хIордаца эвхьазйаьлла Нурседа, церан лаамара йолий, неканца буйн тIе кхаччалц а йоьдий, и, мара а йуллий, цигара схьахьожура:

— Кхузара хьаьжча, берд ма генахь а хета!..

— Иштта мегар дац, Нурседа! Ахь тхан сагатдо! Йухайоьл, — мохь тухура Асеткуляс… Амма вукху дийнахь а Нурседа ца Iapa и ца деш…

Селитас нека, тIехула тIамарш а ца йетташ, хин бухахула дора, когашца а хи дIахьоькхуш. Йукъ-кара, аркъал а йуьжий, стигала хьала а хьоьжуш, неканца меллаша хина тIехула дIашершаш, ша стигалан кIоргене чукхозайелча санна, хетара цунна.

Чубоьлхий, жимма са а доIий, йуха а схьабогIура уьш…

ШозлагIа де а дIаделира… Тахана малхбузе кхаччалц лийчира, чу а ца доьлхуш, йуург шайца схьа а йеъна. Байн мох баьллера, амма хи, мелхо а, кхин а дохделлера. Селитин букъ тIехула шерший, пханаршна йуккъехула вортан тIекхаччалц хьаладодура, ненан пIелгаш санна довха, хин гуш доцу лоппагаш. Дуьйсинчу ахкаргех тера, чекх са гу медузанаш, настарх хьекхалора, дайн чкъор а дагош. Генна хIурдан йуккъехь наг — наггахь хаалора ирхкхиссало даккхий чIерий: «Дельфинаш ду»… — дагадеара Асеткуляс дийцинарг.

ХIордана тIехула анайистте кхаьчна кема циггахь, ша хин буха чудоьдуш санна, жим — жима лахлуш, тIаьххьара а довра. Эххар малх анайухах хьакхабелира. Стигалан вукху агIорхьара схьакъеддачу беттасино хIордан экъана тIехула, дIабузучу маьлхан зIаьнарийн асанаш пурх а хадош, шен дато некъаш дехкира. Селита саготта хилира, маьркIаже тIехуьлуш гарна, амма Асеткулян, Маратан, Нурседин самукъе аьзнаш йуххехь хазарна мелла а даг тIехь синтем, ца бовш, лаьттара.

Лийча гIел а йелла, хи чуьра хьалаелира Селита. Малх дIабуьзира, амма са даза дара хIинца а. Луьйчу хорма охьа а йаьккхина, иза Iовда хIоьттира Селита беттан серлонгахь. Тахана шен доьзална тIе ван мелла а тIаьхьависна вогIучу Ахатна гира иза, торха тIехь некъо голатухучу ша кхаьчча: хIорда йисттехь, беттан серлонгахь, гата а карахь, и шен дегIах хьоькхуш, лаьттара Селита. …Ахатна цу сохьта хIунда хиира-те иза Селита йуйла?.. Цкъа дIахьаьжжинчохь висира иза масех секундехь. ТIаккха бIаьргаш хьаббина, жимма иштта а лаьттина, вукху новкъа а ваьлла, шен доьзалшна тIе вахара. Уьш, тIе хIума а йуьйхина, кийча Iapa, Нурседа а, Селита а цхьаьна чубаьхкира уьш.

Шаьш хIусаме хьаладовлуш, Ахата доцца дийцира тахана гIалахь шена дайна хIуманаш: дукха хан йоццуш Францехь шен гIантара воссийна, xIинца кхуза садаIа веъна, цигара хилла волу премьер-министр Эдгар Фор а гира, доций пхьуьйшаш долчу майкица, базарахь хазахета суьрташ дохуш лелаш. Цо суртдоккхург шена тIеерзийчахь цхьана, даккхий даьржина мекхаш а долуш, луьстта баьлла накха а гуш, цIен пес а тиллина, лимонаш йухкуш лаьттачу гуьржичо, тIевахана, кач лецира цуьнан:

— ХIей! Хьуна хьан бакъо йелла сан сурт даккха?

— Даккхийтахьара ахь! Хьо хазахетта воллура со. Тхешан Францехь а ас, дозалла а деш, гойтур дара хьан сурт, — элира Эдгара Фора.

— Хьайна лаахь, хьо соьга кхуззахь хьежа… Амма Францехь со гайта эшац! — дIахадийра гуьржичо.

— Ас мах а лур бара хьуна!.. даккхийтахьара ахь! — тIехьаьрчинера француз.

— Ахь хIун дей? Xlapa ши лимон а йу хьуна, цхьа мах а боцуш! Йахийта! — аьлла, лаьллира гуьржичо француз, гонахара нах а белош…

Сукарно (Президент Индонезии) а гира, буткъа хаза сараг а карахь, буткъа чIапа куй а тиллина, массарна вела а къежаш, машенахь порта хьалхахула тIехволуш… Вайн хьаькамашца цхьаьна… Тахана хезира Сталинан, Бериян кхузахь мел хилла дачанаш — йерриш а халкъана дIайекъна хIинцца бевлла, бохуш…

Чукхаьчча, кхин а бехха Iийра уьш, чай молуш, Ахатан дийцаршка ладоьгIуш… Вукху дийнахь Ахата а, Асеткула а, шаьш билеташ а эцна, кеманца новкъа яьккхира ши йиша — Алма-Ата… Цигара Джамбуле цIерпоштаца йаха аьтто бара.

ЧЕКИСТАН БIАЬРХИШ

Станце дуьхьалвеана Керим кхоьлина вара. Тавсолта ца веанера. Керимца лаьттара, кхушара дешна а ваьлла, цIа веана Каташ. Цуьнан бIаьргаш лешира, xIapa шиъ гушшехь. «Тавсолтина цхьаъ хилла-техьа?» — дагатесира Селитина.

— ХIун хилла?.. Дада?.. — хаьттира Нурседас.

— ХIан-хIа! И могуш ву… ЦIахь ву!

— Кесира йац!.. — элира Каташа.

ЦIеххьанчу кхерамо вехначуьра вастийнарг санна, мел гиначух а цу сохьта самайелира и шиъ. Ший а йоьлхуш кхечира чу.

— Кхин гур йац-кх!.. — тийжара Селита.

— Дера, гур йац!.. Ма йелха шуьшиъ. Тезет а дIадирзина… ДIайоьллина а кхо кIира сов ду… шу новкъа ма-девлли… шолгIачу дийнахь… Лоьраша, жаннийн лазарх дагна хьу кхетта, бохура, — дешнаш цоьстуш, дуьйцура Керима…

* * *

Кестталга цIа бахийта болийра паргIатбаьхна нохчий, гIалгIай шайн йухаметтахIоттийначу республике. Амма, дерриг къам кхуза кхалхош санна, цхьана дийнахь йуха ца дерзош, мелхо а, цхьацца церан тобанаш вовшах а йетташ, раьгIнаш а хIиттош, кара пропускаш а луш, чолхе нисделира нохчийн, гIалгIайн цIадерзар.

Къаьсттина хала кхочура пропуск… Шен шина берана а, шена а, йуха ТавсолтагIарна а пропуск йаккха тIаьхьаваьлла Керим, кхаа дийнахь къа а хьегна, и халла шен доьзалний бен ца нислуш, ша йуьхьIаьржа а хеташ, Тавсолта волчу веара.

— Дика ду хьуна мукъна, хилла, — аьлла, Тавсолтас дуккха а косташ дира цуьнга:

— Хьо цигахь хьаькам ван мега… Тхан цIеношка хьажалахь, уьш йухалуш дац бахахь а! Тхо а цIа догIур ду, пропуск ма-хилла… Нагахь санна, кхузахь сан хIетале кхалхар хилахь, сан весет ду хьоьга: харж ца кхоош, со цIа вахьар, вайн кешнашкахь дIаволлар… И дан а ницкъ ца кхачахь, ЦIечу берда тIехь суна чурт, мукъна, догIар… Изза ас хIокхаьрга а аьлла, хьуна. ХIан, кхин цхьаъ ду: дIакхаьчча, хьайн ницкъ маббу вайн кешнийн терго а йелахь…

— Дика ду. Кхочушхир ду. Са ма гатде ахь, Тавсолта, вай кестта цигахь вовшахкхетар ду!

— Идрисов Бакар а ву, бохура цуьнан зудчо, хьо ган лууш… Хьо цIа воьду аьлла хезча… цхьа кост долуш, — элира Нурседас. — Меттахь висна ву, бохура…

— Ваха веза!.. Цомгуш а ву… Кост а ду… Ваха веза!.. — тадира Тавсолтас.

Бакар волчу воьдуш, новкъахь Керима ойла йора: «ХIинца, мукъна, дийцахьара»… — йуха а дагахь дерг «1937-гIа шо» дара… цуьнан къайленаш…

Керимна цIеххьана шех эхь хийтира: «Иза вала воьжна, хIинца цомгуш Iуьллуш, меттахь ву… Ткъа со… и, валале аьлла, цуьнгара сайна «интервью» йаккха гIерташ воллу… къахетаран метта», — шена резавацаре корта ластийра Керима. Амма дагалаьцнарг дIа ца довра: «Делахь а, бакъдерг ма-дарра хаа лаар иштта къинехь а ма дац сан… Цо хIун до и къайле шеца дIайехьна?.. Бакъдерг даха бухадисчахь, бакъахьа ма ду массеран а дуьхьа»…

НеI тоьхна, чоьхьавелира:

— Ассалам Iалайкум, Бакар! Дала маршалла дойла хьуна… Ахь кхайкхина, бахара, соьга… Муха ву хьо? — куьг а лецира.

— Ва Iалайкум салам, Керим! Тоьуш ву со-м… Баркалла варна… Цхьа кост дара сан… Хьо цIаваха кечвелла бохуш, хезнера суна… Охьахаал кхуза…

Керим веъна, самукъадаьлла Бакар шен доцчу денца меттахь охьахиира, амма хьала ца гIаттавелира:

— Бехк ма биллалахь, Керим: гIopa дац…

Иза охьахиъча, серлонгахьа йирзинчу цуьнан йуьхьах бIаьрг кхетча, Керимна гира и мел хийцавелла: азделла бIаьргнегIарш, тIехулара дуткъий пхенаш а гуш, бIаран баса дахна можа дара, чукхетта беснеш макхйеллера, йокъа хенахь латта санна, тохара дуькъа Iаьржа хилла мекхаш хIинца тIехулара Iаьржа, амма орамашкахьа кIайн гора. «Миска, къанвелла: басар дан карах ца долу… Лергашкара чоьш а ду, ларгаза дисна, гуш… Дарехь кIелвисна»… — къахийтира цунах Керимна.

— Хьулимат! Схьайал хьуьлла этажерки тIера можа папка!..

— ХIинцца! — хьаша веъча, маса хьаьвзинчу зудчо, стол йуххе а хилийна, хьалха диллира чай, хьокхам, нехчий, кхерзина хIоашший. — Цкъа хьалха йуучух кхетал шу, — хьасене йелакъежира Хьулимат.

Папка Бакарна хьалхха охьайиллира.

— Керим, сан дехар ду хьоьга, хьуо Грозный-гIала дIа ма-кхеччи, xIapa папка кху адресца дIайалар.

— Цуьнан йишига, — йелакъежира Хьулимат.

— Муха? Кху тIехь-м: «Людмиле Павловне Сурупиной» ма ду.

— Делахь а… бакъ лоь и, — зудчуьнгахьа, велакъежна, дайн куьг ластийра Бакара — «йукъа а ца гIерташ, IадIехьа!» — бохучу куьцехь.

— И муха нисделла? — ца хаьттича ца Iавелира Kepим.

— Тоххара вайн цигахь колхозаш йахка йолийначу муьрехь Украинера, Россехара, мацаллех бевдда, вайн махка кхечира дуккха а доьзалш. Уьш вайнаха тIеийцира, шайн керташкахула боькъуш, дIа а нисбина. Людмила тхоьгахь, тхан нанна хьалха, хьалакхиъна, тхан фамиле а йаьлла, — сан йиша санна хилира.

— ХIетте а… маре… оьрсичуьнга йахара! — йукъагIоьртира Хьулимат. Йуха а, велакъежна, цуьнгахьа куьг ластийра Бакара.

— Иза а бакъ ду, — элира цо. — Тхан лулахь, нохчийн кхечу доьзалехь, кхуьуш вара, и санна мацаллех бевддачех волу, Анатолий Сурупин. Цунна, ша кхаьбначу хIусаман ден йоI Зебила йезайелира. Зебилин дас иза ца йахийтира цуьнга: йуккъехь хIинца кхолладелла вошалла ду аьлла. Цул тIаьхьа Анатолий тхан Людмилина тIаьхьавелира, цо и йехча, оха йахийтира иза цуьнга. Анатолийс резахилла дIайигира иза, амма… хIетте а, шен даг чохь Зебилин дена дуьхьал гамо кIоргге хьулйина хиллера цо…

— ТIаккха? — самсабелира Кериман тидам…

Бакар, цкъа ойла йеш, можа бIаьргнегIарш охьа а дийшина, соцунгIа а хилла, тIаккха хецца, дийца велира, Кериман хеттаршка а ца хьоьжуш:

— Анатолий дукха хан йалале цигарчу районан милици балха вахара, кестта НКВД-е а ваьккхира иза. ТIаккха… схьахазарехь, цуьнан гIоьнца, Зебилин да, кулак а вина, йоккха йукъ ца йулуш, бахамах вохийра. Бакъду, цIахь-м висира и, Сибрех ца вохуьйтуш. Амма хьиэ ца луш тIекхечира 1937-гIа шо… Анатолийс шен дог Iабийра…

Йуха а Бакара, соцунгIа хилла, ойлане охьадахийтира баьргнегIарш. Кериман тидам кхин а сакхбелира. «Ша ма вели хIара-м хIинца 1937-чу шарах лаьцна долчу дийцарийн новкъа… Кхерч ша-шax лети… ХIинца шен-шен хенахь цхьацца чIеш кхе тийса со ларийчхьана», — дагатесира Керимна.

— ТIаккха? — йуха а дайн хаьттира Керима.

— Ша дена бина бекхам ца тоьура цунна? Миччара!.. Иза а, цуьнан ваша а, шича а, Зебила йигнарг а — берриш дIалахьийра…

— И дан аьтто муха нисбелла цуьнан? Iедал а ма ду…

— Хилча хIун ду… 37-чу шарахь? ХIетахь НКВД-с шена луъург ма дора. ХIетахь Сталина йаккхий таронаш ма йеллера НКВД-на…

Керим хIинца майравелира:

— Бакар, — элира цо, серлайаьллачу йуьхьца, — хьоьга и хатта дагахь а долуш, амма ца хIуттуш Iара со хIинццалц, дийцахьа, делхьа, хIинца, мукъна, тахана и дийцарх хила хIума а дацара, — мича бахьнина долийра хIетахь бехк а боцу и нах таппашца дIалецар а, байар а? Хьанна оьшура и? Муха дIахьора аша хIетахь иза? Дийцахьа: хьо-х оцу йуккъехь ваьллина ву!

— Гой хьуна, и хьанна пайдехь, хьанна оьшуш долийра, суна а ца хаьа. Амма иза хIетахь дIа муха хьора гина ву со… И дерриге хIетахь баккъал а бакъ долчу суьртахь схьакхийдадора тхуна Москвара дуьйна, — цхьана а шеконе и дилла бакъо ца йуьтуш.

Москвара схьавогIура воккха хьаькам — йуьхьенгахь Ежовн цIарах, тIаккха Берияс воуьйтий. Меттигера НКВД-н хьаькамаш чу а гулбой, тхан лакхарчу хьаькаме шен бакъонаш дIа а гойтий, олура:

— Центрехь оха «оццул» подпольни антисоветски организацеш гучуйаьхна, «оццул» членаш шайна йуккъехь а болуш. Талламо гайтина церан цхьайолу зIенаш кхузахьа а схьакхочуш хилар. Лецначара схьадийцарехь, шун кхузахь а бу къайлаха дIатебна Iаш, цаьрца уьйраш а йогIуш, мел кIелхьара а «йалх эзар» сов (йа кхин терахь олура) советан мостагIий… Уьш аша, Iора а баьхна, новкъара дIабаха беза. И шун декхар ду. Шуна хьалхара иза оха центрехь дан деза моьттург гIалат ву. Центро и гIуллакх кхочушдан шуна кхо бутт хан ло… Йа: «йалх бутт», — олура наггахь. Цу тайпана къамел а дой, иза дIавоьдура. Тхан хьаькамо, тIаккха, массо а вайн районашкара НКВД-н куьйгалхой шена тIе схьа а гулбой, и «йалх эзар» «советан мостагI» воькъура царна йуккъехь, налог санна, xIop районна а шен-шен терахь кхачош. Белахь а, бацахь а и мостаIий кхолла безаш хуьлура… Иштта цхьа мур чекхбаьлча, кестта цунна тIаьххье, цунах тера, кхин цхьа мур а схьа тIекхочура, адамаш охьучу хьеран тIулг саца ца буьтуш, «мостагIийн терахь» тIеттIа совдохуш.

— Ой-н!.. — корта ластийра Керима, — шун чекисташна йуккъехь вацара цхьа а законехь доцург муьста хеташ?

— Муха вацара? Вара, хьаха: Ахьмад Межиев… Алак Ибрагимов… Рудаков… Кхин а… Шаьш байарх кхаъ оьцур боцуш, законехь доцург шайгара долуьйтур доцуш а… Амма царна а ма гора: бага гIаттийнарг, бех а вой, къайлавоккхура… Кхин цхьа хIума а ма дара, уьш а, уьш санна берш а, совцош: органашкахь даима а ма ю воински дисциплина: лакхарчо аьлларг бухарчунна закон долуш! Оцу бахьаница а ма белира Сталинан аьтто ерриге НКВД шена кIел хьарчо.

— Сила долу и законехь доцурш юха законан суьртахь нисдан а муха кхуьура?

— Ца кхуьура… Цхьа а ма дацара, царех хIетахь законца нисдина ду моьттурш а, Баккъал а дуьззинчу законехь нисдина: ерриге а и цхьа беззаконие яра-кх… Хьажал: прокурорера санкци хила еза, стаг лацале, амма и хIетахь йоккхура, стаг хьалха чу а вуллий. Ткъа прокуроро зуламхо чуволла санкци яла еза, масала, стеган бехк, бух боллуш, гучабаьккхина белахь, шиъ бакъ волу теш а, царел сов кхин а гуш йолу билгалонаш а йолуш. Амма хIетахь прокуроро шен санкци дIалора, НКВД-с ма-йиххи, цхьа а гуш йолу бехкан билгалонаш цахиларх. Юха, — суьдан меттан кхиэл а хьан йора? Цхьамма а хаьржина а йоцчу, цхьанна а хIун ю а ца хуучу «Тройканаша», я «особи совещанис»… Цхьа а защита йоцуш, я цхьа бакъо а йоцуш. Ткъа хIетахь бакъо хIун лорура? Цхьа а бехк банне а боцчо шен боцчу бехкенна даредар. Ткъа иза цаьрга дойтура: даре ца дечу «мостагIашна» цара даредаллалц ницкъбан бакъо а еллера!

— Муха? ХIун дора? Дийцахьа! — Керимна оцунах лаьцна дуккха а хезнехь а, хIинца кхуьнгахула ма-дарра дерг а хаа лаьара.

— Муха?.. Йеттара!.. ГIибавоккхуш! ЦIарнех герканаш ухкура!.. БIаьргашна дуьхьал тIех сирла лампанаш йагайора!.. Наб ца йойтура!.. Кхин масане дара уьш!.. Сихха велла а ша дIаволийла луучу хьоле хIоттавора лаьцнаверг… ТIаккха тIаьххьара а цо даре дора ша мел цадинчунна. Лаьцнарг йоза ца хууш хилахь, шайна оьшшучу aгIop шаьш протокол а хIоттадой, цуьнга, Iexa а вой, кIел куьг таIадойтура. Амма, иза а чекхдаллалц кечдан ца кхуьуш, байинарш а дукха хуьлура…

Керим къаьрзинчу бIаьргашца Бакаран бIаьргаш чу хьаьжира: «Ткъа хьо, мукъна, хIун деш вара хIетахь?» — бохург дийшира Бакара цуьнан бIаьргаш чохь.

— Бакъду, со хIетахь барт хоьттучийн могIарехь а вацара. Сан и аьтто хилла. Со арабевлла лела бандиташ-обаргаш схьалецар тIедиллинчу бIон коьртехь вара… — Дела гуш ву-кх, — Бакара хьалатесира шен мажделла оза ши куьг. — ХIapa ши куьг, кху зудчун а кхардан дог доцуш, цкъа а бехдина ма дац ас йа лаьцначунна тоьхна а, йа цхьаьнггара а кхаъ баьккхина а…

— Цундела Iуьллу-кх, гуьйриг санна, йа даьхни а, йа ков-керт а, йа дIадиллина ахча а доцуш, — йукъаIоьттира Хьулимата.

— Сацахьа!.. — куьг ластийра цунна, кIеда вела а къежна, Бакара, — «цундела» суна йелла шортта пачхьалкхан йаккхийра орденш йу… Тоьур ма ду иза а.

— Тоьур ду… — Iад ца Iapa Хьулимат. — ЖIаьлийн кочахь кхозийла и хьан орденш… Чуваше муха хьажийра хьо?.. Хьайл дуккха а лахарчу комендантан гIоьнча а вина, муха латтийра?.. Цигара а, хорма охьа а йуьллуьйтуш, муха лаьллира?.. Цхьа а кхин бахьана а доцуш — нохчо хиларна!.. Хьан… орденш!.. — ца соцура Хьулимат.

— Дийца витахьа, xIaй зуда, — хIинца баккъал тIечевхира Бакар зудчунна. Хьулимат сецира. Керимна а лаьара иза IадIойла. Цо хаьттира Бакаре:

— ТIаккха хьо муха висира хIетахь… айхьа нах ца бойуш а… йа хьуо ца вуьйш а?..

— Нах-м байина а хир бу аса а тIом бечохь: ас ма элира хьоь, со бандиташ схьалецар тIехь долчу бIон коьртехь вара. Вовшашна кхийсарш нисйеллачохь схьавуьйш а, дIавуьйш а хуьлура. Амма бандит лаьцна ваьллачул тIаьхьа цкъа а ас цунна йа тоьхна а, йа законехь ца богIу кхин тайпа ницкъ а бина бац. Амма хIетахь суо ца вуьйш висарх тахана тамаш-м бо аса. Кхуьнан кхарда дог дац-кха хьуна, — алийтал цуьнга шега а — тхешан аппарате суо балха дIавоьдуш а, кхеран цкъа Iодика а йина бен араваьлла вац-кх со цкъа а! — элира Бакара.

— Бакъ-м, дера, ду! — тIечIагIдира Хьулимата. — Чухула духу коч-хечий хуьйций, тIе, портфел чу сухарш а, чухуларчу бедаран кхин цхьа чкъор а дуьллий бен, ара-м, дера, ца волура…

— ХIетахь муха дара аьлча, — Хьулимате и сацош куьг а ластийна, дуьйцура кхин дIа а Бакара, — Iуьйранна хьаькам вара — сарале «халкъан мостагI» хуьлура. Ас лецначу бандитийн гергарчарех цхьана-шинна дагадеънехьара со шайгахь цхьана дийнахь хьошалгIахь хилла бохург йаздан — билггал лаьцна хир вара-кха со а… Суо муха висна а ца хаьа суна!.. Бакъду, цхьанна а айса вас а йина мостагI вацара сан… Цу тIехь цатам хилира сан невцана… Сурупин Анатолина. Цо чубохкийтинчу Зебилин дас а, кхечара а цхьацца йаздина хиллера цунна. Иза чу а воьллина, таллам беш, кхин а гучудевлира Анатолийс бинчу талламца тоьпаш тоьхначу иттех сов стагна цо чекхдахаза дисина протоколаш а… ХIетахь лелориг ша йерг а мел йоккха беззаконие йелахь а, протоколаш чекхдаьхна хила дезара. Анатолий, цкъа бехха таллам а бина, «особко» кхел а йина, тIаьхьо, тоьпаш а тоьхна, вийра… Тоьпаш-м хIетахь денна а йеттара…

— И муха хуьлура?..

Бакара, жимма са а даьIна, дийцира:

— Хьалха, 1935-чу а, 1936-чу а шерашкахь, тоьпаш тоха кхиэл хилларш, иштта дукха ца хуьлучу хенахь, уьш буса, цхьана хьуьн чу а буьгий, цигахь чекхбохура… Ткъа 1937-чу а, 1938-чу а шерашкахь уьш тIех дукха хуьлура. Цундела, уьш гена ца буьгуш, дукха хьолахь эцца гIалина кIел, Соьлжа йистехь йолчу — «Тыртово роща» олурий-те цунах? — хьуьн чу а буьгий, цигахь дIабохура. ТIехволучунна герз долу хазахь а, олий, цкъа хьалха хабар даржадора цига йуххерчу гIалгIазкхийн станицехула цу хьуьн чохь эскархой бу Iамош, герга ма гIерта, олий… Со цкъа а ца хилла тоьпаш тухучаьрца дакъалоцуш. Амма сан а дийзира цкъа и гIуллакх ган. Суна цкъа тIедиллира, лам чохь лецна бандиташ шина грузовикахь цига охьакхачабар. Уьш, охьа а кхачийна, бухахь тхоьга хьоьжуш Iачу коменданте Алейсенкога кара дIабелира ас — спискаца. Массо а вара тIехьа куьйгаш дIа а дихкина…

— Барий уьш баккъал а бандиташ, мукъна? — хаьттира Керима.

— Наггахь верг-м хила а тарлора, амма дукхахберш цхьа пекъарш бара-кх… Шаьш мича буьгу а, стенна буьгу а ца хууш… «Бандиташца уьйраш йуй, уьш болу меттигаш схьа ца йуьйций» бохуш, лецна… «налоган» терахь кхочушдеш…

— ТIаккха?..

— Бухахь, бай тIе маларш а, даарш а хIиттийна, шайн кад а молуш, Iаш бара Алейсенкоца болу НКВД-н хормехь кегийрхой а. Цара и мисканаш дIахIиттийра могIарехь дитташна хьалха… Шаьш а могIарехь дIахIиттира царна дуьхьал. Алейсенкос, шена йуххехь лаьтташ кхин шиъ НКВД-н эпсар а волуш, буьйр кхайкхийра: «Советан мостагIашна йина тоьпаш туху кхиэл кхочушъе!»

Мисканашна тIеетта йолийра тоьпаш… тапчанаш… Бийла а буьйлуш… Вовшашка забаре дешнаш а кхуьйсуш, тIейеттара… Цхьацца-шишша шаьш болчохь охьаоьгура пекъарш… Цхьаболчара Деле кхойкхура: «Йо, АллахI, Хьо гуш ву-кх!.. ХIун ду-те xlapa?»… Цхьа къона ламанхо, жима стаг, диттах а тевжина — хIинца а иза йуьхь-дуьхьал лаьтта суна, — вега а веш, воьлхура, нисса схьа тIе а хьоьжуш. Суна йуххехь маузер а карахь лаьттачу, вайнахах волчу, НКВД-чо, воьлуш, мохь туьйхира цуьнга:

— Хьо-х нохчо ву!.. Эхь а ца хетий хьуна велха!.. — аьлла, цо шозлагIа, хьалхачул нийса хьажош, тоьхначу маузеро охьавиллира иза а ша волччохь…

Ойлане вахара Бакар, Керим a Iapa гIорийна.

— Гой хьуна, — юха а дийца волавелира Бакар. — Цул хьалха а вацара со сайн балхах Iехавелла лелаш, амма эццигахь дуьйна дог делира сан сайн балхах а… сайх а!.. Хьалха сайна гергахь аса хIиттийна цхьацца бехказлонаш эццигахь сан дIайайра: суна гира — со а оцу боьхачу гIуллакхан декъашхо хилар… Байинарш, хьалххехь кечдинчу оьрнашна чу а кхийсина, тIе латта а хьаькхна, къайлабаьхначул тIаьхьа, НКВД-хой йуха а бай тIе охьахевшира дисина малар чекхдаккха. Бийла а буьйлуш, забарш а йеш, дIамуьйлура. Соьга а кад кховдийра, суна йуххе нисвеллачу, маузер карахь хиллачо.

— Баркалла!.. Молуш вац! — элира ас.

— Делахь, суна бехк ма биллалахь, — аьлла, соьца гIиллакх лоцуш, букъ а берзийна, цо дIамелира шен кад.

Ас ойла йора: «Ца хаало-те цунна хIинцца шегара даьллачуьнан къаьхьалла а, цул тIаьхьа ша мел лелочун гIиллакхан бухбацар а»… Цигара гIала вухавогIуш, айса-сайга барт хоьттуш веара, со цIа кхаччалц: «Дика ду: ахь ца вийра цхьа а… Ахь ца йалийтира маузер а… Амма и цхьаъ, мукъна, и вилхина жима стаг, «ма вехьара аш и аьлла, кIелхьараваккха хIунда ца хьаьжира хьо?» — хоьттура ас сайга… «Хьо а ву, уьш санна, нахбайархо!» — элира сан даго. Амма: «Ахь и аьллехь а — и вийна хир вара… Хьо балхара дIа а воккхур вара», — бохура вукху ойлано. «Делахь-хIета, хьоьгахь герз а дара, — ахь и маузер карахь йерг а, Алейсенко а, цуьнца хилла важа ши эпсар а, тоьхна охьа хIунда ца виллира циггахь, цул тIаьхьа, кIелхьарволийла дацахь, айхьа хьайна а тоьхна, вала йиш а йара хьан-х?» — бохура сан даго. «Стаг вац хьо!.. Коммунист а вац хьо!»… — тIечIагIдора ойлано.

Бакъду, ас и динехь а, тIаккха а гIуллакх ца хуьлура: ас сайна тоьхначул тIаьхьа а и нах, ца кхоош, байина а хир бара, цу тIе, иштта велла волу со а кхин тIе а бехвеш, суна тIехула, сан гергарнаш а, соьца уьйр мел хилларш а, хьийзор бара, хIаллак а бийр бара, гIенах а гина доцу цхьа боьха гIуллакх тIе а кхоьллина. Оцу буса наб ца йира аса, Iуьйранна а йуучух ца кхийтира: доллучу хIуманах а — йуучух а, дахарх а, сайх а, доьзалх а — чам байнера. Iуьйранна балха веанчул тIаьхьа а вехха Iийра кабинета чохь ойла йеш, и дерриге Сталине хьалайазде-те бохуш. Амма, нахана а хуург, суна а дика хаьара: и дерриге а лакхара охьадогIуш дуйла а, и тайпа кехат, Сталине кхачале, Ежовн каракхочур дуйла а, цул тIаьхьа суо тIепаза войур вуйла а. ТIаьххьара а диснарг цхьаъ дара: кхин хIумма а ца деш, сайн цIа а веъна, доьзале цхьа доцца кехатан цуьрг а йазйина, айса-сайна а тоьхна, кхин дIа бех ца луш, йуккъера дIавалар… Чекисташна йуккъехь иштта динарш а бара хIетахь! Амма соьга иза а ца даделира: доьзалх а къахийтира… ХIун хаьа, кестта дерриг а диканехьа хийцалой — бохург а, дагадеара… Иштта айса-сайна ца тухуш а висира. И бехк-м… бу сан! ХIетахь дуьйна, со вехаш велахь а, суо стаг а ца хета суна, йа коммунист а ца хета сайн даг чохь!..

Йуьхь цIийелира Бакаран:

— Со а лай ву-кх вайн махкахь, вай массо а санна, — ойлане соцунгIа хилира. — Эххар а, бакъ ма ду хьуна, — йуха а волавелира Бакар, — аса сатийсинарг хила доллу моттуьйтуш, хаам кхечира: Ежов лаьцна, законехь доцурш леладарна!.. Цул тIаьхьа, кестта лаххьийна чу а боьхкина, байира, хьуна, кхузахь а и беззакони мел лелийнарш: Алейсенко а, и санна хилла кхиболу НКВД-н белхахой а, иштта дуккха а. Доккха са даьккхира аса а, кхечара а… Амма тхуна моьттинарш бакъ ца хиллера. Ежовн метта хIоттийначу Берияс а изза план йуха дIайолийра. Бехк боцурш чубухкура, бойура — тохара санна, амма тIехулара йолу законан хорма кхочушйар хьалхачул мелла а луьро хоттура: протокол, дуьззина хIоттош, чекхдаьккхина хила дезара; лаьцначо, шен бехкана мукIарло деш, кIел куьг таIадар массо хIуманал а деза лорура. Амма иза цуьнга таIадойту гIирс хIинца а тохаралерраниг бара… Бакъду, хIинца лаьцначунна йеттар Iорадалахь, талламхошна а балха тIехь таIзар хуьлура: цундела царна а хIинца Iеминера, буха моьнаш а ца дуьтуш, йетта. Ткъа лаьцнарг, шен бехкана мукIарло деш, протоколана куьг а таIош, къарвелла ваьллехь, цунна вен кхиэл йан атта хуьлура. Къар а ца луш, мел ницкъ барх а, мукIарло ца деш, чекхваьллачунна дукха хьолахь, вен кхел ца йеш, хан тухура, и ара ца валийта.

— Ткъа хуьлурий ишттанаш? — хаьттира Керима, шена камерехь бина ницкъ дагабеъна.

— Наггахь хуьлура-кх! Цигахь бен ницкъ мел хала белахь а… Масала, хIетахь лаьцна вара Республикин къона прокурор а, нохчийн йаздархо а волу Мамакаев Мохьмад… Барт хатта ша кхин цкъа а чувигначохь цо талламхочунна йуьхьа тIе, стоьл тIера схьаэцна, шекъачудуттург тоьхнера… ша цуьнга эццигахь, тапча а тоьхна, вейта дагахь, дуьненах а догдаьлла, кхин дIа и ницкъ лан кIорда а дина. Амма и ца вийра: когаш а, куьйгаш а дихкина, карцер чу а кхоьссина, кхин цкъа а йиттинера, церг а йоккхуш, аьтту куьг а лазош, цхьа пIенда а бош. Мамакаевс, вукху дийнахь ша меттавеъча, талламче аьллера: дIайазде ас хIинца массо хIуманна а даре до хьуна!

— Тоххарехь дан дезара… Тхо а, хьуо а кху тайпана холчу а ца хIиттош, — аьлла, эццахь самукъадаьллачу, йалх класс бен чекхйаьккхина а воцчу талламчо, кху гIуллакхах шена хьаькамашкара хин болчу хастамах воккхавеш, хаза а хеташ, хецца дIайаздира шена йаздархочо — тIе, прокуроро! — мел до и тамаше мукIарлонаш:

«ХIаъ, 1933-чу шарахь дуьйна а со член ву Нохч-ГIалгIайн республикехь подпольни болх бечу буржуазин — националистически тобанехь. Цо тIе а диллина, аса эккхийтира 1934-чу шарахь Шара-Аргунера ГЭС a, Гуьмсера йогIу тIемалой тIехь болу цIерпошт а… Со оцу организацина 1933-чу шарахь Тифлисехь шен хIусамехь йукъаоьзнарг вара гуьржийн троцкист Шота Руставели, цуьнца цхьаьна оцу чохь вара Бакохара мусаватист Сабир а, Мирза Фетх-Али Ахундов а»… Талламхочо, дукха чIогIа хазахеташ, дIайаздора Мамакаевс мел бохург: цуьнан организацин, дистина догIу хи санна, шорлуш йогIура… И дара цунна оьшург, ткъа иза историца цанисдалар а, йа ур-атталла, лаьцначуьнан хенаца цадагIар а талламчин тидам боцуш диснера. Мамакаевна-м сихха ша воьйла лиъначух тера дара, кхиберш бех а ца беш…

Лазийначу куьйга Мамакаевга халла куьг а таIадайтина, талламчо протокол лакхарчарна тIе дIадаьхьира, Мамакаев, цо даре дарна совгIат деш, дикачу камере а ваьккхира, кIеда мотт а белла, шортта йуург-мерг а хьалха хIоттийна. Мамакаевна дика хаьара шен «йалсамане» дукха йахлур йоцийла… Эххар а, ши де даьлча, сенвелла талламча чувелира, уллохь ши кано а волуш:

— Куьйгаш а дехкий, йуха дIавига карцере!..

— Шайна лаахь со ве! Амма ас хIинца кхин хIуманна а даре дийр дац шуна! — аьлла, дIахадийнера Мамакаевс.

Мамакаев тIаккха, йоккха хан а тоьхна, ца вуьйш висира… Ткъа xIeтахь даре дина сан нуц Анатолий Сурупин вийра!

— И муха хилира?

— Анатолийс а, даре ца деш, дикка хан йаьккхира, амма цуьнгахула байинчу нехан цо йаздаза, чекхдахаза бухадисина дуккха а протоколаш гучудевлча, ца къарвелча ца волура иза. Кху папки йуккъера кехаташ, суьрташ ду цо соьга, ша виэн вуьгуш, къайлаха схьаделла…

— Муха?

— Гой хьуна… Дехо-м ду и дийца!.

— Дийцахьа!.. Вайша паргIат ма ву, — дийхира Керима.

— Гой хьуна, вен кхел хилла волу стаг чалтачо вуьйчохь кхоъ пачхьалкхан белхахо хила везаш ду: прокуроррий, НКВД-н дежурни эпсар, йа коменданттий, лоррий. 1938-чу шарахь а НКВД-хь нах байар, 1937-чу шаре ца кхачахь а, дукха хуьлура: иттанашца, ткъаткъаннашца xIop кIиранах, йа баттахь. Цундела уьш, хьалха санна, хьуьн чу а ца кхуьйлуш, оцу НКВД-н гIишло чохь бойура — дийнан делккъехь, белхан заманахь, билгал динначу цхьана дийнахь. И де тхан цигахь, хьан-хьанна а хууш доцуш, тхайллахь «прокуроран де» («прокурорский день») олуш дара. Оцу дийнахь баттахь цкъа прокурор набахте ван декхарехь ву цу чохь Iедалан белхахоша закон нийса лардо, йа ца лардо хьажа а, лецначийн аьрзнашка ладогIа а. Амма вайн цигара прокурор цу дийнахь нах бойуш хьажа вогIура НКВД-н гIишло чу.

— УьйтIахь бойура уьш?

— XIaн-xIa! НКВД-н гIишло чохь, шозлагIчу этажа тIехь… 32-чу цIа чохь… Бодане уче йуззий, неIарехь лаьтташ хуьлура, йуххехь каной а болуш, шайна воьн кхел йинийла а ца хууш болу, шаьш хIунда лецна а ца хуу нах, прокурор вогIу бохуш, цунна тIекхача дагахь, цуьнга шайн арз дан кечбелла. ЦIе йоккхий, чувуьгура. Стоьлана йуххехь ирахь лаьттачу НКВД-н эпсаро, циггахь кресли тIехь Iачу прокурорна хьалха тоттура папка. Чувалийнарг дIахIоттавора леррина йинчу гIопастана тIехьа.

Прокуроро, кехаташ тIе а хьоьжуш, хоттура цуьнга: цIе, фамили, вина шо, мичара мила ву… Анкетан хаамаш… Ша хиттина ваьлча, прокуроро цуьнга сов сиха дIакхайкхадора цунна вен кхиэл йина хилар, тIаккха стоьлана кIел кнопка таIайора иштта сиха… Лаьцнаверг бухавоьдура. И буха кхоччушехь, подвалехь герз долура, кхин цхьанна а и хаза йиш а йоцуш. НКВД-рчу лоьро, акта кIел куьг а таIош, чIагIдора и тоьпаш тохарна велла хилар. Цул тIаьхьа буса, чу хи а хоьций цIанйора подвал. ЦIийша дуьзна хиш биргIанаш чухула Соьлжи чу хоьцура… Декъий кхано дIадухкура оццу кертахь… Уьш шортта дохку-кх, хьуна, цигахь хIинца а, Чеховн парк йолчу майданахь!

— Маржа-йаI! Ма ца оьшуш хIума йу-кх кху дуьнен чохь адам! — йуха а эккхийтира Керима маццаха ша аьлларг.

— Учахь неIарехь рогIехь лаьттарш шек ца бовлийта, чувигинчех цхьаццаверг вукху неIарехула йуха араволуш а гойтура. Цхьана ишттачу дийнахь со вара сихха оцу учи чухула воьдуш. Цу неIарехь лаьттачарна йуккъера сихха суна тIехилира цхьа тишвелла, беркъа, йуьхь а йистина, лаьцна верг. Суна ца вевзира иза. Цо нохчийн маттахь соьга шабарца сиха элира:

— Со Анатолий ву… Людмиле дIалохьа хIорш… Со 32-чу цIа чу вигнийла а хаийта…

Йуха сиха шен метте дIахIоьттира иза. Йовлакхан йуккъехь цо соьга хIетахь схьакховдийнарш цуьнга ихна Людмилин кехаташ а, берийн суьрташ а хиллера, даима цо шеца лелош… Иза хIинца вац кху дуьнен чохь… Амма сан декхар ду, иза мел ледара нуц хиллехь а, валале стага дина весет кхочушдар. ХIинццалц и кхочушдан аьтто ца болуш, айса уьш Людмилин кара дIакхачо дагахь, лелла со… Эрна… дуьне гездеш… ХIинца ас доьху хьоьга и кхочушдар… Хьо кестта цIа кхочур ву… Хьуна кестта гур бу Нана-даймохк… ЦIахь валлал ирс сан ца хили… Со хьакъ а вац… Со хьакъ а вац… — дош а ца алалуш аз хедалора Бакаран, — вайн Даймахкахь дIаволла… Можа бIаьргнегIарш охьадахара, кемсан буьрттигал даккхий, сирла тIадамаш охьахьаьвдира можачу чукхеттачу беснешна тIехула.

ЦIЕХЬА!..

Бутт а балале деара Тавсолтега Керимера кехат: Эскиной дIа а кхечи, шех Райисполкоман председателан заместитель а вина, шун цIенойн гIайгIа беш а ву, кхузахь дика ду, цIа дуьйла бохуш. Бакаран кост ша кхочуш дина а бахара, цуьнга маршалла а лора.

