Апавяданне
Бухта ляжала у чорных, мертвых сопках, як іртутнае, цьмянае люстра. Спалі на гэтым люстры глухія і насцярожаныя цені караблёў. Злева, досыць далёка, дагарала сузор’е горада, самы край гэтага сузор’я, бо цэнтр ягоны хаваўся за мысам, там, дзё бухта рабіла калена. Справа, у горле заліва, размерана ліў святло маяк, і тады ад яго вострай зоркі цягнулася па вадзе проста да Сцяпана Дубаўца амаль нерухома сцежка.
Ваду цяжка было назваць штылявою. Вада была проста мёртвай. Мёртвая, як гэтая сакавіцкая прыморская ноч. Як цемра.
Тое цямноцце толькі зрэдку ўспорвалі ўспышкі рацьера: караблі нібы скардзіліся адзін-аднаму, што вось вакол ноч, золь і самота, што кілі іхнія дранцвеюць і дубеюць у ледзяной вадзе.
Ды яшчэ рухаліся ад карабля да карабля белыя агеньчыкі на шлюпках. Мігцелі, як зоркі.
«Камандзіры з нарады,— падумаў Дубавец.— Нічога сабе гамарня была. Да трох ночы...»
Ён прыкурыў ад недакурка новую папяросу і выпусціў недакурак. Пачуў, як коратка шыкнула ўнізе, нібы нехта сказаў «цс-с» — і ўсё вакол, сапраўды, заглухла цяжка і сонна: увесь сусвет заторкнуў вушы ватай.
Стаяла ціша. Толькі зрэдку над вадой спявуча стагналі, пераклікаліся карабельныя склянкі. Нібыта крыху надтрэснутымі ўдарамі. А пасля змаўкалі, і нямота, яшчэ больш глыбокая, зноў павісала над вадой.
У гэтыя перадсвітальныя гадзіны мічман Сцяпан Дубавец усе апошнія месяцы адчуваў дзіўную, шчымлівую, у чымсьці нават прыемную тугу. Быццам на некалькі хвілін нейчая жорсткая рука адпускала сэрца. Нібы нейкі цёплы дождж зрошваў на хвіліну ягоную закарэлую, счарсцвелую душу. I рабілася на імгненне лягчэй жыць, і нібы маячыў наперадзе цень нейкай надзеі, і, здавалася, не ўсё да канца яшчэ перажыта і страчана ў душы.
Лёгкі туман на вяршынях сопак. У слабым свячэнні зор ён крыху адлівае жаўтаватым і залацістым. Нішто не шкодзіць думцы.
У дзённай сумятні так рэдка ўдаецца думаць. А з гадамі жаданне думаць ўсё мацнее. I, напэўна, таму ўсё мацнее бяссонне.
Волкі пах марской сакавіцкай вады.
Шкада, што нельга доўга стаяць... Вільгаць... Адразу пачынаюць стагнаць старыя рубцы, пераломы і шнары... «Мінёр памыляецца адзін раз»... Глупства якое!.. Дурдола нейкая выдумала прыказку, а сотні ёлупаў паўтараюць! Сколькі разоў даводзілася яму бачыць жахлівае, смыротнае полымя, сляпучую ўспышку выбуху на больш ці менш блізкай адлегласці. Рассечаная шчака. Шнар перасек лоб. Зламаная рука і ключыца ў такую золь кожны раз ныюць і чуваць асколькі ў правым сцягне і левай назе — апошні падаруначак вайны, якая для іншых скончылася чорт ведае калі, а многія нават не памятаюць пра яе, не ведаюць яе.
I гэта ўсяго ў трыццаць дзевяць год. Урэшце, чаму «ўсяго». Жэня не лічыла, што гэта «ўсяго». Знікла. Дый што ёй было ў чалавеку, які ледзь не ўдвая старэйшы за яе. Непрыгожы, як грыбзон. Ну і з асветаю, як з мордай. Не фантан асвета, скажам прама. Асвета мічмана, які сівее. А што можна было зрабіць? Спачатку эвакуацыя, пасля бездамоўе і швэнданні паўсюль, таму што бацькі памерлі, не вынеслі. Платформы з зялёным жытам. Нават у чужых гародах краў. Пасля так званы «сын карабля». А пасля знайшоў братоў. А братам гэтым без яго не вывучыцца было б, не ўстаць на ногі. Так вось і ажаніцца не надумаў. А калі прайшло тое, два гады назад... А, што там!
...Так, не песціла жыццё. Да ўсяго саматугам, то што дзівіцца, што вырас бандураю. Ведаў, што многіх маладзейшых — і матросаў, і з тых, што ў некаторых чынах — ад яго верне. Верне ад сухасці служакі, ад маўклівасці, ад грубай рэзкасці, ад звычкі чапляцца за кожную дробязь. Ну і чорт з імі! Базікалам затое не быў, па бабах залішне не бегаў, па корчмах не бахусаваў.
У глыбіні душы ён ведаў, што для самапавагі гэтага мала. Ганебна мала. А ўжо для такіх дзяўчат як Жэня — і пагатоў.
...У адмірала Ахотнікава была фенаменальная памяць на абліччы, імёны, факты жыцця падначаленых. У многіх і многіх соцень камандзіраў, старшын, матросаў ён памятаў, нават, імёны па бацьку жонак, і колькі дзяцей, і калі праштрафіўся, і калі, наадварот, быў адзначаны. Дый хто ўрэшце не ведаў яго, Сцяпана Дубаўца, які са сваіх амаль сарака гадоў дваццаць восем на караблях, з таго самага дня, калі ўзялі яго, беспрытульнага, на тральшчык юнгам, «сынком». I вось ён аднойчы выпадкова пачуў, як Ахотнікаў у канфідэнцыйнай размове сказаў пра яго, Дубаўца:
— Служыць аж занадта старанна.
А што заставалася рабіць яму, Дубаўцу, калі акрамя гэтага ды яшчэ нескладанай сталярскай работы ў доме, «для душы», ён амаль нічога не ўмеў. Дый служыць «занадта старанна» нельга. Глупства гэта, хаця і адмірал сказаў.
А Ахотнікаў тады яшчэ прыбавіў:
— Не прывёў бы тады лёс на карабель — быць бы яму старшынёй нейкага калгаса. Такога сабе моцна і ўстойліва сярэдняга. Уся матчастка ў поўным парадку. Людзі жывуць, нібы ў хрыста за пазухай. Начальства не ездзіць, давярае. Журналісты таксама, бо лаяць няма за што, а і хваліць дужа — таксама. I, вось глядзіце, мы суседзі, я сам бранскі воўк, а ні Балтыка, ні Поўнач, ні тутэйшыя мясціны з яго ніколі не выбілі і не выб’юць магілёўскага мужыка... Палова слоў, палова фраз — адтуль. А ён і жыў там без году тыдзень, дзесяць гадоў, ды ў водпуск часам наязджаў. Гэта як зразумець, га?
Памаўчаў. Потым далей:
— I вось што цікава, капітан, я такіх дактароў навук нават ведаў. Гэта ўжо ад натуры. Бываюць такія, што й тры ўніверсітэты ім не памогуць. Ні французскі, ні рускі, ні нямецкі. Непрабівальныя мужыкі. У мяне знаёмы быў, таксама сусед, з-пад Барысава, з пад Студзёнкі. Ну, той, дзе на Бярозе Напалеон армію пагубіў. Доктар навук, адзін з лепшых матэматыкаў у саюзе, галава, тры гады ў Індыі выкладаў, некалькі моў, у прыватнасці, англійскую ведае. А «thе» ў яго ўсё адно як «дзе» гучыць, і думае ўсё роўна па-барысаўску. Ведаеце, што ён зрабіў, калі яго ў Парыж паслалі? Гуляў, убачыў калону Напалеона і з гэткім першабытным гумарам спытаў: «Што, падла, помніш Бярэзіну?»
