Ваўчкі [Лідзія Арабей] (fb2) читать онлайн

1

Ідучы з работы дадому і адчыніўшы ў пад’ездзе паштовую скрынку, Павел Іванавіч разам з англійскім часопісам убачыў белы канверт з вузкаю сіняю пячаткаю пад адрасам. Адразу здагадаўся, што гэта канверт з суда, яго выклікаюць на пасяджэнне.

Нёс пошту ў кватэру і думаў, што заўтра ў яго акурат вольны дзень, няма лекцый, так што не трэба будзе пераносіць заняткаў, прасіць, каб яго замянілі.

Ён адкрыў сваім ключом абабітыя чорнай цыратаю дзверы, увайшоў у кватэру, паклаў часопіс і канверт на паліцу перад люстэркам, што было прыбіта да сцяны каля вешалкі.

Дачка ў сваім пакоі іграла на піяніна — развучвала, мусіць, нешта новае, бо музыка была не тая, якую ён чуў кожны дзень. Жонка таксама была дома, з расчыненых дзвярэй, якія вялі ў залю, падала паласа жоўтага святла — ад таршэра з жоўтым абажурам.

Ён распрануўся, скінуў чаравікі і ступіў у мяккія пантофлі без заднікаў, якія стаялі ўнізе пад вешалкаю, узяў часопіс, канверт і пайшоў у залю.

Жонка сядзела на канапе, падсунуўшы блізка да сябе таршэр, і нешта шыла, каля яе стаяла сіняя каробка, у якой ляжалі шпулькі нітак, нажніцы, сантыметр. Жоўтае святло падала на худы жончын твар, на сухія рукі з чырвоным манікюрам, і ў гэтым жоўтым святле жонка была падобна на мумію, але Павел Іванавіч апошнім часам не надаваў значэння таму, як выглядае жонка. Жонка ёсць жонка, зусім не абавязкова, каб яна была прыгожая. У асяродку людзей, з якімі ён жыў, працаваў, былі свае меркі, з якімі яны падыходзілі да жонак, і пад гэтую мерку яго Людміла Макараўна, здаецца, падыходзіла. Было важна, каб жонка ўмела весці гаспадарку, каб умела добра прыняць гасцей, каб не мянціла вельмі языком, абгаворваючы сваіх прыяцелек, а даглядала дзяцей і мужа.

Праўда, сама Людміла Макараўна, мусіць, не апошняе значэнне надавала і свайму выгляду, бо шыла і перашывала сабе сукенкі, сачыла за модаю. Яна выкладала англійскую мову ў старэйшых класах і, каб самой больш практыкавацца, выпісвала англійскі часопіс.

— На табе твой інгліш,— паклаў Павел Іванавіч каля жонкі часопіс.

Яна кінула вокам на часопіс, паглядзела на мужа, убачыла ў яго ў руках канверт.

— А гэта што, пісьмо ад каго-небудзь? — спыталася яна.

— Не, з суда,— адказаў Павел Іванавіч.

Жонка адклала ўбок шытво, пачала гартаць часопіс, і ў кватэры запахла друкарскаю фарбаю. Папера, на якой друкаваўся часопіс, была гладкая, белая, ясна рысаваліся на ёй чорныя літары шрыфту. Дачка ў сваім пакоі іграла на піяніна. Павел Іванавіч адкрыў канверт. Так, гэта было запрашэнне ў суд, на заўтра, на дзевяць трыццаць, прысутнічаць у якасці народнага засядацеля.

Ён паклаў канверт на нізкі столік са шкляным верхам, на які яны звычайна клалі пошту, пайшоў у ванную мыць рукі. Жонка, мусіць, да часу адклала часопіс і пайшла ў кухню гатаваць вячэру, ён мыў рукі і чуў, як яна бразгала там посудам. Калі ён і сам увайшоў у кухню, на стале стаяла ўжо хлебніца з пачатаю круглаю кулідкаю, на пліце сквырчэлі, падаграваліся, катлеты, жонка стаяла каля пліты, трымаючы ў руцэ ножык.

Кухня ў іх была вялікая, абліцаваная кафляю, тут стаяў белы польскі гарнітур, на вакне віселі гардзіны, было чыста і ўтульна, і яны карысталіея кухняю, як сталоваю.

Жонка паклала ножык на пліту, падышла да буфета, нешта выняла адтуль і жыва павярнулася да мужа.

— Паглядзі, што я дастала,— высока падняла яна ў руцэ слоік, праз шкло якога прасвечваліся чырвоныя шарыкі ікры.

— Ого! — здзівіўся Павел Іванавіч.— Адкуль гэта?

— I не пытай,— махнула жонка рукою, ставячы слоік назад у буфет.— Садзіся, вячэраць будзем.

— Дык чаго ж ты такое дабро хаваеш, дай хоць ікры на хлеб памазаць, я і смак яе забыўся,— сказаў Павел Іванавіч.

— I не думай,— катэгарычна адказала жонка.— Для майго дня.

На наступным тыдні ў жонкі — дзень нараджэння, яна заўсёды пышна адзначае гэта свята, вось і цяпер у яе месяцы два ўжо галоўны клопат — што б такое дастаць, што спячы, што прыгатаваць для гасцей. Да гэтага дня шылася новая сукенка, купляліся новыя туфлі.

— Што ж, прыйдзецца пацярпець,— згадзіўся Павел Іванавіч.

Жонка ставіла на кухонны стол талеркі, клала нажы, відэльцы.

— Ірачка! Вячэраць! — голасна паклікала яна дачку.

Дачка ці не пачула, ці прыкінулася, што не пачула, з яе пакоя яшчэ мацней загрымела музыка.

Пасля вячэры Павел Іванавіч пайшоў у залю, сеў на сваё крэсла каля нізенькага століка са шкляным верхам, узяў жончын часопіс, пачаў гартаць. Англійскай мовы ён не ведаў, некалі вывучаў нямецкую, англійская здавалася яму вельмі цяжкая. Вось і цяпер паспрабаваў прачытаць некалькі слоў, але не зразумеў нічога, адклаў часопіс, узяў сённяшнюю газету, пачаў чытаць.

Жонка зноў сядзела на канапе, шыла, дачка нешта рабіла ў сваім пакоі, больш не іграла.

*

Назаўтра ў дзевяць трыццаць Павел Іванавіч падыходзіў да будынка народнага суда. Па крутой цемнаватай лесвіцы паднімаўся на трэці паверх. У калідорах і на лесвіцах стаялі людзі з заклапочанымі тварамі, сцішаныя, як у бальніцы, яны ўважліва глядзелі на Паўла Іванавіча, і ён пад гэтымі позіркамі адчуваў сябе ніякавата. Прайшоў у кабінет суддзі і шчыльна зачыніў за сабою дзверы.

Суддзя, жанчына гадоў сарака, у чорным шарсцяным касцюме і ў белай блузцы, сядзела за сваім сталом і пісала, на яго прывітанне адказала ветліва, усміхнулася і паківала галавою, быццам паказваючы, што рада яго бачыць. На яе стале ляжалі высокія груды папак і кнігі — грамадзянскі кодэкс, крымінальны, і яшчэ нейкімі паперамі быў закладзены стол. Павел Іванавіч заўсёды дзівіўся, як шмат у суддзі работы.

Другі засядацель, пажылы мужчына з ордэнскімі планкамі на сінім пінжаку, сядзеў за сталом, які быў прыстаўлены краем да стала суддзі, і гартаў папку — мусіць, вывучаў справу, якую сёння будуць слухаць.

Кабінет суддзі быў прасторны, светлы, падлога заслана жоўтым лінолеумам, на сцяне — план горада, у кутку сейф з круглаю жалезнаю ручкаю, на сейфе стаяць графін з вадою і шклянка, уздоўж сцен — крэслы. Некаторыя грамадзянскія справы слухаліся і тут, у кабінеце.

Павел Іванавіч распрануўся, павесіў паліто на вешалку, што стаяла ў кутку кабінета, падышоў да стала, за якім сядзеў пажылы засядацель.

— Ну, што ў нас сёння? — спытаўся не то ў суддзі, не то ў засядацеля.

— А во, паглядзіце,— паказала суддзя на папкі, што ляжалі перад пажылым засядацелем.— Адна справа крымінальная і дзве грамадзянскія.

Павел Іванавіч сеў за стол насупраць пажылога засядацеля.

— Дазволіце? — дакрануўся ён да сіняй папкі, што ляжала на стале.

— Ага, калі ласка,— адказаў пажылы засядацель, падсоўваючы папку да Паўла Іванавіча.

У папцы было падшыта шмат дакументаў — і надрукаваных на машынцы, і напісаных ад рукі. Спачатку Павел Іванавіч пагартаў іх усе, не чытаючы, толькі вырываючы з тэкстаў асобныя сказы. «Сведка Патупчык паказаў, што затрымаў падсуднага, падставіўшы падножку...» «Абвінавачваецца ў тым, што сёмага лютага ў дзесяць гадзін вечара...» «Грошы ў суме дваццаць пяць рублёў...»

«Ну, ясна, будзем судзіць злодзея»,— падумаў Павел Іванавіч.

Суддзя яшчэ ўсё пісала, пажылы засядацель вывучаў другую справу, і Павел Іванавіч пачаў больш уважліва чытаць пратакол допыту падсуднага.

У пратаколе пісалася, што падсудны Зайчык Віктар Паўлавіч, тысяча дзевяцьсот сорак пятага года нараджэння, беларус, сёмага лютага ў дзесяць гадзін вечара ў парку імя Горкага затрымаў грамадзянку Івашкевіч Маргарыту Яфімаўну і загадаў ёй аддаць сумачку, у якой ляжалі грошы. На пытанне, ці быў з ім яшчэ хто-небудзь, падсудны адказаў, што рабіў усё сам, адзін, хаця пацярпеўшая Маргарыта Івашкевіч паказвала, што ў парку да яе падышлі ўдвух, грамадзянін Зайчык і яшчэ другі мужчына, нізкага росту, у кепцы, але таго, другога, не злавілі.

На пытанне, чаму ён, Зайчык Віктар Паўлавіч, абакраў жанчыну, той цынічна заявіў, што яму былі патрэбны грошы.

Павел Іванавіч чытаў пратакол і думаў, што колькі ў нас яшчэ басаты, што вось так і дачку могуць некалі затрымаць у парку — яна ж з музычнай школы ходзіць цераз парк,— могуць зняць гадзіннік, напалохаць, ды яшчэ добра, калі толькі гадзіннік адбяруць, ліха з ім, з гадзіннікам.

Ён думаў гэта і адчуваў яшчэ нешта, пакуль невыразнае, нешта ў гэтым пратаколе было такое, што трывожыла яго памяць. Ён пачаў чытаць пратакол зноў, з самага пачатку.

«Падсудны Зайчык Віктар Паўлавіч...» Ага, Зайчык, знаёмае прозвішча,— і памяць тут жа прывяла дзяўчыну ў белым фартушку, з падносам у руках, на якім стаяла талерка буракоў, ці як у той сталоўцы называлі — баршчу. Таня Зайчык... Такое прозвішча было ў Тані. Можа, сваяк які ці брат, у яе ж было поўна братоў, сясцёр, адно пад адным.

Ён пабег вачыма далей па пратаколе, каб паглядзець год нараджэння. Год нараджэння быў сорак пяты. Вярнуўся назад, каб прачытаць, як хлопца завуць па бацьку, і прачытаў — Паўлавіч, Віктар Паўлавіч.

У грудзях быццам нешта пакацілася, і на твар пачала наплываць чырвань.

— «Быць не можа,— гаварыў ён сам сабе.— Ці мала на свеце Зайчыкаў, пры чым тут Таня...»

Ён адганяў ад сябе недарэчную думку, якая прыйшла яму ў галаву, але яна ўжо не хацела адыходзіць, круцілася, лезла ў мазгі.

«Калі ў Тані тады нарадзіўся сын, то яму цяпер столькі гадоў, як гэтаму Зайчыку... А калі Таня запісала яго на сваё прозвішча...

Глупства, глупства,— супакойваў ён сам сябе.— Можа ў Тані тады нарадзілася дачка, а можа і ніхто не нарадзіўся, мала што магло быць, ці мала Зайчыкаў на свеце, Таня неяк гаварыла, што палова вёскі, адкуль родам яе бацькі — Зайчыкі...»

Здаецца, ён прагнаў падазрэнне, але вочы яшчэ раз глянулі на імя па бацьку падсуднага, якое было запісана ў пратаколе. Паўлавіч... Чаму ж Паўлавіч і сорак пятага года нараджэння?..

— Павел Іванавіч,— паклікала яго суддзя.— Нам пара...

— Ага, ага,— скоранька адказаў Павел Іванавіч. Ён згарнуў папку, падаў яе суддзі, устаў, пайшоў следам за суддзёй і пажылым засядацелем. За ім ішла сакратарка, ён чуў, як стукалі яе абцасікі, чуў цокат гэтых абцасікаў і нічога не мог думаць, толькі здавалася, што за каўнер яму трапіла вільготная кропля і цяпер вісіць там.

У калідоры яны прыпыніліся, каб прапусціць двух міліцыянераў і падсуднага, якога прывезлі з турмы і вялі цяпер у залу пасяджэнняў. Гэта быў малады мужчына з нагола пастрыжанаю галавою, у кароткім сінім паліто, ужо добра паношаным. Паліто расшпіленае, і пад ім відаць зялёная лыжная куртка з замком-маланкаю, рудыя штаны вісяць торбамі на каленях. Рукі ў падсуднага былі закладзены за спіну, ён ішоў і ўхмыляўся, быццам паказваючы, што яму ўсё трын-трава.

Павел Іванавіч за той час, што хадзіў у суд, нагледзеўся тут на хуліганаў, на злодзеяў, яны былі нечым падобныя адзін на аднаго — можа, тым, што ўсе былі стрыжаныя, што ўсе трымалі рукі за спіною, што іх прыводзілі на суд міліцыянеры. Але падобныя яны здаваліся на першы погляд. У залі суда, пад час пасяджэнняў, кожны трымаў сябе па-свойму. Адны шчыра каяліся, некаторыя нават плакалі, другія заставаліся зацятыя — здавалася, выпусці такога, і ён зробіць яшчэ большае зло, трэція са скуры вылузваліся, стараліся абяліць сваю асобу і зваліць віну на іншых, чацвёртыя па-рыцарску бралі віну на сябе, прызнаваліся нават у злачынствах, якіх не рабілі.

Зайчык ішоў на суд з ухмылачкаю — што значыць гэта ўхмылачка? Нахабства? Мне ўсё трын-трава, напляваць я на вас хацеў? Ці, можа, ухмылачкаю прыкрывае сорам?

Міліцыянеры павялі падсуднага ў залю, суд таксама пайшоў туды, толькі праз іншыя дзверы, якія былі ў другім канцы залі, каля самага стала, што стаяў на ўзвышэнні.

Суддзя наперадзе, засядацелі за ёю, узышлі на высокі памост, пачалі ўсаджвацца на крэслы з высокімі спінкамі. Сакратарка прыладзілася збоку, за невялічкім столікам, паклала перад сабою чыстую паперу — падрыхтавалася весці пратакол.

У залі сядзела чалавек дзесяць, справа была вельмі звычайная і цікавасці не выклікала, прыйшлі, мусіць, сваякі дзяўчыны, у якой укралі сумачку, сведкі, можа, нехта і ад падсуднага.

Падсудны сядзеў цяпер за бар’ерам, схіліўшы набок круглую стрыжаную галаву, на якой адрасталі кароткія цёмныя валаскі, і раз-пораз зыркаў на суддзю, на засядацеляў. Па яго твары часам прабягала ўхмылачка, адкрываючы рэдкія жоўтыя зубы. Паўлу Іванавічу здалося, што падсудны адчувае сябе тут, як клоун на арэне, разумее, што ўсе на яго глядзяць, і хоча пакрыўляцца, пацешыць публіку.

Занялі свае месцы пракурор і адвакат, пракурор у сінім фрэнчы з пятліцамі, адвакат — невысокая жанчына з цёмнымі завітымі валасамі.

Пакуль суддзя абвяшчала склад суда, гаварыла падсуднаму пра яго правы і абавязкі, той сядзеў, быццам усё гэта яго зусім не датычылася, а Павел Іванавіч разглядаў яго, шукаючы і баючыся знайсці прыкметы, якія пацвердзілі б яго падазрэнне.

У падсуднага быў доўгі нос, а стрыжаная галава рабіла яго яшчэ даўжэйшым, вочы цёмныя, позірк калючы, нават, можна сказаць, нахабны, — спагады гэты чалавек не выклікаў. Павел Іванавіч не знаходзіў, што хлопец чым-небудзь падобны на Таню, хоць ён ужо і забыўся, не памятае Танінага твару, памятае белы фартушок, памятае паднос з талеркаю таго чырвонага баршчу, а твар... Якія ў Тані былі вочы? Блакітныя? Не помніць цяпер...

— Падсудны, вы давяраеце складу суда? — спыталася ў таго суддзя.

Падсудны ўстаў, азірнуўся на залю, ухмыльнуўся, адказаў:

— Давяраю...

Суддзя папрасіла сведкаў выйсці з залі, заявіўшы, што яны будуць выкліканыя па адным, калі спатрэбіцца, і малады хлопец у сіняй куртцы падаўся да выхаду, за ім выйшаў і міліцыянер — малады, чарнявы, у кароткім шынялі — гэтага міліцыянера таксама выклікалі як сведку.