— Миска йаI — Бакар: ша цIа а ца кхечи и, тIе цIеран маршалла а ца кхечи цуьнга! — элира Селитас: цхьа кIира хьалха Бакар дIавоьллинера…

ЦIехьа сахьийзар кхин а алсамделира Тавсолтин а, цуьнан шина йоьIан а. Джейрана кест-кеста чувалавора иза, дувалах а тевжий, малхбузехьа хьоьжучуьра. Джейранна нохчийн мотт Iамош вара Тавсолта, сихвелла, амма нохчийн дешнаш хала Iемара:

«Балкхаройн, кхарачойн мотт атта ма бара… шуьнчо-м… мотт кагбийр бу», — олура Джейрана.

1958-чу шеран июнехь пропуск каракхечира. ХIинца уьш кхузахь сецош хIума дацара. Амма башха атта а ца хетара, шаьш дехха къахьегначу, шайн дахарх цхьа дакъа дIадаьхьинчу, кху йуьртах а, кхузарчу дог дикачу адамех а довла. Селитина цкъа а ца дицлора: цкъа кхеран луларчу дов даьллачу шина казахах бехке волу жимахниг кхана Iуьйранна вукхуьнан кетIахь лаьттара, и араваларе хьоьжуш, коьртара баьккхина куй лаьтта охьа а биллина — и шена къинтIера ваккха. Де доло а, йуучух кхета а бакъо йацара церан, адаман бехк шена тIехь а болуш. Йурт а тохарчул дикка къегинера: цуьнца кхеран а дакъа дара.

XIopш кхуза балийнчу шарахь хиллачух тера а дацара кху йуьртан таханлера сибат. Керла клуб а, детсад а йинера. Кхеран урамехула доьду арык, шордина, цуьнан шина a aгIop моггIapa хьаладаханера кхара дийгIина таьллаш. Тохара электросерло Казах-куьле а, Абайн совхозе а, кхуза а, кхечу луларчу колхозера йалош хиллехь, хIинца Казах-куьлехь хIоттийначу йоккхачу электростанцера, хазачу аьчган бIогIамийн белшаш тIехула догIучу нуьцкъалчу телашца кхочура и кху йуьрта а, массо гондIарчу колхозашка а. ХIетахь жагIа бухкуш бина хилла Абайн совхозе боьду некъ а, хIинца, коьртачу трассах дIакхетталц асфальт йуьллуш, шорбинера.

Тохара хIорш охьабиссийнчу жимачу станцера дуьйна схьадалийна аьчган некъан га а даьхьнера лурчах Джамбулехула Абайн совхозе кхаччалц: цигахь хIинца свеклаш а йоьра, тIе шекардоккху керла йоккха завод а йиллинера. ЦIерпоштан станци а йуьртана герга оьзнера. Ца йовззал хийцайеллера, къаьсттина тIаьххьарчу кху деа-пхеа шарахь, кхузара меттигаш а, йарташ а. Делахь а шаьш бинчу махке болу безам нуьцкъала бара.

Хала садеттара хIинца йижарша а: Баш-лаьмнаш, Яьсса, Эскиной… школа… Дада-бIар… Анна Львовна! — уьш дерриг, йух-йуха дуьхьалтуьйсура царна. «Анна Львовна! Йуй-техьа и хIинца? ХIун хилла-техьа цунах?».

ХIокхара 1947-чу шарахь дахьийтинчу кехатана жоп деара цуьнгара цкъа: майра а лаьцна, марда а велла, цхьа йисина ша бохуш. Цул тIаьхьа дахьийтинарг жоп доцуш дисира. «Кхоьру хир йу-кх иза а… бехк бац», — аьлла, xIapa шиъ а сецира, кхин ца йаздеш. ХIетте а, хIинца чIогIа дагаоьхура шайн хьоме хьехархо. Тавсолтина-м цкъа а ца хетара Эскинойхь доцург вахар а. ТIаьхьарчу деношкахь йух-йуха гора цунна гIенах, ша цIа а кхаьчна, Эскинойхь лелаш, амма самаваьлча, дIаса а хьожий, доккха садоккхура: Джейранна ца лаьара, шен йурт, гергарниш а битина, «генарчу махка» дIайан.

— ХIун вон ду шуна кхузахь? ПаргIатдаьхна… Дахар а шайн таделлачу хенахь дIа хIунда доьлху?.. Шух цхьаберш хIинца бухарчу тхол а дика беха… Лаахь… кхин ца тарлахь, ши йоI дIа а йахийтий… хьуо кхузахь сацахьа. Хьайн цIахь! — бохура Джейрана майрачуьнга.

Тавсолтас корта лестабора:

— Джейран! Дика дац зудчо, шен майрачо бохург а ца деш, шениг дийцар!

XIopа сарахь лоькхура Нурседас Джейранан лерехь Кавказан исбаьхьаллех эшарш… ТIаьххьара а цIенош а доьхкира… вуно дорах, амма Тавсолта реза вара оцунна а… Джейран тIетахьара…

— Дика ду, реза ца хилахь, йухайогIур хьо… Нуьцкъала хьо цигахь хьан сецор йу? Цкъа дIа, мукъна, йолахьа… Цкъачунна, хьажахIотта, — дийхира Тавсолтас.

Джейранан корта жимма aгIop бахара, ойла йеш, цуьнан Iаьржа бIаьргаш раз севцира. Эххар а:

— Дика ду, мегар ду! — йелакъежира и…

ТавсолтагIар новкъа баха станце дукха адам деара. Кхеран а, Джейранан а гергарнаш, бевзарш: Довлетжанов, Луценко, Кульджан, Айгерим шен майрачуьнца, лулахой…

Августан йуьххьерчех суьйре йекхна а, мела а йара. Довлетжановс, тIе а вахана, Тавсолтин куьг а лаьцна, казахийн маттахь элира:

— Шу деза тхуна. Эша а оьшу. Шу Iийнехь, хаза дара. Делахь а, дахаза Iаш дац шу. ХIун дийр ду… тхуна бехк ма билла!

— Баркалла! Баркалла! — корта лестабора Тавсолтас.

— Шух муьлхха а вухавагIахь, оха везаш тIеоьцур ву. ХIинца шу бухадисча а, тIаьхьа ца хетара. Вай мерза даьхкира… Кхузахь шуна а вон дацара, — тIетуьйхира Луценкос а.

— Баркалла… Иза а бакъ ду… шун мохк а, халкъ а вай цхьаьна йаьккхина хан а йицлур йац! Бакъду и, дахарна а кхузахь аьхна дара… Амма, хIокху кийрана хьаам хилац-кх ша кхоьллинчу лаьмнашкахь бен! Тхан цIехьа керчина ойла сацалур йац, Кавказан тархех дIакхетталц! Шуна баркалла! Вон доцуш дика а дац, дика доцуш вон а дац: шу тхуна девзина дика ду. Дуьйла шу а тхо долчу хьошалгIа! Оха гойтур ду шуна тхаьшна шу мел деза! — элира Тавсолтас, «тхо» боху дош олуш, шена йуххерчу Джейране а хьожуш.

Генарчу махка, гуш доцчу ирсана дуьхьал йаха хIинца сацийна йаьлла Джейран а лаьттара эсала йелакъежаш.

ЦIерпошт схьакхечира. Веъна, схьахIоьттира, хьуьхь а воьлла, тIаьхьависина Аскеров Джатыбай. ЦIийвелла, сихлуш, толкха а лелхаш, Тавсолтин куьг а лаьцна, шайн маттахь бохура цо, гонах а хьоьжуш:

— Тавсолта-агIа, Селита-куль, Нурседа-джан! Шу схьакхалхийнчу дийнахь аш дуьххьара станцера кхуза беъна къаьхьа некъ дагабогIу суна. Ирча де дара и. Сан гуьнахь а доцуш, и соьгахула хилира. Цул тIаьхьа а хIокху Нурседа-джанна цхьацца вас йелира соьгара. Бехке ву со… со чIогIа тешнера сайга шух лаьцна дийцинчух. И харц хиллера. Бакъдерг тIаьхьо хиира… ХIетте а бехке ву со. Амма, цхьабакъду, декхарийлахь-м xIapa а ца йисира, — Нурседига хьаьжира иза. — Делахь а, къинтIерадовла!

Тавсолтас маракъевлира иза:

— И-м хIума дацара! Масане эккха дахарехь… XIapa а Iаь хир йацара, цхьа йиш-маIаш йоцуш… Хьо а вала тхуна къинтIера, тхоьгара хиллачу цатамана!

Селитин бIаьргаш лешира. Нурседас, йела а къежаш, дена хьалхха куьг кховдийра Аскеровга.

— Молодец! Молодец! — бохура Аскеровс, цуьнан куьг а дегош.

ТавсолтагIар вагона тIе бевлира. ЦIерпошт, и аре йекош, хIокхеран а цIарах ша кху мехкан Iодика йечуха тера, цIогIа тоьхна, йолайелира. Вагонан корах ара а хьаьжна, Тавсолта велакъежира. Цуьнан даим буьрсачу йуьхьа тIехь и велакъажар, берийнчух тера, сирла къегара.

— Кхуьнан цIогIа а хIинца хаза ду!.. Марша Iолда, Iодика хуьлда шун! — цIеххьана, шен коьртара схьабаьккхина куй ластийра цо. Массарна а тамаше хийтира чо а божаза, амма, киса санна, кIайбелла цуьнан горга корта дуьххьара, шайна берзина байча…

ЦIерпошт дIайахара, хIаваэхула, чIабанах тера йухатесна, бехха Iаьржа кIур а текхош. Малх чубуьзира. ХIаваъ сихха Iаржлора, амма стигалхула йоьлху мархаш йехха лийпира гуш боцчу маьлхан зIаьнаршлахь, шайн йистош дашо басахь йогуш.

III. ДИКАНАХ ДОГ МА ДИЛЛА

ДЕКЪАЗА ЦIАДЕРЗАР

ЦIерпоштахь эххар а цIа кхаьчначу нохчашна вокзалехь, шайн вагонна дуьхьал нисделла, «ГРОЗНЫЙ» боху дош гичахь, дог тохалуш, мерза хийтира. Шира доттагI йуха вайча санна, серлайелира Тавсолтин йуьхь.

Катоьххна кхечарел хьалха охьабиссира Тавсолтин доьзалш: цунах тасайелла, цунна тIаьххье Джейран, тIаккха Селита, царел а хьалха — Нурседа. Амма шаьш цIакхачар хазахетта айаделла долу церан дегнаш цу-сохьта йуха а Iовжийра, шайна вокзале дуьхьалбаьхкина, маршалла хоттуш, шаьш цIакхачарца декъалбеш, Iедалхойх цхьа а тайпа векалш шайна ма ца байннехь. Селитас, лере а таьIна, Нурседе кIуон элира: «Ур-атталла Казахстанехь а вайна-м дуьхьал ма баьхкира»… Тавсолтин йуьхь цIийелира, Джейранна хьалха эхь хетта: «Вай йухадаьхкина хазахеташ цхьа а воцчух тера ду», — дагатесира цунна. Амма цу сохьта цхьа оьрси тIевеара царна:

— Шу дуй БерсановгIар?.. СоКерима ваийтина шуна дуьхьал…

Керима, ша дуьхьал ван йиш а ца хилла, йаийтинчу кира кхоьхьучу машенахь Тавсолтин доьзал станцера Эскинойхьа новкъа белира… ГIалех арабовлале дуккха а урамашкахула хьийза дийзира: цкъа кхузахь — тIаккха дIогахь латта аьхкина меттигаш нислора кест-кеста, тIеман заманахь окопаш санна. Малх гIушлакхе гIертара. Шоферца хьалха чу хиъна вогIу Тавсолта а, тIехьа дIанисбелла цуьнан доьзалш а тидаме дIасахьуьйсура гондIа: уьш массо а бара, ур-атталла Тавсолта а тIехь, шайн Республикин коьрта гIала дуьххьара гуш. Вокзалан майданара машен шоферо хьалха Беликовн тIай долчухьа йерзийра: Соьлжан можачу тулгIешна тIехь, къорза истангаш санна, малхехь сийна-Iаьржа бос лепаш, дIашершара мехкадаьттанан йаккхий хьоькхнаш. ТIай тIехула а девлла, аьрру агIорчу урамехула дIадахара. Моторо цхьа-ши хьоршам а тоьхна, машен сецира тIулгех боьттинчу лекхачу пена уллохь. Шофер, охьа а воьссина, капот а йиллина, моторан сакхт лаха хIоьттира. ТIулган пена тIехь леккха хьалабахна, тIулгах бина, цхьа Iаьржа боккха адаман корта байра Тавсолтина. Йуьхь а йара Iаьржа, оьгIазе.

— И хIун йу?.. — хаьттира цо шофере.

— Муха… «хIун йу»… Ермолов ву-кх… Паччахьан инарла… XIapa гIала дуьххьара дIахIоттийнарг…

— ЖIаьла ду, — элира Тавсолтас.

— Муха… «жIаьла»?.. Ас ца боху хьоь — паччахьан инарла! Адам ду!.

— Сан ден жIаьла дара — «Ермол», — элира Тавсолтас. Шоферо, вела а къежна, куьг ластийра: «Хьо-м кхета а ца воллу» бохучу маьIнехь — цунна ца хаьара, лам чохь нохчаша, паччахьан цхьаболчу, шайна дуьхьал леттачу инарлийн а цIерш, уьш къонахий хилар гичхьана, шайн кIенташна а тохкуш хиллий: «Сипсо», «Боккало», «Паскоч»… Амма Ермоловн цIе дукха хенахь дуьйна а ламанхоша шайн жIаьлешна лора…

Моторан сакхт шоферо дIа а нисдина, машен хIинца трамвайн некъана уллохула йоьдура — «Трамвайни тIай» долчухьа. Цхьана-шина куьпах тIехйаьлча, йуха а сецира Нефтяной институтан маьIIехь. Шофер охьа а воьссина, йуха а мотор талла хIоьттира. Тавсолта цеце хьалахьоьжура цигахь лаьттачу, болатан гIортораш тIехь леккха хьалайаханчу, хи дIасадоькъучу бIаьвне. БIаьргашца и йустуш, лакхара дуьйна и охьавогIуш, когашка кхечира. Когашкахь нисйина, йеакIов йехий гIайракхаш гина, царна тIехь Iаьрбан йоза дайна, цецваьлла, тIехилира и. ГоратаьIна деша хIоьттира:

— Сан да!.. Берс! — мохь белира цуьнга. Горавахна, хьераваьлча санна, сиха, шен ницкъ маббу чурт схьаийзо вуьйлира Тавсолта. Схьа ца даккхалора. Цецваьлла тIевеара шофер.

— Ахь хIун леладо? И мегар дац. Стенна оьшу хьуна и?

— Сан ден чурт!.. Сан ден Берсин чурт ду и!.. — мохь хьоькхура Тавсолтас. Машен тIера, цецбевлла, чухьуьйсура Джейран, Селита, Нурседа, тIехбуьйлу нах а соьцура. Шоферан йуьхь цIийелира — иза кхийтира:

— Тавсолта! ХIинца и дан мегар дац. ТIаккхахула вухавогIyp ву хьо…

Тавсолта деша вуьйлира кхечарна тIе йаздинарш а:

— Тхан йуьртахойн чарташ ду уьш!.. Шу адамаш дац! Шу жIаьлеш ду! — тIекхохкавелира и бехк боцчу шоферана. Иза эсала, цIий а велла, лаьттара:

— Тавсолта! Сан бехк бац!.. Тхан бехк бу!.. Шу кхин йухадогIур дац, уьш шуна кхин оьшур а дац моьттура тхуна, — Тавсолта кхето а, теван а гIертара ма-хуьллу оьрсийн шофер: цунна дагадеара, шега а дакъа лоцуьйтуш, уьш кхуза схьакхехьар. Йуха а ден чурта тIе а вахана, гора а хIоьттина, цомгашчу берана санна, тIе куьг хьоькхуш, дехха доIанаш дира Тавсолтас. Урамера нах, севцца, тийна хьуьйсура.

— Баккъал а йоккха хьакхалла йу и оьздангаллина гергахь а, цкъа а уьш кхин йухабоьрзург ца хиллехь а! — элира царна йуккъерачу, йеха кIайн маж йолчу воккхачу стага оьрсийн маттахь. — Веллачу стеган кошца къийсар адамалла дац!.. — аьлла, дIавахара и.

Бисинарш а, бист ца хуьлуш, меллаша дIасабекъабелира. Шоферо мотор йуха а меттайалийна машен хIинца сихха гIалех болучу боккхачу урамехула дIайоьдура. Тавсолта, вист ца хуьлуш, йуьхь кхохкийна, корта а оллийна вара: иза когашкара коьрте кхаччалц вагийнера гинчо: «ХIетте а шайл тхо лахара а лору-кх цара… Аса-м дийр дацара и санна дерг цкъа а! Делахь а… церан а… хIун бехк бу?.. Уьш а бацара реза… Заманан хьу йу-кх!.. Делан кхиэл йу-кх массо хIуманан а!.. Йо, АллахI! Айхьа диначунна муьтIахь йе ахь сан ойла!» — цуьнан карзахйевлла ойланаш эххар а тийра мелла а… Машен, гIалех ара а йаьлла, хIинца Нохчмехкан йоккхачу шерачу аренгахула дIаоьхура.

PeгIa охьатеIа малх хIинца а бовхха лепара. Тавсолта тидаме дIасахьоьжура.

Массанхьа а цхьаъ хета и стигал, кхузахь шен бен доцчу шатайпа къаьсттинчу сибатехь дуьхьалхIуьттура цунна. Морзин басахь цуьнан сийна лепар а, дIо шурин чопанах сийса мархийн йистош а, церан кура дIашершар а, тоххара хьалха шена гина, кхузахь бен кхин цхьанхьа хилла а доцу, сурт хетара Тавсолтина. Бакъду, шерачу арара лома кхаччалц дуьхьалйетталу моггIара дийгIинчу диттийн баьццара раьгIнаш, хьалха кхузахула хилла йацара. Амма Эскинойхьа бирзинчу новкъа девлчхьана шена мел гург Тавсолтина, йуха а хьалхенгахь шена дайнна, «хIетахьлераниг» хетара: дIогара, Iинна дехьара, куьйса бохь болу лекха тарх а, хьуьлла орца ирзехь йух-йуххе даьлла тайна кхоъ акхтарг а, кху лаьттан и шатайпа мокха-Iаьржа бос а, некъан йистехула хьалайевлла кондарш а…

Машен, гу тIе а йаьлла, дIайоьрззучохь цIеххьана шайн некъ а хадош, дIаиккхина пхьагал а, дера, хийтира Тавсолтина «хIетахьлерраниг». Цецваьлла, велакъежира и: цунна цIенна дагадеара, маццах, цхьанхьа-м доьлхуш, кхузахь шайна иштта дуьхьал, некъ а хадош, пхьагал эккхар. Пхьагал хIинца, некъал дехьа а йедда, сийначу кулла кIел тебира, шера сира букъ кхаьргахьа а берзийна, шена xIopш ца гича, ша а ца го моьттуш. Шофер машен а сацийна, шен гIентана тIехьарчу шалго-тоьпана тIе кхевдира.

— Не надо! Убивай не надо! — тоьпан бух йухаозийра Тавсолтас.

— Ну, ладно! — цуьнга а хьаьжна, шоферо йуха дIайолайалийтира машен.

Йуьртана герга мел гIоьрти а, совбуьйлура Тавсолтин дагалецамаш, бIаьрг къарзош, дог карзахдохуш. Ганза а, дагадахканза а вуно дукха хан йолу цIенна дицделларш а, хIинца кIеззигчу хIуманах а бIаьрг кхетташехь, йуха дерриш а ма-дарра карладуьйлура: и некъан бердашца духдуьйлу самукъане шовданаш а, некъаца маьI-маьIIехь Iохку даккхий чхернаш а, геннара схьагу, амма даима гергахь хета, и къоьжа лаьмнаш а — уьш массо а, шайна чохь садолчу куьцехь, xIapa а вевзинчух тера леррина, шега хьуьйсуш санна, хетара Тавсолтина.

Яьсса-хи тIе а кхаьчна, Эскинойх чувулучу тIех бевлира хIорш: хIинца, гена йоцуш, дIо басахь, гучуйелира хьоме йурт.

— ЭлхьамдуьлиллахI! Хьо доккха де! — ша Iаччохь хьалакхоссавелира Тавсолта! Хин йисттехула боьдучу новкъа машен аьтту агIорхьа дIайоьрззушехь, ЦIен-берд а гучубелира: цIеххьана схьахьаьлхинчу генарчу жималлин гIаларташ, гондIа мел дерг хьулдеш, пардо лецира къеначу бIаьргашна хьалха. БIаьргаш а севцца, меттах ца хьара Тавсолта. Хиллачун суьрташа, роггIана дуьхьалхIуьттуш, сихха вуханехьа идавора иза, шен дахаран йуьххье. Цунна шайн машенан гIовгIа а ца хезара хIинца, некъаца сихха тIехтуьлу йуьртан цIенош а ца гора. Амма шайн цIеношна хьалхха машен сецча, цIеххьана самаваьллачух тера, тохавелла машенара ша-шах охьаиккхира и. ГондIаранаш ца гуш, меллаша, тидаме керта хьаьжира тамаше догучу бIаьргашца. ТIаккха, ша волччохь, горавахана, цомгушчу доьзалхочух санна, хьастаме, къахеташ куьг хьаькхира цо лаьттах. Йуха, цхьа гIорза схьа а эцна, ирахIоьттира. И бIаьргаш хьалха а йаьхьна, лаг тIе таIийра, гонах ирсе бIаьрг кхарстош. Вела а къежаш, хьалха лаьттара Керим.

Мараиккхина а, маршалла хаьттина а ма-велли, Керима, кисанара схьадаьккхина, кехат дIакховдийра Тавсолте:

— ХIинца хьан цIенош йуха а хьан ду-кх!

Тавсолта дика бешлелорхо хиларрий, цуьнан кIант, эпсар, Даймахкехьарчу тIамехь валаррий дагалоцуш, Кериман гIoьнца Iедало йухадерзийнера цунна цIенош. Царна чохь Iийнарш а ши-кхо кIира хьалха Дагестане дIабаханера.

Кериман Iуналлица, бевзачарий, лулахоший, xIopш цIа а бахкале, чу кираш а тухуш, цIан а динера цIенош.

— Баркалла. Ма-дарра аьлча, кху чу ца воьссинехь-м, со вуьззина цIа кхаьчча санна а хетар дацара суна! Баркалла! — Кериман белш тIе куьг диллира Тавсолтас. — Баркалла кху чохь Iийначу дагестанхошна a xIopш лардарна! — элира Тавсолтас.

— Цара-м, хьаха, вайн кешнаш а дика латтийна!.. TIe, хаьий хьуна, — сирла велакъежира Керим, — гуьржаша шаьш Iийначу керташкахь, шаьш дIабоьлхуш, бухахь цхьацца уьстагI а битинера, хьуна, сагIийна — йуха цIа богIучу нохчашна!

— И а къонахалла йу! — къобалдира Тавсолтас…

Керимца баьхкинчарий, лулахоший гIo а деш, чуйаьхьна хIуманаш дIа а нисйина, буьйса йоллалц Iийра цIа кхаьчнарш, бухарнаш цхьаьна — мел хилларш карладохуш. Эххар а, Нурседас, Селитас, доккхачу текхахь нар тIе хIоттийра Джейрана йина, чомехь Iаь гIуьтту бешбармакх!

— OxIo! Казахстано шен хьошалла до вайна хIинца а! — элира Керима Джейране. Йела а къежна, Iадда лаьттара Джейран.

Пхьор а диъна, дIабахара лулахой.

— Со Iуьйранна Грозный-гIала ваха дезаш а ву. Лама цIа вогIур ву… Аш садаIа! — аьлла, дIавахара Керим а.

Бехачу некъо гIелбина Тавсолтин доьзал шаьш цIа бирзинчу дуьххьарлерчу буса набаран марахь мерза дIатхьаьвсира.

* * *

Сатоссуш гIаьттира Тавсолта. Ламаз а дина, тIе хIума а йуьйхина, вуьйш сама ца бохуш, меллаша аравелира и. Цкъа хьалха цIеношна го баьккхира цо, тIаккха кертахула волавелира: даьхникерт йоькъу зIар дацара, божал дохийнера, пенаш хирцинера. УьйтIахула доьду татол лекънера. Шайн дирша йетт а, жIаьла а дагадеара цунна. Уьш, хьовха шен хиллачу бахаман гIиpcax хIума ца карийра цунна, цхьа тамашена бисина цIийна тIехьа Iуьллу xIapa лами боцург. Цецваьлла, велакъежира цунна иза. Лами хьала а хIоттийна, чIогIа буйла хьожуш, дIасатуьйхира. Корта хьовзийра Тавсолтас: тохарлерраниг бара, цхьа а тIегIа малдаланза. «Табина хир бу», — дагатесира. ЦIенойн тхов тIе ваьлла а хьийжира: цIенош, тишделлехь а, чохь Iен мегар долуш карийра цунна. ТIаккха кешнашкахьа вахара, уггар хьалха — хIолламаш дохкучу маьIIе. Вехха лаьттира Тавсолта, шен вешин Iалсолтин, кIентан Даудан хIолламашна хьалха доIанаш деш. Дукхахдолу хIолламаш а, чарташ а дийна дисинера: кхузахь Iийначу дагестанхоша Iалашдарна. Амма лекхий, дуькъий дара нохчийн кешнашкара къух! Халла схьакарийра Тавсолтина шен ден Берсин, чурт доцу каш, цунна йуххера, маццах xIapa йурт — «Эскиной» йиллинчу, кхуьнан ден ден Эскин кошехь доьгIна акхачу тIулган чурт довзарна.

Вехха хьийзира и йараш дIайохуш, майда цIанйеш. Эххар, доккха са а даьккхина, Нурбикин каш долчухьа вахара. Коьллаш куьйгашца дIасатуьттуш, воьдура Тавсолта. XIapa Нурбикин каш тIе кхачале, зударийн тийжар хезира: коьллаш дIасатеттина, хьаьжча, гира, коша тIе а йоьжна, йоьлху Селитий, Нурседий. «Кхарна дикахо карор ду xIapa каш», — дог доьхна хьаьжира и шина йоIе. Да гучуваьлча, сихха хьалагIаьттина и шиъ, бIаьргех йовлакхийн маьIигаш а хьаькхна, йоьлхучуьра сецира.

— Йало хIинца ший а, хьуьлла тIе а хIоттий, — Тавсолтас хIолламашкахьа куьг тесира, — хьиэ ца луш, чугIо… Йуург кечъе… «Цунна» хIусам а йовзийта. Цхьацца адамаш а дуьйлалур ду эха. Со а чувогIу, цхьана метте а хIоьттина, — аьлла, ойлане Нурбикин коша тIехь а лаьттина, тIаккха ЦIечу берде бIаьрг тоха, Яьссин йистехьа вахара Тавсолта.

Кешнийн кертах ара а ваьлла, йуххерчу хьуьн чухула ирзух тIех а ваьлла, и вогIуш, дитташна йуккъера цIеххьана кхунна чухьаьвдира месала, кенаш а девлла, къанделла, дай боцуш дисна, акха жIаьлеш. Схьаэцна гIорзалгаш тоьхна, дIалаьхкира уьш Тавсолтас. Амма цхьаъ, дIадаха ца туьгуш, Тавсолтина тIе а дирзина, «гIалх» деш лаьттара, муцIар, хьожа йохуш санна, хьала а йерзийна. Тавсолтин дегIехула зуз хьаьдира: цунна гира, цунна бевзира, жIаьлин логах боллу, маьлхан зIаьнаршлахь цIеххьана лепа, йоьза хIоз.

— Борзиг!.. Борзиг!.. — схьатIекхайкхира цо жIаьлига. Лаьттахула лохха текхна тIе а деъна, жIаьло Тавсолтин когах мотт хьаькхира. Шен гIода йуккъера схьадаьстина доьхка цуьнан логах боллучу йоьзан хIазарх таса дагахь Тавсолта охьатаьIIашехь, дIаиккхина жIаьла, дитташна йуккъехь дайра.

— Борзиг!.. Борзиг!.. — бохуш, Тавсолтас, бере санна, дехха къинхетаме озаца кхайкхира цуьнга, тIаьхьаваьлла, дитташна йуккъехула генна дIа мохь бетташ. Амма Борзиг йуха ца деара. ГIийлачу ойланехь вухавирзина Тавсолта, йуха а цу ирзуна тIехволуш, саьнгаран йисттехь, малхехь лепаш, шурула кIайн цхьа хIума гина, тIевахара: малхо йакъийна, мехаша шарйина, акхарой кIомсарша цIенна йаьшна Iуьллура бежанан коьртан кIайн туьта: «Гарехь, оцу дIадевддачу жIаьлийн а цхьана хенахь шун хилла-кх xIapa», — ойла хилира Тавсолтин. Кхин а тIехилла леррина хьаьжча, «ОxI!» аьлла, цо цеце доккха са даьккхира: туьтан бIаьштигашна тIехь, ши маIа хиллачохь, мазакъйоьлла йоцца ши йуьхк гора. Вехха лаьттира Тавсолта ойлане вахана: «Дерриг а Делан болх бу!» — аьлла, цIехьа волавелира…

Ши йоI, Даудан, Увайсан хIолламашна хьалха а лаьттина, цигара школе йахара. Дог сиха детталора. Школин керта йоллушехь гира: шуьйра тIамарш а йаржийна лаьтта Дада-бIар, лестачу гаьннашца цо шаьшшиъ тIейоьхуш. Йедда, йедда, маракъевлира цара и.

Дада-бIар, куц дохаза, товш лаьттара, шена тIехьа, нийсачу магIаршца къона дитташ а техкаш. Амма, цуьнан IиндагIе нисделла, хьалхара кхо дитт-м кхечарел дикка лоха дисинера.

Нурседина девзира уьш: «шениг», «Керимниг», «Терентьевниг»! Дехьарчу кхаа дитта йуххехь лаьттара Селита: «Шениг», «Даудниг», «Увайсаниг»!.. Селита, йедда, йуха Дада-бIарана тIейахара:

— Нурседа! Хьажахьа, хIинца а!.. Диттан гаьн тIехь ширделла, амма хIинца а данза гора элпаш: «АУ — БД».

Кертахь цхьа а вацара. УьйтIе цIена йара. Цхьа a гIap ца хезара. ДIо paгIy кIелхьара нуй а карахь гучувелира воккха стаг, хьалха гинчех воцу оьрси.

— Тхо xIapa школа чекхйаьккхинарш ду! — шаьшшиъ йовзийтира Нурседас.

— Марша догIийла!.. Со дворник, лаахь, хехо а ву. Шуна мила оьшура?

— Анна Львовна!

— ГIалитIе йахана… селхана цIахь хир йу а аьллера… стенна хьеелла хаац… Кестта цIа кхочур йу… Лама педсовет а ма йу цуьнан, — жоп делира воккхачу стага.

Ши йиша шайн чукхаьчча, учахь Джейран лаьттара Нурседин шина беран куьйгаш а лаьцна, лаьмнашкахьа хьоьжуш, дуткъачу лога тIехь, мохехь раздахана зезаг санна, охьатаьIна корта ойлане бIогIамах а товжийна. Цу сохьта чукхечира Тавсолта а. ГIийло лаьттачу Джейранна тIе а вахана, забар йира:

— ХIан, алал, йоккха стаг, муха хета хьуна тхан мохк?

— Вон бац… хазахета… массанхьа а лаьмнаш ду, делахь а генна гуш шера аре-м йац!

— ХIан-хIа! Теркал дехьа шера аренаш а йу!.. Шучех тера а йолуш!.. — велакъежира Тавсолта.

* * *

КхозлагIчу дийнахь, делккъехь, йисина хIуманаш Джейранца чохь дIа а нисйина, Тавсолта чувале йижарий жижиг-галнаш дан тохабеллачу хенахь, цхьамма-м неI туьйхира:

— Можно? — схьахезира оьрсийн зудчун аз. HeIape хьаьдира Нурседий, Селитий: девзира, девзира царна иза…

Анна Львовна марайуьхкура цара, роггIана цуьнан малйеллачу беснеш тIе, сирделлачу гиччошна, декъачу куьйгашна обанаш бохуш. Беларш а, белхарш а иэделлера. Йуург кечйар хIинца шена дисина Джейран, корта а лестош, пеша йуххера цаьрга хьоьжуш лаьттара: цунна а йуьйцу хазарх йевзира Анна Львовна.

— XIapa тхан керла нана йу! — элира Нурседас, лерина, хьала а гIаьттина, Джейранан белш а лоцуш, и Анна Львовнина йовзуьйтуш. Джейрана, йелакъежаш, корта таIийра, демаша дуьзна куьйгаш хьала а айина.

Анна Львовна дикка къежйеллера, бIаьргийн гонаш кеггийра хебаршка даханера, амма бIаьрса хьалхалерра собаре, нуьцкъала догура. Хьалахьаьжча, цунна гира, тохарлеррачохь пенах кхозу хIетахьлерра, сирла велакъежначу Ленинан сурт. Сихха вукху пенехьа йирзира:

— XIapa-м беса лаьтта! — корта ластийра цо. Йижарша дийцира шайца мел хилларш. Анна Львовнас, йукъа хеттарш а туьйсуш, сов сема ладоьгIура. Эххар а Селитас хьехархочуьнга хаьттира:

— Ахь кехат хIунда ца йаздора тхоьга? Кхоьрура хьо?

— Йа хьуна а хийтира тхо бехке? — тIетуьйхира Нурседас, Iе а ца йелла.

— Аш хIун дуьйцу?! Аш хIун дуьйцу?! — куьйгаш хьалатесира Анна Львовнас. — Муха хетар дара шу бехке? Кхоьруш… меттигаш-м йаьхкира… бакъдерг аьлча… — охьахьаьжира и, цIий а луш.

ТIаккха хецца шех лаьцна дийца йуьйлира:

— Хьалхарчу кехатна жоп-м даийтира ас, амма… цул тIаьхьа со а холчухIоьттира. Чевнаш а хилла, кхетамза Iуьллу Иван Саввич фашисташа йийсаре вигна хиллера тIамехь. Цхьа хан йаьлча, товелча, церан лагерера и веддера. Хьаннашкахула лечкъаш, малхбалехьа кхаьчна и, кхано вайчех схьакхетча, и ша йийсаре ваханарг а вина, «тройко» Сибрех лаьллинера. Шуьгара хьалхара кехат деанчул тIаьхьа кхечира соьга Иван Саввичера и дерриге дуьйцу кехат… Бехк ма билла… хIун дара а хаац, эццахь дуьне а дицделира суна… Кехат чекхдоллуш цо: лаахь, шега хьежа — ша хьанал хилла, кхин хетахь — паргIат а хила, бохура…

Анна Львовнас бIаьргаш тIе йовлакх даьхьира.

— Ас цуьнга йаздира: хьох со даима теша! Со хьоьга хьоьжур йу! Хьо цIа вогIур ву! Вайна гур ду вовшийн!

Нурседин сийна бIаьргаш ойлане кхоьлира. Селитин йуьхь цIийелира. Цара дуьйцург хеза, пеша йуххе хьийза Джейран а дIайирзира хIинца, цаьргахьа букъ берзош, шен йуьхь ца гайта.

— Суо йисира со… сайн Ниночкица… марда а велира, хье ца луш… Директор йолчуьра а паргIатйаьккхира… Эццахь… шуьгара шозлагIа деанчу кехатна жоп йаздан ца хIоьттира со… Йоьлхуш, райцентрера со цIа йогIуш, тIаьхьакхиира тхан парткабинетан куьйгалхо, цхьа къена коммунист.

«Дукхайахарг! Ма йелха, — сан белшах куьг хьаькхира цо. — Дахарехь богIу цкъацца иштта мур а, дуьхьалдIа сатоха дезаш… цкъачунна!.. Хьайн хьехархочун болх а беш IадIе, гIуллакхаш цхьана хорша дерззалц. Кестта зама толур йу».

Амма зама суна-м кхин а телхира: цхьа-ши бутт баьлча, Иван Саввич велла аьлла, цигарчу больницера хаам беара. Оцо гIорийра сан дог. Моьттура: дийна йоллушехь суо йелла… цхьа Ниночка йацахьара!.. Амма… ткъолгIачу партсъездо керла нур хийцира дуьнен чу а, сан даг чу а! Ас йаздинчу кехаташца Иван Саввич вуьззина бехказа вира. Москвара соьга кадам а кхечира, майрачун йоллу орденаш, документаш йуха а дерзош; Ниночкина дешна йаллалц пенси а диллира ден цIарах. Со йуха сайн балха а хIоттийра…

— Атта-м шуна а ца хилла! — цуьнан пхьаьрсах куьг хьаькхира Селитас.

— Маре ца йоьдуш а Iийна хьо-м, — Нурседа цуьнан хIинца а хазачу йуьхьей, тайначу дегIей хьаьжира.

— И веллачул тIаьхьа а делира масех шо… сан деган чов ца йоьрзуш. Ткъа хIинца со маре йоьдучохь а дац… йоI ма йу сан маре йаха кечлуш!

Селитас маракъевлира Анна Львовна:

— Мичахь йу Ниночка?

— Кхушара Грозный-гIалахь Пединститутан филологически факультет чекх а йаьккхина, Волго-Доне экскурсе йахана… Цуьнца, шена путевка а йаьккхина, Кериман кIант Каташ а вахана! Кестта цIа кхочур бу…

— ЭхI! Ма хаза нисделла и! — эккхийтира Нурседас.

Шайн ширачу хьехархочух кхетча, шаьшшиъ йуха а жима хетара шина йишина.

— ХIинца дерриг дIанисделлий хьан? Цхьа а вуй хIинца хьан дог этIош? — хаьттира Нурседас.

— ХIан-хIа, уьш дIадевлира дерриш а! ХIинца дика Iа… Со-м доьшуш а йай!

— ХIунда?

— Со хIетахь педтехникум бен чекхйаьккхина а йацара. ЙоIаца, цунна гIo а деш, и филологически факультет а йаьккхира ас чекх заочно, сагатдеш хьер ца йалархьама. Ткъа хIинца заочно философски факультетан кхозлагIчу курсехь а йу. Дуккха а хIуманаш ду хаа лууш… Зама эрна хIунда йохуьйту!

— Ма хаза ду: цхьаьна ду вай! — Анна Львовнин коча хьерчара Нурседа.

— Кхин йуха ма йогIийла и зама! — доккха садаьккхира Селитас.

— ЙогIур йац! И санна дерш кхин гур дац!.. Вайна гиначуьнан коьрта маьIна хIун ду аьлча: вайн пачхьалкхехь, гIалаташ дийла тарлахь а, бакъдерг тулуш бен чекхдала йиш йац!

НеI йиллина, чувелира Тавсолта, пхьаьрса кIел хьарчийна плакат а дохьуш. Чуьранаш хьалагIевттира. ТIейеъна Джейрана, цуьнгара схьа а эцна, и плакат кора йуххе хIоттийра, гIаж, тIоьрмиг неIар тIехьа а оьллина. Тавсолтина чIогIа хазахийтира Анна Львовна гина. Цкъа хьалха майрачух, мардех кадам а бина, хьал-де хаьттира цо.

— ХIинца дика Iа… ДIанисделин шу а? — хаьттира Анна Львовнас.

— Дика дIанисдели… Йуьртахь хийцамаш а карий: бошмаш а совйевлла, керла ферманийн гIишлош а йина, цига хиш а далийна. Дика ду и! — реза вара Тавсолта. Цхьадерг Селитас гочдора, важа дерг Тавсолтас ша а дуьйцура.

— Ленинан бакъдерг туьйли! — тIетуьйхира Тавсолтас, пенах хьалакхозучу цуьнан сурте а хьаьжна, тIаккха вукху бесачу пенах бIаьрг кхетта, коре а вахана, хьарчийна плакат схьа а даьстина, Нурседега дIакховдийра цо — «Нохч-ГIалгIайн АССР-н карта»:

— ДIатохал и цигга! — элира, Сталинан сурт кхаьзначу пIелг хьажош.

— Правильно! — къобалдира Анна Львовнас.

Джейрана хьалха йиллира ша йина бешбармакх.

— Шу хье ца дан сайна хуург йи-кх ас!

Анна Львовна, сохьте а хьаьжна, тохайелира:

— ХIа, йаха деза сан. Баккъал а, вайна-м шиъ долуш доллу!.. Сарахь педсовет йу тхан хуьлуш. Кечйала а деза.

— Кхуьур йу хьо! — аьлла, нуьцкъаша охьахаийра и йижарша.

— Тхан бешбармакх а йевзар хьуна, хьалха ганза йелахь, — йелакъежира Джейран. Цуьнан сибат а, Iаьржачу бIаьргийн кIеда хьежар а, чухула цуьнан йайн лелар а тайра Анна Львовнина.

Массо хIума йаа хевшира. Тавсолта шен чувахара. НеI ца тухуш, цIеххьана чувелира Керим. Йуьхь тIехь сингаттаме а, кхохкийна а хийтира. Маршаллаш а хаьттина, иза а, цара тIевехна, охьахиира цаьрца шуьне.

— Хьо ма таьIна ву… ХIун дара гIалитIехь? ГIуллакх хилин хьан? — хаьттира Анна Львовнас.

Карара Iайг охьа а биллина, Керим церан йаххьашка хьаьжира: «хазаза ду-те кхарна и хIинца а?» бохучу хьесапехь.