Адмірал з капітанам засмяяліся і адышлі. Ды ён і без таго даведаўся зашмат. I хаця параўнанне з доктарам, які выкладаў у Індыі, лесціла Дубаўцу, у душы нешта ўсё ж варухнулася. Не зусім прыемна. Што зробіш, калі галовы ва ўсіх розныя: у адмірала, капітана, доктара і ў яго? А значыцца, розны лёс. Той жа капітан Кулінчанка — Дубавец ведаў гэта — сказаў пра яго аднойчы так:
— Усё ў яго будзе ў ажуры. I тэхніку зберажэ, і людзей... да пэўнай мяжы. Наколькі гэта прадугледжана. Бадай што і не болей. А людзі гэта адчуваюць.
Мічман у глыбіні душы таксама адчуваў спразядлівасць гэтых слоў. Усе так лічылі.
Ён зноў закурыў і, моршчачыся, пацёр ключыцу.
«I ўсё ж ён так і дажыве свой век на караблях, бо куды ж яшчэ? Карабель узяў яго тады, у вайну, калі ён, Сцяпан, паміраў з голаду. Узяў «сурова», бо разумеў, што бэсціць дарэмна нельга. Абразіцца хлопец: вайна. Не дзіця ж. У свае дванаццаць бачыў, што і сталаму хапіла б. Але і свавольства рознага, накшталт «прадзьмуць макароны на камбузе», або «прынесці вядро сухой пары з машыннага аддзялення» таксама не было. Нельга: «сынок».
I ён прывык лічыць карабель адзінай суцэльнай істотай. Ад бака да юта з усімі машынамі, людзьмі, тралам гэта быў нібыта суцэльны арганізм, у якім кожная частка «неўзаемазамяняльяая».
Любоў да людзей ён пераносіў на ваенную службу ўвогуле, бо людзі былі часткай гэтай службы, магчыма, лепшай. Ды і пра тыя мясціны, адкуль ён паходзіў, як здавалася яму, ніколі не думаў. Праўдзівей, думаў...
Ну, так, ён, вядома ж, помніў цёмныя ад часу дошкі столі і сучкі ў іх, якія можна разглядаць гадзінамі, лежачы на печы, помніў, як цягнуцца ўздоўж цвёрдай сцежкі белыя бярозы і замшавыя асіны, як залацее за імі мора лубіну. Часам яго цягнула туды, у водпуск. Але што з таго? Цяпер над ім была снежная столь каюты, а замест залатога мора — свінцова-сіняе, колеру «прускага блакіту», як не зусім дасціпна сказаў аднойчы «карабельны мастак», мінёр Анатоль Каня. Зямляк, «зямеля», як тут казалі, толькі што не з Магілёўшчыны, а аднекуль ці то з-пад Слоніма, ці з-пад Шчучына.
Ён не ведаў, што гэтая так званая «бацькаўшчына» сядзела ў ім мацней, магчыма, чым ва ўсіх тут. Як дрэва не ведае, што яно з зямлёю — адно. Магчыма, многія яго і не разумелі менавіта таму, хоць ён ніколі не падвёў іншага ні перад суседам, ні перад начальствам. Адны ставіліся да яго абыякава, другія — з сухаватай насцярожанасцю, трэція нават з лёгкай непрыязню.
— Службіст... Сухар... Гумару няма...
А гумар у яго быў. Змрачнаваты. Толькі гумар гэты мала хто разумеў, бо і ён, гумар, у яго быў спецыфічны, магілёўскі. I валодаў ім толькі ён.
Пра чалавека з невядомым мінулым і няпэўнымі паводзінамі, цяпер, якому, аднак, даверылі важную справу, ён мог сказаць:
— Прыйшоў сюды з чужых рук, а ты яму вер.
I мог сказаць, убачыўшы матросаў, што ідуць у лазню:
— Патопалі хлопцы на голы банкет.
Толькі аднойчы ён быў здзіўлены. Гэта тады, калі, падарваўшыся на міне, ляжаў у шпіталі. Столькі яму, здарался, прыносілі падарункаў. Ён, дужа стрыманы, быў крыху падазроны да чужых пачуццяў.
Але пасля ён і для гэтага знайшоў палічку. Так, не дужа любяць, але, мабыць, крыху паважаюць, бо ніколі не быў з пароды «сачкоў», ніколі не перакладаў сваёй работы на чужыя плечы. Наадварот, браў частку яе з нязвыклых, слабых плячэй на свае. Без работы ў жыцці што ж? 3 нудоты апруцянееш.
Ну і потым «на службе ведь пострадал», як жа не зайсці. ...Агарошыў яго і выклікаў поўнае непаразуменне толькі адзін падарунак. Дубавец служыў тады на іншым тральшчыку, і вось ягоны мінёр Більдзюкевіч, таксама «зямеля», заўсёды расхрыстаны ва ўсім, акрамя работы, дабідуда і недалуга (за што і меў ад мічмана часта «фіцілі») — гэты мінёр прынёс яму ў шпіталь белую нейлонавую малпу.
У малпы быў сумны і маркотны выгляд: рот да вушэй, вушы, падобныя на пельмені, і журботныя вочы.
Більдзюкевіч, відаць, зразумеў ашаломленасць мічмана па-свойму:
— Ды гэта нічога, таварыш мічман. Калі наконт таго, што сумняваецеся падарыць — дык гэта глупства. Разумная не пакрыўдзіцца, а дурная — шайтан з ёю.
Дубавец так і зразумеў, што гэта не для яго, а для Жэні. Уся гавань казала, што ён з ёю «круціць раман». I злёгку «агарчыўся» («агарчэннем» у гавані называлі аднолькава і выхадку падначаленага, і «фіціль» ад начальства), бо лічыў, што ён занадта непрыгожы сам: выкапневая малпа.
Гэта было не так. Толькі вечная пахмурая паглыбленасць мічмана ў сябе перашкаджала яму заўважыць, што некаторыя — і нават даволі многія — жанчыны азіраюцца на яго на вуліцах горада.
Досыць высокі і шырокі ў касці, вялікароты, шыракавокі, брывасты, з магутнымі надброўнымі дугамі, крыху рудаваты ў пшаніцу.
Словам, як пажартаваў той жа «мастак» Анатоль Каня:
— Дурніца можа і не прышвартуецца, а разумная... Шкада, што гэтых разумных малавата. Астатніх, мабыць, чорт выпалаў.
Каня быў адзін з нямногіх, хто мог адкрыць перад мічманам душу. Можа цягнуўся, як да земляка. Але Дубавец не ішоў яму насустрач амаль ніколі. Вайна і ўсё астатняе нялёгкае жыццё выхавалі яго ў тым перакананні, што нельга ўголас гаварыць пра свае думкі і пачуцці, нават калі ты «тонкі чалавек». I нават калі бачыш, што прыгожа (а ён інстынктыўна адчуваў прыгажосць), дык казаць пра гэта смешна.
— Гэта што ж палучаецца. Ты, скажам, пусціш кагосьці ў душу, а ён, можа, зусім і не той, каго належыць пускаць.
Ён мала давяраў такім людзям і нават крыху недалюбліваў іх.
— Можа таму гэта ўсё і скончылася. Нават ясна чаму. I асвета розная, і ўзрост. Заплеснелы сухар, службіст, без гумару, не ўмее падтрымаць размову пра высокія матэрыі. Цалкам ясна, што не для яе ён быў. Толькі які ж там быў «раман»? Яна не ведала аднаго, што нікога ён больш не любіў, а толькі яе.
— Адналюб, як асёл,— сказаў пра яго неяк мічман суседняга тральшчыка, прыгажун Несцярэнка, і ён пачуў гэта без крыўды.
«Ну й няхай, як асёл... Усё лепей, чым ён, певень кахінхінскі». Ён уклаў у гэтыя словы ўсю пагарду сваю да несцярэнкаўскай пароды мужчын.
...Яна тады паехала на метэастанцыю, на востраў Рагвольд. Блізка, а нібыта на край свету. За два гады дзве выпадковыя сустрэчы. Абодва разы ён зрабіў выгляд, што не заўважыў яе. Няма чаго таму богу кланяцца, які на нас не зважае. Глядзі ты яе... польская панна.
Ён быў сухар, але сухар горды і ўпарты.
I таму малпа ўвесь час сіратліва вісела ў яго ў каюце.