Дзяўчына, у якой падсудны адабраў сумачку, сядзела ў залі на лаўцы з самага краю. На ёй была ружовая вязаная шапачка, шэрае паліто з белым футравым каўняром, яна выглядала крыху спалоханая, мусіць, першы раз была ў судзе і сама адчувала сябе быццам вінаватая. Калі суддзя папрасіла яе расказаць, як усё было, яна ўстала, пачырванела, заікаючыся і збіваючыся, падпіхаючы далоняй валасы пад шапачку, пачала расказваць:

— Ну, я ішла дадому... Ішла дадому, цераз парк... Насустрач мне двое... Я нічога не падумала, ідуць, няхай ідуць, а яны падышлі, і гэты во кажа,— дзяўчына спалохана глянула на падсуднага,— і кажа,— паўтарыла яна: «Дайце, калі ласка, вашу сумачку...» А ў мяне ў сумачцы былі грошы, дваццаць пяць рублёў... Дык я прыціснула сумачку да сябе і нічога не сказала, спалохалася... Дык адзін сказаў: «Што ты ў яе просіш, яна сама не аддасць...» Дык гэты во,— яна зноў спуджана і коратка глянула на падсуднага,— выхапіў у мяне сумачку, і яны пабеглі... Дык я спачатку спалохалася, а потым пачала крычаць... Дык... дык хлопец, вунь той, у куртцы,— дзяўчына кіўнула на дзверы, у якія выйшлі сведкі,— пачуў, што я крычала, і ўбачыў, што той пабег, дык дагнаў яго і даў яму падножку... Гэтага злавіў, а той уцёк...

Дзяўчына змоўкла, але не села, стаяла, чакала, ці не спытаюць у яе яшчэ што-небудзь.

— Сядайце, калі ласка,— сказала ёй суддзя. Яна перавяла вочы на падсуднага.— Грамадзянін Зайчык, прашу ўстаць...

Падсудны неяк бокам, быццам нехаця, падняўся, стаў, заклаўшы за спіну рукі.

— Грамадзянін Зайчык, раскажыце, калі ласка, як гэта вы праявілі такое «геройства», як адабралі ў дзяўчыны сумачку,— строга спыталася суддзя.

Падсудны пераступіў з нагі на нагу, азірнуўся на Маргарыту Івашкевіч.

— Яна ўсё сказала,— адказаў абыякава.

— Дык вы прызнаеце сваю віну?

Зайчык памаўчаў, абвёў вачыма сцены, глянуў на столь, сказаў неахвотна:

— Ну, прызнаю...

— Пацярпеўшая заявіла, што вы былі не адзін, што падышлі да яе ў парку ўдвух,— сказала суддзя.— Хто быў з вамі?

— Я быў адзін, у яе ў вачах дваілася,— адказаў падсудны.

Нехта ў залі коратка хіхікнуў, і суддзя застукала алоўкам па стале.

— Кіньце вашы ўхмылачкі, падсудны,— сказала строга.— Тут вам не цырк! Адказвайце на пытанне, хто быў з вамі ў парку сёмага лютага ў дзесяць гадзін вечара?

Зайчык апусціў галаву, маўчаў, не адказваў, але ўхмыляцца перастаў.

— Майце на ўвазе, вы ўпіраецеся не на карысць сабе. Каб вы расказалі ўсё, як было, назвалі таго, хто быў з вамі, каб мы бачылі, што вы каецеся, што вам сорамна за ваш учынак, суд знайшоў бы магчымасць зменшыць вам меру пакарання. Але вам, здаецца, не сорамна, што вы, малады дужы мужчына, замест таго, каб абараніць жанчыну, грабіце яе, вы пакрываеце саўдзельніка ды яшчэ ўхмыляецеея, быццам не перад судом стаіце, а недзе ў цырку!

Суддзя памаўчала, мусіць, супакойваючы хваляванне, на яе шчоках і на шыі выступілі ружовыя плямы, яна гартала дакументы, што ляжалі перад ёю ў папцы, спынілася на адным, трымаючы яго за ражок двума пальцамі.

— Вы працавалі на заводзе падсобным рабочым, мелі зарплату восемдзесят рублёў, жылі ў інтэрнаце... На аднаго чалавека, без сям’і, восемдзесят рублёў не так і мала, ды нават каб і мала было, хіба гэта значыць, што трэба ісці на вуліцу і рабаваць людзей?

Падсудны маўчаў, не гаварыў нічога.

— Вось у мяне характарыстыка з вашай работы,— апусціла суддзя лісток, які трымала ў руках, пастукала па ім пальцам.— Тут вельмі мала харошага пішуць пра вас. «За час работы на заводзе Віктар Паўлавіч Зайчык паказаў сябе недысцыплінаваным, часта грубіў, прыходзіў на работу п’яны...»,— прачытала суддзя.— Вам што, на гарэлку былі патрэбны грошы, і вы адабралі іх у дзяўчыны?..

Падсудкы памаўчаў, потым адказаў, як бы неахвотна:

— Я быў п’яны... Не помню, што рабіў.

Суддзя ўважліва на яго паглядзела.

— Тое, што вы былі п’яны, не апраўданне для вас. Сп’яну людзі часта робяць злачынствы. Колькі вы ў той вечар выпілі?

Падсудны падумаў, быццам успамінаючы.

— Два паўлітры... I піва яшчэ... не помню...

— Два паўлітры і піва на дваіх?

Зайчык схамянуўся, як апамятаўся.

— Не на дваіх... Я адзін піў... Можа, адно паўлітра, не помню, колькі ўжо, не помню.

— Пакрываеце саўдзельніка! — строга сказала суддзя.

Выклікалі сведкаў, спачатку хлопца ў сіняй куртцы, і ён расказаў, як сёмага лютага ў дзесяць гадзін вечара, ідучы цераз парк з работы дадому, пачуў крык дзяўчыны, потым убачыў чалавека, які ўцякаў, пабег за тым чалавекам і даў яму падножку.

Міліцыянер расказаў, што, несучы дзяжурства ў парку, ён убачыў двух мужчын, якія біліся, і адзін з іх крычаў, зваў міліцыю. Калі міліцыянер падбег да мужчын, то зразумеў, што адзін з іх хоча ўцячы, а другі трымае. Той, што хацеў уцячы, і быў грамадзянін Зайчык, які схапіў сумачку ў грамадзянкі Івашкевіч Маргарыты Яфімаўны.

Як ні дабівалася суддзя, каб падсудны назваў імя таго, хто быў з ім у парку, хто разам з ім падышоў да грамадзянкі Івашкевіч, Зайчык так і не назваў яго.

Выступаў пракурор. Ён гнеўна абвінавачваў падсуднага і патрабаваў яму суровай кары — пяць гадоў пазбаўлення волі з адбываннем тэрміну ў калоніі строгага рэжыму.

Адвакат прасіла суд звярнуць увагу на тое, што грамадзянін Зайчык судзіцца ўпершыню, пераконвала суд, што калі не цяпер, то пазней падсудны зразумее, які ганебны быў гэты яго ўчынак, і прасіла зменшыць тэрмін пакарання.

Павел Іванавіч сядзеў за судзейскім сталом на ўзвышэнні, у крэсле з высокаю спінкаю, з правага боку ад суддзі. 3 залі на яго глядзелі проста апранутыя людзі, сцішаныя, поўныя ўвагі да таго, што тут адбываецца, поўныя павагі да людзей, якія тварылі суд,— служылі праўдзе, дабру.

Сярод тых, што сядзелі ў залі, была маладая жанчына ў шэрай хустцы і зялёным зімовым паліто. На каленях у яе стаяла вялікая чорная сумка, такая, з якою гаспадыні ходзяць па магазінах. Жанчына сядзела ззаду за падсудным, крыху збоку, і ўсё паглядала на яго голую шыю, на стрыжаную галаву. Часам яна вымала са сваёй сумкі насоўку, выцірала вочы, паціху смаркалася ў яе і зноў клала насоўку ў сумку. «Хто яна падсуднаму? — падумаў Павел Іванавіч.— Сястра? Жонка? Проста знаёмая?»

Суддзя аб’явіла, што суд пакідае залю для вынясення прыгавору. Усе ўсталі, і падсудны ўстаў, зноў быццам нехаця, бокам, хаваючы рукі за спіну.

*

Зайчыку Віктару Паўлавічу прысудзілі чатыры гады пазбаўлення волі з адбываннем тэрміну ў калоніі строгага рэжыму. Павел Іванавіч прасіў суддзю зменшыць пакаранне, ён не ведаў, што сказаць, каб учынак Зэйчыка выглядаў не такім злачынным, хацеў знайсці нейкія прычыны, якія зменшылі б віну падсуднага, але не мог знайсці такіх прычын, не мог нічога сказаць, што хоць крышку абяліла б гэтага чалавека.

— У вас, Павел Іванавіч, добрае сэрца, вы шкадуеце нават зладзеяў, а шкадаваць іх няварта,— сказала суддзя.

Яе падтрымаў і пажылы засядацель.

— Нам трэба яшчэ больш змагацца са зладзеямі, з хуліганамі,— сказаў ён.— Камунізм будуем, а з такімі людзьмі як будаваць...

Прыгавор суда зала слухала стоячы.

Зайчык стаяў асобна, адгароджаны ад усіх драўляным бар’ерам, рукі закладзены за спіну, паліто расшпілена, і былі відаць зялёная куртка з замком-маланкаю, рудыя штаны з торбамі на каленях.

Ён больш не ўхмыляўся, твар яго, здаецца, нават крыху пабялеў. А жанчына ў шэрай хустцы і ў зялёным паліто заплакала зноў, палезла ў сваю сумку шукаць насоўку.

Калі суддзя з засядацелямі вярнуліся ў кабінет, у дзверы ціха пастукалі, і гэта самая жанчына нясмела адчыніла дзверы.

— Можна? — спыталася яна.

— Заходзьце,— адказала суддзя. Яна ўжо сядзела за сваім сталом, перабірала паперы і толькі краем вока глянула на жанчыну. Тая ўвайшла і стала каля дзвярэй, трымаючы дзвюма рукамі перад сабою сваю сумку.

— Што ў вас да мяне? — спыталася суддзя ў жанчыны.

Жанчына зрабіла крок да стала і спынілася.

— Я... Я прасіла б вас... Мне каб пагаварыць, пагаварыць толькі...

— 3 падсудным? — адразу здагадалася суддзя, з кім хоча пагаварыць жанчына.

— Ага,— кіўнула тая галавою. Вочы ў яе былі заплаканыя, нос крыху пачырванеў, на шчоках сінелі дробныя жылкі.

Суддзя памаўчала, перакладаючы папкі з аднаго боку стала на другі, потым сказала:

— Ідзіце... Скажыце, што я дазволіла...

Твар у жанчыны адразу памякчэў, і яна, нават забыўшыся падзякаваць, скоранька пайшла за дзверы.

Павел Іванавіч зноў падумаў — кім даводзіцца гэта жанчына Зайчыку? Каб спыніць яе, пагаварыць, яна б сказала, хто такі гэты Зайчык, хто яго бацька, матка...

Зрэшты, ён мог бы, як і гэта жанчына, папрасіць у суддзі дазволу пагаварыць з падсудным, высветліць усё ў таго, яму б суддзя таксама дазволіла, але трэба было б нешта выдумляць, чаму ён хоча пагаварыць з гэтым Зайчыкам. А што мог прыдумаць Павел Іванавіч? Яшчэ суддзя западозрыць што-небудзь. I Павел Іванавіч не пайшоў за жанчынаю, каб пагаварыць з ёю, не папрасіў і суддзю, каб дазволіла пабачыцца з падсудным.

Увайшла сакратарка, несучы ў руцэ тоненькую папку ў ружовай вокладцы, паклала папку суддзі на стол. Суддзя пагартала паперы, сабраныя ў папцы.

— Гэтым пашліце павесткі,— сказала яна сакратарцы.— Пашліце...— яна пачала гартаць каляндар, які стаяў у яе на стале на драўлянай падстаўцы. Лісткі ў календары ўсе былі спісаныя ўдоўж і ўпоперак і чарнілам, і алоўкам.— Пашліце на дваццаць пятае,— сказала суддзя і, памеціўшы сабе ў календары, аддала папку сакратарцы.

— А наступную справу цяпер будзем слухаць ці пасля перапынку? — спыталася сакратарка.

— Зараз зробім перапынак,— адказала суддзя.— Пасля абеду будзем слухаць наступную справу, у нас там скасаванне шлюбу? — спыталася яна.

— Ага,— адказала сакратарка.

А Павел Іванавіч раптам падумаў: што зрабіла б яго жонка, каб даведалася пра ўсю яго гісторыю? Можа, таксама падала б на развод і яму прыйшлося б стаяць у гэтай залі, даваць тлумачэнні. Якімі вачыма глядзела б на яго суддзя, цяпер такая з ім ветлівая, як глядзела б на яго гэта маладзенькая дзяўчына-сакратарка?

— Таварышы, зараз зробім перапынак,— устала з-за стала суддзя.— Роўна на гадзіну. Паабедайце за гэты час, а потым разгледзім: тыя дзве справы, там грамадзянскія, аб скасаванні шлюбу.

Суддзя падышла да вешалкі, зняла сваё паліто, Павел Іванавіч паспяшаўея да яе, каб дапамагчы апрануцца. Пажылы засядацель ужо стаяў апрануты, на ім было доўгае сіняе паліто з добрага драпу і з такога ж драпу кепка. I паліто, і кепка даўно выйшлі з моды, некалі такія насіла начальства, мусіць, і пажылы засядацель быў з начальства, а цяпер пайшоў на пенсію.

Яны ішлі ўтраіх па апусцелым цяпер калідоры, з двух бакоў якога былі дзверы. У канцы калідора, пры самай лесвіцы, дзверы раптам адчыніліся, і з іх выйшаў міліцыянер, адзін з тых, што нядаўна былі на судзе пры Зайчыку. Дзверы былі адчыненыя адно імгненне, пакуль міліцыянер выходзіў з пакоя, але Павел Іванавіч убачыў у ім Зайчыка — той сядзеў, нахіліўшы нізка галаву, і еў батон, трымаючы яго, разламаны, у дзвюх руках. Жанчына ў шэрай хустцы і зялёным паліто сядзела насупраць яго і, падпершы шчаку рукою, глядзела, як ён есць. Яе чорная сумка стаяла каля крэсла на падлозе.

За сталом з дзвюма тумбамі сядзеў другі міліцыянер, з тых, што былі на судзе пры Зайчыку, і вадзіў алоўкам па аркушы паперы. Яго міліцэйская шапка ляжала перад ім на стале.

Усё гэта Павел Іванавіч убачыў у адзін міг, пакуль міліцыянер выходзіў з пакоя, і раптам жаль да хлопца, які еў батон,— мусіць, гэты батон прынесла яму жанчына — жаль да гэтай жанчыны прайшоў праз яго грудзі.

На вуліцы суддзя і пажылы засядацель пайшлі ў адзін бок, а Павел Іванавіч, кіўнуўшы ім і сказаўшы «да скорага», павярнуў у другі. Яму вельмі хацелася застацца цяпер аднаму, і сапраўды, як толькі адышоў крыху ад будынка суда, уздыхнуў лягчэй. Цяпер яму не трэба было прыкідвацца спакойным, бесклапотным чалавекам, ён быццам скінуў маску, якая сцягвала яго твар.

Была адліга, пад нагамі хлюпаў мокры снег, змешаны з пяском, у паветры вісеў туман з едкім гарам машын, якія адна за адной беглі па вуліцы, раскідваючы коламі рудую жыжку. Легкавыя машыны, аўтобусы, заляпаныя знізу гразёю, былі падобныя на кароў, што зімавалі на бруднай подсцілцы і вясною іх павыганялі з хлева. I Павел Іванавіч адчуў сябе як забруджаны, быццам нядаўна валяўся ў гразі і цяпер яму ніколі не адмыцца. Ён баяўся, каб не сустрэць каго знаёмага, бо тады трэба было б вітацца, трэба было б нешта гаварыць, а ў яго ў галаве быццам ляжалі камяні, паварушыць якімі ён не меў сілы.

Час перапынку трэба было скарыстаць на абед, але Павел Іванавіч і думаць не мог пра яду, хацелася наогул куды-небудзь зашыцца, каб застацца зусім аднаму, каб не бачыць, не чуць вакол сябе людзей, але трэба было зноў вяртацца ў суд, зноў садзіцца на крэсла з высокаю спінкаю.

Каля дзвярэй магазіна стаяла чарга, пад нагамі ў людзей, на снезе, ярка гарэлі шалупінкі ад мандарынак. Мусіць, людзі стаялі ў чарзе за мандарынамі, іх цяпер прадавалі па ўсім горадзе, і Паўлу Іванавічу зрабілася дзіўна, што жыццё ідзе, як і ішло, людзі жывуць, як жылі. Ён хацеў супакоіць сябе, пераканаць сябе, што і ў яго нічога не змянілася, ніхто ж не ведае пра Таню і не будзе ведаць, калі ён сам не скажа, але спакой не прыходзіў, у грудзях не лягчэла.

Глянуў на гадзіннік — пара было вяртацца ў суд, і ён тою ж вуліцаю пайшоў назад. Ішоў, прымушаючы сябе набрацца сілы і пражыць гэты дзень так, каб ніхто ні пра што не здагадаўся, быць такім, які ён заўсёды.

У суд ён з’явіўся ранавата, у калідорах было ціха і бязлюдна, дзверы кабінета суддзі — замкнёныя.

Дайшоўшы да канца калідора, Павел Іванавіч раптам пацягнуў за ручку дзверы, за якімі, выходзячы з суда, убачыў Зайчыка. Але і гэтыя дзверы былі замкнёныя — мусіць, арыштанта завезлі ўжо ў турму, а жанчына, што сядзела пры ім, пайшла дадому.