— Ца хили… Хуьлучохь а дацара, — массо, йуучух йукъах а бевлла, ладогIа буьйлира. — Со, машен цкъачунна дIа а хецна, сихха партин обкомана хьалха кхечира… НеIарш къевлина йу, чу ца вуьту… И йерриге цигара йоккха майда дIа а лаьцна, къорза пхьоьха йу-кх сийсаш, карзахбаьллачу хIордо санна, IовгIа айина. «Митинг йу-те?», — аьлла, дIахьаьжи. — ХIун митинг хир йу: августан тIаьххьарчу деношкахь цхьа а дезде а ма дац», — дагадеа. Амма, дIо йуккъехь, бочканаш, йаьшканаш вовшахтоьхна, йина цхьа трибуна тайпа ду… Цу тIера, бете рупор а оьхьна, мохь тоьхнна къамел деш, боккха корта а лестош, йаьлла кIажарийн Iаьржа кхес а йолуш, цхьа стаг ву, баьццара кучахь… Схьахеза: «Декъалхуьлда Молотов!.. ДIаваккха йукъара Хрущев!.. Казахстане йухаберзабе Даймахкана йамарт хилла нохчий, гIалгIай!»… Цецвели со… Суо нохчо вуйла а ца хоуьйтуш, пхьоьха халла дIаса а тоьттуш, ма-хуьллу цунна гергахуьлу со… И баьццара коч йерг охьа а воьссина, «трибуне» йели, цхьа сийна йеха коч а йуьйхина, оза, лекха зуда: «Сан кIант фашисташа тIамехь вийна… Сан мар нохчаша вийна… Сан да а нохчаша вийна… ХIинца цаьрца цхьаьна Iан йеза со?… Уьш хIунда берзабо йуха? Кхин а генна дIалахка хьакъ бу и йамартхой!»… Со холчахь ву: хилларг хIун ду, уьш мича бахьаненна карзахбевлла ца хууш. Эххар ги, дехьа йистехь пхьоьха дIаса а хилла, пхеа-йалх стага, тийна, барам тIехь схьавахьаш велларг. Пхьоьха, кхин а дIаса хилира, царна некъ паргIатбоккхуш. Маьхьарий хеза: «ДIахьовсал, накъостий, оцу акхароша цунна хIун дина?.. Урс тоьхна, йиначу чевне!.. Йуьхь а йистина!.. И сийна томмагIаш!» Со йуха а ца кхетара, амма со нохчо хилар кхузахь хаийта кхераме хилар гуш дара. Эххар со тIеIоттавели, йоьхначу ойланца пхьоьханахь ша лаьттачу, суна вевзаш волчу, со санна йуьхьа тIехь оьрсех терачу, цхьана гIалгIайн йаздархочунна — Идрис Базоркинна. Ший а, бIаьцаш а йина, йуьстахвели. Цу села йолчу йоккхачу пхьоьханахь, тхойшиъ воцург, кхин вайнахах цхьа а стаг ца хаалора.

— И хIун ду хаьий хьуна? — хаьттира ас цуьнга.

— Хаьа. Со вехачу поселкера схьадоладелла ду иза… Кхузара иттех километр… Черноречехь… вайн нохчийн хулигано цигарчу паркехь, йоIана тIехула леттачохь, урс а тоьхна, вийна и оьрсийн хулиган. Цуьнгахь а хилла урс. ГIуллакх милицега дIа а делла, нохчийн хулиган чу а воьллина. ХIетте а, и велларг, волчаьрга шен хеннахь дIа а ца вуллуьйтуш, латтавайти-кх, хьуна, цхьамма-м цига арахь, стоьл тIе охьа а виллина, нахана гойтуш, уьш тIеттIа карзахбохуш: «Арсаш а детташ, оцу акхароша вайнаш бойу… ХIетте а уьш цIа балабо…», — боху хабарш хезира… ХIинца, кхуза схьавалийна… Цунна латтош хилла-кх…

— Горкомехь ца хаьа-те? — хаьттира ас.

— Айсса, вахана, ма-дарра и хьал цаьрга хьалххехь дIа-м дийцира, сайн декхар хеташ: «Дика ду… Са ма гатде», — аьлла, вухаверзийра-кх со… и гIуллакх дIадижо кхин хIумма а ца деш.

— Делахь-хIета, царна и хууш хилла ца Iаш, xIapa кегаре оьшуш а хилла-кх царна, — хийтира суна.

— Тера ду! — корта таIийра Базоркина.

Веана, тхойшинна тIехьа схьахIоьттира, тхойша вевзаш а воцу, оцу районан райкомера ши куьйгалхо, схьагарехь, цу пхьоьханахь гIуллакх дIа муха доьду хьажа. Базоркина, церан тидам а ца беш, ша дийцина волуш, оьрсийн маттахь оьгIазе эккхийтира:

— Настоящая вакханалия!

— Нет, это не вакханалия, а Грозненский пролетариат выражает свою волю! — элира цу шиннах лекхачо. Iаьржачу аматахь волчу цуьнан накъосто и тIечIагIдира:

— Она направлена как раз против их вакханалии и бесчинств.

Тхойшиъ цигара кхечухьа велира. ХIинца трибуна тIера мохь бетташ гора, охьадаьхкина сирделла мекхаш а долуш, Iаьржа фуражка а коьртахь, Iаьржа дуьйхина, цхьа стоммо стаг:

— Накъостий! ХIинцца кхоллайеллачу гIалин революционни комитето сацам бина правительствега деха нохчий цIа балочуьра совцабай, йуха дIабахийта аьлла!..

Пхьоьхана йуккъехула тийна цхьа кегийрхой а лелара, бист а ца хуьлуш, хетарехь, къайлаха суьрташ дохуш…

Обком партин корехула рупор чухула кхайкхира цхьамма нахе, «совца» бохуш. Пхьоьханара дIа мохь туьйхира: «Секретарь схьатIеваийта! Кхузахь трибунера жоп далийта тхан хеттаршна!» Обкоман кор тIечIегIира. Пхьоьхана йуккъера чхараш туьйхира хьала, обкоман корийн ангалеш чудоуьйтуш. Кхин а тIе карзахйаьлла пхьоьха хIинца майрайелира: царна йуккъера цхьа гIepa, хьаьдда, тIулгаш а карахь, тIелетира обкоман неIарех. Чулилхира. Шаьш коридорехь тIекхаьчначу цхьана-шина обкомхочунна, секретарна а тIехь, коьртах хIума а тоьхнера. Обкоман кехаташ, этIа а деш, кхуьссуш корехула аратуьйсура… Амма чухулара орца а кхаьчна, и гIepa сихха йуха арайаьккхира, хIинца обкоман неIаре гIарол дан эскарера автоматчикаш а хIиттош. Карзахйаьлла гIepa йуха а, IаддIан ца туьгуш, цигара Коьртачу почте хьаьддера, хIинца шайна хьалха ваьлла, и сира мекхаш долу, стоммо стаг а волуш, цигара ООН-е а, Москох а зIе йала дагахь шайн лаамах лаьцна. Амма цигарчу шина гIароло, шозза а шаьш аьллачул тIаьхьа ца соцуш, чугIоьртина волу церан хьалхарниг, циггахь топ тоьхна, массарна а гуш, охьавиллича, гIepa, сиха кхетаме йеъна, цигара йухахьаьдда, пхьоьханахь йаьржира, орца дохуш… Цул тIаьхьа хIун хир дара а ца хаьа, и гIуллакх иштта дахделлехь, амма кестта орца кхечира: ХIирийчуьра инарла Плиев а коьртехь эскар а кхаьчна, йохийра и пхьоьха. Коьрта бехкенаш, хала а ца карош, схьа а карийна, оцу дийннахь чубоьхкира. Шайн дагахь нохчашна дуьхьал аьлла, цхьаболчара кIелдIахула нисйина и «митинг» Советан Iедална дуьхьал хилар цу сохьта Iopaдолуш, царна ца моьттучу агIорхьа дIайирзира…

— ХХ-гIа съезд хиллачул тIаьхьа а, МолотовгIеран антипартийни группа йохийначул тIаьхьа а, гIерта-кх уьш, — элира Селитас.

— ГIерта-м гIерта, амма церан зама йуха а йогIур йоцуш дIа-м йаьлла… Къаьмнаш декъарх, уьш вовшашца эгIарх пайда паччахьна а хуьлура, Сталина а оьцура… Со оьрси йу… Суна дукхадеза сайн халкъ, ас куралла а йо цуьнан исторех, культурех… Амма оьшурий-те оьрсашна а, оьрсийн халкъана а, цунах «воккхахволу ваша» а аьлла, иза ша къастийначу дарже айар? Делахь а, иза иштта Сталина дира-кх, ша цунна дика даран сурт a xIoттош, амма иза кхидолчу къаьмнех мелла а херадоккхуш, Iедал шен карахь чIагIдархьама. Къоман культ цхьана стеган культал а зуламе йу. ХIинца Грозный-гIалахь хилла и митинг а оцуьнан цинц бу.

— ГIалахь цхьа нохчо а лаьцна, Ермоловн памятник эккхийта гIоьртинера аьлла, — кхин а хаийтира Керима.

— Иза а, дера, йац цигахь оьшуш, вайн ши къам вовшашна дуьхь-дуьхьал даккха дагахь воцчунна… Ермолов мичахь хилла Грозный-гIалин йуьхь йолорхо? Цо дуьххьара дIа эццигахь йинарг эскархойн гIaп хилла-кх… Ткъа уьш масаний хилла? Уьш массо а лорий-те иштта? Йа хиллий-те Ермолов Наполеонна дуьхьал бинчу тIамехь иштта ша ма-вуьйццу воккха турпал а?.. Масала, Багратион, Раевский, Давыдов, Барклай а санна?.. Мелхо а вон тешалла дитна цунах, цуьнан оьздацахиларх Пушкина а, Грибоедовс а, — Анна Львовнин йуьхь йай-й цIийеллера.

— ГIаларчу цуьнан памятникна тIехь йаздина Грибоедовн дика дешнаш ма ду, — элира Керима.

— Цо йуьхьанца аьлла… Амма Грибоедовс, и шена вевзина ваьлча, тIаьхьо аьлларш?.. Уьш-м ца йаздина!.. «Ермоловн къизалло эхь дина оьрсийн цIарна»… Кхин хIумма а ца хилча а, дера тоьур ду цуьнан, шу цIадерззалц, цу тIе а йаздина, латтийна долу нохчех лаьцна маьттаза дешнаш… Уьш цуьнан шен оьздацахилар гойтуш дара…

— Уьш дIадайина, амма у хIинца а латтош ду: «ХIун хаьа — йуха а зама хийцалой а» бохучу дагахь, — эккхийтира Керима.

— Зама йогIур йу: у а дIадоккхуш… Ермоловн сибат а цигара дIадоккхур ду, — чIагIдира Анна Львовнас. — И дерриг а сталинхоша шун къоман хIуьттаренна Ермолов а айи, имам Шемалх «туркойн агент» а ви. Им чекх са а гуш дара…

— Оввай-кх!.. Цкъа чекх, мукъна а, далахьара-кх массо а къаьмнех цхьа къам а хилла, тIаккха Iийр дара-кх, цхьа а къийсамаш а боцуш, — йукъагIоьртира хIинццалц тийна Iийна Селита. — Ас цунах лаьцна сайна хазахета цхьа стих йеша шуна?.. ЛадогIийша!.. йоцца йу шуна, — дийхира Селитас.

Века все смелют. Дни пройдут.

Людская речь в один язык сольется.

Историк, сочиняя труд,

Над нашей рознью улыбнется!

— Дика стихаш йу, Есенина йазйина… Амма, массо а къаьмнех а цхьа къам а хуьлуш, массо а адамийн меттанех цхьа мотт а хуьлуш йолу зама, хаалахь, оьшуш йац, хьуна: къаьмнаш бертахь хила деза, амма вовшашлахь иэ а делла, дан ца деза. Бешан хьал а, хазалла а зезагаш шортта бес-бесара хиларца йу… Адамаш эгIориг къаьмнаш бес-бесара хилар дац — вуон адамаш ду. Цундела, сан хьесапехь, тахана коьртаниг ду: бес-бесара долчу дуккха а тайпанех, умматех, тобанех мел болу а оьзданаш, цхьабарт хилла, цхьанакхетар: цара тIаккха вуон эшор дара.

— Лев Толстойс а и ма-аллара, бохий ахь, — тIетуьйхира Керима.

— ХIаъанний! — резахилира Анна Львовна. — Суна хетарехь тахана: «Дуьненан массо а мехкан пролетареш цхьаьнакхета» а ца бохуш, «Дуьненан массо а мехкан оьздаберш цхьаьнакхетта!» аьлла, кхайкхо дезар-кх! TIe… пролетареш цхьана а кхетта, баьккхина толам а ма ца гой вайна, йа Америкехь а, йа Малхбузе Европехь а!.. Тахана оьшурш Робеспьеран, Маратан масалш доцуш, кхин масалш дара-кх: Лев Толстой!.. Махатма Ганди!.. Альберт Швейцер!.. Ян Корчак!.. Куьг чIогIачарел а дуьненна тахана дог диканаш, дог цIенанаш оьшу!..

БIаьрг цунна тIебоьггIана, ладоьгIура шина а йишас.

— Ма дика ду вай йуха а вовшахкхетта, — цунна марахьаьрчира Нурседа.

— ХIан, сан йаха деза, йуха а гур ду вай!.. Баркалла! — аьлла, сохьте а хьаьжна, Анна Львовний, цуьнца цхьаьна Селитий арайелира.

Анна Львовнина чухула пхьарс а баьккхина, меллаша йогIура Селита. XIopш школин керта кхаьчча, гуллуш бара хьехархой. Егорыч а хьийзара кертахь.

— Егорыч! Валол кечйел зал. Берриш схьагулбелча, хаийта. Со чу а хIоьттина, хIинцца схьайогIу, — Селитица шайн чу йахара Анна Львовна.

Цуьнан хIусам чуьра кеп хьалхалерраниг йара. Мацах санна йуха а, вовшийн белшаш тIехула пхьаьрсаш а даьхна, корах арахьоьжуш Iapa xIapa шиъ. ДIабуза болабелла малх хIинца а бовхха лепара. Даимлера лаьмнаш ойлане схьахьуьйсура, кхаьрца мел хилларг а хьалххе дуьйна а шайна хууш хиллачух тера. Заявкашца лучу концертехь радиочухула, кхеран дог-ойла марсайохуш, лоькхура Чайковскийн йалхалгIа патетически симфони. Кхарна мел дезнарг, хIорш мел хьегнарг — кхочушхиллера, амма дог Iийжош, дуьхьалтуьйсура боцурш. Йист ца хуьлуш Iapa xIapa шиъ.

— ХIумма а дац, вайна даккхий вуонаш гинехь а — вай ирсе ду: кху уггаре а хазачу а, халачу а муьрехь дахар кхаьчна вайна! — элира хьехархочо. Цуьнан бIаьргаш, хьалха санна кхетаман кIоргера духдуьйлучу нуьрца догура. Горгали бека хезира. Коре хIоьттира Егорыч. Iодика йина, Селита арайелира. Анна Львовна педсовете йахара. Кхана дешаран керла шо долалора.

НУРСЕДАС TOЬХНA TIAPA

ЦIа кхелхина нохчий, гIалгIай дог айаделла, тохара Советан Iедал доккхучу муьрехь санна, хIайтъаьлла хьийзара, партис шайн республика йухахIоттайарх баккхийбеш.

Амма йуьххьехь дуьйна а гуш дара партин коьртехь а цу хьокъехь массо а цхьана ойланехь цахилар: молотовгIеран цIоганхоша кхузахь а ма-хуьллу дуьхьало йора оцу гIуллакхна. ЦIа баьхкина нохчий, гIалгIай тIе ца оьцура, церан долахь хилла долу цIенош царна йуха ца лора, йа кхин Iойленаш а ца нисйора, балха ца буьтура, цхьамма а меттигерчу Iедалхойх, «шу цIа даьхки-кх!» аьлла, маршаллаш хаьттина, дог дика a ца дира церан.

Махкахбаьхна де дицдеш, догъэшийна тIеийцира уьш меттигерчу Iедалхоша. Четарш а тоьхна, йарташкахь, шайн хиллачу цIеношна хьалха, арахь буьйсанаш йаха дезаш хилира дуккха а доьзалш. Йуха а, тохара махках дохуш санна, цамгарш… берийн делхарш… баккхийчийн догъIийжарш… Эххар а, цхьацца къонахаша вовшахкхетта, фотоаппаратца церан суьрташ а дохуш, долу хьал ма-дарра Москвага хаийтича, хийцаделира гIуллакх… ГIалахь августехь хиллачу «митинго» а бIаьргаш биллира дуккханнийн а… Нохчий, гIалгIай балха дIаэца болийра…

Тавсолта йуха а колхозе бошмашлелорхочун балха вахара. Селита школе, йуьхьанцарчу классашкахь хьехархо йина, дIаийцира Анна Львовнин гIоьнца. Цигга деша дIанисдира Нурседин ши бер а: кхойтта шо кхаьчна Джамбуллий, цхьайтта шо долу Замий. Доьзална йуург а кечйеш, цIийннаналла лело Джейран цIахь сецира.

Школехь Селитас йуха а тIелецира кертара беш Iалашйар: дешархошна йуккъехь дитташ дийкъира, тоьллачун кар-кара йала комсомольски вымпел билгалйаьккхира, комсомольски жюри а хаьржира. Джамбулний, Заминий кхечира «Нурседин», «Терентьевн», «Кериман» кхо дитт. Амма важа кхо дитт: «шениг», «Даудниг», «Увайсаниг» — Селитас хIинца а шен Iуналлехь дитира. Массо а нисвеллера хIинца балха, амма Нурседа тIаьхьа соьцура: йа библиотекин заведующи а, йа туькана а, йа Селитица школе балха йаха а ца лиира цунна. ТIаьххьара а, кхузарчу колхозан шурин-товарни ферме хьелиозархо йахара иза, дукханна а дийцар доккхуш.

— И болх хIунда хаьржи ахь, ва Нурседа, иза-х вукхарел хала бу? — хаьттира дас.

— Халонех-м ца кхоьрура со, дада… Вукхарел xIapa бевзаш хиларна хаьржи-кх, — элира Нурседас.

— Туькана, мукъна а, хIунда ца йаха хьо? — шега цхьамма хаьттича а, — суна гIопастана тIехьа готта хета, — олура цо. — ГIoмат санна, хьалха алдаркх а оьллина, латта.

Дуьххьара xIapa ферме йеанчу дийнахь, кхеран бригадир йолчу дояркас, йетт уьйзучуьра схьа а йирзина, хаьттира, «о» элп цхьа шатайпа дах а деш:

— Аш хIун леладо?.. И итт классаш чекх а йаьхна… шайна кхин белхаш а лушшехь, кхуза хIунда гIерта-те шу?

Бригадехь кхин а бара, Нурседел хьалха баьхкина, ворхI а, бархI а классаш чекхйаьхнарш. ХIинца xIapa итт чекхйаьккхинарг а тIекхетча, къаьсттина цецйаьллера дешаза йолу Алпату.

— Жима йолуш дуьйна а шура марзйелла йара со, — забар йира Нурседас.

— Хаац, ша и дацахь, — пхьуьйшаца шен хьаьж тIера хьацар дIадаьккхира Алпатус.

— Ва Алпату, дояркаш а хила безий дешна-м! — дехьара схьа мохь туьйхира, торгIала йетт узуш йоллучу къоначу хьелиозархочо.

— Хьо а йара кхузахь, Зураъ!.. Хала, хьаха, дацара, шун санна, йоза хаахьара-м…

— И-м хIун дара… Хала, хьаха, дацара, хьан санна, хаза майра велахьара! — кегийрнаш бийлабелпра.

Фермехь антисанитари гора, эвсаралла лоха лаьттара. Шура йаккхаран план кхочуш ца йо шолгIа шо а дара. Кхеран болх айа гIерташ кест-кеста богIура райкомера накъостий, райисполкоман белхахой а, къаьсттина, фермех жоп луш волу, райсоветан председателан заместитель Албастов Керим а.

Бутт а балале Нурседас шен меттиг къагийра: хьелий массарчул дика Iалашдора, баханчу цхьана баттахь, ша узуш болчу шийтта аттера, планехь йогIучул, шозза совйаьккхира шура. Иза цу фермехь дуьххьара хилла хIума дара. Цунах вукхаьрга а масал эцийта, уьш иракараxIитто, тахана цига веанера Керим. Бригадаш, хуьйцуш, йухайира. Массеран а бертахь Нурседа кхеран бригадан куьйгалхо хаьржира, шозлагIчу бригадан коьрте хIинца Алпату а хIоттош, кхозлагIниг Зураэхь йитира. Кхеран собрани чекх а йаьлла, дояркаш хьелий оза йуха охьа ма-хевшши, Грозный-гIалара ши корреспондент кхечира.

— Уьш бу, шуна, тхан жигархой, — аьлла, баьхкинарш Нурсединий, Алпатуний, Зураъний тIе а хьовсийна, Керим фермин кIаранашка хьажа вахара.

Корреспондентех цхьаъ Алпатуций, Зураъций къамел дан охьахиира, шена цига йуххе хIоттийначу, лохачу гIанта тIе.

ДегIана лекхо, товш хетало важа корреспондент, шен можачу костюмца, цIен галстук а йихкина, готтий когаш долчу хечица, бIаьргех Iаьржа куьзганаш а дохкуш, вахана, Нурседина йуххе охьалахвелира.

— Со республикански газетан корреспондент Цицигов Хьоза ву! — Iаьржа куьзганаш бIаьргех дIа а дохуш, безамехь велакъежира иза. Нурседа а лерина хьаьжира цуьнга. Дикка йаздеш а Iийна, Цициговс ца хуучуха гIант тIехилийра, ткъа цунах, схьайеттало, духех ийна, маларан хьожа ца тайна, Нурседа ларамаза дIахилира. Шен гIант кхин тIе ца хилош, дуккха а йаздина ша ваьлча, Цициговс, блокнот кисана а йиллина, куьзганаш йуха дIа а доьхкина, дегала элира Нурседе:

— Тхох, журналистех, дукха хIума дозу, хьуна, дуьнен чохь. Стеган сий айар а, дожор а! Ас йаздийр ду хьох!.. Радиохула а, газеташ тIехь а йуьйцур йу хьо!.. Кино оьхий хьо? — Нурседин бIаьргаш чу хьаьжира иза.

— Дукха хан йу йахаза, — ойлане элира Нурседас.

— Хьан ца йохуьйту хьо? Майрчо ца йохуьйту?

— Сан майра вац, — гIийло дийкира Нурседин аз.

Цицигов, йуьхьа тIехь халахетаран кеп хIоттош, вулавелира:

— Тховса хIун кино йу гойтуш? Хаьий хьуна? — тIaккxa, аз лахдеш, кхечарна цахеззарг тIетуьйхира: — Хьовса гIyo вай сарахь?

Нурседас: «ХIан-хIа!» — бохучу кепара корта ластийра.

«Эхь хеташ йу», — хийтира Цициговна. — ХIа! Ас газеташна сурт даккха хьан… нислол… иштта… хIа-хIан… — аьлла, шен фотоаппарат Нурседина тIехьажийра цо.

Нурседина тIе а волавелла, ша и нисйечуха, цо, лаца ца богIучу кепара, цуьнан пхьарс лецира. ЦIеххьана тата оьккхуьйтуш, тIара делира. Цициговн коьртара шляпа а, мера тIера куьзганаш а генна дIадахара, багара цигаьрка йоьжна Iуьллура, кIур а оьхуш.

— ХIай! Iадатийн тIуьйлиг! Хьайн Iадаташ гойтуш хир йу хьо! Ас хоуьйтур ду хьуна! — карзахвелира иза.

Даьлла тата а хезна, важа накъост тIевеара. Хьелиозархой а тIегулбелира.

— Хьовсийша, сурт доккхуш пхьаьрсах куьг хьакхаделча, туьйхи-кх! — оьшучул а чIогIа мохь беттара цо, кху йуьхьIаржонах, ша хIун дича, хьалхавер вара ца хууш.

Керим а, учетчик а тIевеара.

— Ас хIинцца акт а хIоттийна, суьде лур йу! Ас… чуйуллуьйтур йу хьо! Пачхьалкхо ца могуьйту шен корреспондентан сий дайар! Iадатийн къуьрдиг!

— ХIан-хIа! Суна гира ахь цуьнан пхьарс муха лецира, — элира Алпатус.

— Суна и цуьнан лере таьIаш а, дера, гира! — тIечIагIдира вукху дояркас.

— Суна… тIара долуш а, дера, хезира! — Зурас а аьлла, массо а дояркаш гIадбахана белабелира.

— Делан дуьхьа! Ма нийса тоьхна тIара ду-кх и, Нурседа, да-м! Оцу куьйга ахь шура алсам йаккхарх хIинца хIумма а тамаш ца бо-кх оха! — хастийра и Алпатус.

— Сий доцу йамартхой! — Хьоза карзахвуьйлура.

— Тхан а, хьайн а сий дойу йамартхо хьо ву-кх! Хьан кассета чохь пленкаш а йацара новкъахь дуьйна!.. Валол! — аьлла, иза вукхо хьалха а ваьккхина, дIабахара уьш.

— Дера, ца хаьа, Нурседа, Баккъал, хьуна хьан йелла и бакъо нахана тIара детта! Хьо-х партехь йу! ЧIоггIа дIааьлча а, тоьар дац ишттачохь?.. Хьо йезаелла хила а мегарий иза-м, — забаре бехк баьккхира Керима, амма цунах шен дагахь воккхавера иза.

— Суо партехь хиларна лардо ас сайн сий! И тайпа эвхьазло суна ца оьшу! И санначарна и хьалххе дуьйна а хууш хила деза!

— Дера, и лерган потт эккхийтичий бен Iадда ма ца Iа цхьаверг! — гIодаьккхира Алпатус.

— Цо хIун дора, цкъа Сиржа-эвлара хьаьмц кхаьллича санна, цIоцкъам саттош, тIаккха, гIалара кампет йиъча санна, балдаш цIубдеш? ДIахьовсал дIо: хIинца а кIур оьхуш, лаьттахь богуш бу, шуна, цуьнан безам, — аьлла, лаьттахь Iуьллучу цигаьркана тIе пIелг а хьажийна, берриш йуха а белийра Зураа.

— Бакълоь, бакълоь Нурседа! — массара къобалйира иза.

Цигара райцентрехьа вахара Керим, новкъахь Нурседин ойла а йеш: «Ийна йу, амма эвхьазло йезаш йац! Оьзда а йу, къонаха а йу!» — сацийра цо.

ТIаккха Кериман ойла шен цIентIерачу хьолехьа йирзира: «Дикачохь, райцентрехь пачхьалкхо йелла хаза хIусам лаьтта, амма чохь дог тIеузу синкъераме нур дагац… Кесира дIайаьлчахьана. Хьалакхиъна Каташ а кестта зуда а йалийна, шена вер ву… Жимачу Заретаца суо цхьалха муха Iийр ву со? — цу ойлано хьалха а кест-кеста хьовзавора Керим. Оцу ойланна тIе мосазза кхечи, лаамаза, йа лааме, Нурседа дагайогIура цунна, иза шеца бакъахьа а, хьакъ а хеташ. Амма кхетамо цу сохьта дIатоттура и, йуккъера лелийна гергарло а, Тавсолта а дагалоций. Делахь а, и ойла цуьнан коьртехь эвхьазайаьллера: «Цуьнан а ду, сан санна, бераш… со царна хьанал да а хир вара»… Амма Тавсолта йуха а дуьхьаллоций: «Йуккъехь иштта лелла гергарло хилча, наха а и харцахьа тидахь», — олий, йуха а дагара дIатоттура цо иза.

Делахь а… цхьа хан йаьлча, хьаьвззий, йуха а цу тIе йогIура ойла. Тахана а и ойла керлачу нуьцкъаца йехха сецира Кериман даг чохь, хIинцца хиллачо самайаьккхина. ХIинца дуьйна Кериман коьрта гIайгIа, хIун дина, оьзда хиндолчу aгIop, кхочушйийр йара-те и ойла аьлла, йара. Нурседас и магадахь, Тавсолтега ца хьоьжуш а, и йало сацам бира цо шен дагахь… Цо цу гIуллакхан сихо йан дагалецира, амма оццу гурахь Нурседа цIеххьана Эскинойн сельсоветан председатель хаьржира.

— Божарийн балха йахан-ц! — реза ца хилира Тавсолта.

ЙУЬРТДЕН ДЕЗАРШ

Сельсовет а, колхозан правлени а цхьана тхов кIел йара, тIе шифер йиллинчу йеттинчу кибарчигийн цIенош чохь. Йуьртден кабинета чохь, стоьла тIехь кехаташ а даржийна, шина куьйга корта а лаьцна Iан Нурседа, доккха са а даьккхина, арахьаьжира: маьлхан зIаьнаршлахь коре кхевдина гаьннийн гIаш, буьйран басахь къегара, мох а боццушехь, меллаша охьаоьгура, дитта кIел можа палс баржош.

Кехаташна тIелахйелира Нурседа: xIoкху деношкахь сельсоветан сессехь а, тIе хIинцца райсоветехь а чIагIйинчу плано некъаш тадарал, пачхьалкхан заготовка кхочушйарал совнаха, тIедиллинера йуьрта сихха электросерло йалор, школин кертахь мехкарийн интернат йар, ширачу Iадаташца къовсам марсабаккхар…

НеI ца тухуш, чувелира, боккха месала куй а коьртахь, къено йуьртахо. Нурседа, коьртара йовлакх тодеш, хьалагIаьттира:

— Охьахаа, Абубакар… хIунда веанера хьо?

— ЦIеношна тхов тIеберзоза биси-кх сан, Нурседа. ХIинца ахь гIo ца дахь, догIанаш ма-дилххи, берриг болх бов-кх сан… шифер оьшу… Колхозо йац эли…

Нурседас йаздина кехат делира:

— Вало, райсовете а гIой, цигахь председателе, йа цуьнан заместитель волчу, вайн йуьртахочуьнга Кериме xIapa дIало… КIеззиг йу хьуна церан… Йерриш ца лахь а, ах, мукъа, лур йу хьуна.

— ХIай баркалла! — кехат кисана а таIийна, йуьртахо дIавахара…

«Амма… массарел халаниг интернат йар ду… Бакъду»…

— Мегардуй? — схьахезира оьрсийн маттахь.

— Мегар ду!

Чуйелира оьрсийн къона ши йоI.

— Де дика хуьлда хьан, Нурседа Тавсултановна! Тхойша керла йаийтина ши хьехархо йу. Тхан хIусамна, догIанаш ма-дилххи, чу ладар догIу…

— Цул сов, — элира вукхо, — кхузарчу туькана деана бепиг, шекар, даьттий… тхо балхахь дохккушехь, кхача а дой, тхо дуьсу… Тхуна буха дита алийша!..

— Дика ду. И шозлагIниг — кхана дуьйна а кхочушхир ду… ХIусаман гIуллакх ду халаниг. Сихха тайойтур йу вай!..

— Баркалла… Iодика йойла!.. — дIабахара уьш.

Цу сохьта телефон йийкира.

— ХIа-а! Де дика хуьлда хьан, Анна Львовна!.. Маса де ду цIахь сацийна? Фамили… дIайазйи ас: Хайдарова Эсила, пхийтта шо… Маре йала а дагахь бу? Тахханехь къастор ду… Эсила школе йуха хьажайойтур йу, хьуна, ас, Анна Львовна! Гур ду хьуна… Iодика йойла, Анна Львовна…

Йуха а шен ойланашна чуйуьйлира Нурседа:

«Бакъду, хала делахь а, уггар оьшург ду хIинца интернат йар: и ЭсилагIар, шайнна мехкарийн интернат а йина, божарех дIакъастийча, мукъна, дешна бовллалц йукъах ца баха мегара-кх болчара!..

— Мегар дуй? — схьахезира оьрсийчун аз.

— Мегар ду.

Чоьхьавелира лекхочу дегIахь, оьгIазваханчу сибатехь къона стаг:

— Накъост Берсанова! ХIокху тайпана гIуллакхаш дIадолхахь, со кхузара дIагIур ву… Стохка а милла лара со медпунктехь, хIинца а, кханий-кханий бохуш, дечиг даза ду… Iа мера кIел лаьтта.

— Олег! ОьгIаз ма эха! Дечиг хуьлуьйтур ду хьуна… Кхана суьйранна колхозан правлени хуьлу… дIавола. Со а хир йу. Цигахь дуьйцур ду вай.

И дIавахара. НеI ца тухуш, жимо йоI чуйелира.

— Дийцал, йоI, хIинца айхьа деанарг.

— Со лахахьара, хьер йолчуьрчу Iалвин йоI Миспаъ йу. Ас кху шарахь ворхI класс чекхйаьккхинера… суна кхин а дIа деша лаьара… амма тхан дас цIахь сацийна со, йуьртах а йаьлла, божаршца цхьаьна деша йохуьйтур йац ша аьлла… суна хезнера гIалитIахь нохчийн мехкарийн интернат йу, бохуш… дешна йаьлча, цхьацца корматалла а луш. Тхан да берта а валош, со цига нисйан хьажахьа, Нурседа.

Нурседина дагадеара: «Ма хала дийшира хIетахь ас а… шимма а… Ткъа хIинца а… кхета ца бохку-те вайн нах? Россехара специалисташ кхуза схьабоьхуш, уьш кхузахь сецош, къахьоьгу, ткъа вешачаьрга деша а ца доьшуьйту… Дош дац xIapa», — стоьла тIе буй а тоьхна, йуха, хьалхара йоI а гина, йелакъежира Нурседа:

— Миспаъ, гул а дай, кхана схьада хьайн доллу документаш. ТIаьхьо-м ду, делахь а хьожур йу со.

— Баркалла хьуна, Нурседа.

Миспаъ арайелира. Йуха а, беснех буй а гIортийна, ойла йора Нурседас: «Интернат йан йеза!.. ГIишлошна оьшу гIиpc а, ахча а, гIоьртича, схьакарор ду. Йан йолийчахьана чекх йер йу, амма»… Нурседин ойла кхоьлира: Iадатийн гуш боцу маша, нохчашлахь Казахстанехь мелла а малбелла хилла болу, уьш йуха цIабирзича, сихха андлуш богIура кху йуьртахь. Мехкарий доьшучуьра йукъахбохуш, цIахь сецор а, тоххара йицйелла чIираш йухахьейар а хезара, белхаш беш арахь алссам хуьлу зударий, кинохь ганне а ца гора. Iадаташ эша а диний бен, дIадахьа йиш йацара халкъ культурехь кхиор!

«Амма муьлхачу йуьххьера, хьалха хIун схьалаьцна, дIаболо беза и къийсам?» — ойла йopa цо. Кхин цхьа хIума а дара дагахь: Тавсолта… иза а дуьхьал вер ву… Шен деца девне а йолуш, цунна вас а йеш бен, и гIуллакх дIадоло йиш йацар дара уггар халаниг: да везара! Бераш ца дезна вацара иза. Делахь а цхьаьнгге а хецца цу хьокъехь йистхила йуьхь-м йац, цкъа шен чуьрчу Iадатех ца тасалуш. «ТIаккха — дена дуьхьал йаьлларг хир йу… Селита а тIе ца тан мега», — кхуьнан ойла хуьллушехь, Селита чуйелира:

— Халла саций-кх ас Джейран, хIинцца дIагIур йу ша аьлла, тохайеллачуьра.

— XIун хилла?

— Дадас дов дина-кх, коьртаIуьйра ара хIунда йаьлла аьлла…

— И-м дош ма дац, дадас лелориг: дуьненан йистера схьа а йалийна!.. Кхин хIун ду?

— Ниночкин, Каташан ловзар… Комсомольски ловзар! Кхана хуьлу… тхан школехь… Вайга а кхайкхина Анна Львовнас, — йекхайелира Селита.

— Кечло, сихха совгIаташ а эций, — резахилира Нурседа.

И дIайахча, ойла йора Нурседас:

«Бакъду, Iадаташ хIинца а чIогIа ду, амма бертахь тIетаIахь, эша лур ду!» Нурседас сацийра йуьртахь цу тIеман йуьхь кханнехь дIайоло! Оцу комсомольски ловзаргахь! «Амма стенна тIера, муха? — ойла йора цо. — И комсомольски ловзар ша а ду Iадатна дуьхьал керла хIума. ХIетте а, кхин ондо цхьа агитационни хIума тIетоха деза цигахь. ХIун тухур дара? Муьлхарг ду- техьа и, пайдехь долу, «цхьа хIума?»… «Райкомах цкъа дагайала деза», — ойла хилла, хьалагIаьттира и.

Чувелира жима стаг, боьмаша костюм а тIехь, кIайчу кучаца, кепка а тиллина, IатIаран хьожа а йетталуш — клубан заведующи Баштиров:

— XIapa-м со вара, Нурседа! Хьо кхойкху, бохура-кх…

— Кхойкхура. XIapa шун куьпара йоI, школе оьхучуьра сецна. Къаста а дай, Iуьйрре и школе йуха дIа а хьажайай, соьга хаийта! — Нурседас кехатан цуьрг дIайелира цуьнга: — Хьо ма ву культкомиссин председатель!..

Жима стаг, бIаьргаш тIедугIуш вела а къежна, дIавахара.

«ХIуьрцIаьлдиг!.. Кхуьнан зуда беркъа лела тIехь, — шеца фермехь болх бина Алпату дагаеара кхунна. — Ткъа xIapa… и бIаьргаш хьандина, нIаьна санна, сетта!» — оьгIазе ойла йира Нурседас…

Кабинета чуьра ара а йаьлла, шоссейни новкъахула меллаша йоьдура и райцентрехьа, хьалабаьллачу малхо дацдина шен IиндагIа а хьоьшуш. ШолгIачу этажа тIехь йолчу райкоман секретаран кабинетахь Нурседина хьалхара а, шолгIа а секретарь карийра, аравала дагахь, ший а коьрта техкинчу фуражкашца, ирахь къамел деш.

— Де дика хуьлда шун!

— А, Нурседа!.. марша йогIийла. Дийцал, йуьртда, xIун дохьуш йеана хьо? — элира хьалхарчу секретаро.

Нурседас доцца дийцира. Коьртара фуражка схьайаьккхина, стоьла тIе а йуьллуш, хийцавеллачу йуьхьаца шен метте охьалахвелира хьалхара секретарь, леррина шолгIачуьнга а хьожуш. Иза а, шен фуражка, гIентах а уллуш, охьахиира вукхунна дуьхьал. ТIаккха хиира охьа Нурседа а. Хьалхарчу секретара горгали а тоьхна, чуйеара жима йоI.

— Рая! Схьакхайкхал женотделей, комсомолан секретарей.

Уьш а чубаьхкира. Нурседас, хIинца сих ца луш, дерриг йухадийцира. Хьалхарчу секретаро элира: «Кечам чIогIа бан беза», — шозлагIчу секретаре дIахьаьжира хьалхарниг:

— Вайн районехь дуьххьара хуьлучу комсомольски ловзаро вайн декхарш алсамдоху! — йуха завженотделехьай, цунна йуххехь Iачу райкоман комсомолан секретарехьай вирзира иза:

— Муха хета шуна? Чекхдаьррий-те?

— Дала-м деза! — элира шимма а.

— Делахь, со воьду… соь хьоьжуш хир бу… Ахь дисина гIуллакхаш чекхдаха кхаьрца… тIаьхьа тIевогIур хьо, — аравелира хьалхара секретарь…

* * *

Шена нисйеллачу киракхоьхьучу машенахь райцентрера йухайирзина Нурседа Эскинойн школин кетIахь машен тIера охьайоьссира. Кертахь, «Дада-бIарана» уллохь ойлане лаьттара Егорыч; дешаран корпусан учахь къамел деш йара Селитий, Анна Львовний. УьйтIе шера дIацIанйинера.

— О-о! Шу-м дика кечделла, Анна Львовна!.. Со райцентрера йoгIy.

— И шиъ а ду кестта цигара схьакхача дезаш. Райзагсера. Ца гира хьуна?

— ХIан-хIа. Ма дика ду, ма дика ду и, Анна Львовна!

Уьш массо школа тIехьа бевлира, комиссис интернатана магийначу майдане хьовса. Йуха, буьйлабелла, «Дада-бIар» долчухьа схьабаьхкира. Цунна кIел ойлане лаьттачу Егорыче:

— ТIаккха, хIун саций ахь, Егорыч? — хаьттира Анна Львовнас.

— ХIокху къеначу дитто оцу кхаа диттана новкъарло йо, уьш лакхадовла ца дуьтуш. Ткъа цара кхунна а йо новкъарло, шайн орамашца дIо бухара тIуналла шайна дIауьйзуш. ХIорш вовшашна йуххехь кхин дIа тарлац… ХIокхарех цхьаъ: йа и кхо къона дитт, йа xIapa къена цхьаъ — новкъара дIадаккха деза! Амма и къонанаш хьалакхиа хьакъ ду, Ткъа xIapa къенаниг а ду, сох тера, къена делахь а, кхин а вайна пайденна, даха ницкъ болуш. Цундела кхунах а, сайх санна, къахета… ХIетте а, цхьаъ ца дича а ца волу! Къахетахь a, xIapa 6Iap дIа а даьккхина, оцу къоначу кхаанна некъ бита сацадо ас-м. Ахьа?

— Кхин дан хIума-м, дера, дац, Егорыч! — резахилира директор.

— Диалектикехь а нийса хьесап ду-кх ахь динарг! — забаре йукъаIоьттира Нурседас:

— «ДIадоьдучо тIекхуьучунна некъ буьту».

Селитин йуьхь кхоьлира:

— Муха?.. «Дада-бIар» дIахадой? Иза-х вайн тIамехь байначийн чурт ду! — дуьхьалйелира и.

Нурседа йелакъежира:

— Дика ду, Селита. Вай дитча а, кестта ша а дакъалур ма ду иза, вуьш а хIаллак а деш! Уьш а ма ду вайн тIаме баханчеран безамна доьгIна.

Селита, йоьгIча санна, лаьттара хьаж тIехь белхи а бина, ойла йеш:

— Суна хаьа дан дезарг! — йуьхь серлайелира цуьнан.

— Дийцал! — лерина схьахьаьжира цецваьлла Егорыч, тIехилира: «ХIун карий-техьа кхунна?» — дагатесна.