Калі Дубавец злаваў на няўдалы выхад у мора, або на, як яму часам здавалася, несправядлівыя разносы начальства — ён паварочваў яе журботнай мордаю ў кут.
Дарыць ён яе не хацеў. Падоранае нельга дарыць. Гэта было адно з тысяч ягоных цвёрдых правілаў. I ўсё ж дарэмна Більдзюкевіч дарыў яму малпу. Ні ёй яна не прыдасца, ні будучаму сыну.
I ўвогуле — дарма.
Цішыня над бухтаю ўжо не была такая глыбокая. Яе нягуста разрывалі блізкія і далёкія гукі. Даносіліся цені галасоў. Спявуча ныў, выбіраючы якар, шпіль. Лязгаў, бегучы ў ланцужную скрынку, якар-ланцуг. Вось з вухканнем вырваўся з вады і сам якар. На імгненне Дубавец пачуў, як льецца вада. Пасля даляцеў грукат, удары аб корпус карабля; якар замацоўвалі па-паходнаму.
Караблі рыхтаваліся выходзіць у мора.
Мічман дастаў папяросу, пераканаўся, што ў пачку запалак няма, ляснуў сябе па кішэнях.
— Вазьміце, таварыш мічман.
За ціхім спевам дызеляў Дубавец не ўчуў крокаў мінёра Кані. «Карабельны мастак» падаваў яму запалкі.
— Дзякуй.
Пакурваючы, яны глядзелі, як агеньчыкі караблёў цягнуліся на выхад з гавані.
— Вам, мабыць, яшчэ ў вайну даводзілася сто разоў такое бачыць?
— У вайну пры выхадзе ані агеньчыка. Ані гуку.
Нейкая насцярожанасць заўсёды непакоіла Дубаўца, калі побач быў мінёр Анатоль Каня. Занадта ўжо непадобныя яны былі між сабою. I параўнанне тое было нявыгаднае для мічмана, а таму ён увесь час думаў над гэтым непадабенствам.
Не дужа высокі, але да таго ладны, што глядзець весела. Сядзіць на ім усё зграбна, падагнана. У двухсотрублёвым гарнітуры іншы так не выглядае, як гэты ў звычайнай шапцы, целагрэйцы, ватовых штанах і ботах. Такога хаця ў дзяружку зашый — усё адно фацэт.
Нічога ён супраць яго не меў: служыць, працаўнік, сябра не выдасць, на чужой спіне ў рай не палезе, а ўсё ж... Мо таму, што мінёру ўсё на свеце ўдавалася ў сто разоў лягчэй, чым яму, мо таму, што ён са шчаслівай лёгкасцю, гуляючы, заваёўваў усё, што ён, мічман, браў цяжкай працай. Нават сябрамі людзі яму рабіліся пасля першага слова, а то і пасля першай усмешкі.
Усмешка і праўда добрая. Кепскія людзі такой не выціснуць. I вочы адчайна-вясёлыя, цёмныя, злёгку прыжмураныя. I чуб кучаравы. Крыху выліцаваты, але вакол рота і ніжэй гэтых скул такая цвёрдая, прыгожая гульня мускулаў, што скул гэтых і не заўважаеш.
Адсюль, пэўна, і насцярожанасць. Адчуванне, што каб давялося сядзець за адной партай, танцаваць на адной пляцоўцы і ўсё такое — гэты ўзяў бы верх гуляючы. Ужо не кажучы пра тое ягонае маляванне. Шмат у якіх сяброў, дый у камандзіраў многіх ягоныя партрэты. Дужа жывыя, толькі што не гавораць і — гэта мічману здавалася містыкай — падобныя з арыгіналам, як два кітайцы адзін на аднаго.
— Гляньце, агні цягнуцца на выхад з бухты,— сказаў Каня.
— Ну.
— Вясёлкавы які арэол вакол кожнага агня! Ле-едзь прыкметны. А колерам... вось зімой такое кола вакол поўні бывае.
Мічману стала ніякавата і нават крыху сорамна.
— Агні як агні,— сказаў ён.— Бадай што падвечар будзе вецер. Са снегам.
Тут жа ён не пахваліў сябе за сухі тон.
— Чаго ж гэта ты, Анатоль, не спіш?
— Не спіцца нешта.
Ён усміхнуўся так светла і шчасліва, што Дубавец зразумеў: тут не да сну. Матросу замінала спаць нейкая вялізная радасць, нейкая весялосць, што аж распірала яго. I радасць гэтая была тою, якою абавязкова неабходна падзяліцца, як бывае неабходна падзяліцца горам. Мічман разумеў гэтую патрэбу ў чужой зацікаўленасці, хаця сам ніколі на такое не пайшоў бы.
— Пра дзяўчыну задумаўся? — спытаў Сцяпан.
Матрос толькі яшчэ шырэй усміхнуўся, непрыкметна схіліўшы галаву.
«Чаму гэта людзі, калі яны шчаслівыя, усміхаюцца заўсёды дурнавата,— падумаў мічман.— Вось і гэты. Хаця што з яго ўзяць? Юнак яшчэ. Амаль дзіця. Я ў яго ўзросце ўжо дзевяць год адплаваў».
Ён забыў, што ягонае «плаванне» пачалося, мякка кажучы, насуперак натуры і здароваму чалавечаму сэнсу.
— I добрая хаця дзяўчына? — ён задаваў пытанні толькі таму, што работы ўсё адно яшчэ не было.— Дзе пазнаёміліся хаця?
— Ды вы ж сведкам былі... Хаця не... Вы тады ў водпуску былі. Гэта пад час таго лістападаўскага выхаду, калі хворых з Рагвольда здымалі.
— Казалі мне нешта такое... Я тады на поўдні ўпершыню быў. У Сачах... Ну...
Анатоль закурыў:
— Мы ўжо назад тады вярталіся. Радаваліся, вось-вось база, а там і горад. Драіліся, прасаваліся, усё такое. I раптам загад: ісці на востраў, зняць і даставіць хворых. Ведаеце, як пасыплюцца ўжо няшчасці — падстаўляй торбу. Усе злыя. Камандзір маўчыць. Галоўны мінёр чорта ўспамінае.
«Ясна, чаму,— адзначыў мічман.— Раней ён, бывала, у выпадку чаго і матам мог. Я гэта до-обра памятаю. Завязаў, бо аднойчы ў прыцемку не разабраў, дый пусціў да мамы не таго, каго трэба. Нічога добрага з гэтага для яго не выйшла». А ўголас сказаў:
— То што?
— Лаяўся больш так, прывычка... Таму што справы былі сур’ёзныя. Матарыста аднаго з кавасакі кінула хваляй — клетку грудную расціснула. Ну і жанчына: цяжкі выпадак апендыцыта... Добра, пайшлі. А тут не мора — вадзяное пекла; ваду нясе, пену з валоў зрывае. Дыхаць амаль немагчыма, не паветра, а ледзяны перасолены суп.
«Бач ты, паезію развёў,— з іроніяй падумаў Дубавец — напэўна цябе, пяюна, бабы слухаць любяць».
— Падыходзіць наш «Тайфун» да месца высадкі, і мы ўсе бачым: не толькі караблю — шлюпцы падысці да берага не ўдасца, такі накат. Валы б’юць, назад са скал сплываюць. Зялёныя, каламутныя, шкляныя. А там чакаюць. Паміраюць, можа. Тады старлей вырашыў: няхай удвох са шлюпак дабіраюцца да берага проста так.
— Ножкамі? — спытаў мічман.
— Гэ-э, ножкамі. Дзе ножкамі, а дзе і турманам. Таму што як дасць хваля, як адвесіць ляшча ў кармавы абвод, дык пасля хаця месяц задзёрты бегай. Ад трусоў і то баліць.
У абодвух былі іранічныя твары, ды і ў словах гучала іронія. Гаварыць аб такіх звычайных рэчах, калі небяспека мінула і забылася, было чамусьці сорамна.
— Пакуль да берага ракам далезлі — выгляд у нас быў, нібы нас праз земснарад прапусцілі. А назад яшчэ горш. Нясем іх на руках. Пакуль дабраліся, насёрбаўся я расолу па горла і яшчэ вышэй. I, верыце, таварыш мічман, сіняк ад шыі да кіля цэлы месяц не сходзіў.