У друтім канцы калідора, пры самым акне, якое выходзіла ў двор, стаяў круглы стол, на ім шкляная чарніліца-невылівайка з фіялетавым чарнілам, каля чарніліцы ляжала драўляная ручка з тонкім сухім пяром. За гэтым сталом людзі пісалі розныя заявы, прашэнні, часам каля гэтага стала, чакаючы пачатку судовага пасяджэння, сядзелі і падсудныя.

Верх стала ўвесь быў спісаны, тут былі імёны, даты. «Антон»... «Нюрка»... Надрапана было і непрыстойнае слова. «Я хачу дадому... I есці хачу... I Воўку вельмі шкода»,— прачытаў Павел Іванавіч. Праз грудзі яго прайшоў холад. За гэтымі радкамі ён раптам убачыў чалавека, чалавека, якому вельмі кепска. Ён хоча дадому... Ён хоча есці... Яму шкода нейкага Воўку, мусіць, сына...

Павел Іванавіч падняў вочы. Па калідоры, спяшаючыся, ішла суддзя і крышку вінавата ўсміхалася. Пад пахаю яна несла пакунак, загорнуты ў паперу з пячаткамі ўнівермага.

У зімовым паліто і капялюшыку, з гэтым пакункам пад пахаю, яна мела не такі афіцыйны выгляд, як у сваім чорным касцюме і ў белай блузцы, за судзейскім сталом. Цяпер яна была як звычайная жанчына, у якой шмат клопату не толькі тут, на рабоце, але і дома, у сям’і.

— Трошкі затрымалася,— сказала яна, быццам апраўдваючыся перад Паўлам Іванавічам.— Але пакуль, здаецца, людзей няма. Гэта вы ў мяне малайчына, дысцыплінаваны, раней за ўсіх прыйшлі.

Яна пачала пляскатым ключыкам адмыкаць дзверы кабінета.

*

Вяртаўся дадому ён стомлены, цяжка ўзнімаўся на свой чацвёрты паверх, лесвіца здалася як ніколі доўгаю і крутою. Распранаючыся ў калідоры, пачуў галасы жонкі і дачкі, якія даносіліся са спальні.

Дзверы у спальні адчыніліся, і паказаўся твар дачкі — дачка была ажыўленая, валасы раскіданыя, падаюць на плечы, як у русалкі. Яна скора зноў зачыніла дзверы, сказала мацеры прыглушана, як таямніцу:

— Бацька прыйшоў...

Павел Іванавіч пайшоў у ванную, доўга мыў рукі, твар, яму хацелася даўжэй забавіцца ў ваннай, пабыць яшчэ хоць крышку аднаму, каб нічога не гаварыць, не адказваць ні на якія пытанні жонкі, дачкі.

— Бацька! — гукнула яго дачка.

Ён выціраў рукі, твар, цёр іх, хоць яны былі ўжо сухія.

— Бацька, хадзі сюды,— зноў паклікала дачка.

Трэба было ісці, і ён пайшоў у спальню, дзверы ў якую былі ўжо адчыненыя і адкуль лілося ў калідор святло.

Ён зайшоў у спальню, палову якой займалі два драўляныя ложкі, засланыя аднолькавымі пакрываламі і раздзеленыя невялікаю паліраванаю тумбачкаю. Пры сцяне грувасціліся дзве вялікія шафы, а ў кутку месцілася люстэрка-трумо.

Жонка стаяла каля люстэрка, а дачка сядзела на ложку, абедзве глядзелі на Паўла Іванавіча, затаіўшы некую цікавасць, быццам нечага ад яго чакаючы.

Ён не адразу зразумеў, чаго яны ад яго чакаюць, і толькі калі твар жонкі пачаў мяняцца, калі на яго пачаў наплываць такі знаёмы яму выраз крыўды, здагадаўся.

На жонцы была новая сукенка, пашытая з бліскучай матэрыі, сукенка. была ні то сіняя, ні то ружовая, электрычнае святло пералівалася на ёй і хавала, мяняла колер. Худая жончына шыя была адкрытая, рукі голыя.

— А-а, новая сукенка,— сказаў ён.

— Мамачка,— засмяялася дачка,— бацька, здаецца, не адразу і заўважыў, што на табе новая сукенка, ці варта для гэтых мужчын апранацца, яны ж усё роўна нічога не бачаць.— Яна ўзлезла на ложак з нагамі, абхапіла калені рукамі, закінула назад галаву са сваімі распушчанымі валасамі і зноў засмяялася.

Твар жонкі зрабіўся абыякавы, відаць было, што жонка напускае на сябе абыякавасць.

— Нічога, не ўсе мужчыны такія,— адказала яна.— Некаторыя і заўважаюць...

Яна сказала гэта з падтэкстам, намякаючы, быццам нехта ёсць, не абыякавы і да яе. Апошнім часам яна давала мужу такія намёкі, але ён ведаў, што ў жонкі, канечне, нікога няма, яна проста хоча набіць сабе цану, выклікаць у мужа рэўнасць, каб ён сам больш звяртаў на яе ўвагу.

— Правільна, мамачка, калі тата не будзе звяртаць увагі на твае сукенкі, завядзі сабе ўхажора... Навошта ж і сукенкі шыць, калі іх ніхто не ацэніць.

— I завяду,— хаваючы за жартам крыўду, адказала жонка. Яна павярнулася да люстэрка, у якім адбівалася ўся яе постаць, агледзела сябе з ног да галавы, мусіць, сама сабе спадабалася, бо зноў сказала: — I завяду.

Паўлу Іванавічу была непрыемная гэта размова, ён хацеў папракнуць жонку, сказаць ёй: «Як ты выхоўваеш дачку, а яшчэ педагог, настаўніца»,— яму наогул не падабаліся вольныя размовы жонкі ў прысутнасці дачкі, але яму не хацелася спрачацца, і ён сказаў крыху збянтэжана:

— Не разумею, чым я вас пакрыўдзіў... Я адразу ўбачыў, што ў мамы новая сукенка... Прыгожая сукенка, яна табе да твару,— сказаў ён жонцы.

— Праўда, да твару? — памякчэла жонка, яе вочы пацяплелі, яна зноў павярнулася да мужа, каб ён як след агледзеў яе абнову.

— Прыгожая, праўда? — ні то пыталася, ні то сцвярджала яна.

— Ага, прыгожая.

— Гэта цяпер вельмі модны матэрыял, я сама сабе падарунак зрабіла, на дзень свайго нараджэння,— адпусціўшыся, загаварыла жонка.

— Ага, добра, прыгожа,— паўтарыў Павел Іванавіч.

Жонка пачала прымяраць да сукенкі пацеркі, прыклала да шыі, трымаючы ззаду рукамі, круглыя, чырвоныя, з празрыстых шарыкаў, паглядзелася ў люстэрка, павярнулася бокам і яшчэ раз паглядзелася, паклала пацеркі на драўляную тумбачку, узяла другія, жоўтыя, з бурштыну.

— Ідзі пераапраніся,— не азіраючыся на мужа, сказала яму,— і я зараз прыйду, пакармлю цябе.

За сталом Павел Іванавіч калупаўся відэльцам у белай з сінім беражком талерцы, на якую жонка паклала кавалак смажанай рыбы і тры свежа звараныя бульбіны, еў неахвотна. Жонка, ужо ў паркалёвай сукенцы і ў фартушку, бразгала на пліце сваімі каструлямі, чайнікам і гаварыла:

— Трэба нам з табою яшчэ раз перабраць наш спісачак, сёння я ўспомніла, што мы не запрасілі Хадасевічаў, ужо два чалавекі туды ці сюды, але трэба і іх запрасіць, бо пакрыўдзяцца.

Жонка даўно варажыла над спісачкам — каго запрасіць на свой дзень нараджэння. Прозвішчы людзей яна запісвала на лістку старой нотнай паперы, якую ўзяла ў дачкі, прозвішчы дапісваліся і выкрэсліваліся, і Павел Іванавіч жартаваў, што жонка стварае сваю сімфонію, што дзень нараджэння ў яе будзе разыграны, як па нотах.

Было некалькі пар, якіх яны запрашалі заўсёды — дэкана і намесніка дэкана з жонкамі, адну старшую выкладчыцу са сваім мужам — гэта па лініі Паўла Іванавіча, з інстытута. Людміла Макараўна заўсёды запрашала дырэктара сваёй школы і завуча, таксама з жонкамі. Іншыя госці мяняліся, запрашалі тых, хто ў гэты час быў бліжэй да сям’і — настаўніцу музыкі, якая вучыла дачку, даўнюю прыяцельку з мужам-паэтам, пляменніка-мастака. 3 такімі гасцямі, лічыла жонка, застолле робіцца цікавае, можна пагаварыць і пра музыку, і пра мастацтва, а калі ў паэта будзе настрой, дык і вершы пачытае.

Павел Іванавіч не ўмешваўся ў гэту жончыну «сімфонію», ён любіў пасядзець за прыгожа накрытым сталом, выпіць чарку, пагаварыць з разумнымі людзьмі і быў удзячны жонцы, што яна ўмее ўсё зрабіць, як трэба, умее здзівіць гасцей сваім кулінарным умельствам, сабраць прыемную кампанію.

Але сёння ён глянуў на ўсё гэта як бы вачыма старонняга чалавека, вачыма таго ж Хадасевіча, якога жонка забылася ўключыць у свой спісачак.

Хадасевіч быў яго даўні знаёмы, яны некалі разам вучыліся ў аспірантуры і нават сябравалі, але Павел Іванавіч абараніў дысертацыю і цяпер чытае лекцыі ў інстытуце, а Хадасевіч не абараніў і вось ужо некалькі гадоў працуе ў выдавецтве звычайным рэдактарам. Хто яго ведае, чаму Хадасевіч не абараніў дысертацыі, у інстытуце ж вучыўся на выдатна, меў павышаную стыпендыю, і студэнты, і выкладчыкі прарочылі яму вялікую будучыню, прарочылі, што з яго выйдзе добры вучоны, а гэты «вучоны» нават кандыдацкай дысертацыі не абараніў і жыве цяпер куды больш сціпла, як тыя, што ў інстытуце ледзь перапаўзалі з курса на курс.

Праўда, вінаваты тут быў і нораў Хадасевіча, гэты хлопец ніколі не ўмеў лавіраваць, заўсёды ішоў напралом, не ведаў, як гэта кажуць, дзе трэба лізнуць, а дзе гаўкнуць, лізаць то ён наогул, здаецца, нікога не лізаў, а гаўкаў часта, ды не на таго, на каго трэба.

Як бы там ні было, дысертацыю Хадасевіча на вучоным савеце забракавалі, на абарону не паставілі, тэрмін аспірантуры скончыўся, і яму прыйшлося шукаць работы. Каб ён пайшоў да дырэктара інстытута ды хораша папрасіў, каб яго пакінулі ў інстытуце, то, можа, дырэктар і згадзіўся б, і пакінуў бы, а там, памаленьку, ён давёў бы да ладу дысертацыю і абараніўся б, так шмат хто рабіў, але Хадасевіч да дырэктара не пайшоў, не захацеў нікому пакланіцца, а ўладзіўся працаваць рэдактарам у выдавецтве і там, кажуць, часта бунтуе.

Павел Іванавіч лічыў Хадасевіча няўдачнікам і, як да ўсякага няўдачніка, адчуваў да яго крышку пагарды, крышку спачування, аднак адносін з ім не парываў. Глыбока ў душы жыла ў ім быццам і павага да Хадасевіча, які, здавалася яму, пагарджае тым, чым вельмі даражыць ён, Павел Іванавіч. У душы ён мусіў сабе прызнацца, што спалохаўся сённяшняга суда, спалохаўся Зайчыка не толькі таму, што ўся гэта гісторыя клалася чорнаю плямаю на яго сумленне, але і таму, што гэта гісторыя, калі б пра яе даведаліся, магла выбіць яго з ладу прывычнага жыцця, пазбавіць таго, што з такою цяжкасцю набывалася і чым ён так даражыў — службаю, аўтарытэтам і, урэшце, дабрабытам, дастаткам. I цяпер, калі жонка ўспомніла Хадасевіча, ён упершыню таму пазайздросціў, пазайздросціў яго прынцыповасці, яго сіле і цвёрдасці. I яшчэ ён падумаў, што ўвесь гэты час не толькі ён, Павел Іванавіч, мог паціху пагарджаць Хадасевічам, але і той мог пагарджаць Паўлам Іванавічам. Хадасевіч разумны, ён не мог не бачыць гэтых днёў нараджэння, распісаных, як па нотах, калі запрашаюцца ў асноўным патрэбныя людзі, і, напэўна, ён часта ў сваім, быццам няўдачлівым, жыцці адчуваў сябе больш упэўнена і незалежна, чым Павел Іванавіч са сваімі ўдачамі і поспехам.

I наогул гэты дзень нараджэння, якому сёлета жонка аддавала так шмат увагі, здаўся Паўлу Іванавічу непатрэбным. Ці такая вялікая радасць, што табе прыбавіўся яшчэ адзін год, асабліва жонцы, якая гэтых гадоў баіцца, як чорт ладану? I ў адказ на жончыну турботу, што трэба яшчэ раз перагледзець спісачак, каго запрашаць на дзень нараджэння, ён адказаў хмура:

— Запрашай, каго хочаш, твой дзень нараджэння.

Жонка паглядзела на яго здзіўлена, спыталася:

— У цябе непрыемнасці на рабоце?

Павел Іванавіч паклаў на стол відэлец, адсунуў талерку з недаедзенай вячэрай.

— Няма ніякіх непрыемнасцяў. Проста нага нешта разбалелася,— пацёр ён далоняй калена.

У Паўла Іванавіча была прастрэлена нага — паранілі ў час вайны ў партызанах. Часам, на кепскую пагоду, старая рана пачынала ныць. Ці балела нага сёння — Павел Іванавіч і не ведае, здаецца, не, але трэба было неяк растлумачыць жонцы кепскі настрой, і ён спаслаўся на нагу. Але як толькі сказаў, што нага забалела, пачуў, быццам яна і сапраўды ные, вярэдзіць калена.

Жонка загаварыла са спачуваннем:

— То вячэрай і ляж, паляжы, я натру табе нагу.

Павел Іванавіч ужо сам прыслухоўваўся — баліць нага ці не. Хвілінамі здавалася, што баліць, а потым болю не чулася.

— Не, не трэба націраць,— сказаў ён жонцы.— Само пройдзе.

Пасля вячэры, крыху накульгваючы, ён пайшоў у залю, узяў са століка свежыя газеты, пакіраваўся з імі ў спальню, лёг на свой ложак, запаліў лямпу, што стаяла на тумбачцы паміж ложкаў. Ён гартаў газеты, прабягаў вачыма загалоўкі, але не разумеў нават загалоўкаў. Перашкаджала музыка дачкі, якая сёння зноў іграла ў сваім пакоі. Вельмі захацелася закурыць, але ён ужо тры гады як кінуў курыць, ганарыўся сваёю вытрымкаю, у хаце не было цыгарэт, ды і наогул, каб ён закурыў, жонка спалохалася б, што ў яго нешта здарылася, пачала б пытацца. А пра тое, што здарылася, ён не мог расказаць нікому, трэба было самому ўсё перажыць, самому ўсё абдумаць і, калі можна, прыдумаць нешта такое, каб і самога не выдаць, і дапамагчы таму чалавеку, Зайчыку.

Ён глянуў на будзільнік — было толькі восем гадзін вечара, спаць так рана ён не клаўся, працаваць у такім настроі таксама не мог — а ён пачаў пісаць доктарскую дысертацыю,— і ён ляжаў, глядзеў у столь, думаў.

У спальню ўвайшла жонка — ужо без фартуха, праходзячы міма люстэрка, паглядзелася на сябе, паправіла валасы, падышла да ложка, на якім ляжаў муж, прысела каля яго.

— Ну, як твая нага? — спыталася са спачуваннем.— Можа ўсётакі натру? — яна паклала мяккую, яшчэ вільготную ад вады, далонь яму на шчаку. Рука ў жонкі была мяккая і голас добры, Паўлу Іванавічу раптам захацелася ёй усё расказаць і папрасіць парады, што яму рабіць. Ён паглядзеў жонцы ў твар. Усё на гэтым твары было яму вельмі знаёмае — і зеленаватыя вочы, і зморшчынкі каля іх, і крыху пукаты лоб з пасмачкаю пафарбаваных валасоў, тонкія, без памады губы, сухаватыя і бледныя. Здаецца, усё на гэтым твары было знаёмае і сваё, але недзе глыбока ў вачах у жонкі жыло і другое — халоднае і жорсткае. Павел Іванавіч ведаў гэта, яно выплывала і надоўга заставалася ў жончыных вачах, калі яны спрачаліся, і жонка рабілася як чужая. Ён тады думаў пра жонку — калі ты за дробязь можаш так злавацца, можаш днямі не гаварыць, можаш рабіцца такая чужая, то што было б, каб я правініўся перад табою па-сапраўднаму і ты даведалася б?..

І ён адвёў вочы ад жончынага твару, сказаў:

— Не, не трэба націраць, само пройдзе.

— Ну, глядзі,— зняла жонка руку з яго лба.

2

Яго быццам штурхнуў хто, і ён расплюшчыў вочы, прачнуўся.