— И кхо дитт кхузара, бух а даьккхина, хьуьлла татолан йисте догIа деза… Гой шуна: хIетахь, синтарш а ца тоьъна, цигахь паргIат йисина меттиг йу! Цу хин йистехь къона уьш кхин а сиха кхуьур ду! Ткъа «Дада-бIарна» а паргIато йолу!

— ОстопираллахI! И ду-кх доггах вилхинчун бIаьргех цIий деъна бохург! — тамаш бира Нурседас.

Егорыч велакъежара:

— Селита Тавсултановна! Оха кхунна йина къиза кхел хийци-кх ахь! Лечуьра даьккхи-кх ахь xIapa дитт!

Сакъераделлачу Егорыча «Дада-бIаран» хенах, воккхавеш, йай-й бел туьйхира:

— Кхин а дехар ду вайша, воккха стаг!

ЦIеххьана бел кхеттачуьра доьхна охьадеара, хьалххехь дуьйна а схьасевсина, цигара мурдоьлла хилла кховра. Цунна тIехьара охьаийгира: нодарчий, къоламан йуьхьигаш, циркуль, сийначу англин кийсик, дIабузучу маьлхан зIаьнаршлахь цIеххьана лепа, эппаз санна, горга эчиг. Уьш, беран хенахь школьникаша цига, кховра тIехьа, чукхийсина йара. Селитас сихха схьаийцира и горганиг. Цунна тIера мекха дIайоккхуш, гIa хьаькхира:

— Хьажахьа, Нурседа! Хьажахьа! Маццах, Каташший, Ниночкий къовсаделча, йайна вайн «Ленинан значок»!

Нурседас, тIе йовлакх хьаькхна, кхин а къага а йина, Селитин хьалха оьллира:

— Хьуна йогIу!

Селитин некха тIера, тохара беран хенахь санна, йуха а кхарна велакъежира Ленин.

Схьакхечира йаххьаш йогу Каташший, Ниночкий. Анна Львовна йекхайелира.

— Гой шуна xIapa ши кехат! — Каташа буйнахь схьаоьхьура кехаташ.

— Цхьаъ-м загсера ду. Важа? — хаьттира Нурседас.

— Райкомо тхойшинна целинни махка даха йелла путевка! Тхан дехарца! Хьовсал!..

Ниночкица царна тIевеара иза. Ший а сакъералуш дара.

Нурседас, Селитас шинне а барт баьккхира. Селитин некха тIехь йоллучу значоке хьаьжира и шиъ леррина.

— Евзий шуна?

Ший а ойлане хьоьжура. ЦIеххьана мохь белира:

— Хир йац!

— Дера, йу!

— Лохьа суна! Лохьа. СовгIатна! — дийхира Каташа.

Селитас, схьа а йаьккхина, Ниночкин некха тIе латийра значок:

— Ларвелаш и хIинца шаьш мел деха! Барт цхьаъ хуьлда шун!..

— Баркалла! Доккха баркалла! Кхана тхан ловзарга дуьйлалаш!

Шина йишин Iодика а йина, цаьрца чуйахара Анна Львовна а. Малх чубуьзира.

Кханалерачу ловзарна бан безачу кечаман ойла а йеш, шайн чукхечира ший а йиша.

— Тшш!.. — элира, къегачу йуьхьца, амма цIийделла бIаьргаш лепош, дуьхьалйаьллачу Джейрана.

— Хьаша ву дехьа чохь вижна… Ахат!.. ХIинца сама ма ваккха. ГIелвелла. Тавсолта бен уьстагI бало вахана, — йоккхайера Джейран.

Цо дийцира Ахата деъна керла хIуманаш. Иза Москвахь хиллачу физикан Iилманхойн кхеташонера Алма-Ата вухавоьдуш, кхуза, Джейран йолчу вирзина: гIалитIара райцентре ца кхачалуш чIогIа къахьегна. Райцентрера схьа Керима валийна. Асеткульна «белокрови» хилла. Шакен-агIа виллина меттахь ву. Джейранан йуьхь кхоьлира…

Йуьхь лаьцна боккха жий а балош, кех чувелира Тавсолта: ишттачохь къаьсттина комаьрша хуьлура иза.

— Зуда! — кхайкхира цо.

Тавсолтас уьстагI буьйш а, тилош a гIo дан уьйтIа йелира Джейран.

— Дада невцалла лелош ву! — Нурседас бIаьца йира Селите…

Кестта Джейран текхахь жижиг-галнаш а дохьуш чуйеара. Ахат а хьалагIаттийра.

Нурседас къайллах тергалвора иза. Шина а йишица цхьабосса векхавелла вара Ахат, йа леларехь а, йа лерехь а хIумма а хийцавелла воцуш. Цо цхьаъ дуьйцучу хенахь цуьнан стаммий балдаш дош кхаччочохь, хьалха санна, къовллий ваьштадоьлхура, амма къонахаллех дуьзна бIаьргаш, хIинца хьалхалера синкъераме лепар доцуш, гIелделло хьуьйсура.

Схьакхечира Керим а, Анна Львовна а; Егорычца чувеара Тавсолта а, Джейрана баккхийчарна нара тIе, берашна стоьл тIе юург йиллира, Нурседас гlo а деш. Тавсолта дехьа чу велира, Егорыч а эцна. Царна йуург къастийна дехьа чу а йаьхьна, схьа а йеъна, кхаьрца охьахиира Джейран.

Пхьор диъна а девлла, бераш йуха а стоьл тIехь урокаш йан хевшира, йуххе, къолам а буйнахь, Селита а хиира тетрадаш деша. Биснарш, шайн-шайн тоба а йина, къамелаш деш Iapa. Йовхарш а тоьхна, сехьа чу велира къамел дечарех схьакхета лиъна Тавсолтий, Егорыччий. ЦIеххьана сахьте а хьаьжна, Нурседас хаьттира:

— Дада, Iаьрбий бусалбанаш буй?

— Бу, дера-кх… Бусалбанаш ца хуьлу, бусалба дин шайгара схьадаьлла къам?

Чуьранаш дIатийра. Стоьла тIера шайн книжканаш а йитина, кIелдIахула схьаьхьаьжира Джамбуллий, Замий. Царна гуттара а хазахетара, шайн нана дадица къамеле йаьлча. Ша луьсту тетрадаш а дитина, хьоькху къолам а сацийна, Селита а йулаелира ша Iаччохь: Нурседин хаттарца цхьа «нун» тосаделира цунна.

— Царех йолчу кинога хьажа луур дарий хьуна?

Тавсолтас хьажа йуккъе белхи бира: йоIа ишттачу мIераца наггахь лоцура xIapa. «ХIун дагадеъна-техьа хIокхунна хIинца?» — дагатесира Тавсолтина: цIа веъчахьана йа xIapa а, йа кхунна хууш, ши йоI а кино йахана йацара. Амма бусалба дин долийначу Iаьрбех йолу кино ган лаьара. Делахь а, йоIа шена цу тIехь цхьа гур богIарх а шекволчу воккхачу стага хаьттира:

— Ма-барра, шаьш Iаьрбий, мукъна, буй уьш?.. Йа вайнаш бу царех лелаш?

— ХIан-хIа! Ма-барра шаьш Iаьрбий бу, шайн махкахь, шайн дахар гойтуш.

— Баккъал бах ахь? Воьду со, тIаккха-м! «Со чуьра аравалийта… хьешаца шайна паргIато хилийта деш хир ду цо xIapa… Иза-м новкъа дац», — йоьIан хьесапах кхиъна, сапаргIатделира цуьнан.

— ХIа, дIаэца: ши билет ду хьуна! Лаахь, Джейран а йига! — тIетуьйхира Нурседас.

Анна Львовний, Селитий йелакъежира. «ХIай-й, нажжаз йаI, xlapa хилла-кх и!» — дагатесира Тавсолтина, хьаж тIехь йуха а белхи гуллуш. Джейран кортали а тиллина тохайелира.

— Хьо чохь Iе… хьешашка а хьожуш! — элира Тавсолтас.

— Дика ду. Дика ду! — хIинца чохь йуьсуш а хазахийтира Джейранна: шен Ахатца зама йаккхар кхин а мерзах дара цунна. Амма, йуьхьа тIехь цIийелира иза: эхь хийтира Ахатана хьалха.

— Делахь, цхьаьний гIyo вайша, — аьлла Тавсолтица аравелира Егорыч. Ахатан бIаьргаш ойлане охьадахара.

— Нурседа! Иза хIунда хьажийра ахь оцу кино? ХIун кино йу и? — хаьттира Селитас.

— И-м и вуха веъчахьана, гур дара вайна! — хIиллане йелакъежира Нурседа. Бехха Iийра хIорш, бераш дIа а дийшийна, сакъоьруш, къамелаш деш.

Цхьацца керла хIуманаш а, массарна а хуу хилларш а кегийна девллачул тIаьхьа, къамел адамийн оьздангаллех а, догцIеналлех а тасаделира. Селитина къасто лиира: муха хила веза-техьа стаг шен кийрахь гIуьттучу лааршца, вуьззина догцIена а вуьсуш оьздангаллин барама чуьра а ца волуш? Ткъа Нурседас дийца даьккхинера: хIораннан а мел ницкъ кхочу-те шен кхоллам билгалъбаккхарехь. Массо а резахилира, и ший а хаттар вовшахтосуш, Анна Львовнас далийнчу хьесапна:

— XIopа стаг а декхарийлахь ву шен кийрахь гIуьттучу лааме ладогIа: Iаламан ницкъаца хуьлда иза йа дахаран Iамарца хуьлда. Амма царалахь, хьекъалца литтича, оьздангаллина дуьхьал а ца догIуш, йукъараллин хьашташний, шен кхиарний, могушаллиний пайдехь дерш кхочушдан деза; харцахьара лаарш, кхетаман ницкъаца хьаьшна, кIелдита деза. Оцуьнца йу адаман коьртачех цхьа башхалла. Вуьшта, оьздангалле а ца хьоьжуш, шен дегIан лаамехьа ваьлла стаг, адамаллех волуш, хьайбанан амалшка воьрзу.

Шеца хааделла харцахьара лаар эшадаро чIагIйо адаман оьздангалла а, цуьнан ша-шех йолу бакъ куралла а. Схьагарехь, вешан лаарш даима кхетамца литтар, царна тIера вешан урхалла карара цкъа а дIацахецар ду-кх вешан кхолламан харш а вайга билгалдокхуьйтург!

Селитас, тата дайина, устазе санна, ладоьгIура Анна Львовне: хьехархочун хьесапехь шен дахаран некъ а нислой хьоьжура иза.

Кхеран къамелаш чекхдовллуш, кинора хенал хьалха цIа кхечира Тавсолта.

— Хаза йарий Iаьрбийн кино, дада? — самукъане хаьттира Селитас

— Со-м ца Iийра и чекхйаллалц: уьш мичара бу Iаьрбий?.. йа бусалбанаш а? Цхьа цIерш йара-кх бусалбанийн, Iаьрбий лела иштта: шляпанаш а техкина, можмаш йаьшна! Ткъа зударий… тпуьй! — корта а хьовзош, цIенкъа туйнаш туьйхира Тавсолтас. — Шаберш коьртаIуьйра, месаш хедийна. Ткъа цхьаберш, пхьаьрсаш а дерзина, божарийн марахь хелхабуьйлуш… Со дIакхаьчча бухахь, цхьадика, суна йуххехь и БаштагIеран кIант а нисвелла, цакхетарг цо схьадуьйцура. Амма и ша а, дера, вара оцу балхах ца вешаш. Далла бу хастам! Далла бу хастам, вайлахь и доцчуьра!.. Егорыч-м цигахь висира, — корта хьийзош, дехьа чу вахара Тавсолта.

Нурседин йуьхь ойлане кхоьлира: «Тера а вац тIетан воллучух».

— ХIа, дIадоха вай… Ахат, хьо соьца дIавола. Буьйса йаккхарна со волчохь паргIат ду кхузахьчул, — элира Керима.

— ХIан-хIа, баркалла. ТIаккха… сан кхарна йала газа а йац!.. Кхузахь Iер со. Баркалла! — забар йира нохчийн и кица хезинчу Ахата.

Вовшийн Iодика а йина, самукъадаьлла хьеший дIасабахара. ТавсолтагIеран чуьранаш а набарна тохабелира. Тийна, йист ца хуьлуш, метта йелира Нурседа.

КОМСОМОЛЬСКИ ЛОВЗАР

Массарна наб кхеттачул тIаьхьа а йехха Iиллира Нурседа, ха хоьрцуш, буьйсанан боданехь ойланаш йеш кханенна ша кечдинчу гIуллакхан: «Мехкаршца-м барт хилира. Делахь а, муха чекхдаьр-те и? Да-м цига ца ван а мега», — иза Iаьрбийн кинора вадар дагадеара йоIана.

Пенехьа букъ берзош, ха хаьрцира Нурседас, доккха са а даьккхина. Корехула арахьаьжча, буьйсанан бода зарзбеш, стигалара охьахьуьйсура эзарнаш седарчий. Чухч-хьерана буьххьехь богу, меттах ца хьов къилбаседа а чу къедира. Йуха а, ца соцуш ойланаш йора Нурседас: «Баккхийчарна йуккъехь а бу вайгахьа берш. Амма Тавсолта саннарш атта къарлур бац»…

Нурседина дагадеара, Казахстанехь шаьшшинна дийнахь кино йахар могуьйтуш хилла Тавсолта, хIинца кхузахь, дийнахь кино даха шега пурба дехча, ирахъэккхар:

— ХIан-хIа! Наха тIехтухур ду! Зама а коьртахь йовлакх а доцуш оьху школе! Жима йелахь а, хьалххе дуьйна Iамайе оьздангалла! — омра дира цо

Нурседа IадIийра, деца девне йала а ца лиъна. «Иштта IадIаро талхийна гIуллакх! ХIан-хIа! Мегар дац ша резавоцчунна IадIа!», — пенехьа йирзира. — «Къовса деза! Къовсам боло зама кхаьчна. Йуьртахь и къовсам айа дезарш тхо ду… Со йу!» — бохура цо, ша-шега. «Къовса-м хала дацара, халаниг — баккхийчарна халахетийта дезар ду! Бакъду, цара шен заманчохь доьзал кхиийна, бераш а кхаьбна. Делахь а, тхо дайх эхь хеташ, гуттар тхешан гIуллакхашна тIехь а церан йуьхь лоьруш, тIаьхьа сецар нийса хир дац»… Юха а корахьа йоьрзуш, ха хаьрцира цо. «Ча такхийнчу тачи» кIелхьара, мархаш дIасахилийна, церан йистош детех къегош, схьакъедира беттаса. Шен маьнги тIехь, лерга кIел куьг а диллина, набъеш Iуьллура Селита, юьхьа тIехула беттасин мохарчий а оьхуш. Нара тIехь берашца цхьаьна йижинера Джейран. Ахат, дехьа чохь, Тавсолта волччохь, баьрчче нисвинера. «ХIинца а, хьалха санна, да оха лара веза… Iалаш а вийр ву. Амма… ТIекхуьучарна хьалха жоьпаллехь тхо ду! Тоьар ду!» — тIаьххьара и ши дош хозуьйтуш иккхира цуьнан. Селита, ха а хаьрцина, хьалаайаелира. Нурседа, набъечуха бIаьргаш хьаббина, дIатийра. Селита, и набарх луьй моьттина, юха а юргIана кIел юьйлира.

Кестта дехьа чуьра схьахезира Iуьйкъан ламазана гIаьттинчу Тавсолтин татанаш. Корехула чукъедира морзин басайахана стигалан анайист. Набаро даздина Нурседин бIаьрганегIарш меллаша ваьштадахара.

* * *

Вукху дийнахь школин кертахь дIахIоьттира доккха ловзар. УьйтIахь дукха адам гулделлера «Комсомольски ловзар» — бохучу дашо, йуьртахула маса чекхдаьлла, нах схьаоьзнера. И муха хуьлу хьовса, тамаш беш гулбелларш а, цунах бела дагахь баьхкинарш а, вуьшта шайн сакъера вовшахкхетта кегийрхой а — бес-бесара дукха адам дара кертахь.

Малх ца гора: йерриг стигал дIалаьцнера шерра дIасайаьржинчу мархаша. Амма де мела а, тийна а лаьттара. Мох бацара банне а, «Дада-бIарана» кIел пурх хIоттийначу йехачу стоьла тIе, хьийзаш, гуш доцчу, кегийчу парашюташ тIехь санна, сих ца луш, охьаоьгура диттан гIаш. Стоьла гонаха Iapa: Ахат, Анна Львовна, Селита, райкомера зударийн отделан заведующи а, комсомолан секретарь а, кхин бехке хьеший а.

Нохчийн ловзаргахь хIинццалц ца гинчу кепара вовшашна йух-йуххехь Iapa нускаллий, кIанттий: Iаьржа кIужал кест-кеста хьала а хьокхуш, велакъежа Каташший, эхь хетарца корта охьа а бахийтина, дарин косынка а коьртахь, йогучу йуьхьца, шена хьалхха хьоьжу Ниночкий. Цу шинна тIехьа лаьттара церан цхьацца накъост — школера кIанттий, йоIIий. Стоьлан шина а йистехь ловзаран куьйгалхой: аьрру aгIop Керим, аьтту aгIop Нурседа Iapa, шайна уллохь, пхьаьрсах цIен цуьргаш а дихкина, ши жимха а лаьтташ. Нурседина йуххе хиънера кечвелла Егорыч. Школин корпусехьа, аьтту aгIop хIоттийначу вукху стоьла тIехьа, дехийчу гIанташ тIехь, иэ а белла, хевшинера йуьртан, школин комсомольцаш, комсомолкаш. Мехкарийн коьртахь йара шайн даимлера косынкаш йа шифонаш, тIехь — гIабалеш, хаза кучамаш, когахь — йа кIархаш, йа туфлеш гора.

Аьрру агIорхьа лаьттачу, кхозлагIчу стоьла тIехь шаьш ховшийнера кхайкхина баьхкина, доьшуш боцу, эсала Iа, йуьртан мехкарий, йукъ-кара, церан хьаште хьажа, цхьацца комсомолка а хаош. Царна дуьхьало, урамехьа, аннийн кертаца могIарехь лаьттара сакъералу кегийрхой а, кхин нах а. Кертал дехьара чухьуьйсура баккхий зударий, коьртах ондда йовлакхаш а хьарчийна, цхьаберш цеце бага пIелгаш а доьхкина, вуьш кхардарца лахара балдаш тIе а даьхна. «Дада-бIарана» кIелхьарчу стоьлана аьрру агIорхьа Iа вотанчий, пондарчий, xIyp эккхийтина, саццаза шайн шовкъе гIoвгIa сийсош дара. Вукху агIорхьа, цхьана жимочу стоьла тIехь, лаьттара йоккха патефон а, пластинкийн дийнна барз а, йуххе хIоттийна ши жимха а волуш.

УьйтIе хаза цIанйинера. «Дада-бIарана» тIера дуьйна кен утармашна тIе кхаччалц тесначу тела тIехь, хьалххе хьалаоьхкина, мехкдаьтта даго панараш, лампанаш кхозура. Кертахь маьI-маьIIехь лаьтташ а, дIасаволуш а гора, пхьаьрсех цIен цуьргаш дихкина, кхин а цхьа-ши комсомолец. Цкъа хьалха Керима, нохчийн кегийрхошна советски оьздангалла Iаморехь кху ловзаран доккхачу маьIнех лаьцна дош а аьлла, бал дIаболийра. Дуьххьара йукъаваьккхира, фаружкица, сирачу коверкотан костюм йуьйхина волу комсомолецций, шифон а тиллина, дарешца кхелина гIабали йуьйхина комсомолкий. Ший а дика долура хелха: кIанта, дегI айббина, лечин тIамарш шуьйрра дIасайаржийна, лаьттахула сих-сиха когаш шершош, йум йора гонаха, шен аьрзун бIаьргаш кест-кеста йоIехьа а хьажош. ЙоIа, корта aгIop а таIийна, эхь хетачу куьцехь, бIаьргаш охьа а дахийтина, кIантах дIауьдуш, бай-й гобохура уьйтIахула…

И шиъ охьахиъча, ша йукъавелира цхьа къона йуьртахо, шен галпех куьг а тоьхна, багахь цигаьрка а йоллуш. Меллаша тIевеанчу дежурнис шен лере цхьа дош аьлча, цо багара цигаьрка охьакхоьссира. Цуьнца йукъайаьккхира Нурседа. Чан эккхийтнна, цхьа тамаше, пелхьойн хелхар дира йуьртахочо Нурседица, массеран а самукъадоккхуш. Ловзар цу сохьта шен шовкъе кхечира.

— Здорово! Здорово! — элира, корта а ластийна, Ахата.

— ХIокхунах-м цхьаъ хила ма гIерта! — элира, шен лулахочуьнгахьа а вирзина, кертаца лаьттачу цхьана, бухарин холхазан куй коьртахьчо.

— Хьовсур вай, тIаьхьа хIун хуьлу, — корта таIийра вукхо.

Хьовсабаьхкинчех дIабаха дагахь хилларш а севцира. ТIеттIа талуш, дика дIадоьдура ловзар. РогIехь хелха буьйлура кегийрхой… Клубан заведующи Баштиров а вара кхузахь, IатIаран хьожа а йетталуш, забарш кхуьйсуш. Нурседа ойлане хьаьжира: цуьнан зуда Алпату йацара кхузахь, Джейран а йацара, иза чохь сацийнера Тавсолтас. УьйтIахь шатайпа зов лаьттара. Луьйчеран гIap а, пондаран, вотанан гIовгIа а ийнера, нехан къамел ца къасталуш. Стигал кхин а кхоьлира.

— ЙоI-м… оьрсий йоллушехь… лартIехь ма лела… вайна тамана делахь а, коьрта хIума а тиллина, ткъа хIокху кукайс хIун леладо, хьовха, коьртаIуьйра, и никIапа а йина, эхь ца хеташ цунна йуххе а хиъна… КIуж-меъ санна! — элира керта тIехьа лаьттачу зударех цхьамма.

— Цхьаъ хир ду-кх… — жоп делира уллерчо. — Ца го хьуна хьуьлла а цхьаьнаийна Iийраш?

— ДаватIарг! Нохчо йалийнехь ца мегар-те? — Iоьттира кертал чоьхьа шенна хIоттийначу гIантахь Iачу, Iаьржа кортали а кхоьллина, когаш тIе хIуттуш, хьалха дети чаьрпазаш а йохку, йеха полша а тIехь йолчу цхьана йоккхачу стага.

— XIapa-м хаза а дера йу. Дукха хьолахь-м вайчара йалориг иштта хаза а ца хуьлий.

— ХIаъанний! Кхечара ца йуьгуш йисинарг кхочу-кх вайчаьрга! — тIетайра йоккха стаг.

Йуххехьуо лаьтта цхьа йоIстаг тIейирзира царна:

— Бехк ма биллалахь, йоккха стаг! Иза-м нохчо санна йу хьуна… вайн мотт а хууш, берахь дуьйна вайца кхиъна. TIe, хIун башхо йу, ма-дарра аьлча? Шена йеззарг ца йалайо?

— ДаватIарг, и шен къомах йерг йеза ца мегара цунна?

— Магара… Делахь a, xIapa йезайелла-кх… Безамо къам ца хоьржу. Имама Шемала а йалийна, бах, шена йезайелча керста — эрмало.

— Хьо-м цаьргахьа йелин-ца! Цара лаьцча санна! Хьо а йу-кха уьш берриг! ХIун дуьйцур ду хьоьца?

— Хьенан йу иза? — хаьттира вукхо, нускалехьа куьг а тосуш.

— Вайн йуьртахь ваьхначу, тIаьхьа тIамехь вайначу механикан майоран Терентьев Иванан йоI йу-кх. Изий, кIентан дай хьуьлла Iе Керим цхьаьна ма лелла тIамехь… ДIо-о Iийриг йоьIан нана йу.

— ХIа-а, тIаккха-м ша ду, — тIетайра цхьаъ.

— Делахь а, оьрси йалийнарг шен нахах-м волу!.. Хьо хьоьжуш Iелахь, цу нускало и Каташ, вадийна, цхьанхьахула дIавуьгуш… стуннана а эцна! — Къамелана йукъайуьйлира йуха а йоккха стаг.

— И-м нис а дели хьан: Каташ ша ма вуй Казахстане ваха ветталург. Бал дIабирзинчул тIаьхьа уьш, баккъал а, дIабоьлху цига. Стуннана а хIун деш Iийр йу ша кхузахь? И йоI йоцург хIума ма дац цуьнан.

— Гой шуна! Деан ас боххучунна тIе! — шех тоам бина, гIадйахна йелайелира йоккха стаг. — Шен нахана вов-кх… Мохо даьхьна гIa санна!

— TIe дукха хьолехь чекх а ца долий церан дахар-м цхьаьна! — тIетесира кхечо.

— Дера ду, вон меттанаш IадIахь-м! — Iоьттира йоIстага. — Кхераниг-м муххале а! И къоман тайпанаш-м башха лера оьшуш а даций! Адаман дог дай коьртаниг-м! — оьгIазе элира йoIa.

Цу минотехь шен тидам йуха а ловзарна тIе а бирзина, йоккха стаг сецира: хелхарна йукъаваьккхинера кхойтта шо долу Джамбул. Дато бустамашца чоий, гIовтал дуьйхина, жимачу шаьлтанца, можа маьхьсеш а когахь, и хелхавала волавелча, дерриг ловзар цуьнга хьаьжжинчохь дисинера. Шеца йукъайаьккхинчу, шел лекхачу йоIана, и гена йаьлча, ког сиха шаршош, готосий, хьалхаэккхара иза. Цуьнан синкъераме йогу йуьхь хелхаран амалца товш бес-бесара хийцалора.

— Гора кIант йаI!

— Лечанан кIорни ду-кх!

— Хьовсал, Эсамбаев вац иза! Хьажал боьгIу бохь!

— И мичахь Iемина цунна?

— Ма тайна а ву! И йуткъа гIодайукъ! — кхуьйсура маьI-маьIIехь.

Нурседа йоккхайера. Ловзар дика дIадоьдура, амма сохьте хьаьжначу Нурседин йуьхь хIинца йулайелира: барт бина хан тIекхочуш лаьттара. Джамбула уьйтIахула маса готуьйсура, йоI йукъара ца йолуьйтуш. Хьалхарчу могIаршка а йаьлла, Зама а лаьттара, бага а гIаттийна, вешина тIера бIаьрг ца боккхуш. ТIаккха цIеххьана дIаиккхира иза цIехьа.

ЦIахь, нара тIехь ловзаран гIовгIа а хезаш, амма цига хIумма а са ца гатлуш, шен суьлхьанаш а хьийзош Iapa Тавсолта. Джейран пеша гонаха хьийзара.

— Дада, валохьа! — куьг а лаьцна, дIаозийра Замас ненада. — Цигахь-м хаза дай! Валохьа, дада! Джамбул вай цигахь-м хелхавуьйлуш!

Джамбул хелхавуьйлу сурт дуьхьалхIоьттича, ца Iавелла, гIаьттира Тавсолта. XIapa шиъ керта йуххе дIакхаьчча а, уьйтIахь хелхаран кIур беш воллура кхин цкъа а йукъаваьккхина Джамбул. Кхуо къарйина, гIелйелла йоIстаг, йела а къежаш, йукъара а йаьлла, шен метте охьахиира. Кертал чоьхьа ца волуш, нах меттах ца хьеба, арахьара хьоьжуш, нацкъаро сецира Тавсолта, Джамбуле цкъа бIаьрг а тоьхна, йуха чуваха дагахь. Кхин цкъа-шозза го а бина, Джамбул, йуккъерчу стоьла тIе а хилла, Каташана, гола тухуш бохь а боьгIна, йуьстахвелира.

— Нуц ваккха!

— Нус йаккха!

— Цхьаьний даккха! — маьI-маьIIера маьхьарий девлира.

И шиъ йукъадаьккхира. ХIинца, цу шинга а хьаьжна, дIаваха дагахь, кхин а сецира Тавсолта. Нурседа хIинца хьалагIаьттира. Ша йолччуьра кхин цкъа а шен мехкаршка бIаьрг туьйхира цо. ТIаккха цIеххьана цуьнан йуьхьа тIе IиндагIа дедира: йиллина хан тIекхаьчнера, ткъа хIинццалц кхузахь хилла а воцу Тавсолта хIинца, буьрса гIаларт санна, керта уллора чухьоьжуш гира цунна. Каташца хелхайолучу Ниночкас, бинчу бартаца, ша шозлагIа го боккхуш, уьйтIа йуккъе нисйелча, шен коьртара къорза дарин йовлакх, схьа а даьккхина, хаза тIехула а хьовзийна, коьртаIуьйра йолуш, белшех тесира. Цу сохьта цунах догдаьлла, дIаваха сацийра Тавсолтас, амма эццахь, цIеххьана цуьнан бIаьргашна хьалха хIоьттинарг, цхьа ирча гIан санна, кхин а тамаше дара — стоьлан гонашкахь Iачу массо а мехкарша, цхьаьний, эсала бела а къежаш, цхьабосса охьайахийтира шайн коьртара хIуманаш!

Цецваьлла Тавсолта хьалхатаьIира: цу сохьта нисса дуьхьаларчу «Дада-бIарана» кIелхьарчу стоьла тIехьа, массо а санна, кортаIуьйра йаьлла шен Нурседий, Селитий а гина, ша волччохь бIаьргаш къарзийра цо.

«Дуьне доха герга дахана-техьа?» — дагатесира Тавсолтина. Схьахьоьжучу шен дех хIинцца бIаьрг кхийтира Селитин а. Тавсолтин Iадийна йуьхь йайча, йуьйхира йоI. Сиха шен куьг белшах охьакхозучу йовлакха тIе даьхьира цо, иза йуха хьалаозош. Оцуьнан тидам хиллачу Нурседас, тIехьара схьа а лаьцна, охьаозийра йишин пхьарс:

— Ахь хIун до? И мегар дац, сан йиша! — элира цо Селитин лере.

— ДIахьажахьа! Ца го хьуна? — хаьттира Селитас доьхначу лерца.

Охьа а ца хууш, тIехьарчу могIарехь, массарна а гуш, ша лаьтта Тавсолта, гIорийначу йуьхьаца, цеце догучу бIаьргашца нисса кхаьргахьа хьоьжура. Цунна гонахара а, тIехьарчу могIаршкара а нах хьалагIевттира.

— Го-те! Гича хIун ду? Дерриг а дийцина дацара вайн? — элира Нурседас йише. ЧIагIделлачу дагца хьоьжура и Тавсолте.

Тавсолтин хIиттинчу бIаьргаш чуьра цабезаман алу туьйсура. Ша кхарна хIинца а дика ца го-те аьлла, иза кхин а цхьа-ши гIулч йуккъе хилира. Стоьла гонахарнаш а хьалагIевттира, делахь а мехкарий, йовлакхаш йуха дIа а ца тохкуш, кортаIуьйра лаьттара. Селитас кхин цкъа а шен куьг йовлакха тIе даьхьира, и хьалаозош. Цунна эхь а, къа а хийтира шаьш сел чIогIа догъэшийнчу шайн дех. Селитин йохар а Тавсолта а гина, кхин цхьана-шина йоIа а дIатехкира шайн йовлакхаш. ТIаккха Селитин лере таьIира Нурседа:

— Эхь ца хета хьуна?! Барт а хIунда бора ахь, хьуо шалха хирг хилча?

Оцу тIехтохамо йагийра Селита:

— Цуьнга и цаладаларна кхоьру!

— Ловр ду! Массо велча а, лайна! Со, кхин боьху, мостагI-м йац цунна? Вай дийриг йукъараллин гIуллакх ду! Кху тIера йухадовлахь, райкомна хьалха а йуьхьIаьржа ду вай.

Тавсолтина хIинца хиира ша билггал массарна а гой, ши йоI хIетте коьртаIуьйра лаьттийлий! ДIасахьаьжира и. Цхьамма а йовлакх йуха дIа ца туьллура. Берриг мехкарий а коьртаIуьйра лаьттара.

«Дуьне доха герга дахана-те?» — йуха а дагатесира Тавсолтина. ТIаккха цIеххьана кхоьлира иза. «XIapa дара и: хьо кхаьрддинарг хьуна тIедогIу бохург! XIapa йара и… кино!» — цIеххьана хIинца кхиира и ша селхана йоIа кино хьажоран бахьанах: «Кхунна со кечвеш хилла-кх цо!» Нурседега кхин цкъа а дIахьаьжира да, амма йоьIан йуьхь тIулг санна, чIагIйеллий, ондий хьоьжура схьа: Тавсолта кхийтира, ша тIе а вахана и шиъ човхораххий, аларххий бала пайда цахиларх. «Кхузахь сайх адам а ца делош, IадIар тоьлу. Схьагарехь, хIокхара барт бина. Кхаьрга кхузахь эрна лийна, нахала волучул, цIахь ойла йича бакъахьа ду ас кху белхан. ДIаваха веза — и тоьлу!» — уккал таIийна, кхин вист а ца хуьлуш, меллаша цIехьа волавелира Тавсолта, астагI а теIаш. Цунна тIаьххье дIабуьйлабелира, лаьтта туйнаш а детташ, хьовса баьхкинчех кхо-виъ воккха стаггий, полша йуьйхина къена зудий, кхин цхьа — ши церан гергарчех верггий:

— XIapa дара и «комсомольски ловзар!» — бохуш, арабуьйлура уьш. Цаьрца Тавсолтина тIаьххье дIахьаьдира Зама а.

— Ма дан а ду… «комсомольски ловзар»… ЦIенна оьрсийн ловзар ду-кх!.. Иштта кечдича-м вайниг кхин а дика хир дара! — кхоьссира дIавоьдуш цхьамма оьгIазе.

— Латаел лампанаш! — элира Нурседас дежурнешка. Йоккха стол йуьзнера «Дада-бIара» тIера охьаэгначу, лимонан чкъоьргах тера, можачу гIаша. Школин йерриг а беш бес-бесара къарзйинера дашочу гуьйрено. КIеззиг кеп хиллачу Егорыча корта лестабора.

— ХIан-хIа, суна ца моьттура Тавсултан иштта хир ву. Хьовсийша!.. Дог майра партизан!..

Ловзар хIинца хьалхачул а синкъераме дIадоьдий хIинца гиначух:

— Нурседа йуьззина къонах йу! Тоххара динехь бакъахьа а дара! Тхан цигахь тIом а хилале чекхдаьккхира xIapa!

— Хьаша ваккха! Хьаша ваккха! — дийхира цхьамма. Ша-шен ларамаза дагаваийтина Ахат, цIийвелла, вухагIертара. Амма Нурседас, тIе а йахана, куьг лаьцна йукъаозийра иза а, цунна тIаьххье Селита а.

Мехкарий а, кегийрхой а, уьш хелхабовлуш, хьалагIевттира, мехкан воцу хьаша — Ахат а, мехкарийн тхьамда — Селита а лерина. Керим шен дагахь бIаьрг буьзна хьоьжура Нурседега: цо чекхдаьккхинчу кепара и гIуллакх кхочушдан шен а къонахалла ца тоа мегара аьлла, хийтира цунна.

Нурседас ма-хуьллу ловзар дахдора. Халаниг кхиамца чекх а даьлла, хIинца массеран а са чIогIа къералуш, мерза дIадоьдура ловзар. Йоккхайера Нурседа: «Кхул тIаьхьа а дер ду Iадатхошца дов, амма девнан архаш хIинца дуьйна тхан карахь йу!» — ойла йора цо.

Йелакъажарца уьйтIа хьаьжира иза, кIеззиг бIаьргаш а хабийна: массо цецвоккхуш, хьешо дика дора вайнехан хелхар. Ахатца хелхайуьйлу Селита цIийелла йуьстахйелира. Йоккхачу стоьла тIе а веъна, Нурседина, ша йукъаозаварна бекхам беш, бохь боьгIна, голатуьйхира Ахата. Берриш бийлабелира. Анна Львовнас хIинца йукъаозийра Нурседий, Кериммий. Уьш хелхабевлла бовллалц а ирахь лаьттира кегийрхой…

* * *

Тавсолтина а ца гуш, цунна йуххехь йогIура Зама: «Хьан йина-техьа дадина вас?» — дагатуьйсура цунна. ОьгIазе ойла йеш вогIура Тавсолта: «Билггал бакълуьй-те уьш?.. Йа баккъал а дуьне доха гергадахана-те?.. XIapa йуьхьIаьржо! ХIун ду-те хилларг?» — ца кхетара и:

— Зама, йаI, хьо зама! — хозуьйтуш, латкъийра цо шен деган лазам.

— Дада! Ахь хIун боху? — хаьттира Замас.

Тавсолта схьахьаьжира. СоцунгIа а хилла, йоьIан коьртах куьг а хьаькхна, цуьнан цIечу галстуке а хьаьжна, йуха а элира:

— Йан а йу шун зама… Сайниг дIайаьлла.

Зама ца кхийтира. Чукхаьчча, Джейране а вист ца хуьлуш, дехьа чу а вахана, тийнна шен гIуллакхаш дина, дIатевжира воккха стаг. Бодане цIа чохь, бIаьргаш а биллина, вехха Iиллира и: «Зама тIекIелйаьлла… доьзалш а тIебевлла… архаш а карара дIашершина… Йа къар а велла, кхеран сискалш йууш, кIелсацар, йа сайн сий а ца дойуш, кхарех дIакъастар ду суна хIинца диснарг. ХIан-хIа! Ас сайн сий ишта атта дойуьйтур дац цхьаьнгге а: йа нахе а, йа кхаьрга а!»… Цу тIехь хедира цуьнан ойланийн зIе. Коьртехь цхьацца дагалецамаш иэбелира, хьесапан лаамера бовлуш. ТIаьххьара а, хелхавуьйлучу Джамбулан сурт дуьхьал а хIуттуш, гIийла велакъежар йуьхьа тIе а додуш, тхьевсира Тавсолта.

ТIаьхьо чубаьхкира: Нурседий, Селитий, Джамбуллий, Ахаттий. Цхьаьна пхьор а диъна, дIабийшира массо. Нурседина, шен Замий, Джамбуллий мара а доьллина, сихха наб кхийтира нара тIехь. Цунна тIаьххье набаро Iехийра вукху маьIIе йижина Селита а.

Ахаттий, Джейранний, учахь дехха къамелаш деш цхьаьна а Iийна, чудахана, дIадижира. Массеран а лерехь, уьш набарх боллалц, ца соцуш йекара ловзаргара вотий, пондаран гIовгIий.

* * *

Вукху дийнахь Егорыче кIантера телеграмма кхечира: «Квартира схьайелла, болх бу кийчча, сихха схьавола», — бохуш.

Воккхачу стеган дог ловзалелхара: хьоме кIант! Исбаьхьа Киев! Беза болх! — дерриг а йуха гур ду! Тахханехь новкъа вала лиира цунна. Делахь а, кхин кхаа денна тIаьхьатеттира цо шен дIавахар: цкъа-делахь, Селитас аьлла кхо дитт дехьа догIар, дуола а дина, чекхдалаза дара. Цул совнаха, оццу агIорхьа цхьаьний новкъа бовлуш бара Казахстане боьлху Анна Львовний, Ниночкий, Каташший, цаьрца ваха тIаьхьасецна Ахаттий.

Егорычан дехарца колхозера бригадица гIo дан Тавсолта а веъна, дитташ вукхузахьа дийгIира. Накъостий дIабахча, Тавсолтега шегга, бехк боккхуш, элира Егорыча:

— Партизан а майраниг вара хьо, Тавсултан, белхахо а диканиг ву… Амма, сел Iадаташна тIевирзина хIунда ву-те хьо? Ца го хьуна керла зама?

— Шун шайн гIиллакхаш ду, тхан — тхешан ду… Цул хIун оьшу тхан нохчийн ловзар? — къамел ца дахдойтуш, Iодика а йина, чувахара Тавсолта…

Чукхаьчча, гIийлачу йаххьашца шена хьалагIевттинчу Селитей, Нурседей вист ца хуьлуш, шен чу вахара иза. Цаьрца дан деза къамел а, цуьнан меттиг а хIинца а шен дагахь къастоза вара и. Амма церан йаххьаш хIинца гIийло гаро: «Шаьш селхана динчунна дохкобевлла-те?» — аьлла, догйовхо йира цунна.

XIapa волчу а йеъна, эсала кхунна хьалхахIоьттира Джейран:

— Воккха стаг! Суна Ахатца дIайаха лаьа. Цигара хьал хьуна а хезна. Шина йоIе а ас и хIинцца аьлла. ДIа ца йахча ца йолу со.

— Муха? ХIинццалц схьа хьахийна хIума а доцуш! Мича бахьанина? — цецвелира Тавсолта. Дагахь къовзийра иза: «Массо а къаьхкаш лаьтта»…

— Со реза вац! — элира Тавсолтас.

— Ткъа хьан дош… ма лиъа, йухайохуьйтур йу, цкъа хьажахIотта, мукъна, дIайолахьа, ахь а аьлла, ца йеара со?.. Со-м сайн дагахь, цига а хьажахIотта йоьду… цхьаъ ца хилахь… Дуьхьал ма валахь, воккха стаг… ас йаздийр ду хьоьга сайн хIуттург, — таьIначу озаца тIетуьйхира Джейрана.

— Дика ду, делахь! Ас-м сецор йац хьо нуьцкъала… гIyo хIета… «хьажахIотта», — элира Тавсолтас, амма xIapa ша а, дехьа чохь кхеран къамел хеза йижарий а шайн дагахь дика кхетара Джейран йухайогIург цахиларх…

Вокзалехь вовшахкхетта, цхьаьна новкъа бовлучийн тоба йоккха йара: Акмолинске кхаччалц боьлху Каташ, Ниночкий, цаьрца Анна Львовний. Алма-Ата воьду Ахаттий, цуьнца Джейранний. Киеве воьду Егорыч а…

ГIийло лаьттара новкъа баха баьхкинарш: Кериммий, Селитий, Нурседий, кхин а… Тавсолта ца веънера. ЦIерпошт схьакхачаре хьоьжуш перронехь, тIаьххьара къамелаш деш, бекъабелла лаьттара доттагIий: Егорычций, Ахатций — Керим; Джейранца — Нурседа; Анна Львовница — Селита; вуьш — къоначаьрца…

Джейранан ойланах дика кхетта йолу Нурседа цуьнан догъэца гIертара, и йухайогIу aгIo лоьхуш:

— Дада а кхин кIоршаме хир вац хьоьца, оха а эр ду хьуна цуьнга и доггах. Цкъацца ша сиха хилахь а, догдика а, хьо йезаш а ву хьуна иза. Тхуна а тхайн нана санна хета хьо… Варале, йухайоьллахь, Джейран! — хьоьстура цо и.