— Дарэмна. Гэта ж не кожны дзень такое,— сказаў Сцяпан.
Каня ўсміхнуўся і раптам сказаў, нібы прызнаваўся:
— Я ж не магу, калі вада ледзяная. Іншы плыве і нічога, а ў мяне адразу сутаргі. I такія, што завыў бы, як шэры на каляды. I ногі, і рукі, і ўсё...
— А дзяўчына?
— Ну, даставілі мы іх на карабель. Я і не разгледзеў яе амаль. Веі толькі, цень на палову шчакі. А потым яна мне ліст напісала з падзякай... Я адказаў.
— Сустракаліся?
— Ды разы тры.
— I як, цікава ёй з табою?
— Думаю — так. А пра мяне і казаць няма чаго. Асвета мая крыху падкачала — нічога, дацягну. Мне ж дваццаць два толькі.
«Усё яшчэ наперадзе,— падумаў мічман.— I тут табе, малец, сто ачкоў дадзена перад іншымі. Што ж, памагай бог».
— Харошая жанчынка. Засмяецца, дык і ў мяне ад смеху ўсё нутро хвалюецца. Я, таварыш мічман, каб убачыў, што нехта яе пакрыўдзіў, я б таму свінюку за гэта такога чуба даў, што ён бы лысы з бальніцы выйшаў. I то толькі праз месяц. Дужа добры чалавек. I ведае шмат, хаця тут чаго ж дзівіцца... Метэаролаг... Станцыя іхняя на Рагвольдзе.
Невядома чаму, але Дубавец раптам адчуў сябе так, нібы нехта выліў яму за каршэнь спачатку конаўку гарачай, а пасля конаўку ледзяной вады. Усёй падсвядомасцю ён быў ужо ўпэўнены ў адказе, нейкім невядомым інстынктам ведаў яго, і ўсё ж спытаў, не мог не спытаць:
— Ну а завуць як?
— Яўгенія... Жэня... Аўгіння па-нашаму... Антонаўна.
Нешта апусцілася ў нутры ў Дубаўца. Адчуваючы незямны, нечалавечы холад і пустату, але ўсё яшчэ без надзеі спадзеючыся на нешта, ён глуха сказаў:
— Метэаролаг з Рагвольда... Т-так... Прозвішча часам не Арсенцева?
— Угу. А вы што, ведаеце яе?
— Здаецца, не ведаў. Але чуў неяк... Так, здаецца, я пра яе калісьці нешта чуў.
Ён хацеў сказаць яшчэ штосьці і ён баяўся сказаць, баяўся, што сарвецца, закрычыць ад ярасці і болю.
Выручылі званы гучнага бою. Яны крычалі нібы не над тральшчыкам, не над свінцовай бухтай, над якой бляднела перадсвітанне, не над рабрыстымі голымі сопкамі, а нібыта ў вушах, у грудзях, у галаве.
Час было брацца за справу. Уваходзіць у гэты тлумны, пахмурны, абрыдлівы і, аднак, будзённы, калі не лічыць болю, дзень. Самы для яго пракляты з усіх дзён, якія былі калі-небудзь і будуць.
Павольна цурчэла за кармой тральшчыка густая, тлустая вада. Скупавата свяціла праз тонкія, але частыя аблокі сонца, што яшчэ амаль не давала цеплыні. Хвалі ў яго слабым, рассеяным ззянні здаваліся зялёнымі.
3 левага борта, вельмі далёка, можна было заўважыць яшчэ некалькі тральшчыкаў, якія скародзілі мора. Там, калі глянуць у кірунку на норд у моцны марскі бінокль, далёка за тральшчыкамі можна было заўважыць шэрую палоску: аблокі, што ляжалі над высокімі сопкамі нябачнага адсюль берага.
Справа, з зюйдавага боку,— караблі ішлі курсам «ост»,— быў відзён тральшчык-напарнік. Толькі ён ішоў марысцей «Тайфуна», быў далей за яго ад берага.
У той дзень работы было да д’ябла. Знішчылі чатыры міны. Мінёр «Тайфуна», старлей Андрэй Сцівен, той самы, што паслаў кудысь не таго, каго трэба, цадзіў праз зубы:
— Чартаўня нейкая. Не мора, а суп з клёцкамі. 3 д’яблавымі фрыкадэлькамі, тры чарты ім ніжэй хваста.
Высачэзны, бялявы, з вечна прыжмуранымі светлымі вачыма, ён ад свайго дабрадушша і лаяўся проста так, дзеля парадку. I мічман думаў, што дарэмна яму тады нагарэла, дарэмна ён займае месца, на якім цудоўна справіўся б і лейтэнант.
Чатыры разы шлюпка адвальвала падрываць міны. На вёслах быў Анатоль Каня. 3 ім здаравенны старшына Іван Красоўскі. Чатыры разы ўставалі за кармой гейзеры шалёнай вады, узносіліся проста ў неба і ападалі, і нехта быццам біў магутнай далонню па барабанных перапонках, і, каб на нейкі міг не аглухнуць, трэба было разяўляць рот.
I ўвесь гэты дзень мічман мімаволі сачыў за мінёрам і думаў аб ім. Вось ліхаманкава вяслуюць да карабля, вось узлятае за імі белы слуп вады і, калі асядуць апошнія пырскі, Каня крычыць нешта здзеклівае, весела выскаляючы белыя зубы.
Дзіўна, ён жа, Дубавец, быў амаль спакойны, пакуль ведаў, што побач з ёй нікога няма. Ён прымірыўся б нават з яе замужжам, што з ёю муж, калі б толькі не ведаць яго. Але вышэй усякага цярпення было думаць, што яе кахаюць і, магчыма, кахае яна, што гэты чалавек увесь час побач, што не ўцячэш ад яго, не схаваешся, што з ім трэба гаварыць, хай сабе толькі на службовыя тэмы.
«Ідзе на шлюпцы. Прыгожыя, эканомныя, дакладныя рухі рук. Чаму я быў амаль спакойны да гэтай раніцы? Спадзяваўся? Не, проста суцяшаўся — нічыя. Свінства!»
Дубавец ненавідзеў сябе за гэтае вартае жалю суцяшэнне, за ідыёцкую рэўнасць, за ўсё. I аднак не мог думаць іначай, бо ніколі не думаў, што гэта так цяжка.
«Пісакі пісалі «сэрца баліць». Брахня. Нічога такога ніколі не было на свеце ні ў яго, мічмана Дубаўца, і ні ў каго іншага. Пабрахенькі!»
А вось зараз ён адчуваў такі неадольны, фізічны боль у сэрцы, што яму здавалася — ён памірае.
...Калі ўзарвалі другую міну, аднекуль з глыбінь, з таго, што нават думкай не назавеш, усплыло цёмнае...
«Мабыць, не балела б так, мабыць, было б лягчэй, каб Каня схібіў».
Ён адразу ж, нават не асэнсаваўшы ясней, жахнуўся гэтаму, пачварнаму, што ў адну хвіліну перакрэслівала і бездакорнасць ягонай працы, і жыццё. Да фізічнага болю недзе з левага боку грудзей прыбавілася яшчэ і пякучая пагарда да сябе. I гэты боль, гэтая пагарда нібы далі яму зразумець, што ён ненавідзіць мінёра так, як яшчэ ніколі і нікога ў жыцці не ненавідзеў.
«Чаму ж яго? Чаму менавіта яго? Чаму не кагосьці іншага, з якім яны не асуджаны быць на адным караблі?»
Ён думаў, што каб яна пакахала кагось яшчэ, сталага, мужнага, вопытнага, тады ўсё было б іначай. Ён не мог не думаць, што мінёр на год старэйшы за яе, і гэта добра, але ён глушыў гэтую думку.
«Маладзён, шчанюк, салага зялёная. Што ў ім, халера яго забірай, можна было знайсці? Фарбамі мажа? Умее мянціць наконт арэола вакол агнёў? Пэцкаль. Прыпёрлі б цябе, як нас у шхерах у сорак трэцім — тросся б, як сабачы хвост».