Стаяла глыбокая ноч, яшчэ не пайшлі па вуліцах машыны, у доме насупраць свяцілася толькі адно акно. Павел Іванавіч перавярнуўся на другі бок, заплюшчыў вочы, каб зноў заснуць, ляжаў ціха, стараючыся ні пра што не думаць, прымушаючы сябе — спаць, спаць,— але перад вачыма ўсплыла стрыжаная галава Зайчыка, ён убачыў яго ўхмылачку і скалануўся. Зразумеў, што зноў не засне, зноў прамучыцца ўсю ночда раніцы, а ўдзень будзе хадзіць, як п’яны, як хворы.

Каторую ноч прачынаецца ён гадзіны ў тры і не спіць — думае, успамінае,

Успамінае той гарадок у Беларусі, дзе ён апынуўся пасля расфарміравання партызанскага атрада. Гарадок быў зялёны, чысты, амаль цэлы, з брукаванымі вуліцамі і тратуарамі, зробленымі з каменных плітак, са скверыкам у цэнтры, з чырвоным касцёлам, абгароджаным узорыстаю агароджаю, з двухпавярховым будынкам школы, дзе пры паляках была гімназія.

Яму далі пакойчык метраў на дзесяць у драўляным доміку на ўскраіне мястэчка, цяпер ён ужо не помніць, дзе ўзяў ложак, стол і крэсла, адкуль у яго з’явіліся падушка і коўдра.

Сам ён быў тады яшчэ не Павел Іванавіч, а проста Павел, ці Паўлуша, худы, высокі дваццацідвухгадовы хлопец, хоць і абстраляны, але яшчэ дурны, наіўны.

Свае хлопцы, партызаны, раз’ехаліся-разляцеліся — адных прызвалі ў армію, другіх накіравалі на службу ў іншыя гарады, і Павел застаўея тут, у гэтым мястэчку адзін, без сяброў, без добрых знаёмых.

Яго не прызвалі ў армію, бо быў ён пасля цяжкога ранення, а пакінулі тут, бо спатрэбілася яго спецыяльнасць, якую ён набыў у партызанах.

Паранены ў нагу, ён апошнім часам у атрадзе не хадзіў на баявыя заданні, а круціўся каля друкарні і скора навучыўся набіраць і друкаваць газету. Пасля расфарміравання атрада яго і пакінулі ў гэтым гарадку працаваць у рэдакцыі, якая выйшла з падполля, наборшчыкам і друкаром.

Былы рэдактар, з якім Павел у атрадзе сябраваў, таксама пайшоў у армію, цяпер рэдактарам прызначылі жанчыну, якая была партызанскай сувязной.

Павел сумаваў. Пасля партызанскага атрада, дзе ўвесь час быў у гурце, сярод сваіх хлопцаў, адчуваў сябе адзінокім, бо тут пакуль ніякіх таварышаў, ніякай кампаніі не займеў. Ды і нага яшчэ балела. Ён зрабіў сабе з вольхі кіёк, навыстругаў на ім квадрацікаў, розных узораў, а каля дзяржання яшчэ і імя сваё выразаў — «Павел». Хадзіў па мястэчку, крыху накульгваючы і ўспіраючыся на гэты кіёк.

У гарадку была сталоўка, якая месцілася ў белым мураваным будынку каля скверыка, у самым цэнтры мястэчка. Сталоўку трымаў тутэйшы ОРС, адну на ўсіх рабочых гарадка і для чыгуначнікаў — недалёка ад мястэчка праходзіла чыгунка.

Год ішоў яшчэ ваенны, цяжкі, галодны, а тут па талонах, што разам з хлебнымі і прадуктовымі картачкамі выдаваліся на рабоце, можна было з’есці талерку таго самага баршчу, порцыю кашы, катлету, і сюды сыходзіліся людзі, тут снедалі, абедалі і вячэралі, а часам і так падоўгу сядзелі, гаварылі, выпівалі.

Звонку будынак сталоўкі выглядаў нішто — цэлы, на высокім цагляным падмурку (пры паляках у ім была крама), а ўсярэдзіне запушчаны, даўно не рамантаваны, нізкая столь, сталы драўляныя, нічым не засланыя, крэслы на расхістаных ножках — садзіцца на іх трэба было з апаскаю, каб не паваліцца, падлога рассохлая і чорная ад бруду, які наносілі нагамі людзі.

У сцяне, за якою стукалі нажамі, грымелі вёдрамі кухаркі, зеўрала чорная дзюрка — акно, праз якое на залю падавалі талеркі з баршчом і кашаю. Каля гэтай жа сцяны, у кутку залі, туліўся невялікі буфецік — адгароджаны катушок, дзе на паліцах стаялі вазачкі з цукеркамі, бутэлькі з гарэлкаю, ляжалі пачкі салдацкай махоркі. Сюды ж, за гэтую загародку, часам прывозілі вялікую драўляную бочку з півам, і буфетчыца Ядзя — немаладая поўная жанчына ў жоўтай блузцы, якая туга аблягала яе грудзі, і ў чорнай спадніцы, якая напіналася на яе клубах і жываце,— цадзіла з гэтай бочкі пеністае жоўтае пітво.

Мелася ў гэтай сталоўцы і баковачка, у якую вялі дзверы з вялікай, агульнай залі. Там на вокнах віселі белыя марлевыя фіранкі, сталы засцілаліся абрусамі, падлога была не затупаная, бо туды хадзіла менш людзей — у баковачцы абедала начальства.

Разносілі яду ў сталоўцы дзве дзяўчыны — адна высокая, з доўгімі светлымз валасамі, якія падалі ёй на плечы і знізу падкручваліся валікам. У дзяўчыны быў хоць і велікаваты, але зграбны нос і звонка-сінія вочы, яна заўсёды вельмі акуратна апраналася. Звалі яе Ванда. Па залі яна хадзіла, як каралева, адчуваючы на сабе прыхільныя позіркі мужчын.

Другую дзяўчыну звалі Таня. Яна была невысокая, з пастрыжанымі да вуха цёмнымі валасамі, у якіх заўсёды тырчаў алюмініевы грабянец, губы ў Тані былі залішне поўныя, асабліва верхняя, дзяўчынка хадзіла заўсёды ў адной і той жа карычневай сукенцы і ў чорных чаравіках са шнуркамі, па залі бегала неяк бачком, прыціскаючы да грудзей паднос, застаўлены талеркамі, з заклапочаным тварам, быццам баючыся, што недзе нешта зрабіла не так і зараз на яе пачнуць сварыцца.

Калі ў баковачку прыходзіла начальства, яду туды насіла Ванда, Таню туды ніколі не пасылалі, затое ў агульнай залі Таня бегала за дзвюх. Ванда хадзіла павольна, не спяшаючыся, ніхто ніколі не падганяў яе, нецярплівыя кліенты заўсёды клікалі Таню, і яна бегала ад століка да століка, стараючыся ўсім дагадзіць і часта прыгаворваючы:

— Зараз, зараз, зараз...

Здаецца, і кліенты, і работнікі сталоўкі, і самі дзяўчаты раз назаўсёды ўстанавілі, якое месца павінна займаць кожная з іх. Быццам усе разумелі, што за Ванду служыць яшчэ і яе прыгажосць, кліенты цешацца, гледзячы на яе, начальства цэніць, і калі яна вельмі будзе насіцца з падносамі, то і прыгажосць сваю растрэсці можа, так што няхай Таня носіцца, ёй няма чаго растрасаць. I Таня з гэтым пагадзілася таксама, Павел ніколі не бачыў, каб яна паказала чым-небудзь сваё нездавальненне, каб хоць раз коса глянула на Ванду — Таня прызнавала Вандзіну вышэйшасць, тым больш, што Ванда была і старэйшая за Таню — Вандзе было дваццаць, а Тані — семнаццаць.

Павел разумеў, што Ванда — нашмат прыгажэйшая за Таню, што Ванда наогул прыгожая дзяўчына, нават без усялякага параўнання, каб Тані тут і зусім не было, і менавіта таму, што Ванда была прыгожая, Паўлу і ў галаву не прыйшло пачаць да яе заляцацца. Ён лічыў, што сам ён не прыгожы, ды яшчэ кульгавы пасля ранення, што такая Ванда на яго і глядзець не захоча, у яе хапае прыгожых ухажораў.

Калі ўспамінаць усё, як было, то ён можа пабажыцца, што і да Тані ён не збіраўся падступацца з залётамі, проста так неяк выйшла, так атрымалася.

Ён добра помніць той вечар.

У сталоўцы было накурана і дымна — нешта на кухні падгарэла, і адтуль у залю наплыло чаду. У кутку, каля двух вокнаў, шыбы ў якіх блішчэлі чорным, сядзела падвыпіўшая кампанія. Святло электрычнай лямпачкі адбівалася на бутэльках, на шклянках, што стаялі перад імі, пасярод стала ляжала разгорнутая газета, а ў ёй скрылікі сала, пустыя ўсярэдзіне салёныя агуркі, кавалак сялянскага хлеба — закуску мужчыны прынеелі ў сталоўку з сабою.

Мужчыны курылі і голасна гаварылі. I за другімі столікамі сядзелі людзі — адны сёрбалі той боршч, які кожны дзень варылі ў сталоўцы, другія пілі піва, якое сёння акурат прывезлі ў буфет, вялі размовы.

Павел павячэраў, ды разам і паабедаў, бо сёння друкавалася газета, і ён цэлы дзень не мог адлучыцца з рэдакцыі, выпіў куфаль піва і цяпер сядзеў, прыхіліўшы да крэсла свой кіёк, думаў, ці не паклікаць Таню ды не папрасіць, каб прынесла яшчэ адзін. Спяшацца яму не было куды, чатыры сцяны пакоя не вельмі цягнулі яго дадому, а тут усётакі былі людзі, хоць і самі па сабе, а ён сам па сабе. Стрымлівала толькі тое, што ў кішэні заставалася мала грошай, калі ён сёння возьме яшчэ адзін куфаль піва, а заўтра ж таксама захочацца ўзяць, то да палучкі не дацягне, не будзе за што і баршчу купіць, прыйдзецца кланяцца рэдактаршы, каб дала напавер якую сотню.

Разумней за ўсё было б сёння больш не піць піва, але нешта Паўла як падмывала, быццам на злосць каму хацелася зрабіць.

У гэты час адзін мужчына з кампаніі, якая сядзела ў куце пад вокнамі, павярнуўся разам з крэслам на залю і крыкнуў хрыплым голасам:

— Таня!

Таня, якая ў гэты час стаяла каля буфета, азірнулася, убачыла, што яе клічуць, кінула сваё:

— Зараз, зараз...

Яна занесла піва двум чыгуначнікам, што сядзелі недалёка ад буфета, і падбегла да кампаніі.

— Нам... піва,— сказаў мужчына. Рукою, у якой трымаў скручаную з газеты цыгарку, ён пачаў лічыць тых, што сядзелі за сталом,— раз, два, тры... Пяць! Во! — выставіў ён руку і растапырыў пальцы. Цыгарка, якую ён трымаў, губляючы іскры, паляцела на падлогу. Мужчына, нязграбна згінаючыся, пачаў лапаць рукою вакол сябе, шукаючы цыгарку. Залітыя гарэлкаю вочы нічога не бачылі, і ён грэбаўся туды і сюды, ківаўся ў крэсле, пакуль Таня не падняла тую цыгарку і не падала яе мужчыне. Тоў узяў яе непаслухмянымі пальцамі, паклаў у левую руку, а правую зноў выставіў з растапыранымі пальцамі.— Пяць! Панімаеш?

Таня пабегла, каб выканаць заказ, прынесці піва, і тут Павел, сам не ведае як і чаму, таксама крыкнуў:

— Таня!

Таня на бягу азірнулася, убачыла, што Павел яе кліча, і скоранька вярнулася, падбегла да Паўла.

— I мне піва! — сказаў Павел чамусьці са злосцю, азірнуўшыся на столік, за якім сядзела выпіўшая кампанія.

— Ага,— кіўнула Таня і пабегла да буфета. Скора яна бегла зноў праз залю, несучы на падносе шэсць куфляў піва, над кожным з якіх грыбам ісівалася белая пена, сцякаючы дробнымі пузыркамі па гранёных шкляных берагах. Пяць куфляў яна паставіла той кампаніі, а адзін, трымаючы ў руцэ, прынесла Паўлу.

Ён пакрышку цадзіў праз зубы піва з цяжкога куфля, паднімаючы яго за тоўстую шкляную ручку, адчуваючы на губах казытлівую пену, гаркаваты смак і хмельны пах, і лічыў, колькі будзе каштаваць яму сённяшняя вячэра. Выходзіла мнагавата, залішне для яго кашалька, але піва пачынала прыемна хмяліць галаву, усяму целу зрабілася лёгка, а сэрцу весела, не хацелася думаць пра грошы, пацягнула некуды пайсці, некага сустрэць, пагаварыць па душах, паспавядацца. Але пайсці Паўлу не было да каго, хіба да рэдактаршы, толькі што ён будзе рабіць у той пажылой жанчыны, пра што з ёю гаварыць. I ўсё ж некуды пайсці закарцела, здалося, што сёння вечарам павінна здарыцца нешта незвычайнае, ці ён каго сустрэне, ці хто-небудзь знойдзе яго, не можа быць, каб дні ішлі за днямі, звычайныя, падобныя адзін да аднаго, і нічога ў яго не змянілася.

Ён дапіў сваё піва і гучна, як рабілі тут усе, як і сам рабіў звычайна, паклікаў:

— Таня!

Не паспеў ён паклікаць, як яна ўжо бегла да яго, неяк бачком, адну руку трымаючы ў кішэні фартушка, а другою размахваючы ўзад і ўперад.

— Палічы мне, колькі я тут наеў ды напіў,— сказаў ён, калі Таня спынілася каля яго століка.

— Зараз, зараз,— скоранька загаварьіла Таня і пачала вымаць з кішэні фартуха свой блакноцік. Блакноцік зачапіўся, не хацеў вылазіць, і Таня тузанула яго раз і два, пакуль не вывернула навыварат кішэньку. Агрызак алоўка ўпаў на падлогу, пакаціўся, і яна скоранька нахілілася, каб падняць яго. Ад сваёй нязграбнасці пачырванела і пачала хуценька лічыць, паклаўшы блакноцік на мокры, заліты півам стол.

Яна назвала суму, якая здалася Паўлу малою, ён лічыў, што праеў і прапіў больш, але ўзрадаваўся, што патраціў не так і многа, выняў грошы, аддаў Тані, і тая паклала іх у кішэню сукенкі, прыкрытую фартушком.

Таню зноў паклікалі, і яна пабегла, а Павел сабраўся ўжо ісці, але ў галаве ўсё лічылася — як жа так, чаму ў Тані выйшла менш, як у яго. Ну, боршч, ну, каша з катлетаю, адзін куфаль піва, другі... I тут ён зразумеў — Таня забылася палічыць той куфаль піва, першы.

Ён апусціўся на крэсла, з якога быў падняўся, каб ісці са сталоўкі. Вырашыў аддаць Тані грошы.

Сядзеў і думаў, як ён зараз зноў пакліча Такю, як яна ўзрадуецца, што ён не пайшоў з яе грашыма, убачыць, які ён чэсны, сумленны хлопец. Грошы за куфаль піва — невялікія грошы, не збяднела б, згубіўшы іх, Таня, не забагацеў бы, знайшоўшы іх, Павел, як гэта кажуць, і ўсё ж яму прыемна было чакаць хвіліны, калі ён узрадуе Таню, пакажа ёй, які ён сумленны.

А Таня бегала па залі — збірала са сталоў брудныя талеркі, стаўляла іх гарою на падносе і, упіраючы паднос у жывот, цягнула да вакна, што вяло ў кухню, потым збірала пустыя бутэлькі, куфлі.

Нарэшце ён паклікаў яе, і Таня, крыху здзіўленая, што ён яшчэ тут, яшчэ не пайшоў, падышла да яго століка.

Голасам, знарок іранічным, але і дабрадушным — Паўла аж распірала радасць, што ён такі чэсны,— ён сказаў Тані:

— Ану палічы яшчэ раз, што я ў цябе браў...

Таню як выцяў хто, яна аж сабралася ўся ў камячок, спалохана і вінавата заморгала вачыма.

— А... а што...— заікнулася яна.— Я магу, магу,— пачала яна хуценька вымаць з кішэні фартушка свой блакноцік. Яна пачырванела, як ад вялікага сораму, аж слёзы, здаецца, бліснулі на вачах.

— Чаго ты спалохалася,— лагодна сказаў Павел.— Ты ў свой бок не далічыла, сама ашукалася.

Таня глядзела на яго і як не разумела, чаго ён ад яе хоча, смяецца з яе, ці што. Тады Павел загаварыў сур’ёзна.

— Я ў цябе браў два куфлі піва, а ты палічыла за адзін, так што на,— выняў ён з кішэні рэштку сваіх грошай, знайшоў сярод іх пяць рублёў і падаў Тані.— I другі раз глядзі, бо не заробіш, а праробіш на сваёй службе,— грубавата дадаў ён.

Таня яшчэ стаяла збянтэжаная, але цяпер ужо ўсё зразумела, і збянтэжанасць яе была другая.

— От дзенькую вам,— сарамліва сказала яна.— А я думала... Думала, што памылілася і лішняе ўзяла.— Яна хуценька палезла ў кішэню, якая была на сукенцы, забразгала там дробяззю, выняла жменю і пачала лічыць Паўлу рэшту з пяці рублёў. Паклала дробязь на стол і яшчэ раз сказала, уся свецячыся няёмкай радасцю:

— От дзенькую вам.

— Няма за што,— адказаў Павел.

Ён згроб са стала дробязь, усыпаў у кішэню, узяў свой кіёк і пакіраваўся да выхаду.