Амма Джейран, цуьнга ла а доьгIуш, йуьхьца ца хийцалуш, кхоьлина йара:

— И хIун ду: цигахь — «Джейран», кхузахь — «Зуда»? Цигахь гуттар цхьаьна хила лууш вара, кхузахь даима къаьстина лела! Пайдабоцчу хIуманна тIехула дов оьккхуьйту. TIe, оьгIазвахча, ши-кхо де а доккхий-ца вист ца хуьлуш цхьаьна чохь! Со хIунда йеана кхуза, цу дуьненан йисттера, цунна тIаьхьа а йаьлла, xIapa вистхуьлуш а ца хилча? Сайн цIахь йа Iен хIусам, йа йуург йоцуш-х ца йеаний со? — соцунгIа а хилла, нисса Нурседе хьаьжира Джейран.

Цуьнан кIеззиг раз доьгIначу, хазачу, хIинца сингаттаме севцначу, Iаьржачу бIаьргаш чуьра хи даланцара: уьш декъа, амма ойлане хьоьжура шайна хьалха. Корта а, сакхбаьллачу кхокханан санна, кIеззиг раз таIIийнчохь сецнера цуьнан. Нурседа, чухула пхьарс а баьккхина, меллаша дIасалелара цуьнца, дагна оьш-оьшу дешнаш лоьхуш.

Схьакхечира цIерпошт. Керима церан билеташ цхьана вагона тIе а нисдина, цхьаьний тIебевлира уьш. Селитас мара а къевлина, хаьттира, вагон тIера йуха а охьайоьссинчу, йуьхь йекхаеллачу Анна Львовне:

— Алахьа, хала ца хета хьуна, айхьа ткъех шарахь болх бина меттиггий, тхой дитина дIайоьдуш?

— Дера, хета! Делахь а, диканна йоьдий со-м… Целинехь со кхузахьчул а чIогIа оьшу хIинца… сайн берашца а хир… Йукъ-кара вай вовшашна тIекхача а мега! Вовшийн дагахь мел ду, къаьстина а даций вай-м! Йуххехь а боллушехь, вовшах къаьстинарш а дукха ма бу. Вай мел гена довлахь а, даим вовшашна гергахь ду! — бIаьргаш чу хи доьссира цунна. Йуха а мар-мара лилхира…

ЦIерпошт дIайолайелира…

Селита лешначу бIаьргашца тIаьхьахьоьжура цIерпоштна: цуьнан даго хьоьхура — хIинца гуттаренна а дIайуьгура цо, кху дуьнентIехь цуьнан уггаре а хьоме доттагIа — Анна Львовна!

* * *

Уьш дIабаханчул тIаьхьа Эскинойхь школин директор Селита хIоттийра. Тавсолта а школин хехо вахара, беш лелор тIе а диллина: воккха хилла вогIучу Тавсолтина шен лула балха ван лиира. TIe Джамбулний, Заминий ша йуххе а хир, — бохура цуьнан даго. И бераш хIинца кхин а хьоме хетара: вистхила, тIеозо кхин цхьа а ца виснера цуьнан. Тийна лелара и школин бешахула, шен гIуллакх деш.

Масех кIира а делира. Селитига ца ваьлла, балха тIехь а, чохь а, цхьа-ши дош олура цо, амма Нурседига-м вист ца хуьлура, йа дIа а ца хьожура.

Эскинойхь комсомольски ловзаргахь хилларг массанхьахула гIаределира — цхьаболчара гIийбат деш, вукхара чIогIа хастош. Вовшашлахь доггах къобалдора и дукхахболчу кегийрхоша.

Тавсолтегахьа узуш, и ловзар аьшнаш деш, цунна йаппарш йийриш а гора. Амма хIинца дукханне дагахь кхин дара: муьлхачу aгIop доьрзур ду-те Тавсолтиний, цуьнан мехкаршний йуккъера дов? ХIун дер-те хIинца Тавсолтас?

Нахана йовзара Тавсолтин мокхазан амал, хаьара иза, къарвелла, Iийр воцийла, делахь а кхин а гора: заманан хийцам цуьнгахьа бацара! Амма цунна йух-йха Iеткъара къанвеллачу хенахь шена тIедеъна и «доккха эхь». ХIинца а, бешара гIуллакхаш дина а ваьлла, «Дада-бIара» кIел гоьрга тIе охьалахвелира и, ойлане вахана. Шен ши йоI саннарш йуьртахь кхин а шорта хиларо цуьрриг йай ца йора, цунна гергахь, цуьнан йуьхьIаьржо. Селхана Ахьмас а кхунна тIех а туьйхира, берриш карзахбаьхнарш кхуьнан ши йоI йу аьлла. ХIинца xIapa новкъахула дIасавогIуш, нах а, тохара санна, лараме ца хьоьжура кхуьнга, хьала а дегаза гIовттура.

«ХIан-хIа! — йуха а ойла оьгIазе гулйелира цуьнан. — Церан сискалш а йууш, сайн сий а доьхкина, царна кIел со соцур вац!» — шен дагахь ондда ойла йира цо.

Тавсолтин бIаьргаш чохь, кIегийн суйнаш гулделира. Баккъалла а аьлча, шина а йоIа xIapa волчохь хIинца коьрта йовлакхаш тохкура, кхуьнан йуьхь лоруш: «Вай Iадаташца къуьйсу, деца — ца къуьйсу» — дара дагахь. Бакъду, Селита, цуьнца кIеда-мерза хиларца, шеца и таван гIертара, ткъа Нурседас а шен ма-торру лорура иза: и вист шега ца хилахь а, эрна халахетар цунна ца долуьйтуш а, алапа дIалуш а, оьций, дена цхьацца хIума йахьаш а. Амма мехкарий вовшах а бетташ, хIинца кино а, клубе а кхуьйлура цо, гина фильмаш а, йешна книжкаш а цаьрца йийцаре а йохкуш. Иза дIакхачадора Тавсолтега:

«Iайт, гаур йаI! Хьох жима йолуш дуьйна а сан вагар эрна ца хиллера!» — цергаш хьакхийра дас, генарнаш а дагадаьхкина.

Перерывна бераш уьйтIа хьаьлхира. «Дада-бIарана» кIел дада а гина, тIейера Зама. Урамехьара схьаведира Джамбул а, карахь цхьа конверт а лестош:

— ТIехволучу почтальоно схьадели.

— Дешал.

Кехат Казахстанера дара: «Шакен-агIа велла… Со кхузахь ца Iийча ца йолу. Бехк ма билла. Йухаяре ма хьежа. Шу лоруш йолу Джейран»…

Тавсолтин бIаьргаш чуьра ондда догу кIегий, тIе чим тесча санна, дайра. И йуха цайарах бан тамаш-м бацара: Тавсолтина хьалххе дуьйна а ма хетара, иза ишттахир ду аьлла. Делахь а, хIинца, баккъал а и хилла даьлча, дог къовзийра цуьнан — тIаьххьара а ша виси! Шена йуххера Джамбуллий, Замий тIе а озийна, церан кортойх дехха куьг хьийкхира Тавсолтас, ойлане меттах ца хьовш, бIаьрзечо санна, пIелгашца сов дай, уьш лазорна кхоьруш санна, экаме кIеда церан месаш а кегош. Шеллуш санна, хебира и: Iаьнна гергагIерта гуьйренан денош баккъал а тIеттIа шеллуш догIура, амма Тавсолта хIинца шелвийриг и кехат дара. Кхин цкъа а, хоршахь санна, вегийра и.

— Дада, вайна иштта шийла а ма йац хIинца, — элира Джамбула.

— Делахь а… дегI шелло зама тIекхаьчна сан, Джамбул… Цхьа хан йара, ас дегIаца кетар йохйеш. ХIинца кетаро дегI дохде хан тIекхаьчна. Кестта дегI а, кетар а пеша хьалха лоьцу хан а схьахIуттур йу…

ОЙЛАНАШ… ОЙЛАНАШ…

Вукху бIаьста, хьалххе долийна долу некъаш тадар а, йуьрта электросерло йалор а май тIекхачале чекхдаьккхира. ХIинца йолийначохь лаьттачу интернатан ойла йеш Iapa кху апрелан сарахь шен кабинетехь Нурседа.

— Гора, Нурседа, йаI! — элира чуваьллачу, мичча aгIop а кхуьнца эвхьазвала луучу клубан заведующес Башгировс. — Хьо йуьртнана ма-хIоьтти, и Ленинан серло вайна а схьакхачий-кх ахь! — кабинета чохь йогучу электролампене корта а ластийна, кхуьнга куьг а кховдош.

Зуда йуьртда хиларх йуьхьанца цабаьшнарш а тIебирззинчу муьрехь, хIинца хIокхуьнан эвхьаза лер цавашарх тера хетта, цуьнан карара, хье ца долуьйтуш, куьг йуха а эцна, шийло элира Нурседас:

— Дийцал!

Дийца хIума а доцуш, вуьйхира важа:

— Со-м… xIapa… — цунах IатIаран хьожа схьайетталора. — Тховса хаза кино йу… Шу а догIий хьажа…

— Ца догIу! Цул а, айхьа боданехь йалло хьайн зуда Алпату йига ахь хьайца кино а, ловзарга а… И тоьлу хьуна!

Вист а ца хуьлуш, аравелира Баштиров.

— «БаштагIеран кIант!» — цайашарца дагадеара Нурседина цуьнан Тавсолтица кинохь Iер а. Шина цIоцкъамна йуккъе къоламан бух а гIортийна, ойла йеш, йуха а кехаташна тIелахйелира Нурседа. ГIалитIарчу СМУ-с тIелаьцнера интернатан гIишло январь кхачале чекхйаккха. Бух а боьттина, ах метр пенаш хьаладаханчул тIаьхьа, йеттина кибарчигаш а ца тоьъна, белхаш севццера. Ткъа хьалхара май тIекхачале пенаш ца девлча, гIишлойар планера дикка дужура. Грознерчу йеттинчу кибарчигийн заводехь заказ йинера цо ннтернатана тIеоьшу шовзткъа эзар кибарчиг а. Тахана телефона чухула хаьттича, уьш а йовлаза хилира.

Нурседас кхечу заводе а кехат дахьийтира…

Амма цигара жоп дале, Нурседа цIеххьана, райцентре, райкоме балха йаьккхира, зударийн отделан заведующи йина. «Интернатана гIo дан аьтто а совбаьр!» — аьлла, резахилира Нурседа.

Iуьйранна нисйеллачу машенахь йа гIаш дIайоьдура райцентре, сарахь цIа йoгIypa… Деца йолу йукъаметтиг хийцайалаза лаьттара… Керлачу балхахь халла ницкъ кхечира цуьнан и кибаргичаш июнехь шайн метте схьакхачо. Пенаш августехь доьттина девлира. Йуха а цIеххьана, интернат чекхйаккхаза а йуьсуш, Нурседа сентябрехь Москва партийни лакхарчу школин йалх беттан курсашка деша йахийтира.

Кхоьлинчу дийнахь Селитин Iодика а йина, амма дена гучуйала ца хIуттуш, новкъа йелира иза. Селитина сингаттаме бахбелира и йалх бутт…

* * *

Самукъане чекхбелира и йалх бутт Нурседина. Декхна дара таханлера и цIа кхаьчна бIаьстенан дуьххьарчех долу де а. Делккъехь, школин кертан маьIIехь охьайоьссира Нурседа, шен чамдица киракхоьхьучу машенан кабини чуьра. XIapa а ца гуш, керта йуххехь, аккази тIехьа къамел деш хезира шиммо:

— XIapa-м хIинца лаьттар йеца, мохо а лоькхуш, пенаш чуэггалц…

— Чекх а ца йоккхуш йахана важа а… шен гIуллакхе.

— Цунна-м хIинца хIун бала бара кхуьнан. ХIокхуьнан сихо йеш-м цхьа а ваций-ц…

— Хуур дара xIapa чайни йелахьара…

Нурседа кхийтира: йуьйцург интернат йара. Диттал дехьа а йаьлла, кертах чекхьхьаьжча, тохар санна, пенаш лаьттара, тIехь ло а Iуьллуш, тхов а тиллаза. XIapa, чамда а карахь кел чоьхьа йаьлча, шен кабинета чуьра, тIе пальто а кхоьллина, Селита схьахьаьдира. Маракхетта, маршаллаш хаьттира:

— Интернат-м лаьтта…

— Кхин ницкъ ца кхечира йа сан а, йа керлачу йуьртден а… ша хьо йуха а хIинца тIе ца таIахь.

— Бераш?

— Шимма а дика доьшу… Урокехь бу.

— Дада? Гуш ма вац кертахь.

— Калмыкера цхьа вовхатар а веъна, цуьнан гIуллакхна селхана кIотара вахана шина-кхаа денна, цхьанхьа-м када а хIуттуш. Дада хIинца тайна соьца. Амма хьуна луьйра: хаттаза белхаш а хуьйцу, хьашт доцуш Москох а йахана, хиънехь, ша йохуьйтур а йацара, дукха хецайелла, бохура. Вайшинна арз а дира цо веанчуьнга а, ткъа цо и, мелхо а, бакъ ца вира, заманца ван веза аьлла. Амма ша волчу ваха дIа-м кхайкхира цуьнга.

— Ас-м цхьацца совгIаташ а деъна цунна. КIадлур вацара-техьа…

— Хьовсур вай… Ас дIалур ду.

— Кхин хIун ду керла?

— ХIума дац. Анна Львовнера кехат ду. Хьоьга мерза маршаллаш ло массара а. Шаьш дика Iа, боху.

Селитас чамда а лаьцна, ший а чоьхьа йолайелира. Чукхаьчча, чамда схьа а йаьстина, ша деана совгIаташ стоьл тIе даржийра Нурседас: берашна — портфелаш, пеналаш, авторучканаш; йишина — чилланан пазаташ, хаза косынка, кIархаш; дена — шиъ сорочка, бастонан цхьа отрез.

— Нурседа, ахь садаIа хIинца. Школера йаьлчахьана со йуха чуйогIу хьуна берашца, — аьлла, арайелира Селита.

Iуьйрре райцентре йахара Нурседа. Шен дешарх лаьцна райкоман секретарна отчет ша йинчул тIаьхьа, интернатан гIуллакх хаьттира цо.

— Хьоьга хьаьжна диси-кх и: виллина цунна тIехь валло белхахо а ца хилла. Вай муха хьийза ца хаьа хьуна: оханаш, асарш, шура, тракторш, жижиг… ХIинца ас йуха а хьуна тIе дуьллу-кх и чекхдаккхар! — секретаро стоьл тIерачу англех туьйхира стомма цIен къолам.

— Дика ду!..

КхозлагIчу дийнахь обкомера телефон туьйхира Нурседега:

— Интернатан хьокъехь дан дезарг СМУ-га дIааьлла. ГIуллакх муха доьду хьажа шун цига кестта накъост а кхочур ву…

Кабинетан корах чуIенара бIаьстенан мела малх. Башлаьмнийн баххьаш сирла лепара. Керлачу хIуонаца арара чукхоьхьура хIинцца лайх дерзина девллачу аьрцнийн а, комаьрша хьалагIоьртинчу бIаьстенан зезагийн а хьожа.

Сихха дешна догIучу лайн Iовраш, маьлхан зIаьнаршкахь лепаш, охьауьдура басешкара.

«БIаьстенан йуьхь! Уггар гIуллакх дIадоло мур!.. — бохура Нурседас дагахь. — ХIинццехь Минпрос а, Минфин а йукъаозо йеза. Цаьргара ахча доккхуш а йер йу цхьа хан. ТIаккха гIишлонна тIеоьшу гIирсаш лоьхуш а зама йер йу! Сихо йан йеза!» — Нурседас корах ара бIаьрг туьйхира… Цунна тIехь йара боьмашчу коверкотан костюм, логехь, божарийнчух тера, дIасабиллина кач а болуш. Чухулара схьагора кIайчу дарин коч. Коьртара, шина aгIop хьаькхначу, хьаьрсачу месех бина кур кIесара тIехь мIерашца лаьцнера. Косынка гIентан гIовлех кхозура. Hvpceдин кIайн йуьхь, басарш хьакхаза, йогура шен даимлерчу могашчу алунца.

Шена хьалхха стоьла тIехь даржийнчу календарах бIаьрг кхийтира цуьнан: «Лама зударийн денна гIалара йан йезаш концерт йу… Кечам бан беза», — дагадеара цунна. НеI йиллина чувелира, Нурседина балхаца вевза, гIалара кхуза командировке веъна йаздархо а волу, культурин министран заместитель Усманов Хьасан. Иза лекхочу дегIахь, маьIан куьзганаш а доьхкина, сира шляпа тиллина, макинтош йуьйхина вара. Маршаллаш хаьттира, охьахевшира.

— Хьасан Ахтаевич! Хьо-хьуо тIе драматург а ма вара… Йазйехьа вайн зударех цхьа пьеса. Ма оьшу-кх иза хIинца!..

— Тхан цхьа къона йаздархо ву и йазйеш… Со кху сохьта кхечу теми тIехь болх беш ву.

— Маца вер ву и?

— ДоьалгIа шо-м ду цо и йазйо боху.

— Ма йеха а йазйо цо… И ваьлча, иза-м йуха а ширачу заманах лаьцнарг хир йу. Зама сиха ма йоьду!..

— Маса шо ду цуьнан? — хаьттира Нурседас.

— Шовзткъа.

— Башха къона а вац.

— Казахстанехь даьккхина кхойтта шо ша йукъа а ца лору, — олу цо.

— Ас-м лору! — элира Нурседас. — Кхетамна эрна ца йайна хан!

НеI тоьхна, чуйелира Селита.

— Хьо хIунда йеанера, Селита? — хаьттира Нурседас, хьала а айалуш.

— Лама кхузахь хуьлучу концерте тхешан мехкарий бало дагахь цхьа ткъех билет дезар-кх. Со новкъа-м йац шуна?

— Йац, хьаха! Охьахаал хьо! — элира Усмановс.

Селита охьахиира. Нурседас царна вовшийн довзийтира.

Цу хенахь, йелха а ийзош, чуйелира коьртах цхардоьлла кортали а кхоьллина, басмин кучаца, тиша кIархаш а буьйхина Алпату.

— ХIун хилла? Хьо хIунда йоьлху? — хаьттира Нурседас, хьалагIаьттина, тIе а хилла. Алпату, къурдаш а деш, йоьлхура, цIийбеллачу бIаьргех корталин тIам а хьоькхуш:

— Майрачо йита хьийзайо… Берех ца йалало… Къахета… Соьга цIенош а дайтина, суна тIе кхин йало гIерта. Соьга, лаахь, тишачу цIенош чохь Iе боху, ша напгIа латтор ду. Цунна со реза ца хилахь, йита воллу.

Селитин дог Iовжийра. Йаздархо кхоьлира.

— Мича балхахь ву иза? ЦIе хIун йу цуьнан? — къолам блокнота тIе баьхьира йаздархочо.

Алпатус узарш дора:

— Эскинойхь клубан заведующи ву… Кхунна а вевза. ЦIе муха йоккхур йу ас?.

— Баштиров ву-кх! Йало, Алпату, цIа гIo хьо. Кхерам бац хьуна цуьрриг а. Тахханехь вай и метта а валор ву! — дог тешош, элира Нурседас.

Алпату, йаздархочуьнгахьа хьаьжира: «Гирий хьуна?» — хоьттучу йуьхьаца.

НеI ца тухуш, оьгIазе чуиккхира, коьртахь йовлакх а доцуш, хедийнчу Iаьржачу месашца, тIехь дика кечйелла, цхьа йерстина хаза нохчийн зуда, стаммий хаза балдаш а, Iаьржа бIаьрг-цIоцкъам а долуш.

Цунна тIаьххье чувелира тохарлера корреспондент… Цицигов. Нурседа ма-гиннехь, неIарехь вогIавелира, аьрру цIоцкъам ирх а доьдуш. ТIаккха, Усмановх а бIаьрг кхетта, шолгIаниг а хьаладахара цуьнан. Вухавирзина, маса татанза аравелира иза.

— Охьахаа. Со ладугIуш йу, — шийло элира Нурседас, чуйеанчуьнан питане амал шена йуьйцуш хазарна. ГIант стоьла йуххе а хилийна, охьахиира зуда, гоьл тIе ког а тесна. ЦIен маникюр йинчу пIелгийн томмагIне кIаьгнаш долу, севсина кIайн куьйгаш, стоьл тIе а дехкина, тем боцуш хьедора цо. Балдех басар хьекхна цхьа пIелг а бара цIен.

— ХIун хилла? Дийцал!

— Ша зампред ву бохуш, эцца хиъна Iачу цу москало — Керима — болх ца ло-кх суна. Кхечара шега аьлча а!

— ХIун болх боьхура ахь?

— Ас-м, хIинца… партис а вайнехан зударийн бакъонаш хьалаойуш… сайгахь товболлу болх боьхура. ХIун башха бу иза?

— Ткъа муьлха болх боьхура ахь?

— Муьлххарг а башха бац. Хаза товш, бан дог догIу болх хилчахьана.

— Масала!

— Сельсоветан председатель а, маслопроман заведующи а… Раймаган директор а. Масане хуьлу уьш… Кхечухьа а хIиттиний куьйгаллин белхашка вайн зударий, цхьаболу божарий дIа а бохуш…

— Ахь биний, Ткъа хьалха и белхаш? Балур буй хьоьга уьш?

— Ца бина бан-м… Iемар ду-кх. Цкъа долоза хуьлий цхьа а? Масала, хьох а тхан, зударийн, тхьамда хилла!.. Массанхьа а хIинца хьалабохуш ма бу вайн зударий! Вайга, зударшка, далур а доцуш хIун ду? Вай-м боккха ницкъ бай, вовшахкхетча! — аз айдира зудчо.

— Ткъа цо хIун эли хьоьга?

— И чIогIа дуьхьал ву партис зударшна лучу бакъонна!.. Хьажахьа, «И белхаш хьоь балур бац, колхозе доярка гIyo!» элин-ца цу гIиргIано соьга… бархI класс чекх а йаьккхина йолчу! Оцунна а хезира! — йерстана зуда шена тIехьа йухахьаьжира, амма «важа» цигахь ца карийна, цо шен куьйгаш, кхин а тем боцуш, дIасашершадора стоьла тIехь.

— Иза мила вара? — неIарехьа корта ластийра Нурседас.

— ГIалитIера веана радион корреспондент вара и-м. ХIинцца вухавогIур ву. ЧIогIа вайн зударшкахьа узуш ву. Сан арз талла дIаэцна цо… Соьца Керим волчу а веара. Амма тхойший а арадаьккхи цу москало! ХIинца хуур-м ду хьуна цунна. Вай йовлакхаш цалелораш ца деза-кх… Iадатийн коьжалг!

— Иза бакълуьйш санна, хета суна-м! Коьртара йовлакх охьадилларх-м дерриге кхочуш ца хуьлий! И доккха хIума а дац! Луучо леладе. Цхьайолчуьнан йовлакх охьадиллар — керлачу оьздангалле гIертарца ду, ткъа кхийолчуьнан — иза баккъал а хецайалар хуьлу: ширачу оьздангаллех а йолу, керлачух дIа а ца кхета! Ткъа уьш баций и «куьйгаллин балха» оьхуьйтурш-м!.. Масала, ахь муха гайтина хIинццалц хьуо балхахь а, дахарехь а?

— «Муха гайтина?» «Муха гайтина?..» ХIун даьлла соьгара?

— Цкъа, столовера повар йолчуьра дIайаьккхира хьо, даьтта а лачкъийна. ШозлагIа, кассир йолчохь, ахча а ца тоьъна, чуйоьллира хьо, йуха халла кIелхьара а йолуш.

— ХIан-хIа! И бакъ дац. Со цу тIехь реабилитировать йина. И дIадаьлла! И дийца оьшуш а дац.

— Собар делахь! Пхоьазза марехь хилла хьо?

— Ца хилла кхузза бен-м!

— Важа, загс а ца йеш, айхьа дина ши маре ца лору ахь?

— Ца лору-те! И-м законо а ца лору!

— Сих ма лолахь… Иза-м кхин а оьшуш дай! ХIинца лакхара болх лоьхуш лела… «и» йуххе а ваьккхина!.. — оьгIазйахара Нурседа. — Суна ца вевза моьтту хьуна и… «корреспондент!»… «чIогIа зударшкахьа ву!»… By-те… дуьмехьа цициг санна!.. Кху чу и вуха вогIур вац, хьуна!

— Иза-м суна а вевза! — къамелана йукъавеара Усманов. — Иза-м, бутт хьалха — радиокомитетера а дIаваьккхина плагиат ярна! И кхуза муха кхаьчна ца кхета со!

— Гой хьуна? — хаьттира Нурседас зудче.

Йерстана зуда ша йолччохь йегийра, ченах цIанло котам санна.

— Куьйгалле гIертачул, цкъа хьайга балучу балха тIехь хьуо гайта! ТIаккха, лакхара гIуллакх а, ахь ца доьххушехь, ша-шаха кховдор ду хьоьга!.. ДIагIуо Керима хьехочу балха! Ас а бина иза-м, хаза а хеташ… суо итт класс чекхйаьккхина йоллушехь.

Йерстинчу зудчун хаза йуьхь ирча хебира:

— А-а-а!.. Со кхийти ахь лелочух! Хьуо лакхайаьлла дела, кхечарна некъ боьхкуш йу хьо… Суна ца хаьа, моьтту хьуна… ахь Керимехьа хIунда уьйзу а?.. Шуьшиъ… вовшашка безам болуш ду, моьтту суна!

Селита, инзарйаьлла, хьоьжура цуьнга: ша йолччохь хебира иза.

— Ас йаздийр ду иза! — ца соцура йерстинарг. — Йаздан деззачу!

— КIел куьг таIо, мукъна, ма йицлолахь хIинца а! — Iоьттира хьалха а хIокхо кхехьийтинчу анонимкех хезначу Нурседас.

— Боьха хIума! — аьлла, араиккхира зуда.

— Питанча! — тIаьхьакхоьссира цунна Нурседас.

— Ой! Ой, хьо муха Iа, ва Нурседа, кхузахь ишттачаьрга ла а доьгIуш? — цецйелира Селита.

— АлпатугIеран дуьхьа Iа-кх!

— И дIайахнарг мила йара? — хаьттира йаздархочо.

— Пежиева ТIаус. Ца хезна хьуна йуьйцу?

— А-а-а, и йара иза?! Хезнера суна, хезнера!..

— Ишттанаш а нисло-кх вайн зударшлахь… Божаршлахь Баштиров а санна, — тIетуьйхира Нурседас. Нурседера кехат а эцна, хьешан Iодика а йина, Селита райклубе йахара.

— Муха хета хьуна, Хьасан Ахтаевич, шайн кадро лелориг? Иза дIа а ваьккхина, цуьнан метта цхьа зуда хIоттийча?

— И саннарг-м йац ахь цига хIотто дагалаьцнарг?

— Йацара, хьаха-кх!..

— Кхин цхьа гIуллакх а ма дара сан хьох дагайала, Хьасан Ахтаевич. Тхан Эскинойхь мехкаршна жимо интернат йан йолийна хIара шолгIа шо а ду. Ахь йаздича а, гIо хир дацара-техьа?

— Иза-м йоккха хан йац, Нурседа! Кхечу меттигашкахь-м кхоъ-диъ шо а долу… Интернат йилла атта хета хьуна? Делахь а, со хьожур ву.

— ТIеоьшу ахча ца карош, Минфинехь а хилла со: «Ахча дац, оцу гIуллакхна кху шара ахча ца делла», — боху министран хьалхарчу заместитело.

— Стохка делларг а шен хеннахь аш дIа а ца эцна, дайра, бохуш а, хезна суна…

— Ца эцна-кх СМУ-н бехкенна. Ткъа СМУ а бехказа йуьйлу, цунах схьаэца гIирсаш а ца хилла, дайра и ахча, бохуш. ХIинца оьшу гIирсаш Главснабехь гучубуьйлу, амма уьш схьаэца тахана тхан ахча дац! ХIун дан деза оха?

— ХIинца министрана тIе гIуо. Обкомехь бурч йоьхкина хьуна цунна.

— Дика ду. Цо и гIуллакх ца дахь, обкоме а йер йу.

— Сихлолахь: кестта Москох ваха мегаш ву хьуна иза… ХIан, шун секретарах кхета со, и чохь волччуьра! — аьлла, Iодика а йина, аравелира иза. Кестта йухакхечира Селита.

— ДIавахара хьаша? Ма оьзда стаг хийтира суна иза, — Усманов Iийнчу гIантехьа корта ластийра Селитас.

— Ву иштта: кхаьънаш ца оьцу, аьшпаш ца бутту… болх нисса бо, йамартло а ца йо. Шен доьзална а, зудчунна а хьанала ву. Молуш а вац. Делахь а… лакхарчу кхеташонехь ша нисвелча, цхьа къовсаме гIуллакх иккхинчохь, цо цкъа а цунах шена хетарг ца олу, боху, цкъа лакхарчарна хIун хета а хиъний бен: IадIа, йа йовхарш а тухий, араволу. Сан хьесапехь, иза стешхалла йу — карьеризман нана!

— Ткъа!.. оцу зудчо хIун бохура, ва Нурседа?! Иза хIунда элира цо хьоь?.. Керимах лаьцна…

— Ша эладитане йолу дела! Цхьаъ хезна!..

— ХIун хезна?

— Селита!.. Бакъ ду иза. Суна тIехьийзаш ву и кху тIаьххьарчу хенахь, суна везаш а ву. Хьоьга тахана-кхана и дийца дагахь Iара со хIинццалц, хьох ца хIуттуш а… сайн дагахь и къастталц а… Тахана кхин цкъа а соьга дийхира цо шега йар. Кхана тIаьххьара жоп а деза цунна. Ас ойла а йина, ас и сацийна…

— ХIун сацийна ахь?

— Цуьнга йаха.

— И муха дало хьоь, Нурседа? Расул а вицвина! Хьан-х цунна дина кхиъна догIуш ши бер ду. ТIе, вайн да а карзахвер ву… Оццул гергарло а лелийна, йуха… Ма товр дац и дадина! Йа… нахана а!

— И-м бакъ ду. Ткъа хIун де ас? Сан-х, хIинца а ткъе кхойтта шо бен ца кхаьчна… Йа… иштта лела йеза со а? — йерстанарг Iийнчу гIантехьа корта а ластийна, хаьттира Нурседас.

— Ой, иштта а, вуьшта а ца лелаш, IадIан ца мега, Анна Львовна санна, хьайн майрачун сий а лардеш, бераш а кхиош? Уьш-х кестта баккхий хир бу, ахь жимма сатоьхчахьана.

— Вайна тIом а бац, ас собар дан, тIе, уьш кхиъна бевлча а, ма хир йу со шовзткъа шо а кхачаза. Зама маре гIyp йу, Джамбул, Каташ санна, цхьанхьахула дIатаьIар ву. ХIинцалера къонанаш-м, хьаха, бац, тохара вайша санна, дайн-нанойн йаххаш а лаьцна, лелар болуш. ТIаккха хIун дан деза ас?

— Расул а вицвина… Ма везара хьуна и…

— Шен хенахь и везара… ХIинца xIapa веза. Цхьанна а ас йеш хьарамло а йац. Расулан шина берана Керим дика да а, Кесирех дисинчу шина берана со хьанал нана а хир йу! Оцуьнан а йел ахь ойла!

— Бакъду иза-м! Делахь а… суна хетарехь, соьга далур дацара-кх и санна дерг.

— Хьо шатайпа йу. Наггахь хуьлу хьо санна йерг а. Амма, мар веллачул тIаьхьа дикка хан йаьлча, кхин везавалар йа эхь а, йа ямартло а ца хета суна-м… Да а соцур ву-кх, цкъа карзах а вийлина, хьалха санна… Цунна а мегирий и!.. — тIетуьйхира Нурседас. — Цул а, сан йиша, къона къан а ца луш, белларш а битий, хьайн ойла йе. Цкъа а маре ца йоьдуш, Iан йоллу хьо? ХIун сийлахь ду и? И хьанна оьшу? Суна-м шел тIаьхьа бераш ца дуьтуш велларг Iаламан къу хета, дахарна гергахь а йамарта! Даим иштта чекхйаьррий-те хьо? Нагахь йалахь а — йоккхаеррий-те хьо?!. Нахана а и дош ма ца хета: нахана а дуьне дезарш — шайх теранаш — дукхах ма беза. Цхьа де догIур ду, хьо дохко йолуш, амма и тIаьхьа хир ду!.. Белларш а битий, хьайн гIайгIa бе, сан йиша!..

— «Белларш а битий»… Со кхечуьнга гIyp йац: сан са ду цуьнгахь марехь!.. Хьо дIайахча-м йуьсу со гуттар цхьалха. Цуьнан ойла-м ца йо ахь, сан йиша!..

— Йо ас хьан ойла. Цундела лоьй со-м хьоьга… хьо йоцург сайн кхин йоцу дела! — Нурседас и мара йоьллира.

Ши йиша вовшийн марахь йилхира. Телефон йийкира:

— Дада цIа кхаьчна, цIа дуьйла! — хаам бора Джамбула. Шен кIантаца къамел дина, Нурседа йуха йекхайелира.

— Тамаш бо-кх ас, хьоьга а хьожий: ши йиша йоллушехь, ма цхьатера йац вайша! — элира Селитас.

— ХIунда бах ахь?!

— Хьо даима а йекхаелла, дуьненах йоккхаеш йу, ткъа сан даг тIера, ахь ма-боххура, цкъа а дIа ца бовлу вайн белларш. ЙухабогIур бац-кх уьш цкъа а! Иштта, вай а лийр ду-кх… массо a! XIapa говза куьйгаш, шелонах а лардеш, Iай каранаш а духкий, леладо, xIapa тамаше бIаьргаш, ченах а лардо, дерриг адамийн говзалла вовшахтоьхча а балун боцу xIapa, дуьне а чулоцу, вайн хье — xIopш дерриш а дахкадала деза-кх цу лаьтта бухахь! И дагадеъча… хIинцале а, хьалххехь йелха дог догIу-кх сан… Леш хилча, дан а хIунда до-те вай? Iилмано-м, мацца а цкъа лекъар ду бохийца, латта тIера доллу дахар: адамаш, ораматаш, дийнаташ, бецаш — массо садолу хIума дIахедаш. Цаьрца йовр йу-кх, ткъа дерриг адамийн хазалла а, музыка а, искусство а! Ткъа стенна деха техьа адам, шех иза а буха дуьсург ца хилча? ХIун дуьсур ду-техьа тIаьххьара а вайх, вайн дахарх, вайн ойланех буха? Йа хIумма а вайх буха ца дуьсуш, довр ду-те вай кху дуьнен чуьра, цкъа а хила а ца хилча санна? Оцу ойлано дерриг дуьненах а цкъацца цIена догдоккху-кх сан. Эцца, кхана-лама лаьттах дIадуху долу xIapa йуьхь-куьйгаш а лардина хIун до? Цхьаболчара-м сов лерина а леладо уьш, басарш, хьакхарш хьоькхуш, гIеххьа лелийна ца Iаш. Эрна ма ду и! — олий, цхьа инзаре тамаш булу-кх сан кийра, сан кхетам Iадош, и кхечуьнга хьахо а со ца хIуттуш… ур-атталла хьоьга а!

— Э-э, сан йиша, хьо хьерайала гергайахана. Харцахьайаьлла хьан ойла! — элира Нурседас, Селитин белшах, кегийрхоша санна, эвхьаза куьг а тоьхна. — Гуттар Iожаллех тамаш бечул, гонаха а хьажий, дахарх, дуьненах бе и тамаш! Дахар бу, хьуна, Iожаллел а боккхаха, даима тулуш схьабогIу тамаш!.. Вай ле, амма бераш тIекхуьу, — хIинца Джамбул лийначу телефонехьа корта ластийра цо. — Мичара девлла ца хууш, тIадамал а кегийчу, гуш а доцчу, зирхах долалой, уьш, шайн ойланца дуьненал а даккхий адамаш хуьлий, дIахIуьтту! Вайгара дIаоьций, цара ца ходуьйтуш, дIахьо xIapa дуьне кхин а лакхенга. Шайн дог-ойланца йуха уьш а бу-кх вай дерриш! ХIун башхо йу? Набкхетча а, сама а довлий, йуха а ца деха вай, тохарлеррачуьра вешан гIуллакхаш дIахьош. Изза ду-кх адамийн чкъор хийцар! Вайл тIаьхьа кхуьучарна а, вайна санна, дуьне деза, наб йогIу, — дерриг а вайна мел луурш, вайн хилла ойланаш йу-кх цара а, шайн хьуьнаршка хьаьжжина, карлайохуш, дIакхоьхьурш! ХIун башхалла йу: уьш а вай ду-кх! Ткъа кIоргге дIахьаьжча, вайн дахар вай делча дIа а ца хеда: оцу вайн тIаьхьенца йуха а карладолу! Вайн бераш кхуьу! Царалахь йуха а деха вай! Адамийн чкъоьрнаш, вовшийн хуьйцуш схьаоьху лаьтта тIехь, xIop бIаьстенца дитташ тIера гIаш санна, ткъа адамийн дахар, и дитташ санна, йух-йуха карладуьйлуш дIаоьху. XIop адамийн чкъор. тIедогIучунна шех цхьа пайдехьа керланиг буха а дуьтуш бен, дIа а ца доьду. Тамаш и бу! Хьажал: и дитташ, асфальт а йохийна хьалагIерта и буц! Массо а хIума ду дуьнен чохь, ойла йича, цхьабосса тамаше — жиманиг а, доккханиг а! Зингат а — тамаш бу! Вай батта тIе кхачийна ракета а — тамаш бу! Массанхьа а деба!.. ВПШ-ахь профессора хIун элира хаьий хьуна: «Iожалла дахаран гIоьнча а, цуьнан йалхо а йу, иза тIеттIа карладохуш, цIиндеш, Iожалла йацахьара дуьнен чохь дахар а гена дIадахалур дацара»! Муха хета хьуна? Цкъа, мацца а, Iилмано ма-баххара, вайн Лаьтта тIехь дахар дIахадахь а, и кхечу планетехь йуха дIагIур ду, кхин а лаккхарчу тIегIан тIехь, керла зазадоккхуш. Дахаро, цкъацца, вай а ма-хийццара, шен квартира-м хийца тарло, амма довр-м дац и цкъа а дуьненан паналлера! Оцунах йоккхайел хьо! Оцунах бел ахь самукъане тамаш, белларш дагалоьцучул… Суна а богIy, хьуна, уьш-м дага. Йелха дог а догIу сан тIаккха. Делахь а соьга хIун хийцалур ду? Иштта ду-кх xIapa дуьне! Амма, хьуна санна, xIapa вон кхоьллича санна-м, ца хета суна! Ткъа хIун ду «кхана-лама лаьттах вай дIадухкург» хилча а? Валар дац дуьненахь коьртаниг, дахар ду! — аьлла, дерзийра Нурседас.

Селитин йуьхь йекхайелира: Нурседа цу сохьта шел йоккха хийтира цунна.

НeI туьйхира.

— Мегар дуй?

НеIарехь гучувелира Баштиров. Селита, хьалагIаьттина, Iодика а йина, дIайахара. Баштиров стоьла хьалха дIахIоьттира:

— Ахь кхойкху бохура…

— Кхойкхура-те! Валол, хьалхарчу секретарна тIе гIyp ду вайша, — Нурседа хьалагIаьттира…

— Нурседа, ма вигалахь со цига… ахь аьлча а тоьу, хьуна, суна.

— Хьайга хIунда кхайкхина хаьий хьуна, накъост Баштиров?

— Хаьа. Иза бакъ дац… Бегаш бинера ас, иза кхеро… Аьлларг ца деш, чIогIа харцахьайаьллера иза.

— Дика ду. Цуьнан беркъа лелар? Хьо-м ву, артист санна, кечвелла.

— Иза шен лаамехь йу-кх. И ма ду ас цуьнга бохург а… Йухур-м йацара и тIелхигаш бен!

— Ткъа хьайца клубе йуьгий ахь и цкъа а?

— Ца йогIу… йа мукъа ца хуьлу. Ас-м, дера, йоуьйту иза, цунна лаахь.

— Ахь хIун дей, накъост Баштиров, и туьйранаш кхузахь дуьйцур дац ахь. Хьайл тIаьхьайисина хьайн зуда, хьайн берийн нана, хьайга нисйан хьажа. Реза ваций — къамел ша хир ду! Реза вуй — бутт хан йу хьуна! Кхочуш ца дахь — гIуллакх ас генадоккхур дуй хаалахь!

— Реза ву со-м. Дера ву-кх…

— Велахь, охьахаал, дIаяздел иштта!

Баштиров меллаша йаздан охьалахвелира…

ГАРА ЧУРТ

Эскинойхь цIеххьана керла хабар делира: «Тойсум цIавеъна!»… Тоххара, нохчийн махкахбахале дуьйна, Iедало лаьцна вахийтина волу иза, гучуьра дIаваьлла а, дуккханне вицвелла а дикка зама йаьллера. Бакъду, цо хьалха кхузахь лелийнарш а, Казахстанехь цо бехк боцуш «веа стагна бIе шо хан» тохийтар а, наг-наггахь дагалоцуш а, хьахош а нислора йуьртахоша, амма ша оццул дукха зуламаш динчу, ша сел дика вевзачу, нийсса аьлча, ша бIаьрга ван а ца везачу кху йуьрта иза вухавогIур ву бохург цхьанна а дага ца догIура.