Ён знаходзіў для яго самыя жорсткія, грубыя, крыўдныя словы. I сам жа чырванеў, быццам гэта яму, Дубаўцу, кідалі іх у твар.
«Добра, няхай я малпа з твару. Ты — паводзінамі малпа». А ў сэрца нібы рытмічна ўваходзіла тонкая, вострая іголка.
Размыты, ці то шэры ці то сонечны, нерэальны дагараў над морам дзень. Няпэўны, нібы зусім бясшкодны. I, адначасова, самая гэтая няпэўнасць нечым насцярожвала, прымушала з трывогаю чакаць чагосьці ўстойлівага, каб ужо добра ці дрэнна, але нешта было.
Мічман не памыліўся ў сваім прадчуванні: вецер надвячоркам рэзка пасвяжэў. Гэта яшчэ не быў шторм, але тое, што адбывалася вакол, прадвяшчала яго. Хвалі кіпелі, віравалі, узблісквалі пад зусім ужо нізкім, трывожным сонцам, усплёсквалі белымі грывамі. Грабяні іхнія, па меры таго як паміралі сонечныя праменні, бы нейкім злым чарадзействам ператвараліся ў цяжкае волава і свінец. Злавесныя валы каціліся з-за далягляду і былі цёмныя і нават на выгляд цяжкія, як базальт.
...Апошні, ледзь не праз ваду ўжо, пробліск сонца быў пранізліва-трагічны і журботны.
Амаль такое ж страшнае сонца мічман бачыў гадоў восем назад, калі ўраганны вецер кінуў іх у самае «вока тайфуна», ледзь жывых, закатаваных утрапёным шаленствам стыхіі. Шмат гадзін з верхавіны ў бяздонне між тытанічных валоў, і ведаеш, што гэта вар’яцтва на многія дзесяткі міль вакол цябе, і раптам — роўнядзь вады, а вакол, па коле, бягуць шматтонныя вадзяныя волаты. I саскок у гэтую цішыню, і раптам поўная ціша, і вакол, як сцены, круцяцца непраглядныя смерчы, а над галавой, у маленькім, як пятачок прасвеце, гнеўнае сонца. Студня, з якой ужо няма выйсця. «Вока тайфуна», сэрца яго. Быццам з дна чорнай прорвы глядзіш, быцам няма табе іншай дарогі, акрамя дарогі да неба.
Мічман здзівіўся, прыдумаўшы такія прыгожыя словы, але тут жа зразумеў, што нават калі б здолеў вымавіць іх, то нікому не змог бы сказаць, і Жэні Арсенцевай таксама. Здолеў бы, як гэты, можа, усё было б іначай. I несправядлівасць гэтага зноў балюча ўдарыла яго ў сэрца.
«Вока тайфуна». Як яны вырваліся тады з яго — вядома было толькі богу, здзёртым іхнім пазногцям, пабітаму на яблык целу, зламаным яго рэбрам, згубленым шлюпкам і якару, памятым бартам карабля.
«Восем гадоў назад. Яны тады, ачмурэлыя і ледзь жывыя, вырваўшыся са страшнага, як смерць, утрапення, не паверылі ласкаваму сонцу, спакою, цішыні. I ён не ведаў, што наперадзе была Жэня. I гэты дзень.
Восем... Тады гэты мандаліннік на ягоную, Дубаўца, пагібель, толькі рос недзе. Хадзіў у нейкі там шосты клас. Вучыў у геаграфіях пра тайфуны і ані д’ябла не ведаў пра тое, што адны толькі рыбалоўныя японскія судны гінулі дзесяткамі, што ў Брыстольскім заліве тайфун, як цацкі, перакуліў нашы сейнеры, і ўратаваўся толькі адзін чалавек... Ды й яна пра ўсё гэта ведала не лепей за яго.
Тое, што зараз, гэта не тайфун, але на душы горш, чым, бадай, пад час тайфуна. Змыла б тады за борт — і ўся табе ютрань. I добра было б. Так і пражыў бы, не ведаючы ўсяго гэтага».
...Хмары ўжо заснавалі ўсё неба і цяжарам сваім як быццам прыціскалі караблі да вады. А вада імчала, уздымалася на іх, гарматна біла ў барты, кідала, раўлівымі плынямі імчала па палубах, абкатвала мосцік, з размаху біла людзей, спрабавала цяжка і ўладна цягнуць іх з сабой, не давала выбіраць апошнія тралы.
Палуба хілілася, нібы хацела памагчы вадзе, скінуць людзей проста ёй у рэдкія белыя зубы.
— Працаўнікі мора,— бурчэў мічман.— Якога яшчэ... Пакутнікі мора, вось гэта будзе вярней.
Старлей Сцівен, трымаючыся за тралбалку сінімі лапішчамі (ён не прызнаваў пальчатак) і ненатуральна шырока расставіўшы ногі, чарціў і чарціў і вецер, і мора, і выбарку трала, і тых, хто выбіраў:
— Што вы чартаўню нейкую робіце. Антонаў, чорт, не бачыш, змывае!!!
Хвалі, перакочваючыся цераз борт, сапраўды змывалі незамацаваныя дэталі, буйкі, канцы...
— Гады! Падлюгі! — грымеў Сцівен.— Засмецілі з гэтай вайной мора, а ты тут ары. Дав-вай, хлопчыкі! Давай наваліся.
Ніхто не звяртаў увагі на чартыханні старлея. Гэта быў неабходны акампанемент да работы, і большасць здзівілася б, каб ён раптам спыніўся.
«Брыда тое, што я падумаў у тое імгненне»,— сам сабе сказаў Дубавец.
Ён бачыў, як Каня (цёмная пасма чуба падала з-пад мокрай шапкі на яго барвяны ад натугі лоб), увесь заглыбіўшыся ў тое, што рабіў, адным ударам кувалды выбіваў кліны разакоў так, што яны ляцелі на шкафут. Бездапаможна павіснуўшы на тралчастцы («карова на плоце» — дасціпнічаў Сцівен), разак перавярнуўся і слізгаў па ёй. Яго хапалі рукі другога мінёра і кідалі са звонам у скрынку. За разакамі, здзёртыя на хаду, ляцелі буйкі. I ўсё гэта было як жудасная, адчайна-вясёлая, да надрыву цяжкая пад гэтымі валамі, гульня. Слізгаючы па палубе, учапіўшыся ў вялікія буі і ланцугі, матросы цягнулі іх ад кармы, як чарада мурашак.
— Сідарэнка, ты што гэта мору кланяешся?!
— Гэта ён думае, што на коўзанцы.
— Куды цягнеш? У ёлупа й вочы не туды глядзяць.
— Моркву носам не капай, хлопцы!
Раздзёртыя ветрам гласы, потныя і мокрыя твары, надрыўны, гудлівы, як ліра, спеў лябёдкі, гмахі свінцова-цяжкай вады, ляск ланцугоў, што выцягвалі з клюза.
I мора нічога не магло зрабіць з імі.
Каня надводмаш біў кувалдай, крычаў нешта, выскаляючыся.
«Зубы прадае,— думаў Дубавец.— Гульня яму. Не трэба, вядома, каб нешта з ім здарылася. Але хай бы ён сказаў або зрабіў нешта такое, каб на дзверы паказалі, каб ужо аніяк не выправіць».
Ён разумеў, што несправядлівы да Кані, і злаваўся яшчэ больш. I ўсё мацней і мацней тлела ў ім нянавісць.
...Тральшчык-напарнік пачаў разыходзіцца...
— Бэнц, хлопчыкі! — крыкнуў Сцівен.— Парадачак. Канец скора! Даматвай з гэтага чорта апошнія кішкі.
— Мо абрыў? — бадай што толькі можа знарок выказаў меркаванне Дубавец.
— А чорт з ім,— сказаў старлей.— Да сябе выберам, і хай яго чарты. Выбарка не выбарка, а нібы гладдзю вышываем. Усё ў норме, нібы ў вышэйшай матэматыцы... Ну, як у цябе, Пятровіч, з тым візітам, што шэфы? Фіціль вялікі быў?
