Брэсцкая крэпасць [Кастусь Губарэвіч] (fb2) читать онлайн

Кастусь Губарэвіч БРЭСЦКАЯ КРЭПАСЦЬ (Людзі і каменне)

Гістарычная драма ў дзвюх частках

^{Мастак Г. П. Крычэўскі.}

Дзейнічаюць:

Маёр.

Палкоўнік.

Зімін Аляксей Іванавіч — палкавы камісар.

Авілаў Пятро Міхайлавіч — маёр, камандзір 44-га палка.

Трубачоў — капітан, намеснік Авілава.

Аксіння — жонка Авілава.

Зінаіда Пятроўна — ваенурач 44-га палка.

Марасян Самвел — камсорг.

Кукушкін — салдат.

Марына.

Радчук Толя, Багатаў Міша — лейтэнанты.

Радыст.

Крафт, Зомер — афіцэры нямецкай ваеннай контрразведкі.

Дні абароны Брэсцкай крэпасці.

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

У глыбіні сцэны ледзь-ледзь відаць абрысы Брэсцкай крэпасці. На пярэднім плане цёмна.

У правым кутку прасцэніума пражэктарам высвятляецца твар першага пагранічніка з прыціснутай да вуха тэлефоннай трубкай.

1-ы пагранічнік. Дакладвае першы пост: на другім беразе Буга бачу, што скрыта падыходзяць войскі праціўніка… Бачу дзве мінамётныя батарэі… Ёсць пільней сачыць!

У другім кутку прасцэніума высвятляецца твар другога пагранічніка.

2-гі пагранічнік. Да берага цягнуцца пантоны… Так, так, — пантоны… Чую — гудуць артылерыйскія цягачы… Ёсць пільней сачыць!..

Твар трэцяга пагранічніка.

3-ці пагранічнік. Бачу замаскіраваныя танкі… У хмызняку на ўзбярэжжы хаваецца пяхота… Ёсць пільней сачыць!..

Твар Кіжаватава.

Кіжаватаў. Дакладвае начальнік 9-й заставы лейтэнант Кіжаватаў… Таварыш маёр, на ўчастку супраць заставы нямецкія войскі займаюць зыходныя пазіцыі. Да берага наблізілася пяхотная часць. Падрыхтаваны пантоны. Што загадаеце рабіць?.. Ёсць пільней сачыць!

Твар маёра.

Маёр. Дакладвае начальнік 17-га пагранатрада маёр Кузняцоў… Таварыш палкоўнік, усе заставы паведамілі: на другім беразе ідзе разгорнутая падрыхтоўка. Нямецкія пагранічнікі саступілі месца рэгулярным часцям. Падцягнуты пантоны, дэмаскіраваны мінамётныя пазіцыі… Прашу вашага загаду аб’явіць па атрадзе баявую трывогу!..

Твар палкоўніка.

Палкоўнік. Пільней сачыць!

Маёр. Таварыш палкоўнік…

Палкоўнік. Пільней сачыць і не панікаваць.

Маёр. Ёсць пільней сачыць!

Палкоўнік. На правакацыі з таго боку загадваю не паддавацца! Зразумелі?

Маёр. Зразумеў, таварыш палкоўнік!

Палкоўнік. Як там крэпасць?

Маёр. У крэпасці нічога не ведаюць, таварыш палкоўнік. Спяць спакойна. Толькі дзесьці, здаецца ў Інжынерным клубе, грае аркестр.

Палкоўнік. Ну і добра. Няхай грае.

Карціна першая

Інжынерны клуб. Пад музыку духавога аркестра некалькі пар танцуюць вальс. Паступова, адна за другой, пары знікаюць за кулісамі. Астаюцца Радчук і Зіна. Некаторы час кружацца. Азірнуліся — нікога няма. Спыніліся.

Зіна. Ну от табе і маеш. Дзе ж усе?

Радчук. А я і не заўважыў.

Зіна. Цікава. Чамусьці ўсім хочацца, каб мы аставаліся адны.

Радчук. Люблю здагадлівых.

Зіна. Відаць, і нам пара.

Радчук. Куды спяшацца? Заўтра нядзеля.

Зіна. У вас жа на заўтра нешта прызначана?

Радчук. Нічога асаблівага. Тэхнічны агляд. На дзве гадзіны тае работы. А вечар — наш. Можа — у тэатр?

Зіна. Білетаў не дастанеце.

Радчук. Я?..

Зіна. Задавака.

Радчук. Лічыце, што білеты ўжо ёсць!

Зіна. Ну што ж, пойдзем, калі так.

Радчук. Дзякуй. (Цалуе руку.)

Зіна. Між іншым, дзяўчынам рук не цалуюць.

Радчук. Пардон, пераблытаў. (Цалуе ў шчаку.)

Зіна. Нахабнік! (Ляснула па шчацэ.)

Уваходзяць Зімін і Авілаў.

Зімін. З якой нагоды апладысменты?

Радчук. Апладысментаў, на жаль, не было, таварыш камісар.

Зімін. Ці то мне пачулася?

Авілаў. Гэта яны ў капусту гулялі. Ведаеш такую гульню? Па далонях біць.

Зімін. Па далонях то яшчэ нішто.

Авілаў. А чаго гэта вы неяк дзіўна запунсавелі, таварыш лейтэнант, з аднаго боку?

Радчук (памацаў шчаку). Гэта ў мяне… аднабаковая рэакцыя, таварыш маёр.

Авілаў (Зіне). Бывае такая, таварыш ваенурач?

Зіна. Іншы раз бывае.

Авілаў. Між іншым, Зінаіда Пятроўна…

Зіна. Слухаю, Пятро Міхайлавіч.

Авілаў. У якім вы палку служыце?

Зіна. У вашым, 44-м.

Авілаў. А чаму я вас бачу ў інжынерным?

Зіна. Тут сёння адзінае месца ў крэпасці, дзе можна патанцаваць перад выхадным.

Авілаў. Натанцаваліся ўжо ці яшчэ не?

Зіна. Бадай-што досыць.

Авілаў. Дазваляю ў такім разе адпачыць.

Зіна. Дзякую. Можна ісці?

Авілаў. Дабранач.

Зіна. Добрай ночы, таварышы камандзіры!

Радчук і Зіна выходзяць.

Зімін. Старэеш, Пятро Міхайлавіч.

Авілаў. Няўжо?

Зімін. Маладым зайздросціш. Яны тут толькі ацішыліся, а ты іх…

Авілаў. Няхай пройдуцца. А нам сам-насам пагаманіць трэба.

Зімін. Слухаю, Пятро Міхайлавіч.

Авілаў. Кажуць, за сям’ёй наважыўся ехаць?

Зімін. Ага. Заўтра.

Авілаў. На колькі дзён адпрасіўся?

Зімін. Дзень туды, дзень адтуль, суткі на ўладкаванне быту.

Авілаў. Значыць, дваццаць сёмага будзеш тут?

Зімін. Тут. А што?

Авілаў. Дваццаць сёмага будзе разглядацца мая персанальная справа на дывізійнай парткамісіі.

Зімін. А што здарылася?

Авілаў. Нехта падаў заяву, што я сею ў палку панічныя чуткі пра вайну.

Зімін. Глупства, вядома?

Авілаў. Не, я і праўда казаў ды і кажу сваім афіцэрам, што вайны нам не мінаваць і трэба быць гатовымі ў любую мінуту. Але нехта ўбачыў у гэтым палітычны крымінал, за які я магу развітацца з партбілетам, а то і з жыццём. Гледзячы як павярнуць.

Зімін. Та-ак…

Авілаў. Ды чорт яго бяры, тое жыццё, калі дакажуць мне, што я зрабіў палітычнае злачынства. Але я хачу зразумець, што робіцца вакол нас. Кожны дзень над крэпасцю і граніцай шныраць нямецкія самалёты, а мы робім выгляд, што не заўважаем іх. Кажуць, немцы падцягваюць к Бугу артылерыю, а мы выводзім дывізію ў летнія лагеры і распыляем баявую тэхніку. А тая тэхніка, што асталася ў крэпасці, на сённяшні дзень у разабраным выглядзе, бо заўтра чамусьці спатрэбілася рабіць тэхнічны агляд… Ходзяць чуткі, што рэгулярныя часці немцаў занялі зыходныя пазіцыі, а мы нічога не ведаем… Добра, калі ўсё гэта — правакацыя, а калі — не?.. Таму я і кажу ў сваім палку: хлопцы, трымай вуха! Дык што, Аляксей Іванавіч, правільна я кажу ці не? Ну як, па-твойму?

Зімін. Ты разумееш, Пятро Міхайлавіч, немцы ж і праўда могуць правацыраваць нас, каб мы заварушыліся. Але ж мы не можам паддавацца на іх правакацыю.

Авілаў. А няўжо я кажу, што трэба адказваць на правакацыю? Трэба толькі адно: прывесці гарнізон у баявую гатоўнасць.

Зімін. А немцы могуць падумаць, што мы рыхтуемся да прэвентыўнага ўдару.

Авілаў. Але ж яны ўжо адкрыта рыхтуюць яго.

Зімін. А што, калі немцы хочуць праверыць, наколькі мы перакананы ў трываласці дагавору з Гітлерам? I таму знарок, дэманстратыўна манеўруюць перад крэпасцю? Ну, і мы пачнём варушыцца ды яшчэ возьмем іх на мушку! Што яны падумаюць? Толькі адно: мы не верым у дагавор. Трэба іх наводзіць на такую думку? Ні ў якім разе! Тут усё чортведама як складана, і табе, Пятро Міхайлавіч, варта зразумець гэта як мага хутчэй.

Авілаў. Ды не, я, здаецца, ужо зразумеў. На жаль.

Зімін. Дарэмна ты пакрыўдзіўся.

Авілаў. Крыўдна было б, каб так разважаў кадравы афіцэр, страявік. А ты, таварыш Зімін, камісар і, прабач, яшчэ бадай цывільны.

Уваходзіць Трубачоў.

Трубачоў. Дазвольце?

Зімін. Калі ласка.

Трубачоў (Авілаву). Таварыш Авілаў, я да вас.

Авілаў. Слухаю.

Трубачоў. Дазвольце не разбіраць тэхніку да раніцы.

Авілаў. Чаму?

Трубачоў. На ўсякі выпадак.

Авілаў. Паспееце раніцай?

Трубачоў. Абавязкова.

Авілаў. Ну што ж, таварыш Трубачоў, вы мой намеснік па гэтай частцы, — вам лепш відаць.

Трубачоў. То я пайду, загадаю.

Авілаў. Ідзіце.

Трубачоў. Дабранач.

Авілаў. Дабранач, капітан.

Трубачоў выходзіць.

Зімін. Таксама ідзі адпачываць, Пятро Міхайлавіч.

Авілаў. Іду. Прабач, што патурбаваў.

Зімін. Я вельмі шкадую, што ты не хочаш зразумець.

Авілаў. Я таксама шкадую.

Зімін. Ты і афіцэраў сваіх узвінціў.

Авілаў. Ну што ж, судзіце мяне за гэта.

Зімін. Судзіць цябе ніхто не будзе, але на парткамісіі пагаворым сур’ёзна. Пра сябе я скажу табе зараз: я не прыхільнік крайніх мер і буду катэгарычна супраць, калі хто і прапануе іх на камісіі. Гэта я абяцаю.

Авілаў. I за тое дзякую.

Зімін. Але рашаць буду не я адзін.

Авілаў. Разумею. Ты толькі не падумай, што я прыходзіў прасіць заступіцца за мяне. Я проста хацеў дазнацца, як ты разумееш усё тое, што робіцца за Бугам.

Зімін. Я табе шчыра сказаў.

Авілаў. Не сумняваюся.

Зімін. Але ў цябе яшчэ ёсць час падумаць.

Авілаў. Тое ж я і табе параіў бы. Бывай, Аляксей Іванавіч.

Зімін. Бывай.

Авілаў выходзіць. Зімін некаторы час глядзіць услед. Адышоў ад акна, задумаўся. Дзесьці поруч, за сцяною, у два галасы пяюць «Очи черные…». Апладысменты, шум.