И цIавеъна аьлла, шена ма-хеззанехь Тавсолтас лаьттах туйнаш туьйхира:

— ОстопираллахI! Ма эхь доцуш стаг ву иза…

Эскиной ша веъанчуьра чухIоьттинчу Керима хаьттира Тавсолте:

— Баккъал а веъна?.

— Веъна… Бердан йистехь дех дисинчу цIеношкахь дIанисвелла… Ша ву… Бераш дац… Зуда Казахстанехь йелла… Ма веа велара кхин эзар шарахь… Хьажахь: ламаз а до, рузбана а веънера… Цхьа зулам кечдина ма хилахьара цо йуха а… Шен хьалхалера амал йитина Iийр ма йац борз…

— ЦIабаьхкинчара хIун леладо, хIун дуьйцу хьажар хир ду-кх хIинца цунна тIедиллинарг… И хIумма а доцург ду… Хьалха санна, нах чубохкийта таро хир йац: харцдерг тIе ца лоцу хIинца, — Тавсолтин сапаргIатдаьккхина, дIавахара Керим.

Керим райкомпартина хьалха кхоччуш, майданахь дуьхьал кхийтира цунна Тойсум. Иза шена ца вевзинчуха Керим тIехвала гIоьртира, амма, малх санна векхавелла, тIамарш а йаржийна, мараэккха дагахь тIеволавелира Тойсум:

— О, сан хьоме вешин кIант!.. Ганза мел дукха хан йара!

Керим, ши куьг тIехьа а дохуьйтуш, буьрсса дIахIоьттира.

— Ой-й!.. Хьо ма шийла ву соьца, сан вешин кIант… ХIун хилла!

— Цкъа-делахь, ас хьоьга тоххарехь аьлла: со цкъа а хьан вешин кIант цахилар… ШозлагIа-делахь, хаьий хьуна, бехк боццушехь ахь бехке а вина, бle шо хан тохийтина виъ стаг хIинца, Советан суьдо бехказа а ваьккхина, схьахецнийла?! ХIинца хIун олу ахь?.. Хьо харц теш хилар, хьо йамарт хилар цуьнца Советан суьдо а чIагIди!..

— Ахь хIун до?.. Батта тIера охьавоьжча санна… Ма чIогIa кхехка хьо… ХIетахь зама кхин ма йара!.. Хьо-х коммунист ву. ХIетахь пачхьалкхо, партис суна и тIедиллира — ас партис боххург кхочушдира, суо коммунист волу дела!.. TIe, хIетахь НКВД а йара… тур текхаш. Цу тIехь суна хIинца билла бехк а бац, ша коммунист волчуьнан муххале а, — куьйгаш хьалатуьйсура Тойсума.

— Молла Бауддин воцчун!.. — Iоттар йира Керима. — Цо а, цуьнан накъосташа а, шаьш бакъбина схьахецале, масех шо эрна чохь ма даьккхина… ахь… динчу тешаллица!..

— ДIавалахь дIа!.. Ахь хIун дуьйцу?!. Со-х молла Бауддица вай цIа а дахкале Казахстанехь куьйге вахана, вовшашна мара а кхеташ. Цо-х суна гечдина ша ара ма-велли… шен а, накъостийн а цIарах. Со хIинца мила ву хаьий хьуна: партин ветеран! персональный пенсионер!.. — шен некха тIе, значок гойтуш, куьг туьйхира Тойсума.

— Делахь-хIета, хьо иштта чIогIа коммунист велахь, сел атта хIунда тIелоцура ахь НКВД-с хьайна тIедуьллу и харц тешалла?

— Хьуна стенах хаьа, ас и «сел атта» тIелоцуш хиллий?.. Вай махках даьхначул тIаьхьа, айса хьалха мел лелийначух а дог даьлла, дохковаьлла, йерриге а сайн уьйраш а НКВД-ца дIа а хедийна, цара схьакхийдориг а тIе ца лоцуш… сайн лесопилки тIехь парггIат сайн болх а беш, оцунах напгIа а хуьлуш, Iаш ма вара со… Эххар цхьа ревизи а йеъна, пайдабоцчу хIуманна тIехула со чувоьлли… ТIаккха… эццигахь веар-кха суна тIе НКВД-pa векал, хьайна бархI шо хан тухийла ца лаахь, и гIуллакх тIелаца аьлла — и партис а, пачхьалкхо а тIедуьллуш ду хьуна… ТIаккха дир-кх ас царна и тешалла а…

Керимна, хIинца иза шена цкъа каравеъанчуьра, дIа ца хоьцуш, бухе кхаччалц, цуьнан ойланех кхиа а, ма-хуьллу и Iораваккха а лиира:

— Делахь… суьдехь… царна кхиэл схьакхайкхийча, велха хIунда вилхира хьо? — хаьттира Керима.

— Ой-й… Иза а хаьа хьуна?.. — кIеззиг вуьйхира Тойсум, цIийвелира, цуьнан хьена бIаьргаш кхоьлира, йуха элира цо:

— Сайх къа а хетта, вилхира-кх, «церан» карара ца вели-кх со хIинца а аьлла.

— ХIинца? — хаьттира Керима.

— ХIинций?!. ХIинца-м, хьаха, ваьлла: зама кхин йу!.. Зама хийцайелла!.. Сайна цхьа эссала болх карийна, иза а беш эссала Iийра ву …

— Ламаз а цундела долийна хир ду ахьа?.. Хьо-х коммунист ву.

— Хилча хIун ду?.. Парти дуьхьал йац динна… хьо Iедална йамарт ца хилчхьана… Сан къинош дукха ду… Такха деза… ХIинца ас гойтур ву суо нахана а, йуьртахошна а дикачу aгIop.. Нах а къинтIерабовла мега тIаьххьара а.

… Цара суна гечдийр ду!.. Ас цкъа а дийр дац кхин харц тешалла!.. — чIагIдира Тойсума.

— «И-м хIинца, хIокху муьрехь, бакъ хила а, дера, мега кхуьнан», — ойла хилира Кериман: «Кхин зама йу — кхин эшарш оьшу… ХIинцалерачу «органашна» харц тешалла эшац — цIена бакъдерг оьшу!»

Куьг ца луш, корта ластийна, Тойсуман Iодика а йина, Керим хIинца базарехьа вахара, райкомпарте ваха шен гIуллакх доллушехь, Тойсум а цига воьдуш карийна, цуьнца кхин дIа цхьаьна ца хилархьама. Базарахь, Дала ма хьоьхху, молла Бауддин дуьхьалкхийтира Керимна. Хазахийтира вовшийн гина, маршаллаш хаьттира. Молла Бауддин дикка верстинера Казахстанехь Керимна гиначул. Хьал-де хаьттина бевллачул тIаьхьа, Керимa хаттар дира Бауддига, кIеззиг йуьстах а оьзна:

— Суна хIинца Тойсум гинера… Бакъ дуй цо ахьа шена гечдина бохург, «мара а эккхаш?»…

— Бакъ ду… Мара-м ца иккхира, бакъдерг аьлча… Тхо ара ма-хийцци, баккхий нах а балош, суна тIевеънера иза: «Гечдахьара шена… ца ваьллачу денна, нуьцкъашха тIе а дожийна, дира ша иза»… — аьлла… Баккъал а, ойла йичахь, тхуна и хан тохийтинарг и ма вацара — Сталин вар-кха… Цо и тешалла ца динехь а, тхуна, и хан хьалххехь а тоьхна йара… Харц тешаллина-м, и тIе ца вирзинехь а, кхин а карийна хир вара… Делахь а, и-м верриг а бакъ а ца во-кхи ас: и вуьззина къонаха а, бусалба а хиллехь, и харц тешалла тIе ца лоцуш, цо шена хан тухуьйтур йара. Цул тIаьхьа ша чохь мел воллу а, араваьлча а, ша-шена гергахь а, нахана гергахь а, вуьззина къонаха а, бусалба а волуш, цIенчу адаман сибатахь чекх а вер вара иза… Хьаьнг-хьаьнга а далун хIума-м дац иза… Цуьнга а и ца дан дели… Aмма и санна йолчу тIехIоьттинчу киртиго боькъу-кх нах шина декъе: цхьана агIор — йовссарш, вукху агIор — бакъдолу адамаш… Делахь а, сайна гергахь долчунна ас Тойсумна гечдина, сан чIир йац цуьнца. Шена гергахь цунна йогIу кхиэл Дала ша йер цунна… Амма… сан чIир йац цуьнца!.. ХIун хаьа, хIинца цунах эххар адам хуьлий а?… Товала тIаьхьа ма дац цкъа а!.. — вела а къежна, эсала Кериман бIаьргаш чу хьаьжира молла Баудди: «Хьуна и муха хета-м ца хаьа суна» — бохучу куьцехь… «ХIара молла-м дикка диалектик ма-хилла!» — дагатесира Керимна.

— Делахь а, и суьде вала хIинца хьан бакъо-м йара, цо xapц тешалла дарна! — элира Керима моллас хIун олу хьажа, цуьнан къамелах самукъадаьлла.

— Ас лур-м вацара и суьде, со бакъ а веш, цунна билггала хан тухург хилча а, — элира Бауддис. — Суна, мелхо а, и ша тавелла, ша мел лелийначух дохко а ваьлла, нийсачу новкъа ваьлчахь хазахо хетар дара-кх!.. Иза хIинца, адамийн суьдан кIелхьара а ваьлла… Делан суьдехь ву!.. — дог тешийна элира моллас. ХIинццалц молланех ваьшна а воцчу Кериман бIаьрг буьзира хIинца шена гинчу молла Бауддин хьекъалх а, ойланийн кIоргаллех а…

Вовшийн, маракхетта, Iодика а йеш, вовшахкъаьстира и шиъ цигахь…

Кестта — кхин доккха керла дийцар делира Эскинойхь…

Тойсуман кетIахь гала-гIожмех ловзучу шина кIанталгна гира кIайн «Волга», йан а йеъна, Тойсуман ринжехь дIахIуттуш. ТIера охьавоьссина, шляпа а тиллина, сира костюм йуьйхина волу жима къонаха хьаьккхина чувахара. Ринжех керта хьаьжначу шина кIанталгана, къилбехьа а вирзина, бердан йисттехь ламаз деш лаьттачу Тойсумна иза тIеххьашха тIевоьдуш а гира.

Делахь а, иза иштта эвхьаза чувахарх, Тойсуман цхьа гергарниг хир ву-кх аьлла, ши кIанталг, кхин дIа тидам ца беш, шаьшшиннан ловзарга йуха а дIахIоьттпра. XIapa шиъ, къовсавелла, гIовгIа айина воллучохь, дай-й цхьа тата а хезира кхарна, герзан татанах тера, йуха кестта и сира костюм йуьйхина волу стаг, меллаша ринжех ара а ваьлла, сих ца луш, шен машена а хиъна, дIа а вахара — гIалехьа боьдучу урамехьа. Ши кIанталг а, шаьшшиннан ловзар чекх а даьккхина, цIа вахара…

Iуьйранна хи эца Яьссин йисте бухабиссанчу зударшна гира циггахь, хин йистехь, тулгIеша а дашийна, Iуьллуш дакъа. Цара орца даьккхира. Схьагулбеллачу йуьртахошна девзира, багахула чопанаш а оьхуш, Iуьллу дакъа: иза Тойсум вара. «Цуьнан багах схьа къаьркъанан хьожа йеттало» а элира циггахь цхьаболчара.

Райцентре хаам бира. Цигара баьхкинчу талламхоша а, лоьраша а билгалдира: Тойсум, букъа тIехьахула, дагах а хьакхалуш, кхеттачу парабеллуман дIаьндарго вер а, веле хьалха иза дукха къаьркъа мелла хилар а. Талламбечарна, цу шина кIанта дийцинчул совнаха, кхин хIума ца хиира: йа машенан номер а, йа и сирачу костюмехь хилла жима стаг мича къомах, мила хилла а. ТIепаза вайра куьгбехкениг!..

ХIинца доллачул а халаниг дара — Тойсум дIаволла а, цуьнан тезет xIoттo а йуьртахь цуьнан гергарнаш цакарабар. Делахь а, Нохчийчохь дIаволлаза висина цхьа а велларг вац, мел гергарнаш боцуш и висарх. Лулахоша а, йуьрта къаноша а сацийра иза шайн ницкъаца дIаверзо. СагIийна жайнехь магош долу жима caгla даьккхира Тойсумна тIера: цуьнан кертара цхьа-а йолу газа йийна, дIасайийкъира шайна мискахеттачарна йуккъехь. Дакъа лийчийра, йеса дийшира. Амма хIинца и дIавуллу paгI тIекхаьчча, Эскинойра дукха йуьртахой дуьхьалбевлира: «Къаьркъа мелла велла а ву, мотт бетташ а хилла, йуьртана зуламе хилла а ву… кху йуьртан кешнашкахь вуллуьйтур вац», — аьлла. Оцу буса а латтийна и дакъа Iуьйранна дистинера… Грозный-гIала цхьамма-м хабар дахьийтина, цигара эххар схьакхечира Тойсуман вешин кIант лоруш волу Эмин. Керимна а, Тавсолтина а йукъагIерта ца лиира. Эминна эххар схьакарийра Эскинойн кешнашкахь, шайн дай дIабоьхкинчу маьIIехь, цхьа меттиг, амма цунна йуххехь дукха заманахьлера шира, чутаьIна, цхьа каш дара, и ца хьедича йуххе кхин каш доккхийла а йоцуш. Оцу ширачу коша верас а вели — цхьа, маззакъ а воьлла, къена стаг, ша и каш хьадан пурба а ца ло, цунна йуххе и «копар» воллийта ша реза а вац аьлла. Дакъа тIеттIа дистина догIура… Молла Бауддига схьакхайкхира: «ХIинца хIун де вай?» — аьлла.

— Шу бакъ лоь: и мелла хилар а, цо хьалха лелийнарш а дагалаьцча, бакъо йу шун и шайн кешнашкахь дIа ца воллийта. Амма и ламаз тIехь, къилбехьа а вирзина лаьттачохь вер а, цунна, тешнабехкаца, и ламаз тIехь лаьтташехь, тIехьашха тохар а дагалаьцча, вайн бусалба Iедалехь кху йуьртахь и дIаволла бакъо а йу шун, — шун барт хилахь. Соьга шу хоьттуш делахь, ас тадо шуна, кху кешнаш чохь шаьш иза дIа ца воллахь а, кертал арахьа, мукъна, кешнашна гергахь дIаволлар.

Наха тIелецира и хьехам. ХIинца хала дацара: йерриг харж Эмина шена тIе а лоцуш, каш а даьккхира эцца йуххерчу гуна уллохь; докъан ламазаш а дира; дIа а воьллира. Чурт догIар тIаьхьадисира: чурт дийраш, кхечу йуьрта кадаме бахна, цIахь ца хилира. Кхин цхьана дийнахь а собар дина, амма кхузахь кхин хьевала шен балхаца таро а ца хилла, Эмин шен гIала вухавахара, чуртана догIу ахча, нахана а гойтуш, кхузарчу кешнийн охIланехь а дитина. Цхьа кIира даьлча, кешнийн охIлано кечдайтина чурт дIадогIа веара, цо мехах лаьцна волу кхо йуьртахо. Чурт схьадахьаш, схьакхаьчначу шиммо гIo а деш, цара и чурт дIадуьйгIира веллачун коьртехь, мелла а иза гу тIехь а нислуш. Амма чурт, цкъа цхьана aгIop, тIаккха вукху aгIop раздуьйлуш, нийсса дIа ца хIотталуш, дехха къахьийгира цара. Эххар кхин нислург а ца хилла, кIорда а дина, йуха а раз хIоьттинчохь, и кхин нисдан а ца хьовсуш, ша гара дIа ма-xIoттapa, дитира цара и чурт:

—

ХIумма а дац… Делан цхьа кхиэл хир йу xIapa… Веллачун дахар а дара гара… ХIинца цуьнан чурт а гара ду, — аьлла, сацийра царех воккхах волчо…

Баккъал а, хIетахь дуьйна цу чуьртан цIе, «Тойсуман чурт» ца олуш, «Гара чурт» олий, йоккхура наха. Цунна йуххера меттиг а «Гара чурт» долчухьа, олий, билгалйора. Амма йуьртахоша, Тойсуман «гарачу дахаран» мах даиманна а, оцу тайпана йемалбеш, билгалбинехь а, делахь а, и вийначунна а — иза ламаз тIехь а лаьтташехь, тешнабехкаца, цо тIехьашхула цунна тIетохарна — неIалт кхайкхийра, шайна Тойсум мел ца везаш хиллехь а. Тойсум, цо вийна, чувоьжна болчу оцу бердах а, йуьртахь, «шина къутIанан берд» аьлла, цIе йисира.

ДАГАХЬ А ДОЦУ ЦХЬАЬНАКХЕТАРШ

Эскинойхь массо хIума а, Нурседа реза йолуш, дика дIадоьдура, амма интернат йаран гIуллакх чIогIа тIаьхьатитталора… Телефонехула дийцарх, дIасайаздарх, дош а ца хилла, Нурседа Грозный — гIала йахара хIинца, Минфинан куьйгалхошна тIекхача. Минфинехь, и гIуллакх карахь ду бохучу министран заместитело — иза хIинца министрехь ду, амма и селхана Москва вахана, цIахь вац элира. Цигара Нурседа йехачу учахула вукху маьIIерчу, министран кабинета чохь Iачу цуьнан секретарана тIейахара:

— Министро ша Москва дIавахале гIуллакх, дерриг кеч а дина, кхо де хьалха Совминан зампреде накъост Элдаровга чIагIдайта делла ду, — элира кхуьнга секретаро.

Сихха кхозлагIчу этажа тIе йелира Нурседа. «Накъост Элдаров Мусит Бекович» аьлла, ангали кIелахь тIейаздина, Iаьржачу дермантинца аьхна, йоккха ножан неI чIагIйина йара: цига чоьхьа а йаьлла, йерриге приемнин цIенкъахула тесначу куза тIехула, татанза, тIейахара Нурседа сонехь Iачу секретарна. Балдех а, мIарех а цIен басар хьаькхна къона секретарша, йиъ телефон роггIана хьалаийеш, жоьпаш луш Iapa:

— ЧIогIа мукъа вац… — доцца элира секретаро, — приемни де а дац.

— Ас-м собар дийр ду, гIуллакх сиха ду!.. — аьлла, Нурседа корехь лаьттачу кIедачу кресли тIе охьахиира…

Йуххерчу диван тIехь ша, сагатдеш, йуххе шен Iaca а йиллина, цхьа воккха стаг a Iapa. МаьI-маьIIехь пенех кхозура: «Кху чохь цигаьрка ца узу», «ГIовгIанаш ма йе», «ЦIано хаза йу!» — тIейаздина ангалин бIаьргаш. Шен кога кIелхьарчу кузашка а хьаьжна: «Тата дайа тесна-кх. ХIорш а, хьаха, дара тхан интернатана бакъахьа», — дагатесира Нурседина. Корах хьаьжча, гора генна дIасайаьржинчу гIалин сурт. Гена доццуш охьадогIура, кхузара шен даьржина хилар ца гун, ангали санна малхехь лепа, Соьлжа. Цуьнан аьрру агIорчу «Трамвайни тIай» тIехула дIасатекхара, шайн аьчкийн гIoвгIa кхуза схьа ца кхочу, цIен-можа трамвайш. Вукху йуххерчу «Ленинан тIай» тIехула дIасалелара, кхузара кегийра хетало, цхьацца гIашлой; дIасашершара кIайн- можачу басара хаза автобусаш; дIасалелхара гIовгIане мотоциклаш; цIен жIараш тIехь йогу лоьраллин машенаш; йаккхийра кIайн рефрижаторш — хIораммо а шеца хьора халкъан дахаран цхьацца кийсак. Оцу тIай тIера дуьйна генна дIабоьдура нийса Ленинан урам. Нурседина кхечарел диках а бевзира, беза а беллера и: цуьнца диках гора гIалин кхиар. Нурседина дика девзара цуьнан керла а, шира а цIенош.

ДIо дIахьаьжча, ураман аьрру агIорхьа, трамвайн некъаца ша къаьсташ гора, кхузза тIекIелйина, сирачу тIулган йоккха лекха гIишло, шех, паччахьан заманчохь дуьйна а, и йайтинчу нохчийн совдегаран цIарах — «Абубакаран цIенош» олуш йолу. И йеххачу заманахь лаьттара кху агIорхьа, йуьртан маьждиг санна, массо а цIеношна тIехула хьоьжуш, шега нийсанаш кхин доцуш, — тIом чекхбаллалц! Амма дукха хан йоццуш, тIай тIера дуьйна дIа, ураман шина а агIорхьа, хьаладахара керла лекха цIенош, хIусамаш, «Абубакаран цIенойн» хIинццалц хилла башхалла йойуш.

Урамна йуьххьехь, «Хьалхарчу поликлиникана» аьрру агIорхьа, дIахIоьттира лекха керла гостиница «Чайка». Цул а дехьа цхьаьний ирхдахара, йух-йуххе тIекIелдина, нах чохь Iен керла даккхий цIенош. Царна пурхнехьа йахйелла, тоххара хьалха «Рынок» олуш хилла йолу, шозза тIекIелйина шира гIишло хIинца хаа а ца лора. Аьтту агIорхьа, пурх боьдучу Партизански урамал а дехьахь, издательствона а тIехваьлча, дийнна могIа боьдура даккхийчу керлачу цIенойн! Корал арахьа маьI-маьIIехь гора цIенош дуттучохь лекха кранаш. Хьуьллахь, гIодайуккъе муш а бихкина, лекхачу цIенойн тхов тIера чу а кхозабелла, пенашна кираш тухуш бохкура белхалой. Секретаран стоьла тIерачу календарах бIаьрг кхетта: «Апрелан 25 де, кхаара, I960 шо… Майна кечлуш бохку-кх»… — дагатесира Нурседина. — «Сихха цIа а йирзина… чекхбаккха беза оха а болийна кечам», — меттахъхьайра и, ша хьиэлуш а хетта. Секретаре дийхира цо:

— Чу а гIой, алахьа цуьнга, со хьоьжуш йу.

— Ша ма хьеве аьлла. Собарде, хьайна лаахь.

Ша гича, мукъна, чукхойкхур йацара-те аьлла, секретаре а ца хоттуш, тIейахана, неI йиллина, чукъедира Нурседа. Секретаро цу сохьта: «Мегар дац!» — хазийра. Важа-м схьа а ца хьаьжира, шен кехаташна чувоьлла.

ХIинца баккъал ша хьиэйаларна сахьийзаш, йуха а шен меттахь тем боцуш Iapa Нурседа. Цхьа кIеззиг хан йаьлча, йуха а хьалагIаьттина, телефон тоха дагахь xIapa секретаран стоьл тIе йолайелча, цIеххьана чуйелира, коьртаIуьйра, дика костюм йуьйхина, кечйелла, IатIаран хьожа а йетталуш, басарша кхин а хазйина TIayc.

— A-а, хьо а йу кхузахь? — куро хаьттира цо. — ХIунда йеана хьо?

— Сайн гIуллакхна йеанера со-м… — чам боцуш жоп делира Нурседас

— Дика ду-кх, тIаккха! — аьлла, TIayc, секретаре байн корта а таIийна, хецца кабинета чу йахара.

— Мегар дуй? — аьлла, цунна тIаьххье неIаре Нурседа а хIоьттира.

— Жимма собарде! Ца го хьуна! — схьахезира чуьра.

Дог этIаш чухула дIасалелара Нурседа. Дехха цхьаьна чохь а Iийна, Элдаров a, TIayc а, ший дела а къежаш, цхьаьний араделира. Реза йоцуш йистхилира Нурседа:

— Накъост Элдаров! Со хьоьга хьоьжу дукха хан йу. Ас деанарг сиха а, доккха а гIуллакх ду, чIогIа хьан гIo оьшуш… интернатан хьокъехь, — и кхетийта тIетуьйхира цо. — Со тIе ца оьцуш, дIа ма гIохьа!

Кхунах цайашарца, цIоцкъам а саттош, йела а къежна, TIayc парггIат тIехйелира парталчу боларехь, шен хаза горга корта кIеззиг аркъал а тесна. Шен дагахь хIинцца шa оцу чохь кхунна тоьхначу дIаьвшах йоккхайера иза.

Элдаровс, кIеззиг соцунгIа а хилла, кхуьнга ладугIучу куьцехь, цкъа, охьадийшийра шен бIаьргнегIарш, тIаккха шен хан цахилар дагадеъна, йуха дIаволавелира иза, йуххе йогIучу Нурседина шийла жоьпаш а луш:

— Со хIинца мукъа вац. Обкоме кхойкху… тIе, цу гIуллакхна тIаьхьайан хьоьга хIун хIоьттина? Албастов Кериман декхар ма ду иза. Цунна тIе гIyo. Йа цуьнца цхьаьна йухайола кхана, йа лама, — элира цо, «цхьаьна» даша тIехь хаъал аз чIагIдеш. Кхин ца соцуш, иза дIавахара.

Кийра алу туьйхира Нурседина, ша лаьттачохь йуьхь а цIийлуш. И кхийтира шел хьалха чуйаханчу TIayca цхьа эладита дарх а, иза Элдаровс дIалацарх а. Секретаре Iодика а йина, Нурседа цигара сихха Совминан председатель волчу йахара. Иза обкоме вахана а хилла, Нурседа обкоме сихйелира — белхан де чекхдала дисинарг сахьт гергга бен дацара. ГIалахь уггар хазачех долчу, Iаьрбийн архитектурин хотIехь долчу, лекхачу, кIайн-можачу цIеношка кхечира Нурседа чехка.

ЦIеношна хьалха, хаза куц деш, йаьржинера, зезагашца кхелина шуьйра майда. Майдана йуккъехь лаьттара болатах воьттина Ленин. XIapa обкоме чукхаьчча, берриг куьйгалхой, Москвара веанчу ЦК-н векалца цхьа совещани хIинцца чекх а йаьлла, и новкъа ваккха арабевлла карийра. Амма женотделехь цхьана йевзачо элира кхуьнга:

— Кестта йалх-ах даьлча, йоьдучуьнца иза новкъа воккхуш, берриш вокзалехь хир бу, хьуна. Цуьнца вайн хьалхарниг а воьду. Оццу поездаца со а йоьду Ростох. Лаахь, вокзале йола.

— Дика ду, — аттачу дагара тIетайра Нурседа, цIеххьана цхьа аьрха хIума дагадеана.

Поезд схьакхачале кехаташ кечдан а, ша Элдаровс тIеэцарх телефонехула Кериме хаам бан а «Кавказ» гостинице,шен номере йаханчохь мелла а хьиэелла Нурседа хIинца, тIе «такси» а ца карийна, шен буха йисина хан нисса лерина, сов сиха гIаш йогIура вокзале, нийсачу Комсомольски урамехула. Дехьий-сехьий дIакхаччалц дийгIинчу, хIинцца сенделла техкачу диттийн IиндагIехула йогIура и, бIаьстенан хьожанаша мере таме тов а детташ.

Вокзалан майданна чувулучохь, можа басар а хьаькхна, йеттинчу кибарчигийн нартол хьовзийнчу кех йаьлча, перронехь, аьчган кертал дехьа, йоккха пхьоьха гира кхунна. XIapa тIекхаьчча, хьалхарчу платформехь, цIерпоштан вагонан бухарчу лами тIехь, накъосташна вела а къежаш, лаьттара, дIаваха новкъа ваьлла ЦК-pa веанарг. Йуххе хилча, Нурседина вевзира Вильянов! Цунна хьалха, го а бина, дийнна тоба лаьттара: обкоман хьалхарий, шозлагIий секретараш, Совминера Элдаров, культурин министр, цуьнан заместитель Усманов а.

Вагонан тамбур тIера, Нурседега куьг лестош, схьахьоьжура Ростох йоьду обкомере женотделен белхахо а. Нурседа, шена меттиг йоккхуш, тIе а хилла, бIаьрг тIера цо боккхуш хьоьжура Вильяновга. Цунна ца гора xIapа. Нурседина иза хIинца а, тохара санна, цхьана йоккхачу Iалашоне кхача сихвеллачу некъахочух тера хийтира, амма цуьнца хIинца йацара тохарлера, цкъаццIа бIаьргаш чохь гуллу мархаш. Цуьнан цIена бIаьргаш синкъерамечу нуьрах догура. Коьртара кIайн чилланан месаш мохо йайн кегайора.

— Амма, цхьабакъду, — Нурседас схьалецира цо шена гонах лаьттачу обкоман куьйгалхошка аьлле дешнаш, — промышленностан кхиамашка кхочуш бац шун идеологически болх. Иза а айа беза аш!

Нурседа, хьалхахьа теIара, дIакховдо кечйина цхьа конверт а карахь, нах меллаша дIаса а хилош.

— Нурседа, хьо муха кхечи кхуза? — кхуьнан пхьарс а лоцуш, хазахетарца хаьттира Усмановс.

— Цу тоххара вайшимма дийцинчу гIуллакхна… Минфинехь а, Совминехь а дош ца хуьлу, цундела кхуьнга хIара кехат дIадала дагахь йеана-кх со!

Усмановс, и ша къобалдойла хоуьйтуш, къайллах цуьнан пхьарс а Iовдуш, некъ битира цунна.

Кхунах хIинца бIаьрг кхетта Элдаров, кхуьнгахь конверт а йайча, гома схьахьаьжира. Шена уллорчу накъостан лере цхьа шабарш дира цо. Нурседа кхин а хьалха таьIира. ХIара йуххе кхоччушехь, Элдаровца волчу накъосто элира, эсала вела а къежаш:

— Ахь хIун до? Мегар дац! Собарде!

— ХIан-хIа, сан йиш йац цунна тIе ца кхаьчча! — иза ондда дla а теттина, Нурседа хьалхарчу могIаре йелира.

ЦIийеллачу, йоьхначу йуьхьаца схьавирзира Элдаров:

— Хьовсийша, кхин эхь ца хеташ, схьагIертачуьнга!

Цхьаъ-м, некъ букъуш, Нурседина хьалха хIоьттира. Амма хIинца, и йуххе йеъча, ма-йарра и гинчу Вильяновс элира:

— ХIан-хIа! ТIейаийта! — тIаккха цIеххьана: — Суна йевза и!.. Нурседа! — аьлла, ша тиллича санна, цуьнан цIе йаьккхира хьешо, массо а цецбовлуш. Hаx дIасахилира, гIар йайра.

— И вон амал! — эккхийтира Элдаровс шена йуххерчуьнга.

— ХIан-хIа! Цуьнан амал а йевза суна! И вон амал йац! — элира Вильяновс.

Йуха а гIовгIа гIаьттира. Вильяновна нисса тIейахара, корта айббина, Нурседа. Лами тIера охьа а вуссуш, куьг а луш, маршалла хаьттира цуьнга Вильяновс.

— Дийцал, Нурседа, муха Iа шу хIинца? ХIун оьшу? — сахьте хьаьжира и. Поезд йолайала кIезиг хан йисинера.

— Накъост Вильянов! Ламанхойн мехкарийн интернат йаран хьокъехь xlapa заявлени хьуна тIе дохьуш йеана со… кхузахь гIуллакх а ца хилла… Ахь гIo ца дахь, дош хилац, — элира Нурседас, йуьхьанца цкъа дего доладеллачу, йуха сихха меттадеанчу озаца.

Вильянов воккхаверца хьаьжира Нурседе: тохарлерачунна хьалха культурехь а дикка кхиъна стаг йара схьагург. Хьаьрсачу месийн стаммий чIабанаш, кур беш, товш хьарчийнера; тIехь йара сийначу бостонан костюм. ПарггIата лаьттара. Вильяновс, сихха даьстина, ша лаьттачохь дийшира кехат. Элдаровгахьа дIахьаьжира и. Важа хаъал кхуьйлира. Усмановн бIаьргаш чохь чиркх летира.

— Дика ду, Нурседа! Оха гlo дийр ду. Схьагарехь, зударшна некъ баккхаран гIуллакх тIаьхьаьдуьсучух тера ду шун кхузахь, — обкоман хьалхарчу секретарехьа вирзира и. — Шуна кхузахь ахча ца карадахь, Москвахь а хьовсур вай…

— Ахча-м тхуна карор ду кхузахь а! — хьалхатаьIира Элдаров.

— Хьалха-м ма ца элира ахь и, накъост Элдаров! — Iоьттира Нурседас.

— И хIун ду, Ткъа накъост Элдаров? — хаьттира Вильяновс.

— Ас… со… ахча-м хир ду… жимма собардичахьана… Цкъа бен йеъна а ма йац xlapa со волчу. Хир ду… карор ду… накъост Вильянов.

— «Цкъа бен йеъна а йац»… Йаз моссаза дина? TIe, ахьа-х чу а ца вуьту… мил-мила а! — тIетуьйхира Нурседас. Хьалхара секретарь шийло дIахьаьжира Элдаровга.

— Оха и тайпа гIуллакхаш талла ЦК-pa комисси а йоуьйтур йу кхуза. Шуна гIo дан. Бехкечаьрга жоп а доьхур ду! — ТIаккха Нурседегахьа вирзира Вильянов. — Iар-йахар муха ду? ХIун болх беш йу хьо хIинца? Да а, йиша а дуй могаш?

— Дика дохку. Могаш а ду. Дерриш балхахь а ду тхо.

— Хьо муьлхачу балхахь йу?

— Райкоман женотделехь, — охьахьаьжира Нурседа, ша заведующи йу ца ала. Вильянов кхийтира.

— Дика ду. Дешар муха ду хьан?

— ЦIа даьхкинчул тIаьхьа, дукха хан йоццуш, Москвахь ВПШ-хь, йалхбеттан курсашкахь дийшира.

— Сов дика ду. Делахь а, кхин дIа а деша деза ахь, Нурседа! Вуз чекхйаккха! Болх беш, заочно! Иштта тоьлур ду!

ЦIерпошт тохайелира. Массеран Iодика а йеш, вагонна тIе волуш, Вильяновс куьг хьалха Нурседега кховдийра. Дуьхьал йогIу важа пассажирски поезд дехьарчу платформе схьакхоччушехь, Вильянов тIехь верг дIайолайелира. Тамбур тIера Нурседега, лепачу йуьхьаца, лаккха айина куьг лестадора обкоман женотделерчу йевзачо…

КIайвеллачу Элдаровс элира шен накъосте:

— Эхь дац и… оццул дика чекхдолуш лаьтта цхьаьнакхетар цу питанчо, йукъа а иккхина, талхий-кх. Гирий хьуна, цуьнан йуьхь кхулуш? Дош дацара иза…

Усмановс, къайллаха тIевахана, куьг Iаьвдира Нурседин.

Цу сохьта, хьуьхь а йоьлла, йуьхьа тIехула хьацарца пудар охьа а оьхуш, мераIуьргаш а йусийна, схьакхечира тIаьхьайисина ТIаус, карахь хьарчийна цхьа кехаташ а долуш.

Массарна а йевза и, кхин цхьамма а тергал ца йина, оьгIазйаханчу йуьхьаца Эддаровна тIейахара:

— Ала ца мегара ахь, ва Муси?

— Суна сайна а ца хиира тIаьхьий бен, — башха лелина доцчу озаца жоп делира Элдаровс, шегара даьллачу гIалатна а, шена хIинцца иккхинчу йуьхьIаьржонна а бехкениг хIара лоруш: «Хьо лаьхьа ца хиллехь, ас тIеэцна а хила мегарий и-м», — элира цо дагахь.

— ТIаккха, тIаккха, Муси… хIун эли цо?

Элдаровна йуххерчо ца вешаш эккхийтира:

— Цо, дера, элира, культурин министр сов сиха дIа а ваккхий, цуьнан метта хьо хIоттае!

Гонахарнаш гIадбахана бийлабелира. Дуккханна а хезнера: луларчу республикашкахь а культурин министраш зударий бу, ша а кхузахь цу балха йахийта, бохуш, ТIаус хьийзар. Иза ша лаьттачохь а йитина, букъ берзийна, кхин ТIаусе вист ца хуьлуш, шен накъостаца дIавахара Элдаров: массарна а гучохь шен цуьнца гергарло дацарх нах кхетийта! Охьаихинчу хьацаро хьоькхнаш а хIиттийна, хIинца шен йуьхь эрчайаьллачу ТIауса, цунна тIаьхьа, гIам-гIим дора, шеца лаьттачу зудчуьнга:

— Iовдал! Боьха хIума! Суна ца хаьа моьтту-кх цунна, шен да мила хилла! Соьга ша мел дийцинарг а суна дицделла моьтту-кх цунна! Iовдал! Ас гойтур ду цунна и-м! — аьлла, вокзалан йуькъаллехь, коьллашлахь моьлкъа санна, тIепаза йайра ТIаус.

* * *

Перронехь, йистехьо а йаьлла, Усмановца къамел деш лаьттара Нурседа. ТIехволучу Элдаровс, хIинца тидаме схьа а хьаьжна, Iодика йеш, корта таIийра кху шинга. Нурседа дIа а ца хьаьжира. ХIинцца шена хиллачу йуьхькIомах йоккхайерна, цуьнан кийрахь лекхалора, цунний бен хезаш йоцу, исбаьхьа зурма: «ХIинца сихха чекхйер йу интернат!»

Кхуьнца лаьттачуьра Усманов, кхуьнан Iодика а йина, шозлагIчу некъа тIерачу поездан «Москва — Баку» тIейаздинчу вагонна тIе волавелира, цхьана накъостах бIаьрг кхетта. Оццу вагон тIера охьавоьссина, аьрру куьйга лаьцна чамда а йолуш, схьанехьа вогIучу кхечу стага, саца а вина, хаьттира, xIapa шега нисвелча, оьрсийн маттахь:

— Бехк ма биллалахь! Уггар йуххерчу гостинице муха кхочур вара со?

Оцу стага цIеххьана тидам тIеоьзна, Нурседа а сецира. ТIехьаьжча, шовзткъа шо сов хир долуш, погонаш тIера йаьхна, эпсаран тишо хорма а йуьйхина вара иза. Цуьнан шатайпа, аьрру ког кIеззиг дIа а тесна, дIахIоттар а, цхьаьнга-м ладоьгIучух тера, корта жимма агIор а саттийна латтар а, цхьанначух-м тера хетта, амма дагалаца ницкъ ца кхочуш, хьоьжура Нурседа.

Цу стеган йуьхьан сибато-м цхьа а дага ца воуьйтура: аьрру бесни тIехула раз охьабогIура вагийна муо. ЧIогIа къежделла гиччош тадаза дара. Схьахеза цуьнан аз а цхьанненчух а тера ца хетара йуьхьанца. Цо, шегара чамда охьа а йиллина, цигаьрка латийра. Усмановгара йехначу сирникца. Амма йуха а цуьнан аматаша, леларо тамашена цхьаъ-м дагаоьхуьйтура Нурседина. Усмановна баркалла а аьлла, и схьаволуш, цо шен чамда лаьттара йуха схьаоьцуш, Нурседина, цхьаммо-м цIеххьана бодашкахь йуьхьа хьалха фонар лаьцча санна, цецйолуш гира цуьнан аьрру куьйган чолакха хьажон пIелг, тапчин лаг озош санна, сеттинчохь бисна болу. «Ма тамаш бу-кх хIара а сел тера нисдалар… Хоттур ма ду ас», — дагадеъна, Нурседас хаьттира оьрсийн маттахь:

— Бехк ма биллалахь, хьо сайна вевзачух тера хеттера суна! Хатта мегар дарий?

— Дера мегар ду. Хаттал! — шегара чамда, йуххе охьа а хIоттош, велакъежира и, бага йуьззина кIайн болатан цергаш гучу а йохуш.

— Муьлхачу къомах ву хьо?

— Нохчо ву, — элира цо вайнехан маттахь.

— Увайс!

— Нурседа! — и шиъ, ваший, йиший санна, вовшашна маракхийтира:

— Берхитта шо даьлла-кх вай ганза!

* * *

Оццу «Кавказ» гостиницехь хIусам а лаьцна, ша паргIатваьлча, Увайса дийцира Нурседега шеца мел хилларг. Кхуьнан истори тера йара Терентьевичух. I943-чу шарахь, атакехь, вагош, чов а хилла, хIара, кхетамчохь а воцуш, йийсаре вигнера фашисташа. Словакехь фашистски лагерера ведира xIapa шина накъостаца. ХIорш леца тIаьхьабевллачара пхьаьрсах чов а йина, эрзан цхьана уьшалахь Iиллира хIара, шина-кхаа дийнахь, накъостех хаьдда. ТIаьххьара а тIеIоттабеллачу словацки «таллархоша», аьлча а, партизанийн разведчикаша дIа а вигна, вехха Iалашвира xIapa, куьг тадаллалц. Цул тIаьхьа, церан партизанийн отряде хIоьттира: динамитца лелхийтина тIеш, Iина йуххехь херцийна мостагIчун поездаш; тоьпан дIаьндаргаца эгийна обер- эпсарш; хехошна бага горгамаш а йуьхкуш, сатоссуш кIелхьарбаьхна байа кечбинарш; Москваца хьуьнахара латтийна радион зIе — дукха дара масех баттахь цара дина гIуллакхаш. Амма тIамехь майрачийн а гуттар ца хуьлу аьтто. Цхьана дийнахь мостагIчун герзийн складаш лелхийта богIуш, кхеран план айкхехула хиъначу фашисташа хIорш, кIело а йина, бохийра. Шина-кхаа йуьртах а ваьлла воьду хIара, немцойн дозорнийша, кхуьнгахь документаш цахиларна, шекбевлла, лаьцна, гестапога дIавелира. Цигахь кхуьнгара шайна пайдехьа дош дериг а ца хилла, xIapa ма-варра ца вевзаш, «Бухенвальд» концлагере хьажийра. Йуххерчу тIеман гIирсийн заводехь кхуьнга, кхечаьрца цхьаьна, куьйга хала болх бойтура. Меллаша йоьдура Iазапе хан… Цхьана дийнахь оцу заводана американски кеманаша, къаьхьа-къурс оьккхуьйтуш, бомбанаш йиттира. Фашистски гIaрол дIасаделира. Лецначех дуккха а адам цигахь хIаллакьхилира, амма бисинчех бохазнаш, хIара а тIехь, цу йуккъера а бевлла, бевдира. И дара тIом чекхболлучу муьрехь, I945-чу шеран апрелехь, нисса пхийтта шо хьалха! ХIетахь вайца союзни долчу англо-американски эскаро шайна тIекхаьчча хIара, кхуьнан дехарца, вайн эскарх схьакхетийра.