— А нічога,— буркнуў мічман.— Сяк-так адсекся ад начальства.
— Ну й добра,— сказаў Сцівен.— Вось яшчэ некалькі хвілін, і за кармой будзе чысценька.
Калі карабель застопарыў ход, мічман раптам адчуў на твары магільны, вільготна-ільдзісты павеў. Узняў вочы, і відовішча, якое адкрылася ім, прымусіла яго сцепануцца. 3 норда, ад берага, устаўшы між морам і небам, імкнулася на іх белая, шчыльная — нідзе ані прасвету — уся нібыта суцэльная сцяна.
— Снег! — крыкнуў Дубавец і кінуўся дацягваць з кармы буі.— Наваліся, малойцы! Наваліся, як на боршч навальваецеся!
Караблі, што ішлі паўночней, знікалі ў сцяне на вачах, адзін за адным, быццам яна жарліва глытала іх. 3 ненатуральнай, пачварнай хуткасцю. Знікалі ў нічым... Нібы навекі... Другі... Пяты... Шосты.
Потым белая сцяна пасунулася на «Тайфун» і пачала нібыта сціскаць і абвалокваць яго. Нос, мосцік, труба, матча — усё знікла ў белым шаленстве бурану. За нейкія дзесяць метраў ужо нічога нельга было згледзець.
I тут з кармы разануў усіх па вушах адчайны крык Кані:
— Міна!!!
Грукат ног па палубе выбухнуў у адказ на гэты крык, але першага нібы ветрам перанесла да тралбалкі старлея. Дубавец убачыў ягоны малады, прыгожы твар, які дзіка, жаласна і грэбліва перакрывіўся, калі Сцівен націснуў нагою на аварыйную педаль. Лябёдка, заскрыгатаўшы, стала.
3лосць, амаль адчай, гнеў былі на ягоным твары. А старлей усё ціснуў.
«Нібы нешта брыдкае нагой душыць,— недарэчна падумаў мічман.— А Каня аболтус. Стаіць, язык высалапіўшы, як, скажы, марскога змея ўбачыў».
...Амаль ля самай кармы скакаў на хвалях вялізны, чорнага колеру шар. Быццам ваду тараніў, быццам забаўляўся, быццам заляцаўся да карабля: ірванецца бліжэй — і адстане, кінецца да яго — і адскочыць.
Шар густа, амаль да бясформеннасці аброс крышталічнымі калоніямі мідзій і яшчэ нейкай дрэнню. I, чакаючы ўдару, пагрозліва і здзекліва тырчэлі на корпусе міны свінцовыя, вострыя на выгляд каўпакі.
— Як чорт з блізкага пекла рогі паказвае,— сказаў Сцівен і, нават з некаторым непаразуменнем, быццам у гэтым была віна матросаў, спытаў: «Што ж вы гэта, хлопцы, такое чартаўё мне прыцягнулі?»
Збянтэжанасць панавала, аднак, нядоўга. Сцівен збялеў, і ў цяжкай цішыні ягоны голас, які раптам сеў, выдушыў:
— Травіць! Давай ход! За кармою — міна!
Не было ў гэтую хвіліну на палубе чалавека, які не падумаў бы, што нельга чакаць, пакуль дадуць ход, што хвалі кідаюць і карабель, і ягоную смерць, што вось-вось адзіны ўдар, і карабель — не, цяпер ужо караблік,— нахіліцца, пачне рваць бортам хвалі і, як распоратая, іржавая бляшанка з-пад кансерваў, пойдзе на дно. I выбух выкіне гэтых людзей, толькі што жывых і вясёлых. Выкіне, як сардзін з бляшанкі, у ледзяную ваду, дзе ўжо ніхто не знойдзе іх у снежнай кашы. Бо нават «SOS» падаць не паспееш, бо ніхто не спахопіцца раней чым за гадзіну-дзве, а пасля нельга будзе адшукаць у буране. Бо нават той, хто пратрымаецца, ухапіўшыся за нешта, проста замерзне.
Старлей скідваў рэглан, блытаўся ў ім і ніяк не мог сцягнуць рукавы.
— Адпорнік! — і ўсе не пазналі ягонага здзічэлага голасу.
I тут мічман са здзіўленнем пачуў ненавісны голас Кані:
— Дазвольце ў ваду.
Сцівен маўчаў. У ледзяной вадзе скакалі зеленаватыя камякі снегу, збіваючыся ва ўсё большыя і большыя. Крутая хваля кацілася з белай імглы... Але ж людзі, але ж караблік!
Твар ягоны скрывіўся. Ён сам схапіў адпорны крук і пачаў асцярожна адводзіць ім міну ад барта.
— Дабро,— ён не глядзеў у вочы.— Дабро.
I адразу ж глуха бухнула ў ваду.
Мічман не пазнаваў старлея. Звычайна такое маладое і нястрымна лёгкаважнае аблічча зараз быццам падсохла і скамянела... Але ён не пазнаваў і Кані ў адчайным ягоным учынку, у гэтым кідку ў невядомае, магчыма, у смерць. На парозе такога шчасця, халера яго бяры?
«Жыцця б ты не ведаў, шчанюк паршывы...
...а яна там як?.. што будзе рабіць?..
...плакаць будзе...»
Ён, які ніколі не лаяўся ўголас, мацюкаўся зараз сам сабе, але ногі ўжо самі сабою неслі яго да кармы.
На хвіліну стала нават радасна. Усё вырашалася без яго, але ён павінен быў бачыць гэта сам, яшчэ і таму... Не, не таму, а таму, што адказваў за мінёра перад позіркам усіх людзей... і яшчэ перад адным, таму, што ён раптам успомніў словы Кані: ...«у мяне адразу сутаргі», і словы іншых: «...на колькі яго хопіць», і ўсё, што ён заўсёды чуў пра сябе.
«Чаго ж яго панесла да вадзяніка? Забыў, напэўна. Ну і прападай, галава дурная».
Мічман зараз ненавідзеў мінёра яшчэ і за гэты ўчынак, і за тое, што павінны будуць з-за таго ўчынку рабіць іншыя. Зусім без ахвоты.
— Дубавец! Выратавальныя кругі! — Сцівен казаў гэта праз зубы, абы не закрычаць.— Дубавец, куды!?
Але Дубавец ужо не чуў яго. Ледзь прыкмеціўшы сярод імглы чорны паплавок галавы мінёра, ён, сам сабою, зусім не жадаючы гэтага, скокнуў з другога борта, скокнуў нехлямяжай, бо была на ім цяжкая вопратка, «ластаўкай».
Каля міны мільгалі ўжо цяпер два «плыўцы», выратавальны круг, сталёвы канец, што цягнуўся з карабля.
А пасля ўсё гэта растаяла, схавалася ў белым хаосе: загрукаталі машыны, і вада ад вінтоў адкінула міну і людзей, што кешкаліся ля яе.
«А раптам падрэжа міну,— у Сцівена сціснула горла. — Дзе іх тады шукаць?» Ён ледзь выціснуў тэлефаністу, што трымаў сувязь з мосцікам:
— Застопарыць ход... Травіць адцяжку... Даць слабіну! — яму пакутна хацелася вылаяцца, даць сабе волю.— Маць тваю... дабром успомню, даруйце, хлопчыкі... Чорт Дубавец, доўбня чортавая... Стоп травіць!
Бурун за кармой карабля, які рухаўся цяпер па інерцыі, знік. У мёртвай цішыні асабліва гучнымі здаваліся ўдары валоў і злавесны, звонкі спеў сталёвай адцяжкі, што адбягала за карму, адзінай ніці, якая звязвала цяпер людзей за бартом з жыццём, а карабель — са смерцю.
— Сігнал падаюць,— шэптам сказаў старшына Красоўскі, быццам занадта моцны голас мог перарваць нітку жыцця.— Адцяжка торгаецца.
— Выбіраць,— таксама шэптам сказаў старлей.— Выбіраць, хлопчыкі. Выбіраць, чорцікі. Яны ж там замерзнуць могуць.
— Спыніцца сэрца — і ўсё,— пацвердзіў старшына.
Хапаючыся адной рукой за леер, накідваючы другую адцяжку на плечы, спатыкаючыся, слізгаючыся, падаючы на палубу, якую ўвесь час абмывала хваля, матросы беглі на шкафут... Нібы проста выбіралі буй.
Праходзілі гадзіны, суткі...
Калі мінёр пагрузіўся ў ваду, яму здалося, што ў ягоны жывот нехта плюхнуў расплаўленым свінцом. Абпякло рукі, шыю, твар. Галаву сцялі нейкія вялізныя ціскі.
Пасля ён убачыў міну, што ляцела на грабяні хвалі. Велізарны рагаты шар падаў зверху, навальваўся, як пачварнае чорнае сонца. Анатоль нырнуў пад хвалю і, ліхаманкава працуючы нагамі і рукамі, ірвануўся ўбок.
Хваля прамчалася над ім з гарматным грукатам. Скакалі ў вадзе зеленаватыя хлапякі снегу. Злева ён убачыў карму, што навісала над ім, справа — міну, а побач з ёй — галаву мічмана. Учапіўшыся ў рым, мічман цягнуў сталёвы шар убок. Ён прырос да міны, як мідзія, і хвалі кідалі яго разам з ёй. Мічман быў без кіцеля, у адной сарочцы.
3 таго часу, як Каня скокнуў у ваду, прайшло хіба дзве хвіліны.
...Анатоля адносіла. Ён зрабіў некалькі шалёных рыўкоў і вынырнуў ля мічмана, але ў гэты момант запрацавалі машыны. Вада ад вінтоў перакуліла Каню і адкінула яго ад чорнага шара. Яна пенілася вакол, круціла, несла... На імгненне ўбачыў, як мічман стараўся завесці канец за міну... і тут мінёра зноў з грукатам накрыла хваля. Ён ледзь паспеў учапіцца за адцяжку, што бліскавічна бегла перад вачыма. У рот лінула ледзяная, да нудоты рэзка-салоная вада, і ён пачаў ірваць на сабе адцяжку, каб хутчэй глытнуць паветра.
Жыватворнае, яно ўварвалася ў лёгкія і, быццам разам з ім, уварваўся ў глухія ад грукату вушы, крык. Крычаў Дубавец:
— 3 рук вырвеш, чорт, канёк марскі! Мацаваць памагай! Мацаваць!
Ён крычаў гэта так настойліва і злосна, што Каня зразумеў, стаў мацаваць канец за рым. Мічман трымаў трос і міну, і іх, разам, нібы ў смяротных абдымках, кідала з грабяня ў правал.
Даўно ўжо нічога не было відаць. У свеце засталося толькі іх трох. Касая, сляпучая снежная імгла закрыла ўсё. Валы хваль білі іх, неслі, напаўняючы громам вушы, адрывалі, грукаліся зверху шматтонным цяжарам на іхнія распластаныя целы.
Кожны такі ўдар мог адарваць іх ад міны, укрыць снегавой заслонай, і тады знайсці іх не магла б ужо ніводная сіла ў свеце.
Можна было, вядома, кінуць яе, і па адцяжцы дабрацца да карабля, да цяпла і святла, да людзей. Але міну магло падсячы. Яна магла, калі яе кінуць, пайсці ў імглу. Яна, смерць, магла месяцамі і гадамі маўкліва калыхацца, імчаць па слядах караблёў, магла воляю выпадку выйсці на фарватар. Усё гэта імгненна праляцела ў галаве мічмана.
...Белыя-белыя пасажырскія караблі. Смяюцца дзеці, старыя пакурваюць у шэзлонгах, лындае і дурэе на палубе моладзь. Ласкавае мора, сіняе-сіняе неба, чайкі пікіруюць за кінутымі кавалкамі хлеба... I раптам — удар!!!. I раптам, да неба, смяротны слуп вады. I ўсё разламана напалам... I праз некаторы час толькі заклякоча паверхня мора, калі схаваецца пад ёю нос карабля. Каўтаючы ўсё... усё. I не будзе каму ўжо ні заляцацца, ні смяяцца, ні пакурваць.
— Мацуй,— захлынаўся мічман.— Мацуй канец!
Адною рукою ён памагаў яму. Пальцы не згіналіся. I ўсё ж ім удалося надзейна завесці за міну трос.
«Каб падсекла, і зараз,— Дубаўцова думка замірала,— заставалася б адно...
...сіняе-сіняе мора... смяюцца дзеці... хвалі нясуць ім насустрач... плывучую... удар... кіпіць на гэтым месцы мора... можа над Ёю... няма каму смяяцца...
...заставалася б адно... ударыць па адным з ражкоў... і тады плыве сабе і плыве белы параход... Жыццё куплена жыццём... а над імі ўстане слуп вады... іўсё вырашыцца само сабою».
Мічман усім застылым целам адчуваў гэтае апошняе заспакаенне. А пасля ён глянуў Каню на твар і дзіка спалохаўся. На твары ў таго быў нейкі невядомы боль і пакута.
— Толя... што? — захрыпеў мічман.— Што?
— Уаб-буа-уаб,— адказаў той, захлынаючыся.
Дубавец ледзь паспеў схапіць яго за абледзянелыя слізкія валасы — на ягонай галаве таксама была ледзяная шапка — выцягнуць на паверхню і прывязаць рамянём за трос. I ўсё адно мінёр так знясілеў, што то выплываў, то зноў хаваўся пад вадою.
I раптоўна мічман спалохаўся, смяротна спалохаўся, што ён не ўратуе гэтага чалавека. Толькі тут ён успомніў пра выратавальны круг, надзеты ў яго на нагу (паспеў-такі прыхапіць, то ж бо нешта так замінала). Ён зняў яго, накінуў на матроса зверху, а пасля падняў Каню за каўнер і прасунуў круг яму пад рукі.
Мінёр бязвольна матляўся побач з Дубаўцом. Яго трэба было трымаць адной рукой, каб не падламаліся плечы, каб цела не саслізнула праз круг, на дно.
I раптам бямерная, «ідыёцкая», як падумаў ён сам, пяшчота авалодала мічманам. Ён разумеў, што калі мінёр... зараз... замерзне або патоне, ён ніколі не даруе сабе гэтага. I тады лепей яму, мічману, таксама пайсці туды ж, услед за гэтым паршывым мінёрам, які раскалашмаціў яму... удрузг.... чорт пабяры. ...якога менавіта таму трэба было...
Ён прыцягнуў да сябе абмяклае цела, адчуў слабую цеплыню і заторгаў трос, а пасля, абхапіўшы мінёра левай рукой, пачаў падцягвацца па гэтым тросе, з усёй сілы працуючы нагамі.
Гэтая раптоўная пяшчота да саперніка была, як ён думаў, зусім не для яго, а для той... Усё адно, як быццам гэта ён ратаваў яе... А ўвогуле ён і сапраўды дзеля яе... і гатовы быў з лёгкім сэрцам заплаціць за гэта адзіным, што ў яго было.
Ён спрабаваў вярнуць яму прытомнасць, і гэта яму ўдалося. Лепей бы не ўдавалася. Бо твар мінёра зноў не па-чалавечы перакрывіўся.
— Толечка. Мілы. Толечка!.. Што?! Што, галубок?!
— Су... сутар... Зноў,— у мінёра падламаліся плечы.
Прыўзняўшы яго, мічман нагамі стаў здымаць, сцягваць з яго боты. Ён біўся над гэтым неймаверна доўга, але боты ўрэшце ўсё ж такі пайшлі на дно. I тады мічман нырнуў, ледзь не знепрытомнеўшы ад ледзянога абруча, які сціснуў чэрап, адшукаў скурчаную, цвёрдую, як дрэва, Каневу нагу і моцна, мабыць да крыві, укусіў яе. Нага тарганулася.
...Хутка яны ўжо цягнуліся да карабля. Мінёр, хаця і слаба, таксама боўтаў нагамі. А пасля трос нацягнуўея, ледзь не вырваўшыся з рук, і панёс іх убок. Сцяпан зразумеў: іх цягнуць. Да карабля. Разам з замацаванай мінай.
Трос слізгацеў у задубелых руках, яны спаўзалі да яго канца і хутка зноў апынуліся побач з мінай. Дубавец упёрся ў яе нагамі, замкнуў рукі вакол пояса Кані і так, страціўшы апошнія сілы, чапляючыся хутчэй таму, што ніякая моц не магла расціснуць іхнія зведзеныя, скурчаныя пальцы, яны павіснулі на тросе, павольна набліжаючыся да далёкага, вельмі далёкага карабля.
Мічман адчуваў пад пахаю холад троса, замком рук — шырокія грудзі мінёра, нагамі — яго бязвольныя ногі. Валы раз-пораз накрывалі іх, але ён ведаў, што вочы ягоныя гараць не ад марской солі. Занадта цёпла было вачам.
Занадта, занадта цёпла было вачам.
Нікнучы галавою, ён адчуваў, што робіцца цяплей і ўнутры.
Перад вачыма зыбка ўставалі, увесь час чаргуючыся, майскія сопкі, рабізна пяску на перакатах маленькай беларускай рачулкі, печкуры, што пакусваюць за пальцы босых ног у цёплай вадзе, пяшчотныя жаночыя локці ў далонях... I зноў, нібы пасля ўдару, цяжар нерухомага цела ў замку рук, цела, якое нават коштам жыцця нельга было выпусціць у цёмнае прадонне горка-салёнай вады, якая неразрыўна звязала іх.
А цеплыня лілася і лілася па шчаках. I ўставалі перад вачыма мядовыя таполі, ружовы лотас на азёрах вострава Пуцяціна, жанчына, што стаіць па плечы ў зялёнай крыштальнай вадзе... і цела яе хісткае, бо па вадзе змяіцца рабізна... I трэба сціскаць рукі, каб не адступіць, хаця ўсё незваротнае скончана, скончана, скончана.
Апошнія кроплі цеплыні стылі на веях.
...Згасла прытомнасць. I апошняе, што ўбачыў чалавек, быў ледзяны хаос, успененыя грабяні валоў, пена, што рвецца з іх у неба, і снег, снег, снег... снег.
У снежным буране нічога не было відаць за кармой.
— Колькі ўсё ж гэтыя чэрці паспелі стравіць? — сам сабе, дужа ціха сказаў Андрэй Сцівен.
— Апошняя,— таксама дужа ціха адказаў невымерны па ўсіх габарытах Красоўскі.
У белай завірусе, праз нейкую хвіліну, цьмяна паказаўся, заскакаў на хвалях чорны шар. Людзей не было відаць.
Толькі дужа напружыўшы вочы, Сцівен, здалося яму, заўважыў дзве галавы, якія быццам прыкіпелі да міны. Падцягваць яе бліжэй было падобна да смерці. Старлей цяжка ўздыхнуў, убачыў камандзіра, што стаяў ля кармавога клюза і таксама сачыў за ходам выбаркі адцяжкі, і сказаў:
— Дазвольце ў ваду?
— Адзін?
— Ды й я, бадай, з ім таксама,— хрыпата ад хвалявання сказаў боцман.— Трохі-трохі скупнёмся.
...Калі Дубаўца і Каню абвязалі прыплаўленым з карабля пяньковым канцом, лейтэнант толькі з нечалавечым намаганнем адарваў ад троса іхнія здранцвелыя, заледзянелыя пальцы. Лёд пакрываў іхнія галовы, лёд, які зліпся з мокрага снегу. Потым боцман стаў адцягваць міну далей, а Сцівен паплыў з гэтымі ледзьве жывымі хлопцамі да карабля. Падтрымліваючы над вадою іхнія галовы, хаця сам ужо ні на што не спадзяваўся. Потым яны павіслі на канцы за кармой. Потым дзесяткі рук падхапілі іх і выцягнулі на палубу.
I ўсе былі страшэнна здзіўлены, калі мічман на нейкае імгненне апрытомнеў і, спяшаючыся сказаць, пакуль зноў не надышло бяспамяцтва — магчыма, апошняе — прахрыпеў:
— Каню... Каню ратуйце... Ка-ню.
...Каня наглытаўся вады, і фельчару ў шпіталі давялося тры гадзіны важдацца з ім, а мічман, калі яму ўлілі шклянку спірытусу, ачуўся, але адразу ж зноў заснуў.
Ён не чуў, як за карму спусціліся на плоціку Красоўскі з мінёрам, не чуў, як іх усцягнулі на палубу, як карабель даў ход. Ён не чуў нават таго, як праз некалькі хвілін за кармой разрэзаў штармавую ноч тытанічна-магутны выбух. Выбух, які раздзёр нават гэты непраглядны снег. Ускінулася над базальтавымі валамі, і да самога неба, выцягнутае, калматае, падобнае на даурскую папаху воблака.
Ён не чуў гэтага. Ён спаў, і перад вачыма ягонымі плылі праявы, светлыя і незваротна страчаныя. Ён спаў і плакаў, плакаў у сне.
...Ачнуўся ён толькі наступным вечарам і некаторы час не мог прыпомніць, што адбылося. Дробна вібрыраваў корпус карабля — і ён зразумеў, што карабель. Слаба тхнула спірытусам — і ён зразумеў, што шпіталь.
Ва ўсёй істоце быў шчасны, вызвалены, адлучаны спакой. Як тады, калі яны ўрэшце вырваліся са страшнага вока тайфуна. Цішыня. Не трэба ні за чым гнацца. I нічога не вернеш. I сам ты стаў іншы пасля вока тайфуна. Ды й ці трэба нешта вяртаць.
«Дурнічка ты. Неразумная,— падумаў ён.— Ну вось і на табе. Атрымай. Ці будзе ён трымаць так моцна, як... А, усё адно... Я ўсё ж адпомсціў табе. Н-на».
Ён расплюшчыў вочы і ўбачыў на суседнім ложку Каню. Той шырока, ласкава ўсміхаўся, паглядаючы на яго. I раптам адвёў вочы на ілюмінатар, які лізала зялёная хваля, і сцепануўся.
— Ты пра што? — спытаў мічман.
— Во каб гэта зноў. Ды зноў такое купанне. Бр-р.
— Не каркай,— сказаў Дубавец, каб схаваць збянтэжанасць.— А то ведаеш як было? Плыве чалавек у шлюпцы — крушэнне было. Два дні без вады, пяць без ежы. I ўзмаліўся богу: «пашлі ты мне хаця які карабель, любы, на які твая, божая воля. I праўда,— карабель. Той махаць. У апошні момант яго з лайнера заўважылі, паднялі. Той матросам: «Як назва лайнера, каб было мне за каго бога маліць?..» А яму адказваюць: «Тытанік».— Памаўчаў.— А наконт купання што? Загадаюць — і купацца палезеш.
— Не загадаюць.
— У тым і справа, што не загадаюць. Тады б яшчэ брыкацца можна было. Сказаць, што запаленне «всегдалишнего» нерва... Сам палезеш...
Зноў трэба было саромецца словаў і хавацца. Але ён, іншы цяпер, не мог забыць пра начную цеплыню на шчаках, з ім ніколі не было такога, і таму ён, з залішняй, бадай, ганарыстасцю, сказаў:
— Ты за мяне ні зараз ні... ну, ніколі не перажывай, хлопец. Добра. Нічога такога не здарылася.
Каня не зразумеў, пра што гэта ён. Пра тую вар’яцкую ноч? Пра міну?
— I тое праўда,— з сарамлівай усмешкай сказаў мінёр.— Калісьці і я... Калісьці і ты мне. Ды й чаго там асабліва перажываць. Апошняя ці што? Іх тут яшчэ навалам.
Мічман зразумеў, што Каня кажа не пра тое, але хіба гэта мела значэнне.
— Ты малпу ў маёй каюце бачыў? — спытаў ён.— Ты забяры яе, падары, каму захочаш... Ну, ясна, не кажы, што ў мяне вісела. Не паложана так, могуць пакрыўдзіцца... Вазьмі і падары. Абавязкова.
I, прыміраючыся з непазбежнасцю, заплюшчыў вочы.