Уваходзяць Радчук з гітарай, Зіна, за імі — афіцэры, дамы, што танцавалі тут.

1-ы афіцэр. Толя, Зіна, ну праспявайце яшчэ што-небудзь.

1-я дама. У вас цудоўны дуэт!

Радчук. Браточкі, позна ўжо.

Зіна. Ага, праўда, позна.

2-гі афіцэр. Ды не ламайцеся вы, як правінцыяльныя салісты!

3-ці афіцэр. Толя, ты ж казаў, што нейкі раманс напісаў.

Радчук. Я толькі матыў падабраў, а словы напісаў Міша.

2-я дама. Ды ну! Міша, дзе вы?

2-гі афіцэр. Вось ён!

Багатаў сядзіць у кутку, апусціўшы вочы.

3-я дама. Не чырванейце, Міша. Лермантаў, кажуць, таксама з рамансаў пачынаў.

1-я дама. Папрасіце Толю, няхай праспявае з Зінай.

Багатаў. Калі ласка.

2-я дама. Толя, аўтар дазваляе.

Багатаў. Давай, Толя, усё роўна не адстануць.

Радчук. Ну што ж… паспрабую, калі вытрымаеце… Толькі гэта надзвычай асабістае… Не для масавага ўжывання, так сказаць…

1-я дама. Тым лепш!

Радчук, Зіна (пяюць).

Заўважыўшы, што Радчук і Зіна пяюць гэты раманс толькі для сябе, усе непрыкметна, па адным, па двое, выходзяць на дыбачках. Багатаў гэтаксама сядзіць у кутку.

Радчук і Зіна асталіся адны. Ды яшчэ Зімін ля акна. Ён нічога не чуе і не бачыць.

Радчук. Ну от.

Зіна. Нас зноў пакінулі?

Багатаў (падыходзіць). Я тут.

Радчук (абняў яго за плечы.) Ну, Міша, памры, а лепей не напішаш!

Багатаў (сціпла). Ды куды там.

Зіна. Праўда, праўда, Міша… Аж за душу бярэ…

Багатаў. Вы проста цудоўна праспявалі.

Радчук. Ну, гэта ўжо само сабой.

Дзесьці побач зайграў духавы аркестр.

Багатаў. О, «Развітальны вальс»!

Зіна. Чаму развітальны?

Багатаў. Ён так называецца. Хадзем патанцуем. (Выходзіць.)

Зіна. А мы?

Радчук. А мы тут будзем танцаваць свой «Развітальны вальс».

Пачынаюць ціха-ціха кружыцца. Неўзабаве з усіх бакоў з’яўляюцца пары, танцуюць у задуменным рытме. Кружацца ўсё павольней і павольней. Заціхае музыка. Цямнее сцэна. Нарэшце зусім стала цёмна. Нічога не відаць, толькі ледзь чутна гучыць яшчэ музыка вальса. Але дзесьці далёка пачуўся гул. Грозным валам ён наплывае ўсё бліжэй і бліжэй, пакуль не запаўняе ўсю сцэну. Нарэшце — глухі выбух і барвовая ўспышка агню…

Карціна другая

Каземат, які стаў штабам абароны. У адным кутку ля сцяга стаіць Кукушкін. Ля супрацьлеглай сцяны — радыст. За сценамі — ураган бою.

Радыст (стомлена). Я — крэпасць! Я — крэпасць! Прыём.

Паўза.

Я — крэпасць! Я — крэпасць, чуеце мяне?! Прыём.

Паўза.

Я — крэпасць! Я — крэпасць, чуеце мяне?! Прыём.

Паўза.

Кукушкін. Слухай, дружа.

Радыст. Я — крэпасць! Я — крэпасць!

Кукушкін. Ды пачакай ты!

Радыст. Вы чуеце мяне? Прыём…

Кукушкін. От жа цецярук! (Заклаў два пальцы ў рот і аглушыў свістам.)

Радыст (зняў навушнікі, нехаця павярнуў галаву). Не перашкаджай.

Кукушкін. Слухай…

Радыст. Ты, здаецца, ля сцяга стаіш?

Кукушкін. Ля сцяга.

Радыст. То і стой. Вартавы не размаўляе.

Кукушкін. Ведаю. Ты толькі скажы: няўжо табе ніхто так і не адгукаецца?

Радыст. Ты ж чуеш.

Кукушкін. Як жа гэта зразумець?

Радыст. Як сабе хочаш.

Кукушкін. Можа ў цябе там сапсавалася што?

Радыст. Нічога не сапсавалася.

Кукушкін. А можа…

Радыст. Ды адкасніся ты, назола на маю душу! Стой як мае быць!

Кукушкін. То ўжо не твой клопат.

Радыст. Вось далажу камісару — ён табе задасць клопату.

Кукушкін. А што ён мне зробіць?! На сцены пашле?! Дык я ж цэлы дзень прашу яго, каб паслаў.

Радыст. Ну, даволі. (Хоча надзець навушнікі.)

Кукушкін. Ды пачакай, табе кажуць!

Радыст. Чаго ты хочаш?

Кукушкін. Ідзі прывядзі якога-небудзь параненага. Каторы стаяць яшчэ можа. Пастаўлю яго, а сам — на сцены!

Радыст. Не я цябе ставіў і не я замяняць буду. Стой і не балабонь! (Надзявае навушнікі.) Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Прыём.

Прыбягае разгарачаны боем, запылены, узмакрэлы Зімін. Галава і рука перавязаны.

Зімін (радысту). Што чуваць?

Радыст. Нічога, таварыш камісар. Ніхто не адказвае.

Зімін. Ды зранку ж яшчэ было чуваць, што бой за Брэстам, — значыць, былі там нашы часці! Чаму ж штабы маўчаць?

Радыст. Рацыі, відаць, выбылі са строю.

Зімін. Быць таго не можа, каб за адзін дзень усе рацыі змоўклі!

Радыст. Але факт — маўчаць.

Кукушкін. Таварыш камісар…

Зімін (строга). Кукушкін!..

Кукушкін змоўк, прыняўшы статутную стойку. Уваходзіць знясілены ад ран Багатаў. У яго перавязаны грудзі.

Багатаў. Дазвольце далажыць, таварыш камісар…

Зімін. Слухаю.

Багатаў. Па вашаму заданню я прабраўся ў казармы 44-га палка. Камандзіра палка, маёра Авілава, там няма. Ніхто са ўчарашняга вечара яго не бачыў і ніхто не ведае, дзе ён.

Зімін. Відаць, астаўся дома.

Багатаў. Ад дамоў камсаставу — толькі руіны.

Зімін. Мажліва, і ён пад імі… Іначай быў бы ў палку.

Багатаў. Сумняваюся.

Зімін. Чаму?

Багатаў. Пад агнём кожны метр зямлі. Кулі і асколкі кроку не даюць ступіць.

Зімін. Як жа вы прабраліся?

Багатаў. Сам не разумею.

Зімін. Што вам яшчэ ўдалося дазнацца?

Багатаў. Бадай нічога. Не сціхае бой ля Цярэспальскіх варот. Лейтэнант Наганаў, кажуць, узначаліў абарону. Пагранатрад стварыў вузел супраціўлення… Над Усходнім фортам лютуе агонь. Таксама нейкая часць засела, відаць…

Зімін. От бы звязацца з імі!

Багатаў. Наўрад.

Зімін. А трэба! Іначай раз’яднаныя вузлы абароны нядоўга будуць жыць… Эх, Авілаў, Авілаў… Дарагі ты мой Пятро Міхайлавіч!.. Табе б судзіць нас, а не нам цябе!..

Багатаў сеў ля сцяны.

Багатаў. Прабачце, таварыш камісар…

Зімін. Цяжка стаяць?

Багатаў. Ногі млеюць.

Зімін. Адпачніце.

Прыбягае Марасян.

Марасян. Таварыш камісар!

Зімін. А цішэй не можаш?

Марасян. Вінават.

Зімін. У чым справа?

Марасян. У Цэнтральную частку прарвалася група немцаў!

Зімін. Праваронілі!

Марасян. Пайшлі напралом, гады! Але мы не выпусцім іх!

Зімін. А яны што, назад просяцца?

Марасян. Будуць прасіцца, калі пеканём з засады!

Зімін. Якой?

Марасян. Я сабраў на левым флангу чалавек восемдзесят байцоў і зрабіў засаду! Дазвольце, камісар, контратакаваць ворага і ліквідаваць прарыў!

Зімін. Гранат хопіць?

Марасян. На першы раз аглушыць хопіць, а там — урукапашную!

Зімін. Давай!

Марасян. Слухаю. (Павярнуўся да выхаду, але заўважыў Кукушкіна.) А ты, Кукушкін, чаго тут?

Кукушкін скасіў вока на сцяг.

Ну, таварыш камісар, няўжо няма каго паставіць? Такі баец стаіць у зацішку, а ў мяне там кожны штык — на золата!

Кукушкін. Самвел, дарагі, выручай! Век бога за цябе маліць буду!

Зімін. Лейтэнант Багатаў!

Багатаў. Слухаю, таварыш камісар…

Зімін. Замяніце на пасту ля сцяга байца Кукушкіна.

Багатаў. Ёсць замяніць!

Цяжка ўзнімаецца, абапіраючыся на сцяну. Падыходзіць да Кукушкіна, замяняе яго на пасту. Кукушкін перадае яму сваю вінтоўку.

Кукушкін. Абапрыцеся, таварыш лейтэнант, лягчэй стаяць будзе. А свой аўтамат дайце мне. (Памагае Багатаву зняць з шыі аўтамат.)

Зімін (Марасяну). Слухай, камсорг…

Марасян. Слухаю, таварыш камісар.

Зімін. Давайце зробім так: я зараз пачну атаку ў лоб нямецкай групіроўцы, вазьму агонь на сябе, а тым часам ты нечакана ўдар з фланга!

Кукушкін. Правільна! Самвел, за мной!

Марасян. Пачакай… Чаму я — за табой? Я вяду цябе ў атаку ці ты мяне? Ты што мне тут…

Зімін. Пайшлі, хлопцы! (Выбягае.)

Марасян (Кукушкіну). За мной!

Кукушкін. Ура-а!..

Выбягаюць. Кукушкін усё-такі апярэдзіў Марасяна.

За сценамі каземата зноў успыхнуў бой.

Голас Зіміна. На сцены!.. На сцены!.. За мной!..

Трубач недзе зайграў «атаку». Шум бою паступова аддаляецца.

Радыст. Я — крэпасць! Я — крэпасць! Чуеце мяне? Прыём… Я — крэпасць! Я — крэпасць!..

Прыбягае Зіна.

Зіна (радысту). Дзе камісар?

Багатаў. На сценах.

Зіна (азірнулася). Міша?

Багатаў. Я.

Зіна. Ранены?

Багатаў. Ужо.

Зіна. Добра перавязалі?

Багатаў. Здаецца, нішто.

Зіна. Не ведаеш, дзе Толя?

Багатаў. Дзе-небудзь за Брэстам.

Зіна. Як… За Брэстам?

Багатаў. Вельмі проста. Раніцой нейкая часць прарвалася з крэпасці. I ён там быў.

Зіна. Ну што ж… Можа правільна зрабіў…

Багатаў. Толькі б я на яго месцы цябе тут не пакінуў.

Зіна. А я нікуды і не пайшла б. Бачыў, колькі раненых?

Багатаў. Будзе яшчэ больш.

Зіна. Я ўжо нічога не магу зрабіць… Усё, што было пад рукамі, — усё пайшло… Зараз шматкую на бінты салдацкія гімнасцёркі, бялізну… рамянямі кроў спыняю… Але яе столькі, што нічым ужо не спыніш…

Багатаў. Трымайся, Зіна.

Зіна (у адчаі). Не хапае ўжо сіл!.. Трэба неадкладна, зараз жа паслаць каго шукаць бялізнавыя склады, аптэку! Нічога ўжо няма, разумееш? Нічога! Вада!.. Хоць па кропельцы на чалавека!.. Таксама кагосьці паслаць трэба да Мухаўца…

Багатаў. Дарэмна. На беразе кожны крок пад агнём.