— Циггахь йийцира ас дуьххьара сайн бакъйолу цIе а, со мила ву а, айса лелийнарш а, — дуьйцура Увайса!

— Амма фашистийн тIеман гIирсийн заводехь болх бина ву аьлла, шекбевлла, чу а воьллина, махкана йамарт хилларг веш, ткъе пхиъ шо хан а тоьхна, со Сибире хьажийра. Малх гуттаренна а дIабайча санна, хийтира суна. Ас мел лайнарг — ткъа суна хилларг! — дагара ца долура. Цхьаьнгге а йаздан а, йа суо дуьненахь вуйла хаийта а дог ца догIура сан йуьхьанца. Делахь а, цхьа хан йаьлча, кIеззиг меттавеана, со а волавелира, кхиберш санна, сайн бехк бацар далхош, кехаташ йаздан. Жоп ца догIура. Эххар а лагеран коменданто тIе а кхайкхина, суна мера кIел уьйхьира сан леткъамийн барз: «Маца соцур ву хьо хIара эрна аьшпаш буьттучуьра!.. ДIахоуьйту хьоьга: кхин йаздахь, карцер чу вуллург хилар! Куьг таIаде! ХIоккхуза!» — Ас мел йаздина кехаташ суна хьалхха пеша кхиссира цо! ТIетуьйхира кхерош: «И хIун ду?» «Со нохчо ву… цигахь, хаттий, къастаде, сан цIе хIун хилла, со хIун стаг ву?!» Хаьий хьуна, хьан дерриг къам пачхьалкхана йамарт хиларна махках даьккхинийла? Ма хIума а карийна: «Со нохчо ву», — тIетуьйхира цо йуха а заявлени тIера сан дешнаш…

— Тхайн лагере керла лецнарш кхаьчча, хиира суна цо аьлларг бакъ дуйла! ТIаккха гуттар дуьненах догделира сан: бер санна, вилхира со, йуьстах а ваьлла. Сайна хиллачул ззарзза халахийтира халкъе деанарг. ХIумманах а ца кхетара со: мел хиънарг а, Iамийнарг а — шадерг коьрта чохь кегаделлера цу хенахь, хиллачун дуьхье ца кхуьуш. Сибрехахь цинга а хилира суна. ХIетахь, туйнаца багара дIа а кхийсалуш, охьаийгира цергаш. Амма лагершкара хьал цIеххьана хийцаделира: Сталин веллачул тIаьхьа бандит Берия а чувоьллинера! Йуха а катоьххна, заявленеш кхехьийта долийра оха, тхешан бехк бацар дуьйцуш. Кестта, ХХ-гIа партсъезд а хилла, йуха толлуш, бехке верг-воцург къастийна, дукха хан ялале, со а, массо бехк боцурш а паргIатбаьхна, цIан а беш, дIахийцира.

— ХIетахь хьайн нахах схьакхета хIунда ца хьаьжира хьо?

— Цхьаннан а адрес ца хаьара. Ца ван дагахь-м вацара со. Могушаллина а, вуьшта а де дацара: беркъа вара, ахча дацара, документаш а нисдаза дара. Шух йухькIамца кхета а лаьара. ТIе, соьца цигахь и итт шо, бехк а боцуш, цхьаьна даьккхинчу, Гомель-гIаларчу сан цхьана оьрсийн накъосто… ас вуьйцур ву хьуна и… оцу чамди чохь ду цуьнан суьрташ… — Мирченкос — шайн цигахьа дIаозийра со шеца. Цо, шайгахь Iавеш, доккха гIо дира суна Гомелехь: сайн ниссачу цIарца паспорт а йухадаьккхира, духар ийцира, жимма меттавеара. Цул тIаьхьа тохавелира со шу долчу, Казахстане дIаван, гергарнаш а, бевзарш а лаха. Амма Мирченкос… Фроло — и йара цуьнан цIе, йуха а сацийра со: «Сих ма ло. ХIун до ахь хIинцца цига вахана. ДIа ма-вахха, нохчо ву аьлла, учете хIоттор ву хьо… Царна а хIун пайда хир бу хьох? Собарде… Кестта шун гIуллакх кхин а бакъалгахьа дан там бу. Цул а, цхьаьний балха а оьхуш, заочно деша гIор вайша, суьйренан агрономически техникуме: хьайн нахана тIевоьдуш хьо-м цхьаъ хила везий!» — элира цо.

Иштта, даханчу шарахь оха шимма а и техникам чекхйаьккхира. Цул тIаьхьа, Москварчу сельхозинституте заочно деша кехаташ а дахьийтира дIа. ХIинца шу долчу йуьхькIамца сайн вуха ван чот а хетта, цIа веа-кх со… вайн йуха хIоьттинчу Нохч-ГIалгIайн республике! — чекхдаьккхира шен дийцар Увайса.

Нурседас маьркIажехь Кериме йуха а телефон туьйхира, вокзалехь Вильяновс шен гIо лацар дуьйцуш:

— Сихха схьавола! ХIаанний, тховссехь! Доккха гIуллакх ду! ХIан-хIа, цатам бац… мелхо а, доккха хазахетар ду! — Амма Увайс схьакхачар ца дийцира цо: мелхо а телефоне кхийда Увайсан куьг а дIахилийра Нурседас. — Собардехьа жимма! ХIинцца схьакхочур ву! Берриг шина сохьтан некъ а бац! Хьуо вевзийла хьажийтахьа!.. Дийцахьа, зуда ца йалош, муха Iийна хьо хIинццалц?

— Кху шарралц зуда йалор дагадогIучохь а вацара… ХIинца ахь дийцахьа шайца мел хилларш…

… Къамелаш а кхачийна, хIара шиъ Кериме хьоьжуш Iаш, эххар Увайса хаьттира:

— Вокзалехь ма дукха дара шу? ХIун дара цигахь?..

Нурседас иза а дийцира.

— Ма ирс хили-кх вайн, XX съезд хилла!

— Дерриге дуьненан а!.. — тIечIагIдира Нурседас…

Цхьайтта доллуш, цхьаммо-м кхеран неI туьйхира… Чувелира Керим… Ши ваша вовшийн марахьаьрчира… И шиъ цхьаьна а витина, Нурседа шен номер чу йахара…

Iуьйрре самайаьлла Нурседа меттара хьалаиккхира. Чохь хIинца а бодане дара. Коре йахана, дIасахилийра цо деза охьакхозу чилланан кирхьа. Малхо чукхоьссина зIаьнарийн цIов, стоьл тIе а кхетта, пенашна тIехула нуьран лоппагаш хилла, дIасабахара.

Диллинчу корехула чухьаьдира Iуьйренан хIуо а, самайаьллачу гIалин гIовгIа а. Цхьа а меже хаалуш а йоцуш, дайн, хIаваэ дала кийча хетара Нурседина шен дегI. Доккха дика хьоьхуш детталора дог. Йуьхь-куьг дилина, ирахь лаьттачохь булкица кефир а йиъна, чуьра арайелира Нурседа. НеI а тоьхна, гIаттийра сатоссуш бен дIавижна а воцу ши ваша. Кериман шофер, гергарчаьргахь буьйса а йаьккхина, исс долуш схьа ма-кхеччи, цуьнца «газик» тIехь Увайс гIале хьажа а вахийтина, Кериммий, Нурседий шайн гIуллакхашка хьовса араделира.

Сени чохь, цIеххьана цхьаъ-м дагадеанчух цхьаьий сецира и шиъ вовшашна дуьхь-дуьхьал, вовшийн бIаьра а хьоьжуш, дист ца хуьлуш, масех секундехь ойлане а дахана. Ший а кхийтира вовшийн даг чохь долчунах:

— Сан ваша! — Кериман белша тIе куьг диллира Нурседас.

— Хьо бакъ лоь: коьртаниг хIинца церан ирс ду, — элира Керима а. Иштта юхаийцира цушимма шаьш дукха хан йоццуш шаьшшиннех лаьцна къайлаха бина сацам…

Хьалха Совмине накъост Элдаровна тIе дахара и шиъ. Элдаровс, тахана тIеоьцу де дацахь а, шега секретаро ма-элли, чубитира хьеший. ДегI нисдеш хьалагIаьттина, маршалла хоттуш, тIекарваьлла Элдаровс дерриг а церан дехарш кхочушдина, мел оьшучу а — СМУ-га, Чечингстройга, Главснабе — ша телефон а туьйхира.

Вукху дийнахь Эскиной боьдучу новкъахула хьалатаьIира, интернатана мел оьшу шифер а, мебель а, кхиболу гIиpc а, тIе, инженерийн бригада а эцна йоьду, киракхоьхьу кхо машен. Царна тIаьххье, церан ченех ларлуш, цхьа километр тIаьхьа а соьцуш, йогIура тхов боцу газик, тIехь Нурседий, Кериммий, Увайссий долуш. Стомара дуьйна вовшашца къамелаш дукха хиларна а, гIали йуккъехула лелла гIелбаларна а, вовшашка бист ца хуьлуш, татанза богIура уьш, xIop а шен-шен ойлано дIалаьцна.

Увайс ца Iебаш хьоьжура ганза ткъех гергга шо долчу аренашка. Мосазза дог диллинера цо: окопашкахь тIе бомбанаш оьгучу муьрехь; букъах тоьпан бух а бетташ, фашисташа шаьш Бухенвальдехь дахкош а… тIаьхьа сенчу Сибирехь а… Мосазза дог диллийтира, кхин гур бац-кх даймохк, маршо, гергарнаш аьлла!

Ткъа хIинца уггар гергарчарна йуккъе а хиъна, кIедачу машенахь цкъа а гур йац моьттинчу винчу аренашкахула вогIура. Гонахарчу Iаламе цаIабарца ша дIасахьоьжуш. «Вайн дахарехь, мел даккхий вуонаш гахь а, диканах догдилла мегар дац цкъа а», — ойла хилира цуьнан. Малхехь къегаш, дуьхьал уьдучу асфальтан асанца йухауьду сийна бошмаш, кIайн шиферш тоьхна керла цIенош, меллаша тIехтуьлу генарчу лаьмнийн раьгIнаш — массо а хIума тамаше, Увайсан бIаьрг цецбоккхуш дара.

Гергарчу аьрцнийн басешкара олхазарийн гlap а, хинан гIовгIанца иэелла, схьайеттара. ХIинцца зазадаьккхинчу зезагийн а, хьаннийн а хьожанаша, маццах цкъа санна, йуха a бaxийpa Увайсан корта.

Лаьмнех чудулуш, вовшашна тIаьхьа кхиъна киралелон машенаш, Эскинойхьа боьдучу новкъа йевлира, газик хьалха а йолуьйтуш… Тоххара ша Селитица къаьсттинчу боьранах генара бIаьрг кхетча Увайс, дог кийрахь кхоссалуш, тохавелира ша Iаччохь: цигахь хIетахь сеццинчуьра шен жималла йуха хIинца дIайолалуш санна, хийтира цунна.

Эскинойн аренех чувоьлчхьана мел гучу дитто, тархо, бердо хIинца дуьйна ма-ярра Селита дагайоуьйтора, хIораммо а цуьнан цхьацца битам карлабоккхуш. ТIаьххьара а Селитин амат дерриг а кхуьнан даг чохь дендира гондIарачу Iаламо.

Амма и дара хIетахьлера амат! «ХIинца муха йу-те и? Муьлхачу aгIop хийцаелла-те и? Гур йу-кх суна и хIинща!» — халла садеттара Увайса.

Кхеран машенаш Яьсси-хи тIе кхаьчча, райцентре чу ца хьевзаш, тIех а йевлла, Эскинойхьа чуйирзира. Увайсана йевзира маццах Iай, школина цкъа дечиг дохьуш, шайн трактор йоьхна меттиг. ХIинцца кхузахула тиллина доккха тIай дара. ХIорш, цунах а бевлла, йуьрта чу буьйлира жагIа боьхкинчу шуьйрачу новкъахула. Электросерлон телаш кхоьхьу бIогIамаш кхарна сихха тIехлелхара.

Машенаш йоггIушехь школин керта йаьхкира.

* * *

ХIинцца йолайеллачу урокера Селита, корехула цкъа ара а хьаьжна, йуха а дIайирзира, урок чекхйаллалц, гIалитIера йухабаьхкина, шена цига, хIунда бахана хуу Кериммий, Нурседий, цу шимма балийна инженераш а байна. Наха го а бина лаьтта Увайс а, царех цхьаъ ву а моьттина, кхин тидам ца беш, витира цо. Керим шен газика тIехь, царех цхьа инженер а эцна, райцентре вахара, цхьана гIуллакхана. Нурседа сихха школа чу йахара, урок чекхйоллуш Увайсе дIакхайкха дагахь.

Увайс кертахула дIасахьоьжура. Школин кертарчу хийцамаша бIаьрг тIеуьйзура Увайсан: керла корпус а товш хетара; йоьттина йаьлла мехкарийн интернат а шифер тIейилличахьана йолура. Урок чекхйолу хан хиллалц, иза школин кертахула волавелира. Ша вевзина, шега хьоьжуш санна хетара, тIамарш а йаржийна лаьтта «Дада-бIар». «Хьо мила ву?» — хоьттура къоначу дитташа! ХIоккхузахь схьалецира цо Селитин коьртара мохо дадийна йовлакх… Эццигахь бихкира Селитас кхуьнан пIелг… Кху кертахь хезира дуьххьара цу тIеман буьрса хаамаш! Кхузахь кхиънера кхеран дог-ойла a. XIapa беш а йара кхеран синойн беш! Кхузара дIаболабелира кхеран доккхачу дуьнене боьду некъ. ХIинца, вахаран муттах Iаьбба, шен дахаран цхьа боккха го чекхбаьккхина, йуха а кху керта схьакхечи…

Амма дог хIинца а ца тешара Селита хIоккхузахь, йуххехь хиларх а, баккъала гур йу бохучух а. Нурседас Увайсе чукхайкха дешархо ваийтира. Увайс детталучу дагца чоьхьаволавелира: «Баккъал гур йу-те и хIинца? Муха карор йу-те и?.. Со а… хIинца муха хетар-те цунна?»

Кхарна вовшийн дуьххьара гар нахана йуккъехь ца хилийта а, Селитина и вевзийла хьажа а, Нурседас Селитин кабинета чу кхайкхийтира Увайсе, шаьшшиъ цу чохь а йолуш.

— ХIинца вайга дукха хенахь дуьйна ганза цхьа хьаша вогIу-кх, Селита! — элира Нурседас.

Селитин дог тохаделира.

НеI а тоьхна, чоьхьавелира Увайс.

Селитин шуьйра диллина бIаьргаш цеце тIедогIаделира цунна. Селита цкъа йухахилира, шен бIаьргех ца тешаш, тIаккха цIеххьана дог кIадделла, ша йолччохь диван тIе охьайахара иза:

— Увайс… — боху цхьа дош а олуш.

Чехкка неIаран зайл дIа а боьллина, Нурседас хица дашийна гата Селитин логах а, бIаьштигех a, 6Iaьpгex а хьаькхира. Ша диначунна дохкойаьлла: «Iовдал со йаI!», — эккхийтира Нурседас.

Воьхна хьаьвзира Увайс:

— Селита! Селита!.. — кхойкхура цо.

Доккха са а даьккхина, сихха меттайеара Селита.

— Сан Селита!

— Марша вогIийла, Увайс! — диттийн IиндагIехь лепа шовда санна, гIийлла самукъане йелакъежара Селита. И шиъ мараиккхира Нурседа а йолччохь. Амма оцу мараэккхарца хIун дара, йиш-вошаллин гергарло, йа берахьлерачу безаман цIеналла?.. Йа деххачу шерашкахь вовшашка тийсинчу синойн хьагар?.. — ца къасталора Нурседига.

Селитина дуьхьал гIанта охьахиира Увайс. Тамаше хийтира цунна: тоххарлерачу Селитех йоьзна хилла хIуманаш хIинцца схьавогIуш йуха гаро, мелхо а, дикахо дагадоуьйтура йоьIан хIетахьлера амат, ма-дарра и меттахIоттош, хIинца и ша гучул. Ia-ш, йуьхьанца жим-жимма, тIаккха сихха тохарлеррачух дуьззина йуха дIатарделира Селитин амат. Оццул вовшех хьегна доллушехь, эхь а хетара вовшашка лерана хьежа, ткъа ца хьаьжча а ца Iалора. Тохара санна къона йацахь а, оццул хан йаьллашехь, и кIезиг хийцайелча санна хийтира цунна: «Ас лайнарг а ца лайна», — дагадеара. Селитин хIинцца хебаршка эха доьлла бIаьргийн гонаш а, косынки кIелдIахула, хьаргIанан тIам санна, Iаьржачу месашлахь наг-наггахь, детийн хьесех тера, лепа кIайн чоьш а товш, цуьнан васт кхолуш, кIоргачу маьIне хийтира Увайсана.

Селитин собаре Iаьржа бIаьргаш, хьалха санна, цхьана эшшарехь лепара, шайн кIоргехь догучуьнан дуьхье цхьа а кхиа йиш йоцуш, ткъа Селитина Увайсан амато кIезиг дагавоуьйтура мацахлера Увайс: цуьнан йуьхь хIинца, шен къона аматаш дайна, чевнийн моьнаша а, къежваларо а хийцинера, аз а, бага тоьхначу кIайчу цергаша, кхечу aгIop доькуьйтура, амма цуьнан дIахIоттаран а, Iеран а кеп, куьйгаш лелор а — хIетахьлерраниг дара.

«XIapa ву-кх суна сел кIоргера везнарг, оццул ас сатийсинарг», — бохура Селитин даго: Увайсан хIинцалера амат тохарлера Увайсах хIинца а дIа ца уьйра. Делахь а… Селитина дерриг дуьне хIинццалц схьа дицдинарг и Iийриг-м вара!

Ойланан ницкъаца жималла йухайерзийна, йукъайоьлла хан а ца лоьруш, хIетахь диссинчуьра дIабахьа лаьара Селитина шайн безам, амма и дан ницкъ ца кхочура: йукъайоьлла хан нуьцкъала йара.

— Селита, хьайн дош кхочушди ахь! — элира Увайса, серлаваьлла.

— Ахь, ткъа?.. Зуда йалийна-м вац хьо? — забаре хаьттира.

— Дера вац, Селита… Делахь а, оьздангаллица хьоьга ца кхачало цхьа а! Ахь со вицвинехь а, бехк ца биллал, даккхий хIуманаш дара шуна тIехIиттинарш. Бакъду, Селита, ас лайнарш хьуна хиъча, цу тIехь хьо соьга-м нислур йацара!

— ДIадевлларш дитахьа! Алахьа, йезий хьуна со хIинца а… йа дош кхочушдархьама воллу хьо?.. — хаьттира майрайаьллачу Селитас.

— Дуьнен чохь мел долчул чIогIа!.. Хьажал!.. — аьлла, кителан хьалхарчу киснара схьадаьккхина, мацах Селитас шен пIелг дIабихкина, йовлакх схьауьйхьира Увайса.

— Хьажахьа! ОстопираллахI! — делира Нурседега…

ТIаккха, шен кофтин киснара, блокнота йуккъера схьаэцна, дакъаделла, басадаьлла петIамат-зезаг гайтира, йист а ца хуьлуш, Селитас!

— ОстопираллахI! — йуха а цецйелира Нурседа. — Ма доккха хIума ду-кх: цкъа а соьга ца гайтинера-кх ахь иза, Селита!

— Селита, алал хIинца ахьа: реза йуй хьо?.. — къовзийна-а хаьттира Увайса, чевнаша шен эрчаваккхар дагалаьцна.

— Дера йу! — цуьнан ойланах кхийтира Селита, — суна хьан йуьхьал а чIогIа дезарг хьан са ду!

Цара эццигахь барт бира, Нурседа теш а йолуш, Увайс цIа варна шолгIачу майхь Керима школин кертахь дан дагалаьцна долу ловзар, кху шиннан цхьаьнакхетар дIадерзош а, хилийта. Цкъачунна Увайс дIанисвира школехь тохара кхеран хиллачу цIа чохь.

* * *

Цу сахьта йуьртахула чекхделира Увайс цIаварх хабар. Дукха нах: кегийрхой а, нийсарой а таттабелира школин керта. Массара а — вевзачара а, хезначара а, — маравуьхкура Увайс. Эххар а, войдаьллачу накхарша санна, школин кертахь гIар латтийна Увайс волчу баьхкинарш, дIасабекъабелира, цуьнга шайгий-шайгий хьошалгIа а кхайкхина.

Увайс Тавсолтина дуьхьалхIоьттира, цуьнан цIа а вахна.

— Марша-могуш хуьлда хьо, Тавсолта. Со Увайс ву…

— ЭлхьамдуьлиллахI! Марша вогIийла хьо, Увайс! — Тавсолтина а хезнера и цIавеъна бохург. — Далла хастам бу хьо цIа веъна! — воккхачу стага маравоьллира иза, тIаккха вист ца хуьлуш лаьттира ший а. Тавсолта лаьттан бIаьра хьоьжура: цунна дагавеара Дауд: «Делахь а, дан хIума дац-кх Делан кхелана», — гора Увайсана цуьнан йуьхьа тIехь.

Тийна хьоьжура Увайс, дагахь цунах эхь а хеташ: «Со вийна а волуш, хьан кIант велара цIа веъна», — хийтира Увайсана.

Увайсана дика гора Тавсолтин къанвалар: маж-мекх кIайделлера, логан шина а агIорхула охьадогIура хебарийн кIорггера хершнаш. Къежделла цIоцкъамаш, къухах тера схьагIоьртинера кIайчу хьаьжа тIера. Амма царна кIелхьара хьоьжу бIаьргаш, тIехула тесначу овкъарх чекх суйнаш а туьйсуш, йогу цIе санна, хIинца а нуьцкъала лепара.

— Дика ду цIа веъна… ТIаккхахула а гур… Вало, хьайн гIуллакхашка хьажа, — аьлла, Увайс дIавахийтира Тавсолтас, цхьацца хеттарш ша дина ваьлча.

ТАВСОЛТА ДIАВОЬДУ…

ШозлагIчу Iуьйранна Тавсолта волчу чухIоьттира Нурседа. И шиъ вовшашка дист хуьлуш дара хIинца.

— Дада! Вайн йуккъе лела сов нах а бац. Ваьш дисина вай. Ахь бехк ма билла. Вешан гIуллакх вай къасточохь, схьагарехь, оьшуш а бац хийра нах. Цундела, ахь пурба лахь, хьох дагайала цхьа гIуллакх дара-кх сан хIинца, — шен коьртара йовлакх кхин а тодира Нурседас.

— ТIаккха!

— Тхуна ма-хаъара, xIapa йерриг йурт а теш йолуш, беран хенахь дуьйна вовшашка хьежна, вовшашна хан а йуьллуш, къаьстина ду Селитий, Увайссий. ХIинца Увайсан тамаше цIавар хилла. Селита цуьнга йаха реза йу. Увайсана а и лаьа… Хьоь пурба доьху! — тIетуьйхира Нурседас, ма-хуьллу деца дерг маслаIате чекхдолийла лууш.

Вуьшта заманчохь Тавсолтина гергахь оьзда дацара йоI лулахошка, йа вешин накъосте маре йалар!

Бакъдолуш, хьалха Тавсолтас и аьттехьа а дуьтур дацара. Амма хIинца, массарна а хууш, цара мел лайначо а и захало маьрша доккхура. Массара а бехк а буьллур бара хIинца Тавсолта дуьхьалваьлча, иза адамалла ца хетта. Цхьана йукъана корта оллийна, бIаьргнегIарш дийшийна, ойла йеш а Iийна, кIедо хьалахьаьжира и Нурседега:

— Дика ду. Пурба ло ас.

Нурседас меллаша доккха садаьккхира: «Цхьаъ-м чекхделира».

ТIаккха, оцунах догйовха хиллачу Нурседас, кIеззиг хан а йалийтина, лаьттан бIаьра а хьоьжуш, шех тера доцчу, эхь хетарца ийзалуш, къадийра дега:

— Дада, кхин а ду къасто дезаш цхьа гIуллакх: и ловзар… комсомольски куьцехь дан лууш ду тхо…

Тавсолта ша лаьттачохь вогIавелира, цIоцкъамаш хьалатосуш.

— Иза мегар дац! — дагарца санна, хадийра цо. — Со велчхьана лелар ду шу… и шайн жIаьлийн ловзарш а хIиттош… ХIун тоьла и вайн нохчийн ловзарал!.. Эзар шерашкахь дуьйна схьадогIу шен къоман Iадаташ ца дохош ша валийтар тоьлу! Вахарал а, дуьненал а деза ду эхь-бехккий, оьздангаллий!..

— Дада! Шемалан заманахь а ма ца лийрина и хIуманаш хIинца ахь санна чIогIа.

— Сацийт!.. Соьца и дуьйцу а йацара хьо… Кхин зама йелахьара, со ладоьгIуш а Iийр вацара!.. Со цкъа нахала ваьккхира аш… Кхин ас могуьйтур дац!

Нурседа, ара а йаьлла, дIайахара…

* * *

ШозлагIчу майхь, Iуьйранна дуьйна, школин кертахь ловзарна кечам бара беш: гIанташ дIасанисдеш, стоьлаш хIиттош, уьйтIа нуй хьоькхуш, керта тIехула шина бIогIамах электролампанаш туьйсуш бохкура кегийрхой. Цхьаберш хIинцале пхьаьрсех цIен цуьргаш а дихкина бара. Долалушшехь, де довха, cирлa деанера. Тавсолта, шайн чуьра ара а ваьлла, тIоьрмиг цхьана белшах, шен цхьалго-топ вукху белшах а кхозуш, меллаша школин керта хьалхахула, кех чу а ца хьоьжуш, церан тидам ца хуьлуш, дIавахара арцехьа талла. ЦIа веачхьана наг-наггахь воьдура иза цигахьа: Борзиг кхин цкъа а дуьхьалкхетар дацара-техьа бохург а дара дагахь, хьесапо иза, дIайаьллачу хене хьаьжча, йуххе а ца дуьттушехь.

Тавсолтина, ша тIехволуш, гу тIехь школин керта а хьоьжуш, вовшашка луьйш лаьтташ ши йуьртахо хаавелира:

— Комсомольски ловзар ду моьтту суна… йуха а кечдеш, — эккхийтира цхьаммо.

— Амма и хIинца-м баккхийчарна кечдо ма боху, — элира вукхо. Тавсолта а гина, сецира ший а.

«Хир дац!.. Хир дац!» — шен дагахь аьлла, Тавсолта школехьа вухавирзира.

ХIинца, школин кетIа ша нисвелча, ца соцуш цкъа тIехвала ойла хилира цуьнан, и бакъ карадахь шега лалур дац аьлла. ТIаккха а, Iе ца велла, соцунгIа а хилла, керта хьаьжира иза: хезначул а сов карийра къаьхьачу бакъдолчун билгалонаш! Йерриг керт, кхунна ма-хаззара, тохара санна, ловзарна дика кечйинера, тIе, «Дада-бIара» кIел, хецца, цхьаннах а ца ийзалуш, коьрта-Iуьйра йух-йуххехь лаьттара Нурседий, Кериммий, гIанта тIехь дуьхь-дуьхьал Iара Увайссий, Селитий. Коьрта чу ов тоьхча санна, шен собар довш а хетта, шегара цхьаъ далале, уьш ца гинчуха дIаволавелира Тавсолта. Цу сохьта кхунна тIехволуш нисвеллачу кхуьнан йуьртахочо Ахьмас, салам а ца луш, цаьргахьа а хьаьжна, лаьтта туьйнаш туьйхира.

— Делан неIалт хуьлда шуна! Шайна могуьйту дела лела-кх шу, — аьлла.

Тавсолтин мочхалш ваьшта дахара, бIаьргашна дуьхьал бода хIоьттира, синкхетам кхолош. Ша волччохь вогIавелира и. Шен карара топ цкъа хьайира цо.

— ХIан-хIа… Харц ву хьо! Заманца вагIац хьо!.. Эхь дац ахь лелориг! Хьо-х цу берийн да ву! — элира цигахь тIехволуш нисвеллачу кхечу воккхачу стага.

— Хаьий хьуна, — кица а далийра цо. — Йуьртаца къийсинарг — йуьртах ваьлла, заманца къийсинарг — коьртах ваьлла…

Тавсолта, вист а ца хуьлуш, дIаволавелира. Школин кетIарчу бIогIамах кхозучу радио-кедо нохчийн маттахь схьахоуьйтура: «ТIаьххьарчу шарахь вайн йуьртахь хьаьжкIийн меттана томка деран гIуллакх йукъадаккхаро колхозхошна хуьлу са шозза совйаьккхина»… Корта а ластийна, лаьттах туьйнаш тухуш, ког сихбира Тавсолтас. И дIавоьдура йуьртах болучу новкъа… Шен дагахь вуха а ца ван… Грозный-гIалахьа… Цигара гIалмакхойн махка…

БIаьстенан цIенчу стиглара комаьршша чуIенара маьлхан зIаьнарш. Гонахара башлаьмнаш, массо а басаца шайн баххьаш догуш, синтеме схьахьоьжура.

Школин кертарчу бIогIамах боллучу радио-кедара хIинца схьайекара Арам Хачатурянан музыка: «Таррашца хелхавалар» йевзира и Нурседина. Иза цуьнга ладегIа йелира. Цуьнан мукъамца цунна гуттара а дуьхьалтосура цхьана аьрха дIауьдучу ирсана, йукъ тIеттIа йацйеш, синкъераме тIаьхьауьдучу беречун сурт…

КетIахь ловзарна кечамбечех волчу цхьана комсомольце тIекхайкхина хаьттира Нурседас:

— Муьлш бара кертал дехьа, лаьттина, дIабаханарш?..

— Цхьа ши стаг а вара, шун да а вара… Тавсолта… Керта чоьхьа а хьаьжжа, оьгIазвахна дIавахара… Хьуьлла воьду, тIаьхьа пIелг хьажийра цо.

Геннахь хIинца а дай телхара, тIаьхь-тIаьхьа жимлуш доьду Тавсолтин IиндагI. ТIаьххьара а, юьртах болу некъ гуна тIехьа боьрззучохь, къайлавелира Тавсолта.

— ВухавогIур вара и-м… Талла вахана хир ву, — элира Керима…

Йуьртал ара а ваьлла, ша хьуьнан йисте кхаьчча, цунна тIехула схьагучу, ЧIап-ломах бIаьрг туьйхира Тавсолтас, соцунгIа а хилла, шен дагахь цуьнан Iодика йечух тера. Ша кхузара даим а дIавоьдий-те аьлла, ойла хиллачу Тавсолтина шен беллачийн кешнашна тIе хIотта а лиира. Уьш хьуьнан дехьа йистехь дохкура. Аьрру агIор чувирзина, гIашлойн некъахула Тавсолта хьуьн чу тилира. Цигашхула раз дIасаоьхучу некъашлахь, тоххара шена дуьххьара Борзиг дуьхьалкхеттачу, ирзонехьа боьдучу новкъа велира Тавсолта: кешнаш а ирзона тIехьа дара. Ког сихбинна вогIура Тавсолта: малх дIабузале юха хьуьнхара аравала кхиан а везара. Хьун луьстта сенъеллера хIинцале а. Маьлхан зIаьнарш халла чекхйовлура дуькъачу гаьннашна юккъехула. Стохка гурахь дуьйна охьаэгна гIаш, хIинца а цхьаццанхьа, мохо дахьаза, Iохку, когашна кIел кIедо хаалора лаьтта чутаьIначохь. Олхазарш дека хезара маьI-маьIIера.

Тавсолта, хьуьнан некъахула хьийзаш схьавогIуш, малх а эххар дIабуза а керчина, хIинца хьуьн чохь кхоьлина хетара. Тавсолта кхин а ког сихбина вогIура. Эххар, охьаэгначу гIашна кIел хаалучу тIуьначохь Тавсолта, ког а шершина, горавуьйжира. Хьалхатесна ши куьг гIашна йуккъехула кIедачу тIуьначу хоттах дахара. Цхьана куьйга кIел цхьа шийла эчиг хаайелира Тавсолтина. Цигахьа эгна Iохку гIаш гIожаца дIаса а хилийна, хьаьжча, Тавсолтина гира: йахкайелла йистина цIока… Гаржделлачу мочхалшна тIехь лепа кIайн кIомсарш… Йоьза хIоз!..

Схьаэцна, гIаш тIехьаькхна, цIан а бина, караийцира цо иза — и бара! Дисина гIаш лерина гIажца дIахилийна йуха а цIокане хьаьжира: дуккханхьа а кенех йаьлла цIока, — Тавсолтин бIаьрг оцунах цу сохьта кхуьуш, — барзо шен кIомсаршца цистина, тIелхагйаьккхинера. Тавсолта кхийтира: хIоккхузахь берзан багахь далар хиллера къанделлачу Борзиган.

ДIасахьаьжира Тавсолта: гонаха гуш-хезаш кхин хIума доцуш, хIокхо ша меттахйаьккхина тIуналлин матаран хьожа йоцург, шина кога тIе лах а велла, йоьза хIоз а карахь, цуьнга а хьоьжуш, ойлане вахара Тавсолта: оцунах доьзна кху тIаьххьарчу ткъех шарахь мел хилларг а юха дагадеара: луларчу юьртара жима кIеза четахь ша схьадар а… Доккха хилча цо цIехьа лихкина шайн дирша етт а… Шайн керт а… Нурбика а… Дауд а… Дерриш а… кху таханлерчу дийне кхаччалц!..

Шина а агIор беснешна тIехула охьабеъна хин ши тIадам мекхашлахь байра… «ХIинца малх бузуш а лаьтта, сихо йан йеза», — аьлла, дагатесна Тавсолта хьалаайалушшехь цуьнан белшаш тIе, кхоссайелла, цхьа хIума хиира: «Борз!».. — цу сохьта дог кхиира Тавсолтин. Шен гIори-гIоддаха иза охьакхоьссина, борз йухаэккхашехь цунна топ йалийта кхиира иза, тоьпан тата генна хьуьнчухула дIадоьдуш. Амма хIокхо топ йуха йулале, иза хьакхалуш кхетта, борз кхин а чIогIа дарйелла, шен кIомсарш а лепош, йуха а чухьаьдира Тавсолтина. Кхин дан хIума а ца хилла, Тавсолтас доггах ластийна тоьпан бух туьйхира барзана, цуьнан букъах а кхеташ. Борз дIаиккхира. Тоьпан бух кагбелла генна дIабахара. Борз йуха а чухьаьдира. Таллархочун мокха баттара а даьккхина, Тавсолта барзах тасавелира.

Хьалакхоссайеллачу барзо, Тавсолтин некха тIе кхетта, аркъал туьйхира и, шен кIомсарш, бедарех чекх цуьнан дегIах йохуьйтуш. Тавсолтас, бухара хьала лесто урс, цкъа берзан гIoгIax, тIаккха гех дахара. ТIаккха а, дIайала ца туьгуш, борз Тавсолтин белшах тасайелира ирачу кIомсаршца. ХIинца карара урс а охьадоьжначу Тавсолтас, кхин дан хIума шен ца диснийла хууш, берриг а шен бисинчу тIаьххьарчу ницкъаца, схьалаьцна, берзан лаг Iаьвдира. Карара дIа а ца хоьцуш, иштта дехха, ша Iаьвддинчохь латтийра цо иза, верриг а цунна тIевазвелла берзан дегI малделлачул тIаьхьа а…

Эххар а, ша а гIелвелла, и дIахийцира цо. Йелла борз йуххехь а Iуьллуш, Тавсолта хIинца ша а, гIорасиз хилла, ша волччохь лаьттахь аркъал ваьржира, шен дегIах цхьаццанхьахула цIийш охьаоьху а хаалуш. Цкъа охьахаа гIоьртира Тавсолта, шен чевнаш дIайехка дагахь. Охьа ца хаавелира — гIopa дацара. Йуха а аркъалваьржира: «Хьажахь… — цIеххьана дагатесира цунна, — таханалера xIapa де сан хан кхаьчна, сан ле де хилла-кх… Кхузахь йаздина хилла-кх сан валар…» Цунах кхетта, къера хилла, амма ца вухуш, цец а ца волуш, шен ойланехь Iожаллина кIелсецира Тавсолта: «Йо, Дела! Гечде ахь суна, хьайн дуьнен чохь со вахарна! Ахь кхоьллина дела, ахь йеллачу бакъонца ваьхна-кх со!.. Амма со ледара хиларна — гечде ахь, йо Дела!» — ша-шена доIа дира Тавсолтас. ТIаккха дагахь йеса дийшира… ЦIий меллаша дIаоьхура, цунна хаалуш, оцуьнца цхьаний дегIepa тIаьххьара гIора а лекъаш лаьттара. ДегI тIеттIа маллуш догIура, амма кхетаман хьесапо, мелхо а, цIена а, кхин а сиха а дуьхьалтуьйсура Тавсолтина дIадаханчу, хIинца чекхдолуш лаьттачу дахарехь мел хилла дерш.

ЦIеххьана дагадеара Казахстанехь, ша барзана таллар, ша иза къиза йер: «Дала чIир йоцуш хIумма а ша дуьтур дац аьлла», — дагатесира цунна. Йха а: «Цунах яхнарг-м Делан чIир ма яра: цо говра ма цистира къиза»… «ХIа-а!» — юха дагатесира цунна ша хIетахь берзан тоьли чу кховдийначу шен куьйгана берзан кIезано, сакъерделла, бовха мотт хьакхар… «Уьш-м… эрна яйира… И дан-м ца оьшура», — дагатесира цунна. «Ткъа со-м сайн йоIана а топ тоха дагахь а вара… ХIунда?..» — дуьхьалтесира цунна школин кертахь, шайн ловзарна кечам беш, коьртаIуьйра, дела а къежаш, Керимца лаьтта Селитий, Нурседий… «Иза а Делан кхел йу… Со нийса вац… Амма»… — цуьнан лерехь йуха дийкира радиокедара дешнаш: «…Вайн йуьртахь, хьаьжкIийн меттана томка деро колхозхошна хIор шарахь хуьлу са шозза а сов йаьккхина»… — Тавсолтин йуьхь хебаршка йахара, цхьа боьха хьожа мере кхаьчча санна… «ХIан-хIа! Дин дехкар дика дац: дин доцчохь эхь-бехк а хир дац», — сацийра цо шен йовш лаьттачу тIаьххьарчу ойланехь. ДегIера са меллаша дIадоьдуш лаьттара, цунна шена а хаалуш.

Малх дIа а буьзна, маьркIаже хилира, хьуьн чохь бода хIоьттира. ХIинца цхьацца бIарлагIаш дуьхьалтийса йуьйлира Тавсолтина: хин йистехь кIудал карахь лаьтташ къона Нурбика йайра… Йуха — ша кхиийна бIаьстенан беш… ТIаккха, тIаме воьдучу дийнахь, шена хьалха лаьтта Дауд… Тавсолтина хаьара уьш бIарлагIаш юйла, амма хIетте а уьш яхлахьара аьлла хетара цунна шен даг чохь.

Эххар хьуьнан бодашкахь цхьа къора yгIap хезира. Тавсолтин кхетам йуха а самабелира:

— Борз!.. Йеллачуьнан накъост! Схьакхечи хIинца сан Iожалла!.. Сан тIаьххьара сахьт! — цо шен логах дохку ветанаш дIадехира, лаг дерзина доккхуш: дуьхьало ян ницкъ хир боций хаьара — сихха валар гIоле хетара. Борз гена йоццуш yгIyра — къорра, аз дахдина. ТIе ца йогIура… «ХIунда хьело-те?» — сагатдора Тавсолтас, гIуллакх сихха чекхдолийла лууш. Амма борз угIура — дIа а ца йоьдура, тIе а ца йогIура:

— Сихха тIееъна йалахьара! — аьлла, хийтира гIелвеллачу, сагатдан а кIордийначу Тавсолтина. Бода букъбелира. БIаьргашна хьалха, кхин а буькъа бода хIуьттура Тавсолтина: кхетам бовш лаьттара, бIарлагIаш севцира, эххар борз а сецира угIучуьра. ТIаьххьара цуьнан кхетам бовш, цо бIаьргаш хьабдале, цхьа тамаше адамийн гIовгIанаш хезира лерехь, йуххехь, тIеттIа алсамйуьйлуш: «Йуха а бIарлагIаш»… — дагатесира Тавсолтина: бIаьргашна хьалхха къегира цIеххьана, малх санна, цхьа серло… Панар карахь Керим… Йоьлху Селита… йоьхна Нурседа… Увайс… Кхин а нах… Увайсана тIехь сецира Тавсолтин бIаьрг:

— Дауд вуй шуьца?.. — дара тIаьххьара цуьнан хаттар…

САН ДОIАНАШ

Сайн сица, йуьхьанца

Хьоьгахьа вирзина,

Йерриге ойланца

Хьуна тӀевирзина, (*)

Меттан ницкъ берриг а

Сайн дагца гулбина,

Йо, Дела, со Хьоьга

Доьхуш ву тахана:

Дикачу ойланех

Бузалахь сан корта,

Уьш толош, аьтто а

Ахь белахь сан шорта.

Адам хьайн серлоне

Дуьгучу цу новкъахь

Оьшучохь хьайн гӀоьнча,

Доьху, сох Ахь велахь!

Гайталахь сан дика

Адамийн долахь,

Адамийн дика дерг а

Ган таро лолахь.