«А яна не такая і брыдкая,— думаў ён, зачыняючы за сабою дзверы.— Нават можа і нішто».

3 таго вечара нешта змянілася ў адносінах Паўла да Тані, ды і ў адносінах дзяўчыны да яго. Цяпер Паўлу прыемна было ўспамінаць Таню, прыемна было думаць, што вось ён прыйдзе ў сталоўку і ўбачыць яе.

I дзяўчына, ці гэта ўжо здавалася Паўлу, таксама пачала вылучаць яго з іншых. Як толькі Павел прыходзіў у сталоўку, Таня бегла ўжо да яго, брала яго картачкі-талончыкі і цягнула яму на падносе нязменныя боршч і кашу, часам усміхалася яму, і тады Павел бачыў, што за яе поўнымі губамі хаваліся дробныя густыя зубкі. Павел пачаў прыглядацца да яе і ўбачыў, што яна зусім не брыдкая, што ў яе свежыя тугія шчокі, жывыя вочы, хоць наіўныя і крыху насцярожаныя, як у зайца, які пачуў брэх сабакі. Калі ён даведаўся, што Таніна прозвішча Зайчык, то ажно зарагатаў — прозвішча здалося яму смешнае, як і сама Таня, яе прозвішча, здалося яму, вельмі Тані падыходзіла.

Стаяла ўжо восень, вечарамі на мястэчка апускаліся халодныя сырыя туманы, з ліп на скверыку ападала жоўтае лісце і клалася пад ногі склізкім дываном. Людзі зашываліся ў хаты, зачынялі аканіцы, і вуліцы вечарамі рабіліся зусім цёмныя і пустыя, толькі часам дзе праз шчыліну аканіцы цадзілася святло, і тады здавалася, што там, у хаце, за тым вакном, закрытым аканіцаю, некаму цёпла, некаму не адзінока, некаму спакойна. Успіраючыся на свой кіёк, Павел часам хадзіў па мястэчку, паглядаючы на зачыненыя аканіцы, за якімі ішло чужое жыццё, і думаў аб сваім, аб тым, што яму рабіць, як жыць далей. Ён не збіраўся нздоўга заседжвацца ў гэтым мястэчку — хацелася ў вялікі горад, з якога яго вырвала вайна — да вайны ён жыў у Мінску,— хацелася вучыцца, хоць ён цяпер і сам не ведаў, вучыцца на каго. Да вайны ён скончыў дзевяць класаў і збіраўся паступіць у вайсковае вучылішча, вельмі хацеў стаць лётчыкам. Вайну, пра якую так шмат гаварылася да вайны, ён маляваў сабе як пераможны поступ герояў, сярод якіх не апошняе месца адводзіў і сваёй асобе. Цяпер ён ведае, што такое вайна, сёрбаў яе з салдацкага, потым з партызанскага кацялка вялізнаю лыжкаю. Вайна забрала ў яго бацьку, маці і сястру, бацька загінуў на чацвёрты дзень вайны — трапіў пад бамбёжку, матку з сястрою немцы вывезлі ў Германію, і дзе цяпер яны, ці жывыя — невядома. Сам ён у партызанах і балота нагамі памясіў, і папух з голаду, і людской смерці нагледзеўся, і сам ледзь канцы не аддаў, а потым ледзь нагу не страціў, дактары ўратавалі. Калі яго цяпер не ўзялі ў армію, то і ў вайсковае вучылішча не прымуць, так што пра неба думаць больш не варта, трэба знаходзіць нейкую работу на зямлі. Канечне, можна застацца і тут, працаваць у рэдакцыі, набіраць і друкаваць газету, гэта таксама няблага, але надта адзінока адчуваў ён сябе ў гэтым мястэчку, а ў Мінску ў яго жыў стрыечны брат, сын матчынай сястры. Цяпер і стрыечны брат здаваўся Паўлу вялікаю раднёю.

Ён гаварыў рэдактаршы, што не збіраецца векаваць у рэдакцыі, гаварыў, што хоча вучыцца, але рэдактарша заявіла, што пакуль не будзе ў рэдакцыі чалавека, які мог бы замяніць Паўла, яна яго нікуды не пусціць. Пакуль такога чалавека не было, але з рэдакцыі, можна сказаць, не вылазіў Казік, мясцовы хлопец гадоў васемнаццаці, худы, даўганосы, са светлымі, рэдка стрыжанымі валасамі, з лёгкім светлым пушком над верхняю губою і на прышчаватых шчоках. Казіку надта цікава было глядзець, як Павел набірае з літараў словы і сказы, прасіўся даць яму пакруціць «амерыканку», на якой друкавалася газета. Павел вучыў Казіка рабіць набор, і той, як некалі і сам Павел, скора налаўчыўся трымаць вярстатку і выбіраць літары з кас, адно, чаго бракавала Казіку, гэта граматы, за кожным словам трэба было сачыць па напісаным, сам не ведаў, як правільна набраць.

Павел меркаваў, што некалі Казіка можна будзе пакінуць замест сябе ў рэдакцыі, і рэдактарша, мусіць, пагодзіцца, бо Казік неблагі хлопец, старэнны.

А пакуль Павел сумаваў у мястэчку без сяброў, без кампаніі, і асабліва маркотна рабілася яму вечарамі, аднаму ў пакоі, дзе пад столлю гарэла запыленая электрычная лямпачка, кідаючы святло на абыяк засланы коўдраю ложак, на аблуплены, падрапаны, як цвікамі, пісьмовы стол з адною тумбачкаю, на абцягненае плюшам сіняе крэсла на спружынах. Усё ў пакоі ў яго было збор-дружына, купленае некалі людзьмі для свайго карыстання, параскіданае вайною, як і людзі, і сабралася тут, у Паўла, выпадкова — мусіць, каб кожная рэч магла апавядаць, то расказала б пра свае прыгоды не адну цікавую гісторыю.

Павел браў свой кіёк, замыкаў пакой доўгім ключом, клаў ключ у кішэню штаноў і ішоў блукаць па вуліцах ці пасядзець у цяпле ў сталоўцы. Апошнім часам яму нават прыемна было заходзіць туды, прыемна было, што Таня, убачыўшы яго, адразу бегла з падносам да яго століка, радавалася, што ён прыйшоў.

Аднойчы ён заседзеўся ў сталоўцы вельмі позна, амаль усе людзі разышліся, і чуваць было, як на кухні за сцяною паціху спявала нейкая кухарка. Таня і Ванда збіралі са сталоў брудныя талеркі, пустыя бутэлькі, шклянкі, выціралі сталы анучкамі, ставілі на сталы, уверх ножкамі, крэслы. Таня часам паглядала ў бок Паўла і то чаплялася за ножку крэсла, то губляла анучку, яму зрабілася нечага як нялоўка, і ён устаў, пайшоў да дзвярэй, але каля дзвярэй азірнуўся і ўбачыў, што Таня глядзіць яму ўслед, застыўшы з анучкаю ў руках. Убачыўшы, што ён азірнуўся, нахілілася да стала і пачала скоранька выціраць яго, тручы анучкаю на адным месцы.

Павел выйшаў са сталоўкі, спусціўся з ганка і стаў, гледзячы на вокны сталоўкі, зачыненыя аканіцамі. Пастаяў грошкі і пайшоў, кіруючыся ў бок свайго дома, але зноў спыніўся, зноў азірнуўся на сталоўку, і тут яму прыйшло ў галаву пачакаць, пакуль Таня выйдзе, і праводзіць яе дадому. Вось здзівіцца Таня, калі ўбачыць, што ён яе чакае... Ды і самому цікава... Усё роўна ж няма чаго рабіць...

Яна доўга не выходзіла, Павел пачынаў ужо траціць цярпенне, ужо хацеў павярнуцца і пайсці дадому, бо змерз ужо ў сваім падшытым ветрам пінжачку, з расхрыстанаю грудзінаю — у каўняры кашулі выдраўся гузік, і ён ніяк не мог сабрацца прышыць яго, бярог гузік, носячы з сабою ў кішэні. Ужо даўно пайшла са сталоўкі Ванда, выйшлі і яшчэ работніцы, а Тані не было.

Нарэшце яшчэ раз бразнулі дзверы, выйшла Таня — у цёмнай хустцы, закручанай адным рогам вакол шыі, у даўгаватым, як мужчынскім, пінжаку з закасанымі рукавамі, з карзінаю ў руцэ. Яна збегла з ганка і пайшла па тратуары, трошкі з падскокам, размахваючы вольнаю рукою, не думаючы, што за ёю сочыць нечае вока. Павел адну хвілінку нават павагаўся — ці даганяць яе, але было б смешна чакаць амаль гадзіну, а потым пайсці назад дадому аднаму, чаго ж было тады стаяць і мерзнуць, і ён выйшаў з-пад сцяны сталоўкі, дзе, хаваючыся, чакаў Таню, пакіраваўся за ёю.

Яна пачула за сабою крокі і азірнулася, адразу пазнала Паўла і прыпынілася, падалася ўбок, быццам даючы яму дарогу.

Павел падышоў да яе, спыніўся.

— Добры вечар,— сказаў ён, чамусьці хвалюючыся.

Таня нічога не адказала, толькі ўзялася дзвюма рукамі за ручку карзіны.

— Вось, чакаў цябе,— сказаў Павел.

Яны стаялі, Таня на самым краёчку тратуара, трымаючы карзіну абедзвюма рукамі, а Павел пасярод тратуара, успіраючыся на свой кіёк. Ён быў можа на галаву вышэйшы за Таню і глядзеў на яе зверху ўніз.

— Ну, чаго ж мы стаім, пойдзем,— сказаў ён нарэшце і адышоў крышку ўбок, даючы і Тані месца на тратуары.— Што ты там так доўга рабіла? Я ўжо думаў, і начаваць там застанешся...

Таня, здаецца, ніяк не магла адысці ад утрапення, нарэшце ўзяла карзіну зноў у адну руку, зрушыла з месца.

— Ды гэта... мы там... падлогу мылі,— адказала Паўлу, ідучы ўжо поруч з ім і гледзячы ўніз, пад ногі.

— Дзе ты жывеш, я цябе правяду,— сказаў Павел.

— Ой, што вы, у вас жа нага баліць,— як спужалася Таня.

— Нічога, яна не вельмі,— адказаў Павел, хоць нага яго ў той час і балела, можа, ад таго, што доўга патаптаўся на холадзе каля сталоўкі.

Аблокі, лёгкія, як дым, нізка плылі над мястэчкам, яны плылі скора, рассяваліся і зноў збіраліся, гусцелі, хаваючы за сабою бледны і халодны круг месяца, потым месяц зноў як вырываўся з-за аблокаў і каціўся, каціўся, як за густымі клубамі дыму. Паветра было золкае, днём ішоў дождж, і яшчэ вісела яго халодная вільгаць. Ціха шапацелі ў скверыку ліпы, пераліваючы на сваіх, ужо не густых лістах. святло месяца.

— Дай тваю карзіну, я паднясу,— сказаў Павел.

Таня аж адступілася ад яго.

— Ой, што вы, я сама, яна не цяжкая,— адказала яна.

— Давай, давай,— ледзь не сілаю ўзяў з яе рукі Павел карзіну.

Яны пайшлі ў бок Танінага дому.

Так у іх пачалося. Вечарамі Павел чакаў Таню каля сталоўкі і праводзіў яе дадому. Яна жыла насупраць школы ў нізенькім доміку, што стаяў не на самой вуліцы, а ў двары. Дом быў вельмі стары, ён асеў, урос у зямлю ледзь не па самыя вокны, дзверы, адчыняючыся, шкраблі па зямлі, усё ў гэтым доме было перакошанае, перакрыўленае, і каб не фіранкі на вокнах, выразаныя зубчыкамі з паперы, ды не чырвоныя кветкі герані на падаконніках — не верылася б, што ў гэтым доме жывуць людзі.

Праз нейкі час Павел зайшоў і ўсярэдзіну гэтай хаты. 3 цёмных сенцаў, у якіх стаялі кадушкі, віселі на жэрдках нейкія лахманы, дзверы вялі ў кухню з адным вакном і нізкай столлю. Палову кухні займала печ, на якой ляжаў, амаль не злазячы, сляпы Танін бацька. Таніна маці, яшчэ не вельмі старая кабета з сухім тварам і жылістымі рукамі, увесь час бегала па мястэчку — яе клікалі то памыць бялізну, то прыбраць у кватэры, то нанасіць вады з далёкага калодзежа. Пры паляках яна служыла ў доктара, з раніцы да вечара рабіла ў яго ўсялякую работу і толькі начаваць прыходзіла дахаты.

У сям’і было пяцёра дзяцей, і на ўсе нягоды — на тое, што дзяцей многа, што мужык хворы, што кепская хата,— яна махала рукою і казала:

— Ат, неяк жа будзе.

Таня была старэйшая, і дома, як і ў сталоўцы, яе ўсе клікалі, падзывалі:

— Таня! Падай вады! — прасіў бацька, і Таня са сваім «зараз, зараз, зараз» бегла да вядра, чэрпала меднаю конаўкаю ваду, падавала на печ бацьку, чакала, пакуль ён вып’е, і забірала конаўку.

— Таня! Хачу есці! — крычаў, прыбегшы з вуліцы меншы брат яе Стасік, і Таня бегла да печы, адчыняла засланку, хапала вілкі і выцягвала з печы чыгунок.

— Таня, Манька ўрабілася! — крычаў праз нейкі час той жа Стасік, і Таня, чырванеючы ад сораму, цягнула двухгадовую Маньку ў сенцы абмываць і пераапранаць.

Ідучы дадому са сталоўкі, яна несла ў каструльках, якія ставіла ў карзіну, боршч і кашу, што заставаліся ў катлах і якія ўсё роўна трэба было б выліваць і выкідаць, каб не скіслі да заўтра.

Павел зайшоў да Тані разы са два, але адчуваў сябе там няёмка і найчасцей зваў яе да сябе, у свой пакойчык. Яна не адмаўлялася, ішла побач з Паўлам па цёмнай местачковай вуліцы, стаяла, чакаючы, пакуль адмыкаў ён доўгім ключом дзверы свайго пакоя. Вельмі саромелася, калі Павел, прыставіўшы свой кіёк да сцяны, памагаў ёй распранацца, скідаць хустку, велікаваты, з чужога пляча, пінжачок з закасанымі рукавамі, яна адступала ад Паўла і гаварыла:

— Я сама, сама...

Яна дазваляла сябе абдымаць, цалаваць, і Паўла п’янілі яе поўныя губы, яе маладое крэпкае цела, яе паслухмяная падатлівасць.

— Ты — харошы,— гаварыла яму Таня, і Паўлу здавался, што яна ўсё думае пра тыя грошы за піва, якія не захацеў тады ён прысвоіць, і яму рабілася смешна, бо сам ён пра іх і думаць забыўся.

Яна часта пыталася ў яго:

— Табе баліць нага?

I калі пыталася, твар у яе быў такі, быццам ёй самой балела.

Часам яна брала ў рукі яго кіёк, доўга разглядала квадрацікі, узоры, якіх навыстругаў на ім Павел, гладзіла рукою па тым месцы, дзе было выразана яго імя.

Нага ў Паўла ўжо менш балела, часам і зусім ніякага болю не было, але кіёк ён пакуль не пакідаў, прывык да яго, ці што.

Ужо даўно гулі над мястэчкам мяцеліцы, мароз маляваў на шыбах узоры, раніцою снегу намятала ледзь не пад самыя вокны, і Павел драўлянаю лапатаю адкідаў яго, рабіў дарожку ад парога да варот, што вялі на вуліцу. Расчысціўшы сцежку, ён пакідаў лапату ў сенцах, скідаў кашулю і, голы да пояса, яшчэ крыху кульгаючы, выбягаў на двор. Хапаў рукамі пухкі белы снег, цёр ім твар, грудзі, пад пахамі і сам сабе прыговорваў — а-а-а! а-а-а! Снег апякаў цела, яно шорхла, скура рабілася, як гусіная, потым разгаралася, чырванела, дыхалася на поўныя грудзі, кожная жылка налівалася свежасцю. Пасля такога ўмывання ён адчуваў сябе бадзёрым і чыстым, быццам толькі што нарадзіўся на свет, хацелася працаваць, хацелася варочаць горы. I ён ішоў у рэдакцыю, чытаў свежыя газеты, якія з самай раніцы прыносіла паштарка, потым рэдактарша клала на яго чорную касу густа спісаныя фіялетавым чарнілам лісткі, і ён браў у рукі вярстатку. Гадзін у дванаццаць прыходзіў Казік, і Павел дазваляў яму перавязваць набраныя заметкі чорным шпагатам. Рэдактарша да таго часу падкідала ім яшчэ работы, і яны станавіліся да касы ўдвух, набіралі газету.

Павел чытаў інфармацыі, якія ішлі з фронту — нашы крочылі па Германіі, набліжалася перамога, і яму крыўдна было, што ў такі час ён не там, не на фронце. Каб не гэта нага, і ён ступіў бы на нямецкую зямлю, адплаціў бы за ўсё немцу, можа, матку там знайшоў бы і сястру, а так не ён, а іншыя робяць самае важнае, дабіваюць фашыстаў.

У дні, калі настрой яго падаў, ён не зваў да сябе Таню, ляжаў адзін у сваім пакоі на ложку, глядзеў у столь ці варочаўся з боку на бок, пакуль не засынаў, часам не распрануўшыся.

Аднойчы ён не зваў Таню да сябе дзён пяць — першы дзень не было настрою, а потым яму зрабілася цікава — а што будзе рабіць Таня, можа, сама да яго прыбяжыць? Але Таня не прыбегла. У сталоўцы, падаючы яму есці, паглядзела на яго, быццам нешта пытаючыся. Павел нічога ёй не сказаў, і яна адышла, несучы паднос у апушчанай руцэ і гледзячы сабе пад ногі.

Тады ён сам спужаўся, што яна больш не прыйдзе ў яго пакойчык, сам засумаваў па ёй і той вечар зноў чакаў яе каля сталоўкі, быў з Таняю вельмі харошы, а яна ні словам яго не папракнула і таксама была, здаецца, яшчэ больш паслухмяная, яшчэ больш адданая.

А калі з неба зацерусіў мокры снег, калі дні нашмат падаўжэлі, калі на стрэхах павіслі доўгія ледзяшы і з іх закапала вада, Таня сказала Паўлу, што яна зацяжарала.

Яна сядзела ў яго ў пакоі ў крэсле, нязграбна падкурчыўшы ногі ў чорных чаравіках са шнуркамі, церла пальцам па сінім плюшы, якім было абабіта крэсла, другая рука ляжала ў яе на прыполе ўверх жменькаю.

У Паўла зашумела ў галаве, замітусіліся, паплылі думкі, ён уявіў Таню тоўстую, з вялікім жыватом, потым уявіў дзіця ў пялёнках і як ён з гэтым дзіцем на руках ідзе па мястэчку, уявіў чамусьці рэдактаршу, як паднімае яна ражок коўдры, у якую закручана дзіця, глядзіць на малое і цмокае языком, падміргвае Паўлу:

— Што, дагуляўся?..

Таня глядзела на свой палец, якім вадзіла па крэсле, галава ў яе была схіленая, і відаць быў алюмініевы грабянец, які сядзеў у валасах, і Паўлу зрабілася раптам смешна, што ў яго і ў Тані будзе дзіця, што ён, аказваецца, здатны на такое, што жыццё яго цяпер, мусіць, пераменіцца, бо ад таго, што зрабіў, ужо нікуды не ўцячэш, але разам з тым недзе кіпцюром зашкрэбла і шкадаванне, быццам ён нешта назаўсёды траціў.

— Ну, што ж,— сказаў ён бадзёра, стараючыся адагнаць шкадаванне.— Раз ужо так выйшла... Нічога не папішаш, трэба будзе нам пажаніцца.

Таня перастала вадзіць пальцам па крэсле, глянула на Паўла, і ён убачыў, што ў вачах у яе дрыжаць, ледзь трымаюцца слёзы. Таня шморгнула носам, церанула пад ім кулаком, потым закрыла твар рукамі.

— Ну, во, чаго ты,— Павел узяў яе за руку, каб адняць ад твару, але яна яшчэ мацней затуліла рукамі твар.

*

Павел сапраўды вырашыў быў ажаніцца з Таняю. Ці любіў ён яе? Не ведаў і сам. Яму ў той час было вельмі адзінока, і Таня скрашвала яго адзіноту, ён шкадаваў яе, хоць часам і злавала яго яе нязграбнасць і залішняя пакорлівасць. Ён часам сумняваўся, ці любіць і яна яго, можа таксама паслухмяна, як пайшла за ім, пайшла б і за другім, за ўсякім, хто павёў бы яе, хто пачаў бы яе лашчыць, надта ж яна была да ўсіх добрая, усім толькі і старалася дагадзіць, быццам і на свеце жыла толькі для таго, каб служыць некаму.

Але як бы там ні было, Таня ад яго зацяжарала, і ён мусіў браць яе замуж. Ён нават пачаў строіць планы, як прывядзе Таню ў свой пакойчык назаўсёды, як яна тут будзе жыць, адсюль бегаць у сталоўку, як потым у іх народзіцца сын і Павел будзе выхоўваць яго як трэба, як мужчыну.

«Падумаеш,— разважаў Павел,— жывуць жа людзі і ў мястэчках, жывуць усё жыццё, і нічога, і ён будзе жыць, застанецца працаваць у рэдакцыі». Праўда, кіпцюрок не пакідаў скрабсці, адчуванне, што нешта вельмі важнае ён траціць назаўсёды, не праходзіла, але Павел прымушаў сябе пра гэта не думаць. «Прывыкну»,— пераконваў ён сам сябе. Але пакуль не спяшаўся гаварыць Тані, каб яна пераходзіла да яго назаўсёды, быццам нечага чакаў, быццам нечага яшчэ аглядаўся.

А ўрэшце, можа ўсё так і было б, як апошнім часам планаваў Павел, можа б і застаўся ён назаўсёды ў мястэчку, звекаваў бы век з Таняю, каб не загнаў вецер у мястэчка Міколу Скалабана, Паўлавага партызанскага сябра.

Міколу пасля таго, як расфарміравалі партызанскі атрад, таксама накіравалі на працу, у недалёкі ад таго мястэчка, дзе жыў цяпер Павел, гарадок. Паставілі яго дырэктарам маслазавода, які ў тым гарадку быў яшчэ да вайны і які працаваў пры немцах. Немцы так скора ўцяклі з гэтай зямлі, што не паспелі знішчыць завод, засталося і абсталяванне. Мікола хутка наладзіў выхад прадукцыі, работа дырэктара яму спадабалася, ды раптам з Мінска прыйшла паперына — яго выклікалі ў сталіцу. Чаго выклікалі, у паперыне не пісалася, і Мікола, збіраючыся ў дарогу, думаў і гадаў — чаго гэта яго выклікаюць? Можа, уручыць узнагароду — ён ведаў, што яго прадстаўлялі да ордэна. Можа, даць большую работу, зрабіць большым дырэктарам, чым нейкага там маслазавода ў невялічкім гарадку? Можа, да самага Мінска дайшло ўжо, які ён добры арганізатар, як скора наладзіў работу.

Гарадок быў далёка ад чыгункі, але пры заводзе мелася свая машына — палутарка, і Мікола, узяўшы з сабою рэчавы мяшок, сеў у кабіну і загадаў шафёру везці сябе на станцыю.

Да станцыі было кіламетраў дваццаць з гакам, і першыя вёрст дзесяць яны ехалі весела, з вецярком. Іван, маслазаводскі шафёр, з жалем уздыхнуўшы, сказаў, што, можа, апошні раз вязе свайго дырэктара, можа той з Мінска ўжо і не вернецца, за вялікага начальніка там застанецца. Мікола паляпаў Івана па плячы.

— Нічога, калі што, дык я сваіх людзей не забываю,— сказаў ён, намякаючы шафёру, што калі будзе вялікім начальнікам, дык і таго забярэ з сабою ў сталіцу.

Але на нейкай ухабіне машына раптам падскочыла, нешта ёкнула ў яе ў сярэдзіне, і яна стала. Іван пайшоў да капота, адкрыў яго, пакалупаўся ў маторы, вярнуўся назад у кабіну, але машына не заводзілася. Ён зноў пайшоў да матора, зноў пачаў у ім калупацца, але той як анямеў, ніяк не падаваў голасу.

Мікола спачатку цярпліва чакаў, нават жартаваў, казаў, што калі ў Івана часта будзе псавацца машына, то ў сталіцу ён яго з сабою не возьме, знойдзе там лепшага шафёра. А потым пачаў усё часцей паглядаць на гадзіннік.

— Ты што — мы ж на станцыю спознімся! — пачаў ён падганяць Івана.

Іван і сам ужо нерваваўся, але як ні круціўся каля матора, як ні поркаўся ў ім — не мог знайсці прычыну, чаму той заглох.

А дарога была глухая, ніводнай спадарожнай машыны не было відаць.

Больш чым гадзіну чакаў Мікола, што зараз Іван нешта зробіць і яны паедуць, а потым махнуў рукою, закінуў рукзак за плечы і пайшоў на станцыю пешкі.

— Калі паправіш — дагоніш,— злосна кінуў ён Івану.

Мікола так шпарыў, што ўзмакрэў увесь, але калі прыйшоў на станцыю, убачыў толькі хвост цягніка. Ён вылаяўся, сплюнуў. Наступны цягнік ішоў цераз суткі.

Што рабіць цэлыя суткі? Гэта ж звар’яцець можна чакаючы, і тут Мікола ўспомніў, што недалёка ад станцыі гарадок, у якім Павел застаўся працаваць у рэдакцыі.

Рабіць усё роўна не было чаго, і Мікола пайшоў у мястэчка — шукаць Паўла. Пакуль дайшоў да мястэчка, пакуль знайшоў рэдакцыю, злосць яго крыху адышла — вырашыў, што вялікай бяды не будзе, калі ён прыедзе ў Мінск на дзень пазней. У рэдакцыю ён заходзіў ужо вясёлы, рады, што зараз пабачыць сябра і сябе пакажа, успомняць, як ваявалі, пагавораць пра жыццё.

Сустрэча была радасная і шумная — сябры ціскалі адзін аднаго, абдымалі, ляпалі па плячах, а потым, як гэта і водзіцца ў мужчын, вырашылі адзначыць сустрэчу — замачыць.

Зайшлі да Паўла на кватэру, Мікола памыўся, пачысціў боты, пакінуў свой рукзак, і сябры пакіраваліся ў сталоўку.

Павел быў у суконнай куртцы, пашытай на нейкі амерыканскі манер — далі па талоне з Юнра,— у старой шапцы-вушанцы, якая служыла яму яшчэ ў партызанах, у кірзавых ботах. Кіёк, праўда, апошнім часам ён ужо не браў з сабою — нага, здаецца, зусім не балела. А Мікола выглядаў куды там — жоўтае скураное паліто ніжэй каленяў, падпаясанае шырокім рамянём, боты хромавыя і блішчаць, твар паголены, гладкі, шчокі ружовыя, як у дзяўчыны, і чорныя бровы. Такога кавалера не магла не заўважыць нават Ванда, і яна заўважыла, прайшла раз, другі каля іх століка, паглядаючы на Міколу сваімі звонка-сінімі вачыма, потым спынілася каля іх, выняла з кішэні фартушка блакноцік.

Звычайна да століка, за якім сядзеў Павел, падбягала Таня, але сёння Ванда быццам перабіла яе, і Павел чамусьці не пашкадаваў, наадварот, узрадаваўся.

Яны з Міколам выпівалі, гаварылі і ніяк не маглі нагаварыцца, успаміналі партызанскіх сяброў, хто цяпер дзе жыве ці ваюе — некаторых ужо не было на свеце, загінулі на фронце. Мікола ўсё расказваў, як яго машына сапсавалася, як ён спазніўся на цягнік. Лаяў дарогі, што кепскія ў гэтай глухамані, лаяў машыну, што старая ламачына.

— Але нічога, няма таго благога, што на добрае не выйшла б,— адпускаўся Мікола.— Каб не гэта машына, не пабачыліся б мы з табою.

Павел нешта скора захмялеў, можа, таму, што піў рэдка, не было з кім, а можа таму, што быў пакуль не вельмі моцны, на сталоўскіх харчах не раз’ясіся, а Міколу хмель ніяк не браў, толькі шчокі яго пунсавелі.

— Як ты думаеш, чаго мяне выклікаюць у Мінск? — усё пытаўся ён у Паўла.— Можа, ордэн дадуць, нас жа прадстаўлялі да ордэнаў, і цябе таксама прадстаўлялі, я помню, а цябе не выклікаюць, не? — пытаўся ён у Паўла.

— Не, не выклікаюць,— адказваў Павел.

— А можа, работу новую дадуць, га? Яно то мне і тут няблага, але ў вялікім горадзе яшчэ большы разгон.

Павел бачыў, што Міколу на яго маслазаводзе не блага, мусіць, як сыр у масле качаецца — бач, які зрабіўся гладкі, ружовы, і скуранку недзе дабыў, хромавыя боты.

А Мікола гаварыў з Паўлам і усё вадзіў вачыма за Вандаю, якая хадзіла па залі, адчуваючы, што на яе глядзяць, што яна падабаецца. Бегала па залі і Таня, як заўсёды, заклапочаная, не вельмі зграбная. Яна, вядома, бачыла, што Павел сядзіць з незнаёмым ёй чалавекам, але не падыходзіла да іх, бо абслугоўваць іх узялася Ванда.

Мікола, паказваючы вачыма на Ванду, падміргнуў Паўлу:

— Дзеўка на яць... Каб быў час, я б тут з ёю...

Павел не ведаў, ці сапраўды было б у Міколы што-небудзь з Вандаю, але пазайздросціў сябру, яго смеласці — бач ты, ён, Павел, тут жыве, кожны дзень бачыць Ванду і не адважыўся да яе падступіцца, а гэты толькі з’явіўся — і ўжо гатовы.

— Ды няма часу, трэба ехаць, сталіца выклікае,— гаварыў Мікола.— Мусіць я, брат, вылезу з гэтай глухамані — а што, пакарпеў тут і годзе, скора вайна скончыцца, такое жыццё пачнецца!

Павел зноў пазайздросціў сябру — вось Міколу выклікаюць ужо ў сталіцу, можа, у сталіцы і работу дадуць, а ён, Павел, застанецца тут назаўсёды. У Міколы жыццё толькі пачынаецца, а ў яго, у Паўла, ужо скончылася.

— Ну, а ты што думаеш рабіць? — спытаўся раптам у яго Мікола.— Ты ж у нас быў такі граматны... Газету набіраў, пісаў заметкі.

Павел пашкроб патыліцу, наліў яшчэ ў шклянкі, Міколу, сабе, і захацелася Паўлу паспавядацца. Столькі жыве тут адзін, слова ые было з кім сказаць, пагаварыць па-людску. Падбіваў на шчырасць яшчэ і хмель.

Яны чокнуліся шклянкамі, выпілі, закусілі, хлебануўшы па некалькі лыжак баршчу, і Павел сказаў, уздыхнуўшы:

— А я, брат, уліп, усё для мяне ўжо закрыта, жаніцца трэба...

Мікола з цікавасцю паглядзеў на сябра і ціха засмяяўся. Гэты смех пачула Ванда, якая стаяла недалёка, каля другога століка, і азірнулася на іх, павёўшы сваім сінім вокам.

— Уліп, кажаш? — смяяўся Мікола.— Жаніцца трэба? А хто ж яна? Можа, вось гэта, на якую я быў нацэліўся? — паказаў ён на Ванду.

— Не, не гэта,— пакруціў галавою Павел.

У гэты час Таня каля вакенца, якое вяло ў кухню, стаўляла на паднос талеркі з баршчом і кашаю. Нагрузіла паднос як падняць і панесла да століка, які стаяў пры акне. Яе поўныя губы аж прыадкрыліся ад натугі, грабеньчык ледзь сядзеў у валасах, здавалася, вось-вось вываліцца, яна часта пераступала нагамі ў чорных чаравіках са шнуроўкаю. Паўлу зрабілася крыху прыкра, што Таня не такая, як Ванда, ён зараз быццам убачыў яе другімі вачыма, вачыма таго ж Міколы, і нечага яе засаромеўся. Яму не захацелася паказваць Міколу Таню, але ён тут жа падумаў, што гэта будзе не па-таварыску, што калі прызнаўся ўжо, што збіраецца ажаніцца, то трэба ўжо і Таню, сваю будучую жонку, паказаць.

— Вунь яна... Тая, што паднос нясе... Я ж табе сказаў, што ўліп,— нахіліўся Павел да сваёй талеркі.

Мікола быццам застыў з лыжкаю ў руцэ, утаропіўся на Таню, як на якое дзіва, потым пакруціў галавою.

— Ну і ну,— ціха сказаў ён і раптам фыркнуў, стрымліваючы смех.

Паўла гэты смех як разануў па сэрцы, зрабілася крыўдна і шкода сябе, але ён нічога не сказаў, толькі есці таксама перастаў і паклаў лыжку.

А Мікола нахіліўся нізка над сталом, падсунуўся да Паўла ўсім целам, так, што Павел бачыў зусім блізка яго твар з прыліплымі да лба валасамі, з кропелькамі поту пад носам, зашаптаў горача Паўлу ў твар:

— Ты што, здурнеў?... Завязаць сабе свет... Ды каб хоць дзеўка людская была, а то...— Мікола махнуў рукою.

Паўлу зноў зрабілася крыўдна, ужо за Таню, што Мікола так пра яе сказаў, але Мікола быў яго госць, быў яго сябра, і Павел стрымаў крыўду.

— Тут, брат, такое дзела,— пачаў ён вінавата, быццам апраўдваючыся.— У яе дзіця будзе.

Таня між тым паставіла на стол, да якога несла, талеркі, узяла адною рукою паднос, пайшла зноў да вакна, што вяло ў кухню, стала каля яго, спіною да залі. Павел азірнуўся на яе, убачыў грабеньчык у валасах, які ўжо Таня паправіла, убачыў белыя завязкі фартуха, ногі ў чорных, як дзіцячых, чаравіках, і яму зноў зрабілася шкода сябе і ўжо як сорамна перад сябрам.

— А можа яна цябе абманвае, апутаць хоча, і такое бывае,— зашаптаў Мікола, зноў нахіляючыся да сябра.

— Неа,— пакруціў галавою Павел.

— Дык, можа, дзіця будзе не тваё... I так бывае...

— Неа,— зноў пакруціў галавою Павел.

— Дык чаго ж ты? Скажы, каб зрабіла аборт...

Павел зноў азірнуўся на Таню, якая ўсё яшчэ стаяла каля вакна, што вяло на кухню, і сказаў, не так і ціха — ведаў, што Таня адтуль не пачуе:

— Яна такая дурніца... Скумекала, што з пузам, калі позна ўжо было.

Сказаў гэта і адчуў, што гаворыць подла, подла ў адносінах да Тані, і адразу зазлаваў на яе, за тое, што адчуў сябе подлым, за тое, што яна не такая, як Ванда, за тое, што яго сябра вольны і паедзе ў вялікі горад, а ён, Павел, праз яе, праз Таню, застанецца тут.

— Ты, брат, кінь, няма чаго,— павучаў яго між тым Мікола.— Не ты першы, не ты апошні... Як што, дык усё нас, мужчын, вінавацяць, а яны што — святыя? 3 кім мужчыны грашаць, як не з жанчынамі... Гэта якраз яны... Яны нас зводзяць. А потым яны ўжо святыя мучаніцы, а мы нягоднікі. А ты каторая тожа мей галаву... Яны ўсе хітрыя... Так і хочуць нас апутаць, жаніць на сабе... Не-е, мяне не абдурыш...— ківаў ён пальцам, быццам гразіўся некаму. Ён ужо не гаварыў пра Паўла і пра Таню, проста разважаў, як бы сам з сабою.

Павел слухаў Міколу і ў душы згаджаўся з ім, яму ўжо здавалася, што сапраўды ва ўсім вінавата Таня, што яна сапраўды яго хітра апутала — бач, як бегла заўсёды да яго століка, спяшалася яму падаваць, хацела дагадзіць, хацела апутаць. Калі прывёў да сябе — нават не ўпіралася, былапакорлівая, як авечка. Каб не Павел, а другі хто прывёў — і з другім была б такая самая. Дык што ж ён... Чаму ж ён... Не-е, тут трэба падумаць.

Назаўтра Мікола збіраўся на станцыю, складаў у свой рэчавы мяшок вялікую белую мыльніцу з сінімі кветкамі наверсе, памазок для галення, брытву. Акуратна згарнуў белы, у вафелькі, ручнік, зашпіліў свой рэчавы мяшок, ускінуў на плячо.

Павел яго праводзіў. Ішлі местачковаю вуліцаю, абапал якой стаялі драўляныя дамы, некаторыя са шклянымі верандамі, дамы былі цёмныя, як набрынялыя вільгаццю, стрэхі блішчэлі, на іх клаўся густы туман, што асеў учора вечарам. Каменныя пліты тратуара таксама былі мокрыя, за дамамі, на агародах, відаць былі ўжо вялікія лапіны зямлі з засохлаю леташняю травою. Дажывалі свой век, лежачы ў барозных і каля платоў, цёмна-бурыя гурбінкі снегу з шурпатаю, як падзёўбанаю курамі, рудою скарынкаю. Пахла свежасцю, вясной.

Мікола шырока ступаў, і маленькія рудыя пырскі асядалі на насках, на халявах яго хромавых ботаў, ён ішоў энергічна, задаволены тым, што пабачыў сябра, а яшчэ болей тым, што ад’язджае, што скора будзе ў вялікім горадзе (хоць і кажуць, што ён дужа разбіты), задаволены тым, што для яго вайна ўжо скончылася, а скора скончыцца і для ўсіх — нашы на Берлін наступаюць.

Ён зноў гадаў-варажыў, чаго гэта яго выклікаюць у Мінск, але быў упэўнены, што выклікаюць яго толькі на добрае, што выйдзе яму нейкае вялікае павышэнне.

А Павел быў змрочны, нездаволены, хоць і не хацеў паказаць сябру свайго кепскага настрою. Галаву яго таксама быццам завалакло туманам, і тое, што, здаецца, зусім ясна было ўчора, сёння расплывалася, патанала ў смузе.

На развітанне яны моцна абняліся, пацалаваліся. Мікола застаўся стаяць на падножцы вагона, упіраючыся рукзаком у прычыненыя дзверы і трымаючыся рукою за поручань. Павел стаяў на платформе, глядзеў на Міколу, усміхаўся яму і страшна яму зайздросціў, зайздросціў, што той едзе, а ён, Павел, застанецца тут, і яму таксама хацелася ехаць, абы-куды, абы ехаць — чыгунка, дарога заўсёды клікалі Паўла ў свет, які недзе там, далёка; ён заўсёды з зайздрасцю глядзеў на людзей, якія сядзелі ў вагонах і якіх цягнікі везлі ў іншае жыццё, у такое, якога не ведаў, не бачыў ён, Павел. А тут ад’язджае сябар, стаіць на падножцы доўгага зялёнага вагона, перад ім, на пероне, правадніца, маладая дзяўчына з зялёным скручаным сцяжком у руцэ. Паравоз пыхкае, пыхкае парай, вось загуў — працяжна, рэзка. Да вагонаў пабеглі тыя,, што затрымаліся на станцыі — бралі кіпяток ці апускалі пісьмы ў паштовую скрынку,— на хаду чапляліся за поручні, ускоквалі ў вагоны. На падножку, дзе стаяў Мікола, ускочыў вайсковец, адпіхаючы Міколу і чапляючыся за яго рэчавы мяшок, палез у вагон, правадніца таксама ступіла на падножку, і Мікола стаяў за ёю, махаў рукою Паўлу, пакуль бачыў яго на пероне.

Цягнік ад’язджаў, стукаючы коламі па рэйках, вось прамінуў апошні вагон, і Паўлу зрабілася так самотна, так тужліва, што, здаецца, пабег бы за тым цягніком, схапіўся б за буфер, ускочыў бы на яго і паехаў бы, седзячы на буферы, абы-куды, куды завязе цягнік.

3 таго дня ён перамяніўся да Тані. Больш не зваў яе да сябе ў пакойчык, абедаў спяшаючыся, не гледзячы на бакі, не гледзячы на Таню.

Яна нічога яму не гаварыла, ні пра што не пыталася, толькі аднойчы прыпынілася каля яго століка. Ён еў, а яна трымала пусты паднос у руцэ, стаяла каля століка і глядзела на Паўла, быццам хочучы нешта спытацца ў яго і не адважваючыся. Ён падняў галаву ад талеркі, глянуў на Таню і ўбачыў, што яна вельмі змянілася — пахудзела з твару, а губы, здаецца, зрабіліся яшчэ таўсцейшыя, вочы запалі. Ён потым доўга ўспамінаў яе вочы, як тады Таня глядзела на яго. У яе вачах не было крыўды, не было папроку, нават болю, здаецца, не было — адно здзіўленне.

Ён разумеў, што яму трэба нешта сказаць, Таня чакае, каб ён сказаў нешта, і ён, не выпускаючы з рукі лыжкі і больш не паднімаючы на Таню вачэй, пачаў гаварыць, што заняты, што не мае часу, што яны сустрэнуцца, калі ў яго павальнее.

Павел разумеў, што яму трэба спяшацца, спяшацца, пакуль у Тані не відаць, і ён пачаў сур’ёзна вучыць Казіка, каб той мог яго ў рэдакцыі замяніць. Казік і так усё ўмеў, усё ведаў, заставалася праверыць, як ён будзе рабіць усё гэта сам, адзін.

Рэдактарша спярша ўпіралася, не хацела пускаць Паўла, а калі ўбачыла, што Казік і праўда ўсё ўмее рабіць, пачала паддавацца на ўгаворы.

Тыдні праз тры пасля таго, як у мястэчка прыязджаў Мікола, Павел таксама шыбаваў на станцыю. Ён пакідаў свой пакой з нікеляваным ложкам, з сінім плюшавым крэслам, з аблупленым пісьмовым сталом. Ён пакідаў Таню, нічога ёй не сказаўшы, нават не развітаўшыся.

Потым, калі вучыўся ў Мінску, успамінаў яе і больш за ўсё ўспамінаў са страхам — а раптам яна ці яе матка аб’явяцца ў горадзе, прыйдуць у інстытут і скажуць: «Ага, вось дзе ты, міленькі, што ж ты сабе думаеш, хвастом накрыўся, і ўсё...»

Але ніхто не прыязджаў у горад, ніхто не прыходзіў у інстытут, і Павел пачаў супакойвацца, пачаў усё радзей успамінаць Таню.

А Міколу ён аднойчы сустрэў у Мінску, гадоў праз пяць пасля таго, як сам прыехаў у сталіцу. Гэта было восенню, Мікола быў у нейкім пакамечаным пінжачку з падраным локцем, няголены і моцна п’яны. Павел спачатку хацеў спыніць яго, пагаварыць з ім, спытаць, дзе ён цяпер жыве, дзе працуе, але ўбачыў, што пагаварыць з Міколам не ўдасца, той вельмі ўжо п’яны, вочы як шкляныя, ідзе, хапаецца бруднымі рукамі за сцяну.

— Ну і ну,— падумаў тады Павел.— Вось табе і павышэнне, мусіць, не на павышэнне яго тады выклікалі.

Жыццё закруціла Паўла ў сваім калаўроце — спачатку вучоба і сесіі, сесіі, потым аспірантура, дысертацыя, а потым і жаніцьба, не на нейкай там Тані, якая цягала падносы з баршчом і кашаю, а на Людміле, дачцэ палкоўніка, якая ўмела іграць на піяніна, Мінулае здавалася цяпер нерэальным, быццам усяго таго і не было, часам ён і сам пераставаў верыць, што некалі жыў у тым глухім мястэчку, хадзіў у тую сталоўку, прыводзіў да сябе ў пакойчык Таню. Апошнія гады ён, можна сказаць, і зусім яе не ўспамінаў, перастаў пра яе і думаць, да таго дня, пакуль не ўбачыў у судзе Зайчыка, Віктара Паўлавіча, тысяча дзевяцьсот сорак пятага года нараджэння...

3

Госці былі запрошаны на сем гадзін. Людміла Макараўна ўправілася са сталом у палове шостай, заставалася заліць маянэзам салату і парэзаць свежыя агуркі, але на гэта, лічыла яна, хопіць мінут пятнаццаць, так што з гадзінку можна адпачыць. I Людміла Макараўна, памыўшы рукі і скінуўшы фартух, пайшла ў спальню, лягла на свой ложак, не зняўшы пакрывала, паклаўшы пад галаву цвёрдую вышытую падушачку. У яе гулі рукі, гулі ногі, ва ўсім целе адчувалася слабасць і стомленасць — дзіва, апошнія чатыры дні яна то бегала па магазінах, то стаяла каля пліты, а галоўнае — клопат — каб трапіўся добры прадукт, каб удаліся заліўныя і рулеты, фаршыраваная рыба і халадзец, пірагі і торты. Добра, што суседка згадзілася памагчы, без яе наогул невядома што было б, тыя гады маці памагала, а сёлета маці зусім слабая, нават на дзень нараджэння не прыйдзе, так што памочніцы з яе больш няма.

Людміла Макараўна ляжала на ложку, расслабіўшы цела, паклаўшы рукі на грудзі, як ляжаць нябожчыкі, а ў галаве круцілася, думалася — можа яшчэ што трэба зрабіць, можа, забылася што важнае, але быццам усё зроблена, з усім паспела, каб толькі было сёння вечарам весела, каб не сядзелі, як на памінках.

Яе турбаваў муж — апошнім часам ён нейкі злосны, раздражнёны, і Людміла Макараўна ніяк не можа ўгадаць прычыны, якая выбіла мужа з раўнавагі. Спачатку нага балела, але цяпер нага не баліць. На рабоце ў яго быццам усё нармальна, дома таксама ўсё ў парадку. Што ж за прычына такога яго настрою? Вось і цяпер, у дзень яе нараджэння, такі невясёлы, такі абыякавы да яе. Яна стамілася, як чорт, ляжыць у гэтай спальні, а ён сядзіць у залі, чытае газету. Хоць бы падышоў, сказаў якое слова, пагаварылі б ні аб чым, аб якім глупстве, як некалі, як нават летась, і то ёй было б лягчэй.

Бразнулі дзверы ў пакоі дачкі, і тут жа яна ўбегла ў спальню, трымаючы ў руках па сукенцы. Дачка была цяпер у квяцістым паркалёвым халаціку, вельмі кароценькім, які высока адкрываў яе стройныя поўныя ножкі. 3 раніцы дачка збегала ў цырульню, прычасалася, і цяпер яе галоўка была зграбная, валасы ўкладзены колцамі і блішчаць, папырсканыя лакам.

— Мамачка, якую мне сукенку адзець, гэту ці вось гэту? — выцягнула яна правую руку, потым левую, паказваючы адну сукенку, потым другую.

Людміла Макараўна палюбавалася дачкою — якая яна харошанькая, падобная і на яе і на бацьку. Зусім дарослая дачка, семнаццаць гадоў, не агледзішся, і замуж выскачыць.

— Табе, дачушка, якую сукенку ні адзень — усё добра будзе,— сказала ласкава.— Але адзень вунь тую, сіненькую, яна да вачэй тваіх надта падыходзіць.

Дачка павярнулася, пабегла.

— Пакліч мне тату! — сказала Людміла Макараўна ёй наўздагон.

Чула, як дачка крыкнула ў калідоры: «Тата, цябе мама кліча!»

Яшчэ пачула, як зашапацела газета, а потым зноў усё сціхла. Чакала крокаў мужа, але крокаў не было.

У кватэры стаяла цішыня, і Людміла Макараўна падумала, што вось як ціха цяпер, а гадзіны праз дзве будзе гоману, тлуму, ежу, так хораша цяпер пастаўленую, прыбраную, перакалупаюць, размажуць па талерках. Але чаму не ідзе муж, дачка ж сказала яму, што я яго клічу. Яна сабралася гукнуць яго яшчэ раз, адчуваючы, што ў грудзях збіраецца раздражненне, але ў гэты час пачуліся крокі, і муж, трымаючы ў руках разгорнутую газету, зайшоў у спальню. Ён быў у чорных спартыўных штанах і ў сінім світары, на нагах — пантофлі без заднікаў, як звычайна ходзіць дома; твар, як пасля сну — крыху прыпухлыя вочы і шчокі быццам аплылі. Яму, відаць, не вельмі хацелася ўставаць са свайго крэсла, і прыйшоў ён толькі таму, што клікала жонка, не хацеў быць няўважлівы да яе ў дзень яе нараджэння.

— Кінь ты гэту газету,— крыху капрызна і разам з просьбаю ў голасе сказала Людміла Макараўна.— Я так стамілася, а табе і клопату няма. Калі памагчы не можаш, дык хоць бы паспачуваў.

Павел Іванавіч шукаў вачыма, куды пакласці газету, паклаў яе на свой ложак, сеў у нагах каля жонкі, сказаў паслухмяна, з жартам:

— Ну вось, сяджу, спачуваю...

Людміла Макараўна бачыла, што муж спрабуе жартаваць, не хоча раздражняць яе, згодны цярпець нават яе капрызы, але ашукаць яе было цяжка, яна разумела, што муж прымушае сябе так рабіць, што ён, магчыма, стрымліваецца, каб не сказаць ёй чаго рэзкага, што настрой у яго зусім не такі, як ён хоча гэта паказаць. Але і яна пастаралася прыкінуцца, што гэтага не заўважае, даверліва паскардзілася:

— Аж моташна, аж нудзіць, так стамілася.

Павел Іванавіч, здаецца, крышку ажыў, як пасля сну апомніўся.

— А навошта табе кожны раз так выпінацца,— сказаў з папрокам.— Зрабіла б якіх бутэрбродаў, віна, каньяку паставіла — і досыць. Дык не, гатуе кожны раз, як на роту салдат.

Людміла Макараўна ўздыхнула.

— Міленькі, салдатам не даюць таго, чаго я нагатавала, салдатам боршч ды кашу, а ў мяне, як кажуць, і паранае, і варанае, і так кускамі.

Калі Людміла Макараўна сказала, што салдатам даюць боршч ды кашу, Павел Іванавіч зноў як убачыў Таню з талеркаю чырвонага баршчу на падносе і аж паморшчыўся. Але трэба было падтрымліваць размову з жонкаю — тое, што ўспомнілася, не для яе, тое з іншага, з яго патаемнага жыцця.

— Тым больш,— сказаў ён.— Што нашы госці, галодныя ходзяць, дзіва для іх тваё паранае і варанае?

Людміла Макараўна вышэй лягла на ложку, паправіла пад галавою падушачку.

— Вось скажы, а калі ты да людзей у госці прыходзіш, цябе там бутэрбродамі частуюць? Нябось, так і глядзіш на стол, каб што смачнае выбраць. Проста ў людзей мужчыны не такія, як ты ў мяне, твой дэкан і рыбу ўмее фаршыраваць, і заліўное зрабіць, а Верын Валодзя дык усё робіць, калі якое свята, ды і без свята, яна і рук не прыкладае, так паможа што, калі ў ахвоту.

Павел Іванавіч усміхнуўся.

— Вось дзе сапраўды жаночая логіка, пачала з бутэрбродаў, а скончыла Верыным Валодзем. Проста мода ў вас такая павялася, хочаце павыстаўляцца адна перад адной. Аб’еліся ўсе, абы-чаго есці не хочаце, дык вось і выдумляеце...

Жонка, здаецца, не пакрыўдзілася, яна нават згадзілася.

— Што ж,— сказала яна,— можа ў тваіх словах якая праўда і ёсць, але я не хачу быць разумнейшая за людзей, як людзі, так і я. I табе раней гэта, па-мойму, падабалася, не ведаю, чаму апошні час ты перамяніўся, пачынаеш мяне папракаць.

Паўлу Іванавічу зрабілася няёмка — мусіць, сапраўды ён апошнія дні перамяніўся і жонка пачынае гэта заўважаць.

— Я не папракаю цябе,— сказаў як вінавата.— Так, можа, старэю ўжо, бурчэць пачынаю...

Людміла Макараўна нахілілася да мужа, пацалавала яго ў шчаку.

— Старэеш, міленькі, вунь, колькі сівых валасоў ужо,— правяла яна пальцамі па яго скроні, дзе сапраўды паміж цёмных валасоў паблісквалі і сівыя, хоць яшчэ не вельмі густа.— Але папрашу цябе, пабудзь яшчэ хоць сёння малады, у дзень майго нараджэння, бо ты сваім настроем сапсуеш мне ўсё абедню. А цяпер, давай апранайся, і мне пара,— глянула яна на гадзіннік, што стаяў на тумбачцы пасярод ложкаў.— Вунь, сёмая гадзіна, скора госці пачнуць збірацца.

Яна ўстала, падышла да люстэрка, уважліва паглядзела на свой твар. Мусіць, твар свой ёй не вельмі спадабаўся, бо ўздыхнула, правяла пальцамі пад вачыма, быццам хочучы зняць павуцінкі, якія звіў там злосны павук — час. Павяла далонямі па шчоках. Пахілілася, адчыніла тумбачку, на якой стаяла люстэрка-трумо, дастала белую круглую баначку, потым яшчэ адну баначку, шкляную, з сіняю накрыўкаю. Адкрыла белую баначку, панюхала, потым зачэрпала з яе пальцам крэму. Спачатку пасадзіла пальцам па кучцы крэму на лоб, на бараду, на нос і шчокі, потым дзвюма рукамі пачала расціраць крэм па ўсім твары.

Павел Іванавіч падышоў да яе ззаду, паглядзеў на сябе ў люстэрку, паўзверх жончынай галавы, сказаў, правёўшы далоняю па шчацэ:

— Пагаліцца яшчэ раз, ці што...

— А і пагаліся,— лагодна сказала Людміла Макараўна.— I кашулю адзень новую, тую, што я табе нядаўна купіла, яна ляжыць на верхняй паліцы ў цэлафане, яшчэ не разгорнутая.

Павел Іванавіч азірнуўся, быццам нечага шукаючы, убачыў газету, якая ляжала на яго ложку, падышоў, узяў газету, згарнуў яе, пайшоў галіцца, апранацца. Скора пачнуць прыходзіць госці.

*

Першымі прыйшлі завуч з жонкаю, са школы, дзе Людміла Макараўна выкладала англійскую мову. Госці прынеслі з сабою свежасць марозу, пах парфумы, у жонкі завуча ў руках былі чырвоныя гваздзікі, загорнутыя ў празрысты цэлафан, завуч трымаў пакунак, перавязаны ружоваю стужкаю.

— Віншую, дарагая Людміла Макараўна,— падаючы кветкі, сказала завучава жонка, потым падступіла бліжэй да імянінніцы, пацалавала, як клюнула ў шчаку.

Завуч падаў Людміле Макараўне пакунак, пацалаваў у руку.

— Віншую, віншую. А вы з кожным годам усё маладзееце.

Людміла Макараўна ўсміхалася, стараючыся надаць і твару, і ўсёй сваёй постаці як мага больш радасці і шчырасці.

— Дзякуй, дарагія, дзякуй. Паўлуша,— павярнулася яна да мужа,— памагай гасцям распранацца.

Людміла Макараўна панесла кветкі і пакунак у спалью, на хаду мацаючы пакунак, каб угадаць, што ў ім, але ўгадаць не магла — нешта было там мяккае.

Госці распрануліся, і ў калідоры яшчэ мацней запахла парфумаю. Завуч быў у чорным гарнітуры і ў такой белай сарочцы, што яна аж сляпіла вочы. Яго жонка ў ружовай шарсцяной сукенцы з бліскучаю брошкаю пад каўняром. Яна пачала пераабувацца, здымаючы высокія боты і ступаючы ў белыя лакавыя туфлі, якія выняла са сваёй сумкі. Скончыўшы пераабувацца, пацерла далонямі адна аб адну, азірнулася, шукаючы люстэрка. Невялікае люстэрка з палічкаю вісела каля вешалкі, і жонка завуча пачала папраўляць прычоску. Завуч таксама падышоў да люстэрка, пагладзіў рукою сваю лысую галаву, пажартаваў:

— А я буду хадзіць кудлаты.

Скора яны сядзелі ў залі, у баку ад накрытага стала, жонка завуча ў крэсле, завуч на канапе, насупраць тэлевізара.

— А мы, аказваецца, першыя,— весела сказаў ён.— Хоць бы нам за гэта якую прэмію далі.

— Ці можа быць большая прэмія, як удзячнасць гаспадыні,— адказала Людміла Макараўна.— Вельмі люблю гасцей, якія прыходзяць першыя.

— Ён у мяне заўсёды спяшаецца, каб не спазніцца,— нязлосна пакпіла з мужа жонка завуча.

— Школьная прывычка,— адказаў завуч.— Ды часам, мілая, лепш прыйсці на гадзіну раней, чым на пяць хвілін пазней, нават на хвіліну.

— Ну, гэта калі на цягнік ці на самалёт,— сказала завучава жонка.

— Нават і на спатканне. Што было б, каб я спазніўся на тое, самае важнае спатканне,— страціў бы цябе назаўсёды.

Завуч быў вясёлы чалавек, у кампаніі ён заўсёды шмат жартаваў і смяяўся.

У гэты час у дзвярах зноў зазваніў званок, Людміла Макараўна падхапілася, каб ісці адчыняць. За ёю ў прыхожую выйшаў і Павел Іванавіч.

Цяпер госці пайшлі адны за адным, і Людміла Макараўна не паспявала прымаць кветкі, цалавацца, насіць у спальню падарункі. Павел Іванавіч таксама ўсім радасна ўсміхаўея, мужчынам паціскаў рукі, нахіляўся і цалаваў ручкі дамам, памагаў распранацца і вешаць паліто. Скора вешалка была зусім поўная, і вопратку пачалі насіць у даччын пакой, класці на стол, на піяніна.

Дачка, у кароценькай сіняй сукенцы, падобнай на кашульку ў малога дзіцяці, з высока ўсчасанымі валасамі, крышку сарамліва адказвала на прывітанні. Амаль усе госці, убачыўшы дачку, пляскалі рукамі і гаварылі: «Божачка, гэта Ірачка, так вырасла, а прыгожая якая, замуж скора...»

Спачатку гэтыя захапленні падабаліся Ірачцы, а потым пачалі надакучаць, бо ўсе гаварылі адно і тое ж. Заходзіў новы госць, і яна ўжо чакала — зараз убачыць яе і плясне ў ладкі, пачне гаварыць тое самае, што ўсе — і не памылялася.

Крышку астудзіла яе святочны настрой і тое, што госці былі адзін у аднаго — старыя, равеснікі бацькоў, а такія госці, Ірачка ведала ўжо са свайго вопыту, пасля дзвюх-трох чарак пачнуць гаварыць пра сваё, заспяваюць песню і пра яе забудуць. Таму яна ціхенька ўзрадавалася, калі ўбачыла, што Міця, яе дваюрадны брат, мастак, прывёў сябра з барадою. Хоць барадаты быў і не равеснік Ірачкі, меў, мусіць, гадоў дваццаць тры, але Ірачка адчула, што з ім ёй будзе весялей.

Людмілу Макараўну незнаёмы хлопец, няпрошаны госць, не вельмі ўзрадаваў, яна падумала, што яе пляменнічак зрабіў не вельмі тактоўна, прывёўшы да яе невядома каго, але ніяк не паказала свайго нездавальнення, ветліва прыняла хлопца, тым больш, што той падаў ёй букет белых нарцысаў і, знаёмячыся, пацалаваў ёй руку.

— Мяне зваць Алег,— адрэкамендаваўся хлопец.

Ён быў у тоўстым шарсцяным світары, у чаравіках на гумавай падэшве і сярод гасцей Людмілы Макараўны адразу вылучыўся сваёй будзённай апраткай.

У кватэры было цяпер поўна людзей, сядзелі, стаялі, хто дзе мог, хто дзе знайшоў месца, бо амаль усю залю займаў сервіраваны стол. Каля яго стаяла купка мужчын, пра нешта гаварылі, жанчыны сабраліся ў спальні, аглядалі там адна ў адной сукенкі, вялі размовы пра сваё, жаночае.

Пара было б садзіцца за стол, але чакалі дэкана з жонкаю. Каб пазніўся хто іншы, то Людміла Макараўна не таміла б усіх гасцей, прымушаючы чакаць адну пару, але гэта быў дэкан, начальнік яе мужа, і Людміла Макараўна не хацела пачынаць свята без яго. Яна старалася заняць гасцей, каб не сумавалі, піхнула Паўла Іванавіча, каб ішоў да мужчын, сама пайшла ў спальню — з жанчынамі яна справіцца.

Павел Іванавіч падышоў да мужчын, што стаялі купкаю каля стала. Тут былі намеснік дэкана, высокі, моцны мужчына з шырокім дабрадушным тварам, каля намесніка дэкана свяціў лысінаю завўч, насупраць яго стаяў муж Веры Пятроўны, старшай выкладчыцы, што вяла заняткі ў іх у інстытуце, той самы Верын Валодзя, якога жонка сёння прыводзіла Паўлу Іванавічу як прыклад, што ён усё ў хаце робіць.

Быў з імі і Хадасевіч, але, здаецца, крышку ўбаку і не прымаў удзелу ў агульнай гаворцы.

Павел Іванавіч даўно не бачыў Хадасевіча, мусіць, цэлы год, ад мінулага жончынага дня нараджэння, і цяпер заўважыў, што Хадасевіч здаў, пастарэў, лоб высока агаліўся, шыя пад каўняром сарочкі сабралася ў зморшчыны. У Паўла Іванавіча з’явілася нешта падобнае на жаласць, спагаду да Хадасевіча, ён падышоў да яго, узяў пад руку.

— Як жыццё, Сымоне, даўно цябе не бачыў,— сказаў цёплым голасам.

Хадасевіч азірнуўся, усміхнуўся Паўлу Іванавічу, усміхнуўся, здаецца, аднымі губамі, вочы былі не то сумныя, не то стомленыя.

— Растуць дзеці,— адказаў Хадасевіч.

Паўла Іванавіча гэтыя словы як кальнулі. Пры слове «дзеці» ён чамусьці падумаў не пра дачку, а ўявіў таго — стрыжанага, з ухмылачкаю. «Можа ён што-небудзь ведае»,— з трывогаю падумаў Павел Іванавіч пра Хадасевіча. Адказаў з робленым спакоем:

— Та-ак, растуць.

— Мой старэйшы хлопец на чацвёртым курсе інстытута... Меншы школу канчае... А твая — глянуў сёння — ледзь пазнаў, вырасла за гэты год,— сказаў Хадасевіч.

«Нічога ён не ведае,— зазлаваў сам на сябе Павел Іванавіч.— На мне ўжо, як на тым злодзеі, шапка гарыць».

Ён пачаў слухаць, пра што гаварылі мужчыны, сабраўшыся ў кучку.

— Не, вы не кажыце, дача — гэта лякарства,— гаварыў намеснік дэкана.— Летам жа ў горадзе задыхнуцца можна, а там свежае паветра і, скажу вам, фізічная праца... Падзяўбеш зямлю рыдлёўкаю, потым вала гатоў з’есці.— Ён стаяў, крыху расставіўшы ногі, заклаўшы рукі за спіну, як чалавек, які адчувае пад сабою цвёрды грунт, які прывык, каб слухалі, калі ён гаворыць.

— А мы сёлета чатырнаццаць вёдзер клубнікі выбралі! I варылі, і кампоты рабілі, і так елі,— пахваліўся Верын Валодзя.

— Дык жа кажуць, што дачы будуць скора адбіраць і новых больш будаваць не дазволяць,— сказаў завуч.

— Кіньце вы,— махнуў у яго бок рукою намеснік дэкана.— Будуць адбіраць у тых, хто нажыў не сваёю працаю, у спекулянтаў, у злодзеяў будуць адбіраць, а ў чэсных людзей не адбяруць.

— А ты сабе яшчэ дачы не пабудаваў? — спытаўся Павел Іванавіч у Хадасевіча, хочучы і яго ўцягнуць у гаворку.

Хадасевіч засмяяўся.

— Мне няма за што будаваць дачы... Ды каб і было за што, не па мне гэта,— адказаў ён. Хадасевіч памаўчаў, можа, чакаючы, што ў яго спытаюць — чаму гэта будаваць дачу не па ім, але ў яго ніхто не спытаўся, і ён загаварыў, крыху са смехам, а крыху і з раздражненнем.— Наглядзеўся я на гэтых дачнікаў, на гэтых агароднікаў. Каторы з іх за машыну гною гатовы душу чорту прадаць. А пабудаваць дачу? Тут рамонт у хаце робіш, і то праблема — дзе кран дастаць, дзе ракавіну, а там... Без махінацый жа не абыдзешся...

Намеснік дэкана крактануў, пакруціў галавою.

— Да, канечне, цяжкасці ёсць, што ж, калі ў нас праз дзяржаўныя каналы не ўсё лёгка купіш, але я асабіста і цвіка не ўзяў незаконна.

— I наогул — дзіву даешся,— развёў рукі Хадасевіч.— Садзяць на тых дачах бульбу, агуркі, памідоры, усё ж гэта ў магазінах ёсць і дзяшовае.

— Гэта точна,— засмяяўся завуч.— Адзін мой знаёмы сабраў першыя яблыкі з свайго саду, прынёс дахаты, і пачалі яны з жонкаю лічыць, колькі ім абышліся гэтыя яблыкі. I што вы думаеце? Выйшла, што адзін яблык каштаваў дзвесце пяцьдзесят рублёў! Залатыя яблычкі!

— Ну, гэта на першым часе яны такія дарагія, потым акупяцца,— сказаў Верын Валодзя. — I вы кажаце — магазіны,— павярнуўся ён да Хадасевіча.— Хіба можна параўнаць памідор куплёны і той, што ў цябе на градзе вырас, свой, уласны памідор!

Цяпер засмяяліся вочы Хадасевіча, адны вочы.

— Вось іменна, свой, уласны памідор. Уласны! — націснуў ён на апошнім слове.

Павел Іванавіч спужаўся, каб не пачалося раптам спрэчкі, ён пашкадаваў ужо, што зачапіў Хадасевіча — хіба не ведае, што той з усімі задзіраецца? I пачаў улагоджваць гасцей.

— Ладна, ладна,— загаварыў ён,— хто хоча, няхай есць куплёныя памідоры, хто не хоча куплёных, няхай есць свае, хто хоча, няхай будуе дачу, хто не хоча, няхай не будуе.

Ён міжвольна паглядзеў на гадзіннік — вельмі добра было б цяпер запрасіць гасцей за стол, але дэкана яшчэ не было, і Павел Іванавіч не ведаў, чакаць яго больш ці не чакаць, трэба было параіцца з жонкаю.

Лавіруючы паміж накрытым сталом і ў беспарадку пастаўленымі крэсламі, ён выйшаў з залі, падышоў да дзвярэй спальні, адчыніў дзверы і, знайшоўшы позіркам сярод жанчын Людмілу Макараўну, маргнуў ёй, каб яна выйшла да яго.

— Трэба запрашаць гасцей за стол,— зашаптаў ён жонцы,— на дзевятую гадзіну пайшло,— пастукаў ён пальцам па шкле гадзінніка, які быў у яго на руцэ,— колькі можна чакаць!

Жонка паглядзела на яго ўзбуджаным позіркам, загаварыла, папраўляючы на плячах сукенку:

— А чаму яго няма, не ведаеш? Канфлікту ў цябе з ім не было ніякага?

Павел Іванавіч паціснуў плячыма.

— Здаецца, не было.

— Добра, запрашай усіх за стол... Колькі ж можна чакаць,— рашуча сказала Людміла Макараўна. I, шырока адчыніўшы дзверы ў спальню, голасна сказала, паказваючы рукою на залю:

— Жанчынкі, дарагія, там мужчыны без вас зусім занудзіліся... Прашу да стала! Прашу, прашу,— і сама першая пакіравалася ў залю. Трэба было тактоўна, незаўважна, быццам выпадкова пасадзіць кожнага на сваё месца.

— Васіль Барысавіч, садзіцеся, калі ласка, з Ганнаю Раманаўнаю вось тут, тут вам зручна будзе, калі ласка, калі ласка,— павяла яна да стала намесніка дэкана.— Сядайце ўсе, сядайце, дзе каму падабаецца,— паварочвалася яна да гасцей.— Міця, ты малады, садзіся з Нэляю Ігараўнаю,— падсаджвала яна пляменніка да настаўніцы музыкі. Убачыўшы, што дачку трымае за руку барадаты Міцеў сябра, збіраецца разам з ёю сесці, быццам не заўважаючы хлопца, узяла дачку за плечы:

— Ірачка, ты з намі сядзеш, са мною і з татам, вось сюды ідзі. «Бач ты, ухапіў ужо... Я табе пакажу»,— зазлавала на барадатага Людміла Макараўна. Дачку яна берагла, баялася, каб не закруціў ёй галавы які шалапут.

Госці ўсаджваліся, соваючы крэсламі, азіраючыся, з кім і насупраць каго апынуліся, кідаючы позіркі на бутэлькі, на закускі, якімі быў загрувашчаны стол. Два месцы ў цэнтры Людміла Макараўна ўсё ж пакінула вольнымі, на той выпадак, калі дэкан усё-такі прыйдзе.

Паўлу Іванавічу на першым часе трэба было ўзяць кіраўніцтва застоллем на сябе, і ён пастукаў відэльцам па графіне, у якім празрыста пералівалаея