Зіна. Ведаю! Але што рабіць? Акрамя байцоў, ёсць раненыя дзеці, жанчыны… Міша, каб ты бачыў раненых дзяцей… Як гэта страшна!.. Няма сілы глядзець на пасівелых ад гора жанчын!.. Няхай камісар дае ім вінтоўкі, гранаты! Няхай і яны страляюць у гэтых звяруг, няхай зубамі рвуць іх за глоткі за сваіх дзяцей, толькі нельга пакідаць небарак адных са сваім горам!.. (Заплакала, утуліўшыся тварам у сцяну.) Не, я так далей не магу!.. Не магу!.. (Выбягае.)

Радыст. Я — крэпасць… Я — крэпасць! Прыём.

Паўза.

Багатаў. Радыст!

Радыст (здымае навушнікі). Слухаю, таварыш лейтэнант.

Багатаў. Што ў цябе там чуваць?

Радыст. Увесь эфір у немцаў… Нямецкія маршы, каманды, музыка… Глушаць — проста страх.

Багатаў. Разумееш па-іхняму?

Радыст. Збольшага.

Багатаў. Пра што яны там?

Радыст. Амаль увесь дзень Гітлер бушуе… Аж ахрып… Выхваляецца: быццам па пяцьдзесят кіламетраў рушылі па ўсяму фронту… Брэша, сабака.

Багатаў. Толькі пра тое нікому ні слова. Зразумеў?

Радыст. Зразумеў, таварыш лейтэнант.

Багатаў. Давай далей.

Радыст. Слухаю. (Надзявае навушнікі.) Я — крэпасць! Я — крэпасць! Прыём!

Паўза.

Вяртаецца Зімін.

Зімін (радысту). Ну, што?

Радыст. Усё тое ж, таварыш камісар.

Зімін. Ну гэта ўжо чортведама што!

Радыст. Глушаць, ніяк не прабіцца.

Зімін. Прабівайся, любы, як толькі можаш — прабівайся! Хоць кроў з носа!

Радыст. Батарэйку новую не шкодзіла б…

Зімін. Гэта не так проста, як табе здаецца… Паглядзеў бы, што робіцца за сценамі. Чуеш?.. Ну, Марасян! Ох жа малайчына! (Багатаву.) Прарвалася іх каля сотні… Ты бачыў бы, як ён шарахнуў па іх з засады!.. Шаткаваў з кулямётаў, што тую капусту! Не вытрымалі, халеры, пяткі паказалі! Пагнаў іх Марасян, але боязна, каб не зарваўся. Чуеш, лейтэнант, сёння над сценамі прагрымела наша першае «ўра» ў знак першай перамогі!.. Буду жывы — прадстаўлю Марасяна к Герою! Далібог, прадстаўлю!

Уваходзіць стомлены, запылены Трубачоў.

Трубачоў!

Трубачоў. Я.

Зімін. Як ты сюды?

Трубачоў. Мне сказалі, што вы тут.

Зімін. Я ж думаў, што ты ў 44-м!

Трубачоў. Дзе вы бачылі! Амаль цэлы дзень прабіваўся да свайго палка, ды так і не прабіўся…

Зімін. Авілава не сустракаў?

Трубачоў. А ён, відаць, у 44-м.

Зімін. Няма яго там.

Трубачоў. Ну от табе і маеш… Камандзіра палка няма, намеснік не можа прабіцца, уяўляю, што там зараз. (Стомлены, прысеў на табурэтку.)

Зімін. Што там зараз — магу загадзя сказаць: хаос! Як і ва ўсёй крэпасці. Эх, Авілаў, Авілаў!.. Убачыць бы цябе зараз… На калені б стаў… У нагах поўзаў бы… Хоць на чорта яму маё пакаянне!.. Ён і не зірнуў бы на мяне… А чалавека судзіць збіраліся, што прадбачыў сённяшні дзень! Як бы мы глядзелі яму ў вочы — не ўяўляю!.. Як бы я хацеў пабачыць цябе сёння!..

Сцэна патанае ў цемры. У святле пражэктараў — твар Авілава.

Авілаў. Не бядуй, камісар… Можа яшчэ і пабачымся… А я жывы! Жывы і вяду бой ва Усходнім форце! (Зумер.) Хвілінку, камісар… (Падымае трубку.) Першы слухае… Што?.. Танкі?.. З Паўночных варот?.. Усю артылерыю супраць варот!.. Зеніткі — таксама! Прапусціш хоць адзін — галаву скручу! Зразумеў?.. Ды грамчэй адказвай!.. Ну вось. Усё. (Кладзе трубку.)

Асвятляецца частка каземата. Прыбягае лейтэнант Радчук.

Радчук. Дазвольце!

Авілаў. Што ў цябе?

Радчук. На валу Паўночных варот заляглі немцы!

Авілаў. Хто ў абароне?

Радчук. Чалавек трыста з усіх часцей гарнізона. Разам са мной прыйшлі і заселі там.

Авілаў. Разбі іх па тры роты.

Радчук. Слухаю.

Авілаў. Роты правага, левага і цэнтральнага крыла.

Радчук. Ёсць.

Авілаў. Вазьмі ў артдывізіёне гранаты і перадай на абарону варот.

Радчук. Ёсць.

Авілаў. Па валу — агонь са счацвяронага кулямёта!

Радчук. Ёсць — агонь!

Авілаў (прыглядаецца да Радчука). Ты чаго… зніціўся? Дрэйфіш?

Радчук. Не дрэйфлю, таварыш маёр!

Авілаў. Ты мне тут мандраж не разводзь! Калі што заўважу — прыстрэлю к чортавай мацеры, і рука не скаланецца!.. Не хапала, каб і байцы, гледзячы на цябе, зубамі пачалі клацаць са страху!

Радчук. Не будуць, таварыш маёр!

Авілаў. Ты дзе, між іншым, майго ваенурача падзеў?

Радчук. Не ведаю, таварыш маёр, мы развіталіся яшчэ да артналёту.

Авілаў. Бабнік шалапутны. Лындаў да світання, а цяпер — не ведаю!.. У мяне тут раненых — штабялі, а праз цябе яна не паспела прыбыць у размяшчэнне часці!

Радчук. Калі яшчэ жывая — прыбудзе!

Авілаў. Прыняць камандаванне цэнтральным крылом форта!

Радчук. Ёсць — прыняць камандаванне! Дазвольце ісці?

Авілаў. Падцягні штаны, рэмень… Вось так… Ідзі!

Радчук выбягае, але сутыкаецца на парозе з Аксінняй.

Аксіння. Выклікаў мяне?

Авілаў. Выклікаў.

Аксіння. У чым справа? Хутчэй! Мне некалі.

Авілаў. Ты для мяне зараз не жонка, а сувязная! I размаўляй з камандзірам як мае быць! Зразумела?

Аксіння. Зразумела.

Авілаў. З Каламійцавым сувязь перарвана. Прабірайся да яго ў роту і перадай мой загад — праверыць усе супрацьгазы. Немцы рыхтуюцца закідаць яго роту слёзатачывымі гранатамі.

Аксіння. Ох, сволачы!

Авілаў. Не лаяцца ў страі!

Аксіння. А ідзі ты! Усё?

Авілаў. Усё. Ідзі.

Аксіння. Цераз плячо паварочвацца?

Авілаў. Хоць цераз галаву — толькі хутчэй!

Аксіння махнула рукой, пайшла. Зноў відаць толькі твар Авілава.

Вось так, камісар… Праз Усходні форт немца не прапушчу… Убачыш Трубачова — падзякуй ад мяне, што баявую тэхніку не разабраў… Вельмі ж спатрэбілася! Ты б толькі пабачыў, колькі немцаў мы тут навалілі!.. А будзе яшчэ больш… Сталі насмерць! Да апошняга!.. Ля Холмскіх варот таксама, чую, бой… Няўжо ты там? Стой, камісар, я памагу табе! Агнём і контратакамі адцягну немцаў на сябе!.. Стой да апошняга! А пакуль прабач, іду ў бой…

Гасне пражэктар. Асвятляецца штаб Зіміна.

Зімін. Так…

Трубачоў. Што будзем рабіць?

Зімін. Невядома, на якім мы небе.

Трубачоў. Што не на сёмым — галавой ручаюся.

Зімін. Гэта ўжо ясна, як божы дзень.

Трубачоў. Колькі нас тут асталося, колькі выйшла з крэпасці, колькі забітых і раненых, дзе і якія часці арганізавалі абарону — нічога невядома.

Зімін. Так мы ваяваць тут не зможам.

Трубачоў. Трэба наладзіць сувязь хоць бы з суседнімі вузламі абароны і паспрабаваць утварыць хоць якое-небудзь адзінае камандаванне.

Зімін. Можа пачнём з сябе?

Трубачоў. І я так мяркую.

Зімін. Дык вось. Ты — кадравы камандзір, ты і ўзначаліш абарону.

Трубачоў. Калі вы будзеце камісарам гарнізона.

Зімін. Гэта мне і па штату паложана.

Трубачоў. А лейтэнанта Багатава — начальнікам штаба.

Зімін. Ранены ён.

Трубачоў. А я сёння не сустракаў ніводнага цэлага камандзіра.

Зімін. Як ты, Багатаў, дыхаеш яшчэ?

Багатаў. Пакуль дыхаю.

Зімін. Дыхай, браце, штабістам будзеш.

Багатаў. Няхай. На бязрыб’і і рак — салавей.

Зімін. Не прыбядняйцеся.

Багатаў. Крыві б мне крышку падкачаць. Свая ў халявы пайшла. Стаю літаральна па калені ва ўласнай крыві…

Зімін. А ты сядай… (Падстаўляе яму табурэтку.) На гэты раз саграшым супраць статута. Грэх бяру на сябе.

Багатаў (сеў). Дзякую, таварыш камісар.

Зімін. Дык што ж мы маем на сённяшні дзень, як кажуць?

Трубачоў. Поўную блакаду крэпасці.

Зімін. Раз.

Трубачоў. Велізарныя страты ў жывой сіле і тэхніцы.

Зімін. Два.

Багатаў. Некалькі раз’яднаных вузлоў супраціўлення.

Зімін. Тры. Радыст, нічога новага?

Радыст. Нічога, таварыш камісар.

Зімін. Чатыры.

Трубачоў. Крэпасць асталася без вады.

Зімін. Пяць.

Багатаў. Да трохсот жанчын і дзяцей.

Зімін. Шэсць.

Трубачоў. I вялізную надзею на контрнаступленне нашых дывізій пад Кобрынам.

Зімін. Сем! I гэта самае галоўнае. Адгэтуль і задача: трымацца да падыходу нашых часцей. Згодзен, начальнік?

Трубачоў. Толькі так!

Зімін. Начштаба?

Багатаў. Адступаць жа ўсё роўна няма куды.

Зімін. Кропка. Пішы, Трубачоў, загад.

Трубачоў (вымае з планшэта паперу і аловак) Так… Загад нумар адзін… (Піша.)

Зімін. Вы не ўяўляеце, што гэта азначае, калі байцы будуць ведаць, што ёсць гарнізон, ёсць камандаванне!.. Яны ж насмерць будуць стаяць!

Уваходзіць група жанчын — жонкі камсаставу. Выгляд іх сведчыць аб перажытым за гэты дзень. На тварах і вопратцы цагляны пыл, сажа. Каторая не паспела надзець кофту — накінула на сябе шынель мужа. А то і дзіцячую коўдру. Ёсць параненыя. Абутыя хто ў тапкі, хто ў мужчынскія боты. Некаторыя плачуць. Больш стрыманая і сабраная Марына.

Марына. Мы — да вас.

Зімін. Калі ласка.

1-я жанчына (скрозь слёзы). Што нам рабіць?

Зімін. Спачатку супакоіцца.

2-я жанчына. Вам лёгка сказаць!

3-я жанчына. А ў нас — дзеці!

4-я жанчына. Мая дзяўчынка паранена…

Зімін. I ў нас многа раненых ды забітых.

Трубачоў. I будзе яшчэ больш.

1-я жанчына. А далей?

Зімін. I далей тое самае… Толькі яшчэ цяжэй. Гэта і вы мусіце ведаць.

3-я жанчына. I што ж будзе? Чаго чакаць?

Трубачоў. Падыходу нашых часцей.

4-я жанчына. А яны прыйдуць?

Зімін. Прыйдуць!

1-я жанчына. А калі не?

Трубачоў. Калі б мне так сказаў вайсковец — на месцы расстраляў бы! Вы — жанчына.

1-я жанчына. Не шкадуйце. Усё роўна адзін канец.

Зімін. Так мы, дарагія мае, не дойдзем да тропу.

5-я жанчына. Троп толькі ў адным: трэба ратавацца!

Галасы. Во, во! Правільна!

5-я жанчына. Ратаваць дзяцей і самім выходзіць з гэтага пекла!

Зімін. А як?

5-я жанчына. Прабіце нам ноччу выхад з крэпасці, і мы пойдзем. I самі ідзіце!

2-я жанчына. I як мага хутчэй!

Трубачоў. Прабіваць выхад, на жаль, позна ўжо. Крэпасць блакіравана з усіх бакоў. А ісці напралом — загінем.

Зімін. Нават калі б і можна было прарвацца — мы ўсё роўна не пайшлі б з крэпасці.

1-я жанчына. Чаму?

Зімін. Перад крэпасцю мы затрымалі вялізныя сілы праціўніка. I чым больш мы будзем трымаць іх тут, тым лягчэй будзе нашаму камандаванню нанесці контрудар і прыйсці на дапамогу.

2-я жанчына. Толькі ці прыйдуць?

Зімін (не стрымаўшыся). Вы разумееце, што гаворыце? Ці ж можна нават падумаць, што Чырвоная Армія будзе адступаць?! Апамятайцеся!

3-я жанчына. Армія можа і не адступіць, а крэпасць не вытрымае.

Зімін. Вытрымае ці не, але стаяць мы будзем да апошняга патрона. Вы — жонкі камандзіраў і ведаеце, што такое воінскі абавязак.

2-я жанчына. Але дзеці, з дзецьмі што рабіць! Яны ж воінскага абавязку на сябе не бралі!

3-я жанчына. Няхай мы загінем, а ім жа трэба жыць!

Марына. А я што кажу? Схавайма дзяцей у надзейныя закуткі, а самі пойдзем шукаць склады… Можа хоць што-небудзь знойдзем і для дзяцей, і для байцоў. Будзем падтрымліваць іх! А ісці нам адгэтуль няма куды і няма чаго! Мой муж сёння загінуў, і я нікуды не пайду, пакуль не задушу хоць аднаго фашыста!.. Не пайду, таму што ў каземаце мой сын, ён верыць, што прыйдуць нашы і выратуюць яго!.. Я не магу весці малога на прарыў, каб якая куля прабіла яму галаву ці сэрца!.. А калі ўжо наканавана загінуць, то ўсёй сям’ёй астанемся пад руінамі… Разам з бацькам і мужам!.. I калі б ён жывы быў — таксама не пайшла б ад яго зараз. Адно нам наканавана з імі!.. Ды годзе хлюпаць! Не будзьце вы бабамі! Хадзем лепш раненых з-пад руін выцягваць, бінты шукаць! А зрэшты — таксама на сцены! Толькі не апускайце рукі, любыя вы мае!.. Там раненыя паміраюць, дзеці чакаюць, а мы тут як авечкі перапуджаныя!.. Ім трэба боем камандаваць, а не нашы мокрыя насы падціраць!.. Даволі, пайшлі! Я ў вас буду за камандзіра! (Імкліва пайшла з каземата.)

За ёй памкнуліся астатнія жанчыны.

Багатаў. Во баба!

Трубачоў. Любога палкоўніка за пояс заткне.

Зімін. Мы тут пыкалі-мыкалі, а яна адразу быка за рогі! Ёй бы — камісарам!

Прыбягае Марасян, ён толькі што з бою. Сваю гімнасцёрку прыклаў да раны на бядры і прывязаў яе рэменем.

Марасян (Зіміну). Дазвольце!

Зімін. Давай.

Марасян. Усё.

Зімін. Што — усё?

Марасян. Прыкончылі! Гналі да варот і яшчэ за вароты! З гарачкі аж у нямецкія пазіцыі ўрэзаліся!

Зімін. Вось гэтага я і баяўся.

Марасян. Нічога страшнага, таварыш камісар!

Зімін. Усе вярнуліся?

Марасян. Здаецца, усе. Толькі Кукушкіна не далічыўся.

Зімін. Забіты?

Марасян. Не ведаю.

Зімін. А ў самога што?

Марасян. Не пашанцавала.

Трубачоў. А па-мойму, — наадварот.

Марасян. Таварыш капітан, дарагі мой, ну што людзі падумаюць, калі ўбачаць рану на гэтым месцы? Падумаюць, што адступаў ці ўцякаў… А я ж наступаў!.. Перакульваўся цераз сцяну, галава была ўжо ўнізе, а ніжняя частка апынулася паверсе, і ў гэты момант асколак рыкашэтам прайшоўся па гэтаму самаму месцу… Ну няхай — у руку, у нагу ці яшчэ куды, а навошта сюды?

Зімін. Хадзіць можаш?

Марасян. Канечне, магу! Толькі гімнасцёрку б якую, гэтая ўся ў крыві.

Зімін здымае з сябе гімнасцёрку, аддае Марасяну.

Зімін. Бяры.

Марасян. Ды што вы, таварыш камісар!

3імін. Бяры, бяры!

Марасян. Я ж толькі сержант, а тут — шпалы…

3імін. Быў сержант, а цяпер — палкавы камісар.

Марасян. Ды не маю я права.

Зімін. Права здабываецца ў баі. Ты яго здабыў.

Марасян. Ды нельга ж так, таварыш камісар!

Зімін. Самвел, дарагі мой, разумею, што не маю права (надзявае на яго гімнасцёрку), тым не менш павышаю тваё званне, бо ты першы прымусіў немцаў адступіць! Гітлер жа перавешае іх, як сабак, калі дазнаецца, што ў першы дзень вайны яго воінства пяткі паказала! Ты ж усім даказаў, што мы ўмеем ваяваць, ды яшчэ як ваяваць! Ты бачыў бы, як тут адна дамачка падняла жанчын! Куды там якому-небудзь палкоўніку да яе!.. Ну от, цяпер парадак…

Марасян. А запасная гімнасцёрка ёсць у вас?

Зімін. Знайду.

Марасян. Мяне ж спытаюць.

Зімін. Скажы, што я павысіў цябе. Ды ты ж — камсорг палка. Значыць, таксама палкавы камісар, толькі па камсамолу! Так што шпалы якраз пасуюць!

Трубачоў. I патрабуй, каб чэсць аддавалі.

Зімін. Эх, браткі!.. Музыку б сёння!.. Аркестр наш цэлы яшчэ?

Багатаў. Толькі чатыры трубачы асталіся.

Зімін. Дзе яны?

Багатаў. Заселі ў пярэднім каземаце.

Зімін. Дудкі з імі?

Марасян. З імі. Нядаўна трубілі «атаку».

Зімін. Слухай, Самвел… Падпаўзі да іх і загадай граць, толькі граць!

Марасян. Што?

Зімін. Што хочаце. Хоць «Каробачку». А лепш — «Варага»! «Врагу не сдается…», га?

Марасян. Ёсць.

Зімін. Ці песню якую? На злосць усім чарцям!

Багатаў. Таварыш камісар…

Зімін. Ага, слухай, паэт! Рамансы ты пішаш, а што каб нешта такое, баявое, га?

Багатаў. Ужо ёсць.

Зімін. Калі ты паспеў?

Багатаў. У мяне яшчэ з самага ранку словы ў бой прасіліся!.. I пакуль тут сядзеў — прывёў іх у страявы парадак!

Зімін. А матыў падбярэш?

Багатаў. Дык я іх адразу пад «Варага» кляпаў!

Зімін. Трубачоў, зрабі ласку, пакліч сюды некалькі байцоў. Няхай паслухаюць і перададуць астатнім!

Трубачоў. Зараз! (Выходзіць.)

Зімін. Маляваць умееш?

Багатаў. Не спрабаваў.

Зімін. А ты паспрабуй. Тут дзесьці я бачыў вялізны ліст кардону. Прыцягну, а ты намалюй Гітлера. Выставім яго на пярэдні край — і няхай паспрабуюць страляць, га? Збянтэжацца на некаторы час, а мы рывок наперад! Як думаеш, пройдзе нумар?

Багатаў. Можа прайсці.

Трубачоў прыводзіць некалькіх байцоў.

Зімін. Таварышы байцы! Сёння ў нас ужо ёсць штаб абароны на чале з капітанам Трубачовым. Перадайце на суседнія сцены, што ёсць камандаванне!

Байцы. Ёсць перадаць!

Зімін. I давайма, хлопцы, ваяваць з песняй! Вышэй галовы, браткі!.. Зараз вам лейтэнант прачытае свой верш, а вы запамінайце слова ў слова і рэжце пад «Варага»! Ведаеце такую песню?

Байцы. Ведаем, таварыш камісар!

Зімін. I па ўсіх пазіцыях! Каб небу горача стала! Давай, Багатаў.

Багатаў (цяжка прыўзнімаецца, трымаючыся за сцяну. Пачынае чытаць на памяць).

Зімін. Запомнілі?

Байцы. Запомнілі, таварыш камісар!

Зімін. А ну, пройдземся разок!

Зімін пачаў, а ўсе астатнія падхапілі словы толькі што народжанай песні. Яна перанеслася на суседнія сцены, песню падтрымалі чатыры трубачы.

Цёмна. У пражэктары — Авілаў у парванай гімнасцёрцы, з гранатай у руцэ. Размаўляе па тэлефоне, прыслухоўваючыся да песні, якая чутна здалёк.

Авілаў (у трубку). Ты чуеш?.. Пяюць! Ох, арлы, дай божа ім здароўя!.. Б’юцца і пяюць! Ну канечне ж, там Зімін за галоўнага дырыжора!.. Малайцы, хлопцы!.. Дай каманду па сваёй роце — няхай падцягнуць! Толькі грамчэй!..

Дзесьці на суседняй пазіцыі байцы падхапілі далёкую песню. Авілаў выклікае па тэлефоне другую роту.

Другі?.. Авілаў. Як настрой?.. А першая рота не сумуе! Чуеш? Чым горш твая? Пець развучыліся?.. А ну дай каманду падтрымаць першую роту!..

I вось амаль над усёй крэпасцю гучыць узнёслая песня. Залпы з боку нямецкіх пазіцый. Але песня гучыць.

Заслона

ЧАСТКА ДРУГАЯ

Карціна трэцяя

Нямецкая ваенная контрразведка. Капітан Крафт, унтэрафіцэр Зомер, Кукушкін. Крафт некаторы час моўчкі аглядае Кукушкіна. Паказвае Зомеру вачыма на крэсла. Зомер падводзіць Кукушкіна да крэсла, садзіць яго. Сам адыходзіць убок.

Крафт. Салдат?

Кукушкін. Салдат.

Крафт. Сам здаўся?

Кукушкін. Хрэн бы вы мяне ўзялі, каб каменнем не заваліла.

Крафт. Не параніла?

Кукушкін. Не.

Крафт. Значыць, сам не хацеў у палон здавацца?

Кукушкін. Не.

Крафт. Чаму?

Кукушкін. А чаму я мушу здавацца?

Крафт. Таму што не астаецца нічога іншага. Вады ў крэпасці няма, боепрыпасы канчаюцца, правіянт — таксама, крэпасць блакіравана, фронт з кожным днём аддаляецца, дык на што спадзявацца?

Кукушкін. Паглядзім.

Крафт. Ну, я разумею — камісары, афіцэры — яны баяцца ісці ў палон. Але чаго баяцца простаму салдату?

Кукушкін. Я вам скажу, што і ў простых салдат неяк не заведзена, каб у палон здавацца.

Крафт. Але іншага ратунку няма!

Кукушкін. Палон — таксама не ратунак.

Крафт. Гэта толькі ты так думаеш?

Кукушкін. Каб толькі я — крэпасць вы ўзялі б з першага дня.

Крафт. Слухай, а што калі я адпушчу цябе ў крэпасць?

Кукушкін. Правільна зробіце. Навошта я вам?

Крафт. Але з адной умовай: ты ўгаворыш сваю роту ці ўзвод скласці зброю і выйсці з крэпасці.

Кукушкін. Не абяцаю.

Крафт. Чаму?

Кукушкін. У мяне язык не павернецца сказаць такое. А каб нават заікнуўся — мне ўвесь набой усадзілі б у адно месца.

Крафт. Добра. Зробім іначай. Ты зараз пойдзеш на перадавую і звернешся па радыё да салдат сваёй роты, каб выходзілі з крэпасці.

Кукушкін. Нічога не будзе.

Крафт. Не паслухаюцца, думаеш?

Кукушкін. Ніколі.

Крафт. Гэта ўжо не твой клопат. Ты толькі скажы.

Кукушкін. Навошта ж дарэмна языком малоць? Мяне там за сур’ёзнага салдата лічаць, а тут на табе.

Крафт. Я табе яшчэ раз кажу — то ёсць не твой клопат.

Кукушкін. Як гэта не мой? Смяяцца ж з мяне будуць!

Крафт. Ты, між іншым, ведаеш, дзе знаходзішся?

Кукушкін. Прыблізна ведаю.

Крафт. Дзе?

Кукушкін. У чортавых кіпцюрах.

Крафт. Гэтыя кіпці называюцца ваеннай контрразведкай. I тут не просяць, а загадваюць. Ты ёсць палонны і будзеш рабіць тое, што загадаю!

Кукушкін. Толькі не ў палон запрашаць сваіх.

Крафт. А на другое ты мне не патрэбны. Ясна?

Кукушкін. Не патрэбны, дык адпусціце.

Крафт. Ну што ж… Можа і адпушчу. Толькі яшчэ пытанне.

Кукушкін. Слухаю.

Крафт. Вялікія страты?

КукушкіІІ. У каго?

Крафт. У вас!

Кукушкін. Не паспеў падлічыць.

Крафт. Настрой у салдат?

Кукушкін. Баявы.

Крафт. Хто камандуе абаронай?

Кукушкін. Камандзір.

Крафт. Палкоўнік? Маёр?

Кукушкін. Генерал.

Крафт. Прозвішча генерала?

Кукушкін. Прозвішча?

Крафт. Але.

Кукушкін (паўза). Кукушкін.

Крафт. Што-о?

Кукушкін. Кукушкін, кажу.

Крафт (некаторы час глядзіць на Кукушкіна). Не хлусіш?

Кукушкін. Навошта? Ці ж стаяла б крэпасць столькі дзён без генерала? Што вы!

Крафт. Бачыў яго?

Кукушкін. Як вас. Такі самавіты… строгі…

Крафт. Калі ён з’явіўся ў крэпасці?

Кукушкін. Не ведаю.

Крафт. Ведаеш ты ўсё!

Кукушкін. Я ж — просты салдат.

Крафт. Ты — пераапрануты камісар!

Кукушкін. Куды мне да камісара!

Крафт (Зомеру). Зомер!

Зомер. Слухаю!

Крафт. Вывесці і расстраляць!

Зомер. Слухаю, капітан. (Кукушкіну.) Марш!

Кукушкін. Мінутку… (набліжаецца да рампы. Твар асвятляецца пражэктарам.) Як жа гэта… расстраляць?.. За што?! Ды я ж не толькі паваяваць — пажыць не паспеў… Ну забілі б на перадавой — слова не сказаў бы, з кім на вайне не бывае, але ў палоне… Не, не! Ды што вы! Няможна ж так! Вайна толькі пачынаецца, а я ж хачу ведаць, чым скончыцца! Ці дадуць Гітлеру па зубах?.. А дадуць жа! Дажыць бы да таго дня, от тады і памерці можна было б спакойна… А зараз няможна… Ды і страшна… Усё дрыжыць усяродку, бо і праўда расстраляюць… Не пашкадуюць, гадаўё… Ну што ж… Некаму ж трэба і сёння памерці. Мая, відаць, чарга…

Асвятляецца ўся сцэна. У акопчыку ляжыць эсэсавец з мікрафонам у руцэ.

Эсэсавец (у мікрафон). Рускі зольдат, рускі офіцыр! Ві ўсе акружан і цераз айн-цвай дзень будзе капут! Здавайце уф палён! Здавайце уф палён! Палён — ёсць жыць, зопроціўленне — смерць! Віходзіт з крэпасці белы сцяк, і ві будзе жыць!..

Кукушкін спыніўся непадалёк, слухае.

Зомер (штурхнуў аўтаматам у спіну). Марш-марш!

Уваходзяць Марасян з белым сцягам, з ім група бяззбройных чырвонаармейцаў з паднятымі ўгару рукамі. Зомер наставіў аўтамат, эсэсавец узняўся і выхапіў пісталет.

Марасян. Дзе тут у палон здаюцца?

Зомер. О!.. Зараз… Зараз… (Эсэсаўцу.) Ганс! Пакажы дарогу.

Эсэсавец.Яволь!

Марасян (заўважыў Кукушкіна). Гэта ты?!

Кукушкін. Я… А вы чаго?.. Няўжо…

Зомер. Маўчаць!..

Марасян (выхапіў з-пад гімнасцёркі гранату). Хэндэ хох!

Эсэсавец і Зомер разгублена ўзнімаюць рукі. Чырвонаармейцы імгненна абяззбройваюць іх, затыкаюць пілоткамі раты, рамянямі звязваюць рукі і ногі.

Кукушкін (ашаломлены). Браточкі!..

Марасян. Ціха!

Кукушкін. Хрыстос уваскрэс!

Марасян. Пайшлі!

Кукушкін. Ногі самлелі!..

Марасян перакінуў яго цераз плячо, пабег назад услед за чырвонаармейцамі.

Карціна чацвёртая

Асветлена толькі авансцэна. Марасян прыносіць на сабе Кукушкіна. Ставіць яго на ногі. Той яшчэ хістаецца.

Марасян. Ды стой ты!

Кукушкін. Зараз… О, стаю ўжо. Толькі каленкі дрыжаць яшчэ… Але гэта ўжо ад радасці… Што жывы…

Марасян (у запале). Ты разумееш, што нарабіў?!

Кукушкін. Разумею… Зганьбіў сваю роту гэтым палонам…

Марасян. Ды ідзі ты к чорту са сваім палонам! Ты думаеш, я спецыяльна пашыбаваў з хлопцамі цябе ратаваць?

Кукушкін. Няўжо і праўда ішлі немцам здавацца?

Марасян. Ішак ты! У нас патронаў ужо не было. Ішлі пазычыць у немцаў.

Кукушкін. Як?

Марасян. Вельмі проста. Учора мы таксама прыйшлі ў адзін каземат, заняты немцамі, «здавацца». З белым сцягам, з узнятымі ўгору рукамі, — як мае быць. Потым выхапілі гранаты і прымусілі гадаў легчы. Забралі тры ручныя кулямёты, патроны, аўтаматы, гранаты. Словам, спажыва добрая.

Кукушкін. Ну ядры ж вашу ў корань!

Марасян. I сёння прынеслі б не меней, каб не ты!

Кукушкін. Я?

Марасян. Ты. Сарваў усю аперацыю!

Кукушкін. Як?

Марасян. Трэба было ратаваць ці не, калі ўжо наткнуліся на цябе, ішака?!

Кукушкін. Дайшло.

Марасян. Хвала богу.

Кукушкін. А куды вы ішлі?

Марасян. У будынак, што ля варот.

Кукушкін. Ну дык скажы дзякуй мне.

Марасян. За што?

Кукушкін. Я вас таксама ўратаваў.

Марасян. Як?

Кукушкін. Калі мяне вялі, з таго будынка выбегла з паўсотні фашыстаў. Заляглі якраз поруч з будынкам.

Марасян. Няўжо?

Кукушкін. Ідзі правер.

Марасян. Шакалы!

Кукушкін. Уяўляю: Самвел з дзесяткам байцоў парываецца на штурмавую часць… От бы хэпдэхохнулі вас там!

Марасян. Даруй, дарагі… (Абнімае Кукушкіна.) Дзякую.

Кукушкін. Не трэба падзякі. Баш на баш. Ты — мяне, я — цябе.

Марасян (здымае з шыі нямецкі аўтамат). Вазьмі, дарагі.

Кукушкін. А ты з чым?

Марасян. Я цябе прашу — вазьмі! Ад усяе душы! На ўсё жыццё — дружба. Прыязджай пасля вайны ў Ерэван — самым дарагім госцем будзеш!

Высвятляецца ўся сцэна — агнявая пазіцыя ў руінах. Некалькі байцоў ляжаць за абломкамі сцен. З боку немцаў чутны радыёзаклікі.

Радыё. Здавайцеся! Здавайцеся! Ваша супраціўленне страціла ўсялякі сэнс: германскія войскі на подступах да Смаленска, рускія арміі разбіты, абкружаны і цэлымі дывізіямі здаюцца ў палон!

Падпаўзаюць Марасян і Кукушкін.

Марасян. Вось тут займай сваю пазіцыю…

Радыё. На што вы спадзеяцеся? Дапамогі вам няма і не будзе!

Дзесьці наперадзе пазіцыі пад руінамі загучала мелодыя песні «На сцены». Выводзяць яе дзве трубы.

Кукушкін. Дзе гэта граюць?

Марасян. Вунь там, наперадзе. Якраз на нічыйнай паласе. Заваліла, і ніяк нельга падступіцца да іх, каб выратаваць.

1-ы баец. Былі чатыры, цяпер толькі дзве трубы пакуль яшчэ жывы… Другія дзве, відаць, ужо… Паветра ім там нестае, ці можа ад ран…

Кукушкін. Трэба ж было б неяк хоць гэтых выцягнуць…

Марасян. Спрабавалі — ніяк. Немцы такі агонь адкрылі — жах! Ну, я пайшоў.

Кукушкін. Куды?

Марасян. У штаб. Выклікаюць. (Адпаўзае за кулісы.)

Кукушкін (падпоўз да байцоў). Ну, як вы тут?

1-ы баец. Хавай галаву і не пішчы.

Кукушкін. А мне ўжо не страшна.

2-гі баец. У палоне пасмялеў?

Кукушкін. А што ты думаеш?

3-ці баец. Штаны перамяніў?

Кукушкін. Ні халеры. Не так я ўжо і напалохаўся.

2-гі баец. Глядзі ты — герой!

Кукушкін. Калі хочаш ведаць, немец сам напалоханы.

3-ці баец. Ідзі…

Кукушкін. Факт! Каб вы бачылі, як яны там завіхаліся вакол мяне!

1-ы баец. Залівай.

Кукушкін. Як яны прасілі, каб я сказаў у іхнюю трубку. Вунь, каторая сюды брэша. Каб вы, значыцца, у палон здаваліся.

2-гі баец. Бач ты!

Кукушкін. А чаму, па-твойму, прасілі? Прыспічыла! Хана немцу!

1-ы баец. А ты адкуль ведаеш?

Кукушкін. Ды паміж сабой яны там гергеталі, што нашы пачынаюць лупцаваць іх… Папёрлі назад, а тут крэпасць наша папярок ім стала… От і крычаць у свае трубкі, каб здаваліся хутчэй. А пра Смаленск ці Мінск — брэшуць, сабакі!

3-ці баец. Яны пры табе гаварылі?

Кукушкін. Пра што?

3-ці баец. Што іх папёрлі.

Кукушкін. Няўжо ж.

3-ці баец. Адкуль жа ты па-іхняму разумееш?

Кукушкін (збянтэжаны). Я?!

1-ы баец. Ты. 

Кукушкін. Дык… А чаго там разумець? Каб у іх была другая выкрутка — нібы яны малілі б мяне хрыстом-богам? Ды ніколі!

Падпаўзае Зімін.

Зімін. Што тут у вас чуваць, хлопцы?

1-ы салдат. Пакуль ціха, таварыш камісар.

Зімін. Ненадоўга. Хутка зноў пачнецца.

2-гі салдат. Патронаў бы крыху…

Зімін. Мы там у штабе падзялілі рэшту патронаў. Ваша частка… Трымайце. (Дае ў працягнутыя рукі па абойме патронаў, па тры гранаты.) Ну і — паёк на сёння… (Раздае па аднаму сухару.)

3-ці салдат. Ну, браткі, жывём!

Зімін. Больш пакуль няма. Трымайцеся на гэтым. I запомніце: ні кроку назад… Калі цераз вашу пазіцыю прарвуцца — усім амба… Няхай камяні плавяцца, а вы стойце, бо вы людзі. Вы мацнейшыя за камяні…

1-ы салдат. Няўжо няма ўжо куды падацца?

Зімін. Так, няма куды… Цэнтральная частка блакіравана з усіх бакоў. Паўднёва-ўсходнія казармы захоплены ворагам. Ідзе бой за казармы 333-га палка. Немцы прарваліся ў Кобрынскія і Паўночна-Заходнія вароты… Далей пакуль не пускаюць. I не прапусцяць, калі мы тут не пусцім…

3-ці салдат. А што з фронтам чуваць, таварыш камісар?

Зімін. Сувязі няма. Але фронт, хутчэй за ўсё, пад Кобрынам.

2-гі салдат. Пагоняць немца назад?

Зімін. А як жа! Таму будзем стаяць да апошняга патрона!

Кукушкін. Выйдуць патроны — каменнем глушыць пачнём!

Зімін. Правільна, Кукушкін! Ну, пакуль, браткі. Папаўзу да суседзяў. Ім таксама патроны патрэбны. (Адпаўзае.)

Радыё. Увага! Увага!.. Генерал Кукушкін! Генерал Кукушкін!

Кукушкін (хапіўся за галаву). Ну ідыёты!..

Радыё. Пашкадуйце сваіх салдат і афіцэраў! Загадайце ім спыніць супраціўленне!

I зноў дзве трубы зайгралі «На сцены».

Правільна, музыкі, глушы іх!

Радыё. Увага! Увага! У нас ёсць лючшы песня! Ві будзеце пець яе, калі вернецеся дамоў, выйшаўшы з крэпасці! Вось яна!..

З нямецкага радыёрупара палілася «Кацюша».

Ну і д’яблы! Чым узяць хочуць!

Чацвёрты баец нечакана стрэліў.

1-ы баец. Чаго панікуеш?

4-ы баец. Афіцэр паказаўся.

Радыё. Не страляйце! Не страляйце! Да вас ідзе парламенцёр! Да вас ідзе парламенцёр!

Прыбягае Марасян.

Марасян. Хлопцы, не страляць!

Кукушкін. Я нешта недачуў. Хто там ідзе?

2-гі баец. Парламенцёр, цецярук глухі!

Кукушкін. А хто гэта?

3-ці баец. Для перагавораў!

Кукушкін. Ну от! А я што казаў? Прыпяклі нашы, дык аж самі бягуць перапрашаць!

Марасян. Хлопцы! Матай пакуль адгэтуль… Не варта такімі на вочы немцу паказвацца. Давай за сцены!

Байцы распаўзаюцца, хто куды.

Кукушкін. А я?

Марасян. У штаб. Перадай камісару, што парламенцёра прывяду сам.

Кукушкін. Слухаю. (Паўзе за кулісы.)

Карціна пятая

Штаб абароны. Багатаў па-ранейшаму сядзіць ля сцяга. Перад Зіміным і Трубачовым стаіць Кукушкін.

Зімін (Кукушкіну). Вяртайся, Кукушкін, і перадай Марасяну, каб не спяшаўся з парламенцёрам. Нам трэба сёе-тое ўладкаваць да яго прыходу.

Кукушкін. Слухаю. (Паварочваецца.)

Трубачоў. Таварыш Кукушкін…

Кукушкін (спыняецца). Я.

Трубачоў. Пра якога гэта генерала Кукушкіна немцы трубяць па радыё, часам не сваяк твой?

Кукушкін. Гэта я іх там напалохаў. Сказаў, што абаронай камандуе генерал… Кукушкін.

Зімін і Трубачоў рагочуць.

Зімін. Малайчына, Кукушкін!

Кукушкін (вінавата). Ну, прысталі — хто ды хто камандуе абаронай.

Зімін. Не, не, ты правільна сказаў! Хвалю за прыдумку!

Кукушкін. Служу Савецкаму Саюзу!

Зімін. А зараз, генерал, ляці да Марасяна — папярэдзь.

Трубачоў. Пасля вернешся і станеш на пост ля сцяга замест Багатава, пакуль мы тут з парламенцёрам будзем гаманіць.

Кукушкін. Ёсць! (Выходзіць.)

Зімін (Багатаву). Міша, можаш нагу на нагу пакласці?

Багатаў (спрабуе). Увогуле… магу.

Зімін. Гэта — калі немец прыйдзе. А зараз сядзі, як табе зручней. Хоць не варта было б паказваць фашысту цябе такога змарнелага. Але ні я, ні Трубачоў па-нямецку — ні ў зуб нагой. А ты хоць збольшага… Словам, сядзі і рабі выгляд, што адпачываеш. (Да Трубачова.) А мы, Трубачоў, пойдзем расставім пасты. Няхай наглядаюць. А то ён будзе тут заліваць нам, а ў гэты час штурмавікі ўпотайку падбяруцца да нашых пазіцый. (Выходзяць.)

Багатаў спрабуе пакласці нагу на нагу, пасля абчышчае рукой пыл з гімнасцёркі. Уваходзіць Зіна.

Зіна. Ну як, Міша? Цярпіш?

Багатаў. Цярплю.

Зіна. Паправіць павязкі?

Багатаў. Няма калі!

Зіна. Чаму?

Багатаў. Парламенцёр зараз прыйдзе.

Зіна (трывожна). А што гэта азначае?

Багатаў. Ты ж ваенная. Павінна разумець.

Зіна. Ультыматум?

Багатаў. Безумоўна.

Зіна. Але Зімін жа не прыме яго.

Багатаў. Напэўна.

Зіна. Значыць, зноў штурм?

Багатаў. Не прывыкаць. Восем вытрымалі і дзевяты, дасць бог, перажывём.

Зіна. А ты ведаеш, колькі нас асталося?

Багатаў. Ведаю. Мала.

Зіна. Дзевяты можа быць апошні.

Багатаў. Пабачым.

Зіна. Як усё-такі добра, што Толя паспеў вырвацца з гэтага пекла.

Багатаў. Я так не зрабіў бы.

Зіна. Ну навошта лішняя ахвяра!

Багатаў. Не будзем спрачацца. Ты яму ўсё гатова дараваць.

Зіна. Я люблю яго…

Багатаў. Для мяне гэта не сакрэт.

Зіна. Я іначай не магла. Даруй мне, Міша.

Багатаў. Бог даруе.

Зіна. Не злуй…

Багатаў. Ды не. Я разумею… Не магла ж ты падзяліцца надвае: для яго і для мяне.

Зіна. Гэта не падзяляецца, Міша.

Багатаў. Сёння, Зіна, нам можна прызнавацца ва ўсім. Як на споведзі. Ты — першая, каго я пакахаў… Ну і, відаць, апошняя.

Зіна. Будзем спадзявацца, што выжывем.

Багатаў. Мне гэта цяжэй. З такімі ранамі. Ты ж урач.

Зіна. Толькі не расслабляйся.

Багатаў. У нашым становішчы не ўсё залежыць ад волі.

Зіна. Нічога яшчэ невядома.

Багатаў. Не трэба суцяшаць. Дзевяты штурм і праўда можа быць апошні. Для каго-небудзь з нас… I я хацеў бы развітацца з табой, Зіна… На ўсякі выпадак… Мне лягчэй было б… Калі што якое…

Зіна. Не будзем развітвацца… Лепей дай я падзякую за тваё добрае, шчырае сэрца… Не бойся, я абдыму цябе асцярожна: у цябе ж рана на грудзях… (Абдымае яго і цалуе. Моцна і доўга.) Ну от…

Багатаў. Дзякую…

Прыбягае Кукушкін.

Кукушкін. Прабачце… Мне трэба стаць ля сцяга…

Багатаў. Станавіся.

Кукушкін займае статутную стойку ля сцяга.

Уваходзяць Зімін і Трубачоў.

Зімін. Зіна Пятроўна, там раненыя паўзуць на свае пазіцыі. Вярніце іх, няхай пакуль паляжаць за сценамі.

Зіна. Слухаю. (Выходзіць.)

Трубачоў. Марасян, відаць, здагадаецца ж завязаць парламенцёру вочы.

Марасян прыводзіць Крафта. За адзін канец палкі з белым сцягам трымаецца Крафт, за другі — Марасян. Вочы Крафта закрыты пілоткай, прывязанай салдацкім раменьчыкам ад штаноў.

Марасян. Можна?

Зімін. Давай.

Марасян. Распакаваць?

Зімін. Развязвай.

Марасян развязвае рэмень, знімае пілотку. Крафт аглядаецца.

Кукушкін (пазнае Крафта). А-а…

Крафт таксама пазнаў Кукушкіна. Інстынктыўна памкнуўся назад, але спахапіўся.

Крафт. Я прыйшоў да генерала Кукушкіна…

Зімін (неўзаметку зірнуў на Кукушкіна). Генерал Кукушкін… пайшоў на пункт сувязі… Яго выклікаў фронт па перагаворы… Ён нас упаўнаважыў уступіць з вамі ў кантакт.

Крафт. Капітан Крафт.

Зімін. Палкавы камісар Зімін.

Трубачоў. Капітан Трубачоў.

Багатаў (паклаў нагу на нагу). Лейтэнант Багатаў.

Зімін. Сядайце, капітан.

Крафт. Дзякую. (Сядае.)

Зімін. Мы вас слухаем.

Крафт. Маё камандаванне ўпаўнаважыла мяне прапанавяць вам пачэсныя ўмовы здачы гарнізона крэпасці.

Зімін. Якія?

Крафт. Сёння ў васемнаццаць ноль-ноль над крэпасцю павінен узняцца белы сцяг. У васемнаццаць дзесяць гарнізон калонамі па тры выходзіць праз Паўднёвыя вароты і пойдзе да месца, якое будзе ўказана. Зброю і боепрыпасы пакінуць у крэпасці. Афіцэрам і салдатам гарантуецца жыццё, раненым — медыцынская дапамога.

Трубачоў. А калі мы не здадзімся?

Крафт. Да крэпасці падышлі восем новых артылерыйскіх дывізіёнаў і два штурмавыя палкі. Штурм пачне артылерыя і авіяцыя, а пяхота пройдзе па руінах, якія стануць вашай агульнай магілай, калі генерал Кукушкін мае намер далей супраціўляцца.

Зімін. Я мушу засмуціць вас, капітан, — генерал Кукушкін і далей мае намер супраціўляцца.

Крафт. Вы ад яго імя гаворыце?

Зімін. Ад яго.

Крафт. Але ж гэта самагубства!

Трубачоў. Вам яно таксама дорага абыдзецца.

Крафт. Вы — фанатыкі!

Трубачоў. Мы — салдаты!

Крафт. У вас жа абсалютна бязвыхаднае становішча.

Трубачоў. На вайне, капітан, такога становішча не бывае.

Крафт. Я сваімі вачыма хацеў паглядзець: што вы за людзі? Дзевяць дзён і начэй заліваем вас патокамі свінцу і агню, здаецца, усё жывое павінна было ўжо ўзняцца дымам, а вы…

Зімін. А мы, як бачыце, не спяшаемся выкідваць белы сцяг.

Крафт. Гэта, канечне, дадае вам гонару, але белы сцяг вы ўсё-такі выкінеце.

Зімін. Чаму вы так упэўнены?

Крафт. Ну не каменне ж вы, а самыя звычайныя людзі, якія без вады і ежы не могуць!.. А ў вас няма ні вады, ні правіянту… Вашы раненыя, што трапляюць да нас у палон, галодныя, як ваўкі. За ваду жыццё гатовы аддаць!.. Не лепш і з боепрыпасамі: на некаторых пазіцыях вашы салдаты страляюць па чарзе… Раненыя і жанчыны на перадавой. Куды ж ужо далей!

Зімін. Карацей: колькі даеце на роздум?

Крафт. Трыццаць мінут.

Трубачоў. Мала. Нам трэба яшчэ звязацца з камандаваннем фронту.

Крафт. З камандаваннем фронту ў вас няма ніякай сувязі. Нам гэта вядома. Як і вам… Не мог пайсці ваш генерал Кукушкін на пункт сувязі. Няма ўжо ў вас такога пункта!.. Болей таго, я нават сумняваюся, ці ёсць у вас генерал Кукушкін… Не было ў крэпасці ніякага генерала на пачатку ваенных дзеянняў… Не мог ён да вас з неба зваліцца…

Зімін. Э, капітан, чаго толькі на вайне не бывае.

Трубачоў. Капітан, мы патрабуем дзве гадзіны.

Крафт. Столькі вам не трэба.

Трубачоў. Нам неабходна сабраць усіх афіцэраў гарнізона.

Крафт. А колькі іх у вас асталося?

Зімін. Збяромся — падлічым.

Крафт. А няма чаго лічыць. Вас трое ў Цэнтральнай частцы, афіцэр Наганаў пакуль абараняе Цярэспальскія вароты, а маёр Авілаў засеў на Усходнім форце. Вось і ўсё.

Трубачоў і Зімін непрыкметна пераглянуліся.

Трубачоў. Дзякуем за інфармацыю, але размяшчэнне нашай абароны мы ўсё ж ведаем лепш.

Крафт. Гэта ёсць маскарад. Вы нічога не ведаеце. I вам ёсць толькі трыццаць мінут. Няма белы сцяг — праз дзесяць–пятнаццаць мінут ад Цэнтральнай часткі астануцца толькі руіны. Усё. Я мушу пайсці.

Зімін (Марасяну). Праводзь.

Марасян зноў завязвае вочы Крафту і выводзіць яго.

Трубачоў. Генерал Кукушкін!

Кукушкін. Слухаю.

Трубачоў. Збегай на перавязачны і перадай загад Марыне, каб зараз жа сюды ішла.

Кукушкін. Ёсць! (Выходзіць.)

Зімін. Навошта яна табе?

Трубачоў. Трэба нешта рабіць з жанчынамі і дзецьмі.

Зімін. Так.

Трубачоў. Аставацца ім тут ні ў якім разе нельга. Толькі часу мала даў нам гэты ваўкалака.

Зімін. А ты ведаеш, мне проста хацелася абняць гэтага ваўкалаку і расцалаваць… Авілаў…

Багатаў. А мы шукаем яго.

Зімін. Я ну ніяк не мог даць веры, што ён загінуў.

Трубачоў. Прызнацца, мне таксама лягчэй на душы стала.

Зімін. Калі дзесьці побач Авілаў — мы яшчэ паваюем!

Уваходзіць Марына.

Марына. У чым справа, камандзіры?

Зімін. Справа, даражэнькая, вельмі сур’ёзная, але гаворка наша будзе кароткая. У нас ёсць толькі трыццаць мінут. За гэты час неабходна зараз жа, неадкладна, сабраць усіх жанчын і дзяцей ды перабазіравацца.

Марына. Куды?

Зімін. От давайма і падумаем.

Трубачоў. А няма чаго думаць. Да Авілава. Ва Усходні форт.

Марына. Чаму?

Зімін. Таму, што праз некалькі мінут пачнецца артылерыйскі штурм.

Трубачоў. Тут жывой мясціны не астанецца.

Марына. Дык давайма ўсе перабазіруемся ва Усходні форт.

Трубачоў. Мы не можам пакінуць адкрыты праход у цэнтры крэпасці.

Зімін. Тады і Усходні форт не выстаіць.

Багатаў. Ужо не кажучы пра астатнія вузлы супраціўлення.

Зімін. Уваход у цэнтр крэпасці будзем абараняць да апошняга патрона.

Марына. Але ж вы тут усе загінеце.

Зімін. Калі паспееце перабрацца з жанчынамі і дзецьмі — ужо не ўсе.

Марына. А божачка мой…

Зімін. Богу зараз не да нас, так што не будзем траціць дарагія мінуты, якія немцы далі нам на роздум…

Марына. Я, вядома, перавяду жанчын, але сама вярнуся сюды… Тут не толькі муж, — і сын пахаваны пад руінамі… I калі нават я адна астануся ва ўсёй крэпасці — нікуды адгэтуль не пайду!.. Буду помсціць… буду помсціць, пакуль хопіць майго жыцця!.. (Выбягае, стрымліваючы рыданні.)

Уваходзяць некалькі раненых байцоў, падтрымліваючы адзін аднаго. Двое прыпаўзлі.

Зімін. А вы чаго, таварышы?

1-ы ранены. Мы да вас.

Зімін. Слухаю.

2-гі ранены. З чым немец пайшоў?

Трубачоў. З чым прыйшоў.

3-ці ранены. Значыць, стаім?

Зімін. А вам бы, хлопцы, ляжаць.

1-ы ранены. Хопіць, паляжалі.

3-ці ранены. Дзірак у абароне многа, таварыш капітан.

2-гі ранены. Вось мы і заляжам у іх. Толькі б патронаў крыху ды лімонак.

Трубачоў. Здаровыя з адной вінтоўкі па чарзе страляюць. Дык тыя хоць прыцэліцца могуць. А ты з адной рукой як цаляць станеш? I лімонкай не дужа размахнешся…

1-ы ранены. А вы дайце, пасля пабачым, куды і як пацэлю… Можа яшчэ лепей, чымся здаровы… Таму, што здаровы яшчэ не ведае, як гарыць рана, а з ёй — злосць…

Зімін. Ідзіце і выбірайце сабе месца. Толькі пакуль дзе-небудзь глыбей, бо неўзабаве пачнецца артналёт.

1-ы ранены. Дзякуем, камісар… Айда, хлопцы. (Выходзіць.)

Трубачоў. Дарэмна.

Зімін. Зразумей іх, Трубачоў.

Багатаў. Я таксама пайду з імі.

Зімін. Табе нельга.

Багатаў. Чаму?

Зімін. За табой сцяг. Зберажы яго.

Багатаў. Не магу я аставацца тут адзін.

Трубачоў. Што з табой?

Багатаў. Дзевяты штурм можа быць апошнім, бо мы стаім ужо на пятачку. I на развітанне я хачу хоць аднаго гада прышыць…

Зімін. Ты лепш падумай, як і куды схаваць сцяг.

Трубачоў. I аставайся пакуль тут.

Зімін. Яшчэ пабачымся. А пакуль дай руку, лейтэнант… Дзякую табе за песню… Калі-небудзь яшчэ ўспомнім яе…

Багатаў праводзіць іх доўгім развітальным поглядам. Пачынае адвязваць сцяг.

На сцэне паступова цямнее. Гучыць трывожная музыка. Праз пэўныя прамежкі часу музыку заглушаюць словы з нямецкага радыёрупара.

Радыё. Да смерці асталося восем мінут… (Удары метранома.) Да смерці асталося пяць мінут… (Метраном.) Да смерці асталося тры мінуты… (Метраном.) Да смерці асталася адна мінута… (Метраном.) Дзе белы сцяг?! Дзе белы сцяг?!

З цемры ўгару ўзнімаецца чырвонае палотнішча. Яно павольна разгортваецца пад гукі ўжо адной трубы, якая чуваць з-пад руін. Трубач грае «На сцены». Артылерыйскі залп заглушае ўсё.

Карціна шостая

Усходні форт. Каземат. Авілаў стаіць перад групай жанчын, прыведзеных сюды Марынай з Цэнтральнай часткі крэпасці. Схуднелы, закураны, у парахавым дыме, у рудых бінтах.

Авілаў (Марыне). Дарэмна… Ну абсалютна дарэмна прывялі вы іх сюды…

Марына. А куды?

Авілаў. Не ведаю.

Марына. Каб я не прывяла іх сюды — усім бы нам там канец.

Авілаў. А што вас чакае тут?

1-я жанчына. Тут хоць пакуль казематы цэлыя.

Авілаў. Пакуль.

2-я жанчына. А там жа каменя цэлага не асталося!..

Авілаў. Ад нашага форта можа і таго менш астанецца.

Уваходзіць Аксіння — жонка Авілава.

Аксіння (углядаецца ў жанчын). Божухна мой… Адкуль яны?

Авілаў. З Цэнтральнай часткі.

Аксіння. Там што?..

Марына. Там — усё.

Аксіння. Пасля штурму?

Марына. Ага.

Аксіння. Я ледзь пазнала вас… Дзяўчаткі вы мае… (Прыглядаецца.) Валя, ты?..

2-я жанчына. Я…

Аксіння. Маша?

3-я жанчына. Я, Аксіння Андрэеўна…

Аксіння. А дзеці вашы?

Марына. Усе ў падзямеллі.

Аксіння. Галодныя, вядома?

1-я жанчына. Вельмі.

Авілаў. Ксана, там накапала з паўкацялка… Аддай дзецям… Па глытку… У цябе яшчэ штук сем сухароў. Падзялі. (Да жанчын.) I вы ідзіце ў падзямелле. Да світання асталося яшчэ гадзіны са дзве. Хоць крыху адпачніце. Раніцой зноў пачнецца.

4-я жанчына. Нам не прывыкаць.

2-я жанчына. I нікуды мы не пойдзем.

3-я жанчына. Дайце нам лепш вінтоўкі, гранаты. Выйдзем разам з вамі на пазіцыі…

Авілаў. Гэтага я вам не дазволю.

4-я жанчына. Чаму?

Авілаў. Таму што няма ў мяне ні гранат, ні патронаў. Амаль няма. А голымі рукамі не паваюеце. Лепш да дзяцей ідзіце. Ды і раненыя там. Яны без перавязак, без медыкаментаў… Можа хоць чым-небудзь паможаце… Вядзі іх, Ксана.

Аксіння. Пайшлі, дзяўчаткі… (Выходзяць.)

Авілаў (Марыне). А вы?

Марына. Я вяртаюся ў Цэнтральную частку…

Авілаў. З якой рады?

Марына. У мяне там сын з мужам асталіся… Пад руінамі…

Авілаў. Там жа немцы зараз.

Марына. Я там добра ведаю ўсе хады. Не знойдуць яны мяне… А я іх знайду. Буду біць з-пад зямлі… Пакуль самаé будзе ставаць…

Авілаў. Ну што ж… Ідзіце. Можа Зіміна з Трубачовым сустрэнеце…

Марына. Наўрад.

Авілаў. Чаму?

Марына. Самі чулі, што там было ўчора… Каша з людзей і камення… Нічога жывога не асталося…

Авілаў (стомлена прысеў на табурэтку. Абапёрся локцямі на стол. Закрыў далоняй вочы). Эх, Зімін, Зімін…

Сцэна павольна цямнее, толькі бачны твар Авілава, схілены над сталом.

Так, відаць, і не давядзецца нам сустрэцца з табой…

За спіной у Авілава ледзь прасвятляюцца абрысы Холмскіх варот крэпасці. Збоку ля варот можна пазнаць Зіміна. Ён стаіць у сподняй кашулі. З галавы звісае парудзелы бінт.

Зімін. Так, маёр… дарагі мой чалавек… Не пабачымся мы з табой… Я стаю ля Холмскіх варот… Зараз грымне залп з нямецкіх аўтаматаў, і я ўпаду… Мяне расстраляюць зараз… I дзіўна, маёр… Кажуць, што перад смерцю чалавек бачыць усё сваё жыццё… А я бачу толькі цябе… Дакладней, я вельмі хачу бачыць цябе… Хачу, каб ты ведаў, як я дорага заплаціў за сваю маладушнасць… Не, не ў баях… У баях я стаяў насмерць… Я раней збаяўся, калі трэба было падаць табе руку і сказаць: будзеце судзіць яго — судзіце і мяне, бо я таксама не разумею асцярожнасці, якая будзе каштаваць нам вялікай крыві…

Авілаў (у той жа паставе). Ты правільна сказаў, камісар, — асцярожнасць… Добра, калі яна абыдзецца толькі крывёю і жыццём крэпасці… А калі — жыццём дывізій, арміяй, жыццём народа?.. Я ўжо не помню, колькі дзён і начэй мы гарым у гэтым агні… Я аглух ад бомбаў, гранат і снарадаў… Але мне здаецца, што нашы войскі адступілі ўжо вельмі далёка… Я ўжо не чую іх… I добра, калі адступілі ў баявым парадку…

Зімін. Хораша мы пагаманілі з табой, маёр… Мне нават лягчэй стала… А што ж зараз?.. Ага, афіцэр падыходзіць да аўтаматчыкаў… Я ведаю яго… Ён прыходзіў да мяне парламенцёрам… Ён мяне таксама пазнаў… Ну вось… аўтаматы наведзены на мяне… Зараз будзе каманда… Ну, маёр… бывай…

Знікаюць абрысы Холмскіх варот, а з імі постаць Зіміна. Авілаў сядзіць па-ранейшаму. Марыны ўжо няма. Падыходзіць Аксіння. Кладзе руку на плячо Авілаву. Той схамянуўся.

Аксіння. Задрамаў.

Авілаў. Не.

Аксіння. А то і праўда, перадрамаў бы мінутку?

Авілаў. Няможна, Ксана.

Аксіння. Пакуль жа ціха.

Авілаў. Вось гэта і страшна. Зараз у іх ідзе перагрупіроўка. Частку сілы з Цэнтра яны перакідаюць сюды. Штурм можа пачацца ў любую мінуту.

Аксіння. Няўжо будзе яшчэ страшней, чым было?

Авілаў. Страшней то яшчэ нішто. Цяжэй будзе.

Аксіння. I што рабіць?

Авілаў. Абараняцца.

Аксіння. Няўжо не будзе ўжо ніякага выратавання?

Авілаў. Ты — салдат, Ксана… Як і я. А салдаты стаяць да апошняга. За мінуту да смерці іншы раз і прыходзіць выратаванне. Але прызнаемся па-салдацку… Да нас яно, відаць, спозніцца.

Аксіння. Я баюся памерці…

Авілаў. Табе трэба жыць… Дзеля нашага сына… Як ён там?

Аксіння. Як і ўсе дзеці. Дрыжыць, плача… Чэзне ад голаду і смагі.

Авілаў. Дзяцей трэба ратаваць, Ксана.

Аксіння. Пакуль яны ў падзямеллі.

Авілаў. Падзямелле — не прытулак.

Аксіння. А як іначай?

Авілаў. Іх трэба вывесці з крэпасці.

Аксіння. Куды?

Авілаў. Да немцаў.

Аксіння. Адных?

Авілаў. Усе жанчыны пойдуць з імі. Ты — таксама.

Аксіння. А вы астанецеся?

Авілаў. Ну, вядома.

Аксіння. Не пайду. Чуеш?

Авілаў. Чую.

Аксіння (скрозь слёзы). Я не пайду…

Авілаў. Ты зразумей…

Аксіння. Не зразумею… Не магу зразумець… (Плача, прыхіліўшыся да пляча Авілава.)

Авілаў. Ксана… нельга ж так… (Садзіць яе на табурэтку ля стала.)

Прыбягае 1-я жанчына.

1-я жанчына. Аксіння Андрэеўна!..

Аксіння не чуе. Паклала галаву на рукі, схіліўшыся над сталом.

Ксана... Што з ёй?

Авілаў. Гэта пройдзе… Што ў вас?

1-я жанчына. Там адна… родзіць.

Авілаў (пратэстуе). Навошта?!

1-я жанчына (не зразумела). Як — навошта?

Авілаў. Прабачце… Сарвалася… Ксана…

Аксіння (прыўзняла галаву). Што?

Авілаў. Да цябе прыйшлі.

1-я жанчына. Аксіння Андрэеўна…

Аксіння. Ну?

1-я жанчына. У Валі роды…

Аксіння. Ды што ты!

1-я жанчына. Памажыце… Мы там усе разгубіліся.

Аксіння (падхапілася). Пайшлі!

1-я жанчына (ужо ідучы). Сама яна ледзь-ледзь жывая.

Аксіння і жанчыны выходзяць.

Сцэна цямнее. Адначасова пачынаецца абстрэл форта. З кожнай секундай нарастае шквал бою. Здаецца, што на форт наляцеў смерч, каб адпомсціць за тое жыццё, якое зараз нараджаецца дзесьці тут, у падзямеллі. У паўзе паміж гулам і аўтаматным трэскам чуецца голас з нямецкай радыёўстаноўкі.

Радыё. Усё роўна будзеце знішчаны! Цэнтральная частка стала магілай для гарнізона, які абараняў яе, няўжо і вы хочаце пахаваць сябе пад руінамі форта? Вы мужныя салдаты, вы храбра абараняецеся, няўжо ў вас не хопіць смеласці прызнацца, што вы ў безнадзейным становішчы?.. Маёр Авілаў! Вы дастойны самай высокай узнагароды за вашу стойкасць, і ўзнагародай вам будзе — жыццё, калі загадаеце свайму гарнізону скласці зброю!.. Гэта апошні наш ультыматум і апошні шанц выратаваць жыццё!.. На ваш форт абрушыцца вогненная лавіна бензіну і бомб. Здавайцеся, вы блакіраваны з усіх бакоў, бо Цэнтральная частка ўжо наша!

Пражэктар рэзка асвятляе твар Марыны.

Марына. Брэшаш, гад, Цэнтральная частка яшчэ не ваша: я тут! Я забіла ўжо восем немцаў і яшчэ буду забіваць! Вы баіцёся мяне, як тую здань, толькі я не здань! Я жывая, і дрыжыце, пакуль я жывая!.. I можа я не адна тут яшчэ!.. Калі хто астаўся жывы — адгукніцеся, родныя мае!.. Кукушкін! Ты ж самы вясёлы быў тут, няўжо і цябе смерць узяла?!

Кукушкін. Ні халеры!.. Не ўзяла і не возьме! Жывы пакуль!.. Перабраўся ў Цярэспальскую вежу! Заселі тут з лейтэнантам Наганавым і косім з двух кулямётаў!.. Бачылі б, якія пакосы ляжаць на мосце перад Цярэспальскімі варотамі!.. Люба-дорага!..

Марына. Дзе Зіна… ваенурач ваш, помніш?

Кукушкін. А хто ж яе не помніць? Толькі дзе яна — не ведаю!

Зіна. Я далёка ад вас… Мяне, раненую, немцы выцягнулі з-пад руін… Вынеслі кудысьці, кінулі. Тут многа ляжыць нашых раненых, забітых… Адзін з іх — поруч са мной… I ведаеш, Марына, хто гэта?.. Толя Радчук… Помніш, мы пелі з ім… «Очи черные…»?.. Толькі-толькі памёр у мяне на руках… Марына, адпомсці за яго, за мяне… За Трубачова, Зіміна… Іх таксама няма ўжо! Забівай, Марына, іхніх забойцаў!..

Знікаюць твары. Цемру на сцэне праразаюць кароткія стрэлы з аўтамата. Адзін, другі, трэці… Пры кожным стрэле ўспыхвае агонь і асвятляе постаці немцаў. Падаюць падкошаныя аўтаматнай чаргой адзін, другі, трэці чырвонаармейцы… На Усходні форт зноў наляцеў ураган агню. Час ад часу ў гуле кананады чуецца прарэзлівы выкрык: «Здавайцеся!.. Здавайцеся!.. Маёр Авілаў, здавайцеся!..»

I раптам — цішыня. Сцэна паступова асвятляецца, і з падзямельнага ходу ціха-ціха выходзіць Аксіння з дзіцем на руках, загорнутым у салдацкі шынель. Услед за ёй ідуць жанчыны. Насустрач ім — Авілаў у разарванай гімнасцёрцы, з перавязанай рукой. Ён толькі-толькі з бою.

Авілаў (спыніўся перад жанчынамі, паказвае вачыма на загорнутае дзіця). Жывы салдат?

Аксіння. Пакуль.

Авілаў. Значыць, будзе жыць.

Аксіння. Ён памрэ.

Авілаў. Будзе жыць!

Аксіння. Ён астаўся без малака… Валя толькі што памерла… Сэрца не вытрымала гэтага страху і болю…

Авілаў. Дык вось… Я не хачу, каб і вы паміралі… Яму таксама трэба жыць. Бярыце дзяцей і выходзьце з крэпасці… Немцы выпусцяць вас… Ксана, табе даручаю ўсіх іх. Бяры Сашу і вядзі… Аставацца тут — непазбежная смерць, там жа — хоць нейкі шанц на жыццё… На крайні выпадак зрабіце так, каб хоць дзеці асталіся жыць… Я не прашу, я — загадваю… Ніякага пярэчання не прымаю і патрабую неадкладнага выканання… Станавіцеся па дзве ў рад. Дзеці пойдуць за вамі… Ксана, падымі малога над галавой: няхай будзе замест белага сцяга… А пакуль давайма развітвацца… (Абдымае Аксінню. Тая ўсхліпнула.) Ну-ну, спакойна… Пакажы ўсім прыклад…

Астатнія жанчыны абнялі байцоў, якія падышлі. Некаторы час усе стаяць як скамянелыя.

Авілаў. Ну, пайшлі… За мной. Я пакажу вам, куды ісці…

Парамі, не спяшаючыся, жанчыны рушылі ўслед за Авілавым. Аксіння падняла на руках дзіця. Ідзе наперадзе ўсіх. Жанчыны ўзнімаюцца на земляны вал і знікаюць за ім. Адна за другой. Адна за другой. Пад музыку, суровую і строгую… Байцы яшчэ доўга глядзяць ім услед.

Радыё. Слухайце, салдаты! Слухайце, салдаты! Выходзьце ўслед за жанчынамі! Выходзьце ўслед за жанчынамі! Калі ваш камандзір Авілаў не дазваляе вам, звяжыце яго і прывядзіце з сабой! Вы ўсе астанецеся жывыя і паедзеце дадому! Жыццё і свабода — за маёра Авілава!

За гэты час Авілаў вярнуўся да салдат, слухае разам з імі радыё.

Авілаў. Ну што ж, хлопцы… Рашайце. Нас асталося мала. Боепрыпасаў і таго меней. Змагаліся вы, як героі, але сілы, самі бачыце, няроўныя… Дапамагчы нам ужо, відаць, ніхто не дапаможа… Асобныя вузлы супраціўлення яшчэ трымаюцца, але і яны, відаць, блакіраваны, як і мы… Так што рана ці позна прыйдзецца выбіраць паміж смерцю і палонам. Пра сябе скажу адно: я астаюся. Апошні патрон пакіну для сябе, але і яго хутчэй за ўсё выпушчу ў сэрца ворагу.

Радыё. У апошні раз прапануем — выходзьце! Хапайце маёра Авілава і выходзьце! Выходзьце!..

Салдаты выхапілі гранаты, рынуліся да вала і кінулі праз яго гранаты. Грымнулі выбухі, і на сцэне стала цёмна. Затрашчалі кулямёты, аўтаматы. На нейкае імгненне праменні пражэктараў асвятлілі постаці асобных байцоў…

…нехта замахнуўся прыкладам…

…апускае штык у спіну немцу…

…прыпадае да ручнога кулямёта…

…узмахнуўшы гранатай, Авілаў рынуўся ў глыб сцэны на чале групы байцоў…

…падаюць байцы — адзін… другі… трэці…

Але супакоіліся пражэктары. Заціх гул бою. На авансцэне асвятляюцца постаць байца і група салдат, якія стаяць за ім разгорнутым фронтам да залы.

Баец (у залу). Не! У палон мы не пайшлі… Мы асталіся тут. З кожным днём нас рабілася ўсё меней і меней… Мы паміралі ў агні страшэнных атак і контратак… Каменне плавілася, а людзі стаялі… Але выстаяў толькі наш камандзір, маёр Авілаў. Мы ж асталіся тут… Пад каменнымі руінамі… Не ступайце на іх, калі станеце хадзіць тут пасля вайны, — нам будзе балюча: каменне крывёю нашай набракла…

Над маўклівым строем байцоў успыхнула знаёмая песня:

Заслона

1968 г.

Оглавление

Дзейнічаюць:

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

  Карціна першая

  Карціна другая

ЧАСТКА ДРУГАЯ

  Карціна трэцяя

  Карціна чацвёртая

  Карціна пятая

  Карціна шостая