Хьекъал а, дог а сан

Хьайца дай бертахь,

Йо, Дела, вигалахь

Хьайн дикачу новкъа со.

2

Йо, Дела! Бакъ воцчохь

Бакъ ву а моьттуш,

Харц луьйш а хуьлу стаг,

Тола а гӀерташ,

Цундела, йо, Дела,

Ас доьху хьоьга,

Нийсонца бакъдолчух

Со кхетавелахь,

Ткъа кхета ца лучохь

Со сацавелахь!

Бакъдериг къастадан

БӀаьргийн нур лолахь,

Харцдериг эшадан

Куьйга тур лолахь!

Уьш вовшах летачохь,

Харцдерг а эшош

Сан кайалийталахь,

Толамах тешош.

(1942 — 26 октябрь, Итон-Кхаьлла)

3

Хилла а доццушехь

Дуьнен чу тхо даьккхинарг,

Паналлин боданехь

Маьлхан нур латийнарг,

Стигланаш шорйина

Латтанаш гатдина,

Дуьне ахь кхолларна тхуна!

Хастам бо ас хьуна

Дика ахь кхолларна,

И къасто ахь тхуна

Вондерг а гайтарна,

Ӏожалла дахаран

Дуьхьа ахь йаларна,

Дахар а хьайх ойла

Йайта ахь даларна,

Хьайн дуьне гайтарна тхуна,

Хастам бо, хастам бо Хьуна!

Хьайн нуьран неӀарш

Ахь тхуна йелларна,

Хьайна тӀе боьду некъ

Тхан дагна белларна –

Хастам бо, йо, Дела, Хьуна!

Хьайн йухь ган йиш йоцург,

Цхьанххьа а йист йоцург

Къайленех Хьайн кхиа

Адамийн ницкъ боцург,

Хастам бо, йо, Дела, Хьуна,

Тхо бӀаьрзе ца дуьтуш,

Бода тхох дӀатоттуш,

Хьайн ойла йаларна тхуна!

Даима вехаш верг,

Дуьне хьайн карахь дерг,

Йо, Дела, Хьоь дехац тахна:

Ӏожалла цайовзар,

Баланаш цабовзар –

Ахь сайна лахьара аьлла.

Лехац ас, дехац ас

Даима вахийтар,

Йа дахар нехачул

Сайн деха хилийтар,

Дехац ас къахьонаш

Цагайтар сайна:

Луо Ахьа халонаш

Ма-оьшшу Хьайна!

Амма со, йо, Дела,

Хьастало Хьуна:

Иманца уьш лан а

Ницкъ лолахь суна!

Ткъа Айхьа со зуьйш а

Ӏазапан хьолахь,

И Ӏазап со динехь

ТӀечӀагӀвеш лолахь!

Лаахь со, йо, Дела,

Хеназа виэлахь,

Амма сан цхьа дехар,

Доьху ас, делахь:

Йо, Дела, хьайн декхарш

Ас кхочушдаллалц,

Сан вахар дуьнен чохь

Ма хададелахь –

Ахь суна, вешшехь тӀе –

Дехкина декхарш –

Сан даг чохь даима

Седанех сиэгарш!

Паналлин шораллехь

Хьайн доза доцург!

Ӏаламан кӀоргаллехь

Хьайн бух а боцург!

Стигланехь тхов боцург,

Заманехь йист йоцург,

Дерриге дуьненан

Хьуо цхьа бен да воцург,

Хьуо векъа цхьаннен а

Ницкъ хир боцург!

Дуьнен чохь дерриг

Хьайна чулоцург!

Чот йоцу кескаш йеш

Ахь дуьне декъна,

Адамийн ницкъаш а

Бес-бесар бекъна.

Уьш вовшех летабеш,

Царах цхьа уьйриг беш,

Ахь дуьне хьийзадо,

Кхехкадеш йайха,

Цу тӀамах дахаран

Кхерч бинаАйхьа.

Дехац ас цу тӀамах

Суо ваккха аьлла,

Йа хьалххехь — тоьллачех

Вахьара аьлла!

Йо, Дела! Со эшахь,

Кхоа ма велахь,

Цу тӀеман кӀуркӀмане

ДӀахӀоттавелахь!

Амма сан цхьа дехар

Ахь кхочушделахь:

Сан валар цу тӀамехь,

Цу къизчу къовсамехь,

Ахь къобалбиначийн

МогӀарехь делахь!

(1948 — 2 июль, Гродеково, Каз. ССР)

4

ЦӀеналлехь син куьзга лардар

Йо, Дела, Ахь тхуна хьоьху. (*)

Делахь а дахаран ворда

Тхан къинойн чкъурган тӀехь йогӀу…

Йо, Дела, ас хьоьга доьху:

Къа доцуш вахар ца тарлахь,

Хьайна тӀе ца кхачош боьха,

Къа такха йиш, мукъна, лолахь.

(1965 — 9 июль)

(*) «Орга» журнала тӀехь «тхоьга доьху» ду. Вайн кхетамца иза гIалат ду. Цундела, редактора нисйеш, «тхуна хьоьху» йаздина. И.М.)

5

Дуьненан жовхӀаршлахь –

Массарел дезаниг,

Дахаран тамашлахь –

Уггара боккханиг,

Дела, Ахь ма кхоьлли хьекъал!

Хьайн некъах кхиарна

И гӀо деш дацахь,

Цуьнан гӀоьнца иманехь

Со чӀагӀлуш вацахь –

И жимдай, со велахь декъал!

(1965 — 3 август)

6

Гуш воцург — массо гург,

Хьайх тешча — синтем лург,

Дуьненан серлонан эла –

Хастам бо ас хьуна, Дела!

Хьайх тешарш кхоьлли ахь –

Хьайн ирсах уьш Ӏабо,

Цатешарш кхоьлли Ахь –

Тешачийн мах хадо,

Буьйса а ма йели

Де хазахетийта,

Хаза де ма дели

Бакъдериг къастийта!

Цундела, ца вуьтуш

Боданийн долахь,

Йо, Дела, доьху ас,

Де сирла лолахь!

Амма и сирла де

Со Ӏехош дагӀахь,

Серлонгахь сайн сица

Со бӀаьрзе вагӀахь,

ТӀаккха ас сайн дахар хуьйцу:

Ахь лолахь сагойту буьйса!

(1965 — 3 август)

7

Йо, Дела! Цхьа шеко

Сан дагах лета:

Ӏожаллех цакхерар –

Цакхерар Хьох хета!

Ӏожаллех тӀех кхерар –

Цатешар Хьох хета!

Нисвехьа нийссачу

Барамехь, Дела:

Ийманехь чӀагӀваллалц

Ӏожаллех ларвай,

Ӏожалла тӀекхаччалц

Стогаллехь чӀагӀвай,

Кхачаве Ахь тӀаккха

Хьайн дикчу кхиэле.

(1965 — 3 август)

8

Йо, Дела, Ӏожаллин махкахь

Со, тасий, ма витлахь байлахь.

Валар геннахь дара алий,

И дицдарх Ахь со ларвелахь,

Амма герга и кхаьчча,

Со цунах кхера ма велахь!

(1967 — 4 июль)

9

Сан дегӀ, са вовшашца

Барт байна догӀу:

ГӀерта уьш дӀаскъаста,

Витина со:

Стиглах схьадаьлла са

Стигла дӀагӀерта,

Лаьтто а шен чкъуьйриг

ДӀаийзайо!..

Йо, Дела, сан дегӀ ахь

ДӀалахь а лаьтте,

Сан са ахь дӀахьолахь

Хьайн цӀенчу хьаьтте!

(1967 — 2 октябрь)

10

КЪАЙЛАХАРА АЗ

Хьо вицлой ма Ӏелахь –

Со вицлуш вац хьуна.

Кхера а ма лолахь –

Со сихлуш вац хьуна!

Хьо кийча хилалахь,

Мел веха дуьненахь:

Ас кхойкхур ву хьоьга

Йиш йоцчу ва хенахь!

Вохий ма хьовзалахь –

Виэн вуьгур вац, хьуна,

Воккха а ма велахь –

Вухавоьрзур вац хьуна!

Цхьа лерг хьайн дӀакъовлий –

Белхарш ца хазийта,

Важа лерг а дӀакъовлий –

Беларш ца хазийта,

Кхин вуха ца хьоьжуш,

Хьо новкъа валалахь!

Вигарна баркалла

Хьайн даг чохь алалахь!

Тиша духий ма хилалахь –

Ма воьхна аьр хьуна!

ТӀех кеч а ма лолахь –

Сонта ву аьр хьуна!

Хьан дика дерш дагардан,

Хьан вонаш дагардан

Хьо вуьгуш ву хьуна!..

Вохий, ма хьовзалахь;

Хьан дика дерш совдалахь,

Хьо вогур вац хьуна!

Къинхетам хилар гой

ТӀех воккха ма велахь,

Кхел чӀогӀа хилар гой

Вохий, а ма хилалахь:

Сайн хьоме бер санна

Ма веза хьо суна.

Делахь а хьол чӀогӀа,

Сайл а тӀех йезариг

Сайн нийсо йу суна!

(1969 — 9 март — 03.00 гӀенах).

ВОЬЛХУ САЛТИ

(баллада)

ЦIий Iенош, бомбанаш лелхар

Дуьнен чохь соцуш а дац.

Берийн а, нанойн а белхар

ХIинца а датуьйш ма дац.

ХIинца а и тIом дIабалац,

Хийламмо бо къаьхьа къурд.

Амма сан даг чуьра далац

Воьлхучу салтичун сурт…

Некъана йуьстах а ваьлла,

Накъостех къаьстина шен,

Воьлхуш Iа и, ша а ваьлла,

Лахвелла цу тIулга тIе.

Йерриг а ченаша йуьзна,

Iаьвжина и беран йуьхь,

Дерриг а берчаша дуьзна

Ду цуьнан топ лаьцна куьг…

Алахьа, хьо хIунда воьлху –

Оцунах со кхуьуш вац:

Хьо тIамтIехь тоьлла ма вoгly,

Чевнаш а хьуна тIехь гац?

Фашистийн ардангаш отуш,

Хедабеш дIаьндаргийн некъ,

Хьайн бIаьргех тадам ца болуш,

Хьо майрра ма ваьлла чекх?

Ткъа xIинцa хьо воьлху хIунда?

Хуьлий-те велхарх а йал?

Гин-техьа цIеххьана хьуна

Хьуо йoIцa лаьттина талл?

Ткъа талл и, мотт боцуш дийца,

Дагийна го бомбано.

Йезар а йац аьлла, хIинца

Хазарна воьлху-те хьо?

Йа йу-те и дIора школа,

Херцийна шен пенаш го,

Дуьххьара хьан динарг дола,

Куьг хьокхуш, кхиийнарг хьо?

Йуй-те и жимачохь дуьйна

Шена чохь, малх лепарехь,

Итт шарахь бакъдериг хьуна

Чухудуш деллариг эхь?

Дуьххьара абат ахь йешнарг,

Латийнарг кхетаман суй,

Дуьненах хьо дуьххьар тешнарг,

Хиънариг хьуо адам дуй?

Аьллариг: уггаре хазниг

Стигла кIел вайн дуьне ду,

Дуьненан йоккхаха хазна

Лаьттара адам а ду!..

Дийцахьа, хIун ла ца делла,

ЦIеххьана таьIина хьо?

Йа, хилларш карла а девлла,

Йуха а дог ийжадо?

Йа, толамца тIом чекх ма-белли,

Йуха а дагбаьхки-те

Цу тIамо дIабаьхьна безарш.

Хьан даг чохь шайн йитна цIе?

Йа вийна Киевна кIела

Дай, ваший дагавеа-те?

Фашистийн лагерехь йелла

Хьайн йиша дагайеа-те?

Йа сагатделла-те нанна,

Дагабеъна и мерза стом?

Йа хьаьхна, массарна санна,

Хьуна а и къиза тIом?

Алахьа, xIyн ла ца делла,

БIаьргара хиш ийдало?

Кийрахь ша тар а ца белла

ХIун бала схьагIертало?

Йа ахь а тIамехь ца ваьлла

Дайинчу адамийн бIо,

Шайн гIаларт карзахадаьлла.

Буьйсенца схьахIуьттуш го?

Аьттачу гIаланийн сарташ,

Лазартнех чекхъйуьйлу цIе.

Чим хуьлуш и йаьгна йарташ

Йуха а дагайаьхки-те?

ЦIе йайъа гIepтaш хьайн цIийца

ТIеман новкъа хийла ихи…

Цу йартийн кIур бу-те хIинца

Хьан бIаьргех Iуьйдуриг хи?…

XIaн-xIa! Вац иштта и хеташ!

Кху сохьта хаац, салти, со:

Ца воьлху йа хьайх къахеташ,

Йа хьайнаш дагалаьцна хьо!

Дуьненах долчух къахетта

Хьан баьргех Iийдало хи:

Берахь и хьайна ма-хеттар

Цахилар кху сохьта гин!

Ца лууш къастабан цхьаннах

Йа безнарш, йа бевзарш хьайн,

Хьо воьлху, гIийла бо санна,

Дерриг а дуьненах вайн!

Схьагарехь, ахь ма ца лайна

XIapa дуьне телхина гap,

ТIамехь а тоьллачу хьайгахь

И тадан ницкъ цахилар.

Толам а, тIом а цаэшар –

Баккхийнаш шаьш хиллехь деш,

Берашна шаьш хьоьххург бешахь,

Машарна уьш кхиадеш!

Воьлху хьо, хаахь а хьайна

ТIом вайна тIета а бар,

Ткъа тIамо толам а вайна

ТIаккха ша тIебожабар.

Ма велха: вац хьуна, салти,

Дуьххьара и хиънарг хьо.

ГIайгIанаш хьайн да а лахкий,

Хьалхахьа дIаволало!

Сацаде хьайн бIаьрхин тача!..

Делахь а воьлху токх:

ГIoргa бу салтичун маша,

КIеда ду салтичун дог!..

ГIайгIанаш йазйелча чIогIа –

БIарлагIаш схьахIуьттуш йу:

Го цунна — хьуьллахь схьавогIу

Дай, ваший — уьш дийна бу!

Ткъа дIогахь го цунна, йоьлуш,

Айина зезагийн курс,

Шен йиший, наний а йогIуш,

Йалайеш шайн хьоме нус!

Балаза, уьш дийна хилла –

Хезнарг а харц ма хили…

Школа а го дIогахь сирла,

Бекабеш чохь горгали.

Го цунна: эзарнаш богIу,

Лепадеш байракхийн нур.

Массара цхьабосса боху:

«ГIоттур бац кхин тIеман кIур».

Хаза ду вайн сирла гIенаш:

Гур ма ду уьш бакъхуьлуш.

Эрна дац и церан къежарш:

Вайн дегнех духдуьйлу уьш!

Хууш ду, вайн гIенийн орам

Вайн дегнех схьаболуш бу,

Ткъа лиънарг вайн дагна чIоггIа

Кхочушдан вай хууш ду!..

Ца оьшу кхин велха, салти,

Лаьтта тIехь хьо цхьалха вац.

Тохало, йуха а гIаттий:

Бертахь вай эшор ду харц.

Мехкан да — ма вац и хьаша! –

Дуьненах ойлайеш а.

Мокха бу салтичун маша,

Сирла ду салтичун са!..

БIаьргара хиш дIа а дохуш,

И салти го гIаьттина,

Автомат шен буйнахь къовлуш,

Йуьхь буьрсса шен кхоьлина.

Сулаев Мохьмадан доIанийн поэзех

Сулаев Мохьмад йазйан хьалххе волавелла, шен 14–15 шо долуш. Дуьххьарлера шен говзар «Малх тулур бу» цо йазйо 1943-чу шарахь, Итон-Кхаьллахь ша лор болх беш волуш. Оцу поэмин чулацам патриотически бу. Кхечу кепара хуьлийла а дацара. СССР-на тӀелетта луьра мостагӀ. И мостагӀ Ӏаьржачу боданан суьртехь ву. И бода, маьлхан серлоно иэша а бина, дуьне паргӀатдоккхур ду. Цу кепара метафорически аллегорех пайдаоьцу къоначу поэта.

Схьахетарехь, бусалба Ӏилманах а, нохчийн халкъан поэзех а кӀорггера кхиъна хилла Мохьмад. И билгалдолу, 1942-чу шарахь цо Итон-Кхаьллахь ша лор болх беш волуш йаздина доӀанаш дешча.

ДоӀанаш нохчийн фольклоран уггаре а ширачех жанр йу. Цуьнан чулацам АллахӀ-Деле беш болу кхайкхам бу, дехар ду. Ткъа нохчийн исбаьхьаллин литературехь, доӀанийн поэзин лироэпически жанр кхуллуш, дуьххьара къахьега волавелларг Сулаев Мухьаммад хилла. Шеко йоцуш ду къоначу поэта нохчийн фольклоран поэзех, къаьсттина нохчийн халкъан доӀанех, пайдаэцна хилар. И гӀуллакх вай лахахь, Ӏилманан талламца масалш а далош, тидаме оьцур ду. Ткъа кхузахь вай билгалдоккхур ду поэтан доӀанийн уггаре а коьрта маьӀна — Сулаев Мохьмад АллахӀ-Делах тешар, цо бусалба дин, ийман кӀорггерчу кхетамца тӀеэцна хилар. Цундела вирзина и доӀанашка. Амма и чӀогӀа къайлах хилла, нагахь ца хиллехь, иза дийна а вуьсур вацара цу заманахь. И хан Сулаев Мохьмада, ша-шеца ойланаш йеш, АллахI-Деле кхойкхуш, цуьнга дехарш деш, исбаьхьаллин лаккхара чулацам болуш, философски маьӀна долуш доӀанаш кхуллу хан йу. ДоӀанашца йу цуьнан бакъйолу поэзи, даг тӀера йолу ойланаш. Царах цхьадерш вайга схьакхаьчна — 1996-чу шарахь, уьш «Орга» журнала тӀе «Сан доӀанаш» аьлла, Шайхиев Ӏалвадигахула зорба тохийтина М.Сулаевс. Оцу доӀанашна тӀаьхьа Шайхиев Ӏалвадис Мохьмадера эцна интервью а йу, «Делан диканца!» цӀе а йолуш (2). И ший а хӀинца воцуш ву. АллахӀ-Дала декъалбойла уьш!

Дешархошна Сулаевн доӀанаш довза аьтто хилийта хӀокху гулар тӀехь уьш йуха а зорбане дохур ду вай ТӀетохаран декъехь. Дешархойн аьттонна, доӀанаш тIера масалш далош, доӀанийн а, стихийн а могӀанийн рогӀалла терахьашца билгал а йоккхур йу — хьалхарчу терахьо доӀанийн рогӀалла къастайо, ткъа шолгӀачу терахьо доӀанийн поэзин рогӀера могӀа билгалбоккху. Сулаев Мохьмада ша доӀа кхоьллина хан а, меттиг а леррина билгалйоккху. Цундела поэтан кхолларалла толлуш волчун аьтто бу хӀора доӀанан нохчийн халкхан цу хенахь хилла йолу истори а, социальни хьашташца йолу уьйраш а къасто, поэтехь болу сингаттам а, кхетам а гайта.

Хьалхара ши доӀа Итон-Кхаьллахь 1942-чу шеран эсаран (октябрь) беттан 5-чуй, 25-чуй деношкахь кхоьллина ду. КхоалгӀа доӀа 1948-чу шеран мангалан (июль) беттан 2-чу дийнахь, нохчийн халкъ дохийна долуш, Казахстанехь йаздина ду. Цул тӀаьхьадогӀу диъ доӀа нохчийн халкъ ДегӀастана цӀа дирзинчул тӀаьхьа, 1965-чу шарахь кхоьллина ду. 8-гӀий, 9-гӀий доӀанаш цӀахь 1967-чу шарахь йаздина ду. Ткъа уьтталгӀаниг, шен цӀе «Къайлахара аз» йолу, драматизированни исбаьхьаллин произведени йу. Иза доӀанан жанрана йукъайогӀуш йац. Цу тӀехь бац, доӀанехь санна, Кхоьллинчуьнга беш кхайкхамаш йа дехарш. Амма Цуьнгара буй-техьа аьлла, хаалуш хьехамаш бу хӀокху поэмин лирически турпалхочунна, буьйсанна кхо сахьт даьлча, 1969-чу шеран бекарг (март) беттан 9-чу дийнахь гӀенах дуьхьалтесна. ХӀара говзар поэма йу ала бахьана ду, кхуьнан лирикин а, драмин а, эпосан а билгалонаш хиларна. Уьш вай тӀаьхьо къастор йу. Ткъа доӀанаша чулоцу хан 27 шо зама йу: 1942-чу шарера 1969-чу шаре кхаччалц. Ша поэт, доӀанаш йаздан волалуш, ткъе шиъ шо долуш, кхиъна вогӀуш, лаккхара дешна лоьран говзалла йолуш Итон-Кхаьллахь болх беш къона стаг ву. И хан Советийн пачхьалкхо Германица уггаре а хала а, луьра а тӀом бен хан йу. Ала деза, советан Ӏедало 1920–1940-чуй шерашкахь нохчийн халкъ ша большевикаша лиэдинийла а, шена тешнабехк бинийла а хиларх ма-дарра кхиъна хилла. Дешна Ӏеламнах къиза хӀаллакбина хилла, йарташкахь къахьоьгуш баха гӀерташ болу нах, шай долаллех а баьхна, хенаш тоьхна, чубоьхкина, йа Соьлжа-ГӀалахь НКВД-хь байъина. Большевикийн Ӏедало лелош йолу харцо ла а ца йелла, цӀера арабевлла, шайн синош довдийна, лаьмнашкахула лелачу ткъех обаргах бахьана а дина, масийтта бӀе къайлах болу НКВД-н белхахой арабаьхна хилла Советан Ӏедало, «обаргаш» бу аьлла, цӀе а тиллина. Цхьана агӀор оцу «обаргаша» хьийзош, Советан Ӏедало вукху агӀор хьийзош хилла нохчийн йарташкара бахархой. Цул сов, Советан Ӏедало, колхозашкахь мах ца луш, трудоденош йаздо бохуш, нах лебеш, мехаза болх бойтуш, Ӏазапехь латтош хилла нохчийн халкъ, кхидолу халкъаш санна. Иштта цӀахь чолхе дахар доллушехь, Даймахкана (СССР-на) луьра мостагӀ 1941-чу шарахь тӀелетча, эскарехь болчу нохчийн тӀемалоша исторехь цӀе йоккхуьйтуш, майраллий, доьналлий гойтуш, йуха ца бовлуш, тӀом беш хилла. Брестехь немцошна дуьхьал тӀемаш бинчу цӀеэскархошца 250 гергга нохчийн тӀемало хилла. Царах цхьаъ ву Итон-Кхаьллара Советски Союзан Турпалхо Узуев Яхьян Мохьмад. ТӀом дӀаболабеллачу хьалхарчу деношкахь дуьйна шен турпалаллин некъ дӀаболабо Нурадилов Ханпашас. Пулеметан тачанкин говраш лелорхо бен ша воццушехь, дукха тӀом бина воццушехь, шен тӀеман синкхетам, майралла, доьналла гайтарца доккху Ханпашас дуьххьарлера тӀеман совгӀат (3). Эскаран хьаькама хӀун совгӀат де ша аьлча, Ханпашас пулемет йехна хилла. Оцу герзаца 920 мостагӀ вийна Нурадиловс, разведкашка оьхуш, шийтта немцо йийсаре валийна. Шен нохчийн халкъан сий айдина хилла Нурадиловс бӀаьхаллин хьуьнаршца.

Нохч-ГӀалгӀайн ВКП (б) обкоман цӀарах 1942-чу шарахь 4-гӀа гвардейски кубански гӀалагӀазкхийн дошлойн корпусан командующис, инарла-лейтенанта Кириченкос даийтинчу кехата тӀехь йаздина: «Ваши люди, представители Чечено-Ингушетии, дерутся в боях замечательно, показывая пример и мужество настоящих сынов нашего народа» (4) («Шун нах, Нохч-ГӀалгӀайчоьнан векалш, тӀамехь дика лета, вайн халкъан доьналла а, къонахалла а гойтуш»). Ткъа цӀахь болчара, бӀеннашкахь шайн лаамца тӀаме бахийтар доьхуш, военкоматашка заявленеш делла хилла. Оцу хенан сурт дика хӀоттадо «Комсомольски правдин» тӀеман корреспондент хиллачу, тӀаьхьа гӀараваьлла оьрсийн йаздархо хилла дӀахӀоьттинчу Калинин Анатолийс шен дуьххьара «Искры над Грозным» цӀе йолчу литературин очеркехь.

Цо йаздо: «Грозный называли прифронтовым городом… В военкоматы шли толпы: безусые юнцы и седые ветераны…». Мехала ду цо шен очеркехь зорбатоьхна Вашандаройра воккхачу стага Ильясов Исалис, ша тӀаме вахийта аьлла, йаздина заявлени: «Сан кхузткъе ворхӀ шо кхаьчна, амма сайн дегӀехь ницкъ хаало суна хӀинца а. Сан лаам бу, ЦӀечу Эскаран могӀаре а хIоьттина, мостагӀ ата. Со дошлойн дивизе дӀаэцар доьху ас. Сан дехар кхочуш ца дахь, сан сий лахдина хетар а ду суна» (5). Пхийтта шо кхачаза волу макажо Алиев Ваха къайллах Висаитов Мовлидан эскадронца тӀаме воьду. Нохчийн къам, ДегӀастанара, дохийна Сибрех дахийтича, Алиев Вахас Сталине девне кехат йаздо. Хан цакхачарна, АллахӀ-Делан къинхетам хьалха а болий, тоьпаш ца тухуш, кӀелхьара а волий, итт шарахь Колымахь чохь воллу жима Ваха, амма къар-м ца ло, ша динчунна дохко а ца волу. Цу кепара хилла йукъара хьал Нохчийчохь тӀом болабале а, болабеллачу хьалхарчу шерашкахь а Сулаевс шен дуьххьара доӀанаш кхуллучу хенахь. Кхин а цхьа шой, биъ буттий ца кхоччуш хан йисина хилла нохчийн халкъ дохийна Сибрех дахийта. Поэта оцу муьрехь кхоьллина ши доӀа а, «Малх тулур бу» цӀе йолу поэма а. Уьш йешча, вайна хаало Сулаевгахь болу кӀорггера сингаттам. Иза боьдучу луьрачу тӀамца боьзна ца Ӏа. Поэтана дукхахболчу нахана цагург го, цунна дукха хӀума хаьа, хинйолу халонаш а, сингаттамаш а сема хеза.

Цул сов, бусалба дин а, шен къоман барта кхолларалла а дика йевзаш хилла Сулаевна. Оцу хьелаша къастийна хилла поэтан нохчийн литературехь керлачу жанрийн лехамашна тидам тӀебахийтар. И дерриг билгалдолу, шен доӀанашкахь поэтически гӀирсашца цо хӀиттош долу исбаьхьаллин суьрташ тидаме эцча. Сулаевс нохчийн литературехь дуьххьара кхоьллина доӀанаш. Уьш нохчийн фольклоран доӀанех терра, диалогех пайдаоьцуш, цундела драмин билгалонаш йолуш, керлачу поэзин жанрехь йазйина исбаьхьаллин говзарш йу. И диалог, фольклоран доӀанехь диалог санна, шатайпана йу. Поэта дуьйцуш йерг (кхайкхам, дехар) ша тешаш волчу вай Кхоьллинчуьнга хьажийна ду, амма Цуьнгара къамелаца жоп хиларе сатесна дац. АллахӀ-Дала къинхетам а бина, доӀанехь деш долчу дехарна йоццачу хенахь йа заманан йохаллехь хиндолчу хьолаца жоп даларе сатесна ду. Цундела нохчийн литературехь а, фольклорехь а доӀанехь йолу диалог шина агӀор дуьхь-дуьхьал къамел цхьаьнадогӀуш йац. ДоӀанан диалог йацйина йа юьззина йоцу диалог йу. Иза доӀанан жанран коьртачех билгало йу ала тарлуш ду. Нохчийн литературин поэзехь поэтан исбаьхьаллин говзалле хьаьжжина, доӀанан жанран башхалло цхьацца халонаш а, аьттонаш а кхуллу. Халонийн агӀо йоьзна йу поэтан хӀора дешан а, вастан а дерриге а маьӀнийн инзаречу жоьпаллица. Поэтан динца доьзна долу Ӏилманан, историн, философин, филологин Ӏилманийн кӀорггера хаарш хила деза Кхоьллинчуьнга доӀанца дехаре, кхайкхаме волуш. Ткъа аьттонех коьрта ду аьлла хетало поэтан доӀанера лирически турпалхочуьнца цхьаьна шатайпа исбаьхьаллин цхьааллехь шен дог-ойла дешархочунна гайта аьтто баларца.

ХӀокху статьяца дӀаболо дагахь ду вай Сулаев Мохьмадан доӀанаш а, кхийолчу жанрийн говзарш а толлуш болу Ӏилманан болх. Кхузахь вай, филологически тидам беш, анализ йан хьовсур ду хьалхарчу доӀина. Сулаевн хьалхара доӀа шина декъе декъало. Хьалхарчу декъехь поэта ша доӀа дале, АллахӀ-Деле кхайкхам бале, шен йерриге а ойланца, дагца ша бина кечам буьйцу: «Сайн синца, йуьхьаца Хьоьгахьа вирзина, Йерриге а ойланца Хьуна тӀевирзина, Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина, Йо, Дела, со Хьоьга Доьхуш ву тахана…». –8. Нохчийн фольклорца исбаьхьаллин уьйраш билгалйовлу поэтан доӀанан хьалхара могӀанаш долалушшехь. Вай къастадо коьчалниг дожарехь доӀанехь хьалхарчу стихашкахь коьрта долу ши дош: синца, йуьхьаца. Поэта тидаме оьцуш дерг, къастош дерг ду адамо деш долчунна жоьпаллин ши хӀума хилар: стаг велча Кхоьллинчунна жоп дала дуьхьалхӀуттун долу са а, лаьттах схьайаьлла йолу, йуха лаьттан кийра гӀон йолу дегӀан чӀуьйриг (чарх) а адаман йуьхьаца (дагца) цхьаьна. Сулаевн хьалхарчу доӀанехь пайдаоьцуш вай лакхахь къастийначу шина дешан маьӀница шен-шен уьйр йолуш дешнийн ши тоба йу: 1. Синца — ойла, хьекъал, корта; 2. Йуьхьаца — дог, мотт. Дешнийн и тобанаш къастош, реконструкци йеш, вайна билгалйолу Сулаевс пайдаэцна нохчийн фольклорехь а, буьйцучу маттахь а поэтически формула хилла лелаш йолу дешнийн цхьаалла: дог-ойла. И дешнийн цхьаалла, поэта ма-ярра, шен кепехь доӀанан текстехь йалийна йац. Амма и поэтан синкхетаман контекстехь хиларан тачанаш билгалдовлу, хьалхарчу стихан коьртачу дешнийн тобанаш къастийча. Контекстехь йолу формулан дешнийн рогӀалла а, цуьнца цхьаьна йукъара маьӀна а хуьйцу Сулаевс, поэтана дика йевзаш йолчу фольклоран поэзехь а, буьйцучу маттахь а (халкъан философехь) хьалхадоккхуш — цундела коьрта ларалуш дерг дог ду. Масала, «Мусин Юсупан илли» тӀехь Юсупа шен даге боху:

— Да велла диса хьо, Кийрара дилхан дог, Хьайна там ва хилча, Йишин бер ва санна, Ма коча качло хьо. Хьайна там ца хилча, Меца борз ва санна, Ма чӀогӀа дарло хьо. Сайн нанас биллинчу КӀедачу ва меттахь, Хьешана диначу Готтачу оти чохь, Наб кхета ца вуьтуш, Ахь чӀогӀа хьийзаво, Кийрара дилха дог. Диканна ва хуьлда Хьан карзахдалар, Сан ойла дӀайаьхьна, Сан синтем бохийна, Обарган хала дакъа Ва соьга кхийдош, Ахь чӀогӀа хьийзаво, Кийрара дилха дог…(6). ХӀокху узаман жанран билгалонаш йолчу инзаре хазачу исбаьхьачу говзарехь дог гуттар а эпитеташца (кийрара, дилха) къастадо. Ткъа ша узам диалоган кепехь кхоьллина бу. Диалог узаман турпалхочо (Юсупа) шен дагца йеш йу. Юсупа карзахдаьлчу шен даге бехкаш доху: даго вижа ца вуьтуш шен ойла дӀайаьхьна хиларна, синтем бохийна хиларна, обарган хала дакъа шега кхийдорна. Даго дуьхьал жоп луш, йалош йолу бакъонаш, бахьанаш онда а, мехала а хуьлий, йохье ваьккхина волу Юсуп къарло. И обарган буьрсачу новкъа волу. Герггарчу хенахь тӀехӀуттун йолчу инзаречу халонашкахь, кхерамашкахь ша-шен дог зуьйр дуйла а хоуьйта Юсупа. Тидаме эца деза хӀокху халкъан говзарехь а, буьйцучу нохчийн маттахь а маьӀнин коьрта меттиг дӀалоцушдерг дог хилар.

Вай йалийначу фольклоран говзарехь синан-ойланан маьӀна долу дешнаш коьртачу могӀарехь а дац, иэшаман позицехь а ду: (даго) ойла дӀайаьхьна, (даго) синтем бохийна. «Арадахарх узамехь» а билгалйоккху кийрара деган чӀогӀалла а, цуьнан коьрта хилар а: «И чуьйна болат ма чӀогӀа ду, — И сенчу цӀаро лаладо, Хьо стенах дина, кийрара дог? Ма чӀогӀа хиллера хьо, кийрара дог. Везачу Дала кхиэл йина, Цу гуьржийн нехан лаам хилла, Даймахках дала хьайга аьлча, Ца дегира, ца дешира кийрара дог. Хьо стенах дина хиллера? Ма чӀогӀа дина хиллера хьо?..» (7). Шен даге хьажийна бу «Ваша вийначу йоьӀан узамехь» цхьалха йисинчу, маьлхан дуьне диттал дакъазйаьллачу йоӀа беш болу кхайкхам а: «Ма делха-а, сан кийрара дог, Хьо хьистинарг гур вац хьуна, И ца гучу кху дуьнен чохь Лаьттан кийрахь товр ду вайна…» (8). Хьалха даге а кхойкхий, тӀаккха шен сине йистхуьлу «Хьуьнхахь йисначу йоьӀан узаман» лирически турпалхо а: «Да велла диса хьо, Сан кийрара дилха дог! Хьайна ловза ца тоьъначу Баьссачу кийра Хьо таӀий дижа-кха. Да велла диса хьо, Хьан куралла йохийна, Ӏожалла кхечи. Да велла диса хьо, Сан кийрара мерза са! Вайша даккха ца хилла Вайшинна орца, Сан дегӀах хьо къаста (8) Хан герга хилла, ДӀакъастий далахьа, Да велла диса хьо!..» (9).

Ткъа Сулаев Мохьмада фольклоран а, буьйцучу нохчийн меттан а дог коьрта лараран ламасталла шен поэзехь керлачу исбаьхьаллин кхетаман экъанна тӀедоккху. Цо хьалхарчу доӀанехь шен Делаца йолу йукъаметтиг къастош коьртаниг дой, дӀахӀоттадо са, цуьнца кхетаман уьйр йолу цхьаьна тобанера дешнаш а (ойла, хьекъал, корта). Оцу доӀанан хьалхарчу декъерчу стихаша кхин а гойту: Делах тешар поэта уггаре хьалха а, коьртачу декъехь а шен ойланца, хьекъалца тӀеэцна хилар. Цундела, шен доӀанехь Сулаевс Кхоьллинчуьнга деш долу хьалхара дехар метафорин хьесапехь ойланца уьйр йолуш ду: «Дикачу ойланех Бузалахь сан корта…». 9–10. Ткъа хӀокху хьалхарчу стихехь деган метта цуьнан маьӀница поэта даладо керла дош — йуьхьаца. Оцу харжаман халкъан кхетамехь шен бух бу. Нохчийн олуш ду: «даг чохь дерг — юьхьа тӀехь гуш хуьлу». Оцу синан-ойланан а, юьхьан-деган а шина тобанан дешнийн маьӀнех пайдаоьцуш, поэта керла, кӀорггера философски чулацам болу метафорш а, кхин исбаьхьаллин поэтически гӀирсаш а кхуллу. Церан гӀоьнца Сулаевс шен коьрта ойла йовзуьйту дешархошна. И ойла йу — ша кхоьллина волу, ша даггара тешаш а, лоруш а волчу АллахӀ-Далла Ша муьтӀахь хилар дӀахаийтар.

Поэтан а, доӀанерчу лирически турпалхочун а цхьа лаам бу, оцу лаамца и шиъ вовшах кхетта, цхьааллехь ву — «Адам» бодане Ӏазапера къинхетаме Делан серлоне дуьгучу новкъахь — Цуьнан «гӀоьнча» хилла, пайденна хила лаар. Хьалхара доӀа поэта йаздина шен нохчийн къомана а, йерриге а пачхьалкхана а тӀехӀоьттинчу инзаре боккхачу сингаттаман кӀорггера ойла а йина («Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина». 5–6.) Деле беш кхайкхамаш бу, дехарш ду. Оцу ворхӀ дехаран чулацамца, церан тематикица билгалйолу поэтан дуьнен чохь вахаран Ӏалашонаш, цуьнан уггаре а кӀорггера синан а, деган а лаамаш: 1. Поэта АллахӀ-Деле доьху шен корта дикачу ойланех бузар; 2. Коьртехь йолу дика ойланаш толош, поэтан аьтто бар; 3. АллахӀ-Дала адам шен серлоне дуьгучу новкъахь оьшучохь поэтах гӀоьнча вар; 4. Поэтан дика дерриге а адамийн долахь гайтар; 5. Адамийн дика дерг поэтана ган таро хилар; 6. Поэта шен хьекъал а, дог а АллахӀ-Делаца бертахь дар доьху; 7. АллахӀ-Делан дикачу новкъа ша вигар доьху поэта Кхоьллинчуьнга.

ХӀокху доӀанан дехарийн чулацаман маьӀна а, церан поэтически сурт кхолларан гӀирсийн чулацаман а анализ йеш, вай дешархойн тидам тӀебохуьйтур бу доӀанехь нохчийн кхиъна вогӀучу поэта шен ойла билгалйоккхуш долчу маьӀнийн коьртачу дешнашна. Царех цхьаъ ду «адам» (къам, халкъ) боху дош, хьалхарчу доӀанехь Сулаевс кхузза далош долу. Итон-Кхаьллахь нохчийн лаьмнашкахь Ӏаш а, лоьран болх беш а волчу поэта буьйцуш берш шен къоман нохчий хилла ца Ӏа йа къаьмнашца къастийна нах бац — дерриге а адамаш ду. Уьш вай Кхоьллинчо, къаьмнашкахь къеста а ца деш, Шен серлоне дуьгуш ду. Оцу халачу а, жоьпалле болчу а новкъахь долчу дерриге а адамех къинхетам беш ву нохчийн поэт. Цо доьху вай Кхоьллинчуьнга шен Поэтан долу «дика» адамашкахь гайтар. Кхечу кепара аьлча, цаьргахь массаьргахь а вовшашка къинхетам а, АллахӀ-Делах тешар а хуьлийла лаьа Сулаевна, шегахь санна. И ду цуьнан «дика». Цул сов, Кхоьллинчо шена делла Поэтан кхетаман дакъа доллушехь, куралла а йац цуьнгахь. Адамийн дика дерг шена ган таро йоьху Поэта АллахӀ-Деле. И нехан «дика» ган а, гича шена тӀеэца а лаам бу Поэтехь. Иштта, массеран сингаттам, массо адаман доладар, къинхетамбар шена тӀеозийна, бакъволу дуьненан Поэт хилла ГӀойтӀара Сулимин ЦӀоьбигӀеран Абун воӀ Мохьмад. ТӀетохар Сайн синца, йуьхьаца Хьоьгахьа вирзина, Йерриге ойланца Хьуна тӀевирзина, (*) 5. Меттан ницкъ берриг а Сайн дагца гулбина, Йо, Дела, со Хьоьга Доьхуш ву тахана: Дикачу ойланех 10. Бузалахь сан корта, Уьш толош, аьтто а Ахь белахь сан шорта, Адам Хьайн серлоне Дуьгучу цу новкъахь 5. Оьшучохь хьайн гӀоьнча, Доьху, сох ахь велахь! Гайталахь сан дика Адамийн долахь, Адамийн дика дерг а. Ган таро лолахь. Хьекъал а, дог а сан Хьайца дай бертахь, Йо, Дела, вигалахь Хьайн дикчу новкъа со. (1942 — 5 октябрь, Итон-Кхаьлла)

Мунаев ИсмаьIил, филологин Iилманийн кандидат, фольклорист

Примечания

1

«ТIиэ-йуьххье» — хIетахь НГIАССР-н НКВД-н гIишло хилла Грозный-гIалахь Соьлжа йистехь долчу тIайна йуьххьехь. Цундела НКВД-х вайнаха xleтахь дуьйна иштта олуш хилла, цуьнан шен йолу це а ца йоккхуш.

(обратно)

2

«Прогнозис пессима» — латински (лоьрийн) маттахь — «сатуьйсийла йац» — бохург ду.

(обратно)

3

Билмейман — суна ца хаьа (казахийн маттахь)

(обратно)

4

Аман — могаш хуьлда!

(обратно)

5

Жахсы — дика ду.

(обратно)

6

Акхсакхал — воккха стаг (казахийн маттахь).

(обратно)

7

Ата — да (казахийн маттахь)

(обратно)

8

Кибитка — цIа (казахийн маттахь).

(обратно)

9

Отар — охьахаа (казахийн маттахь).

(обратно)

10

«Бастык» — куьйгалхо, председатель (казахийн маттахь).

(обратно)

11

М. Мамакаевн стихаш

(обратно)

Оглавление

*** Примечания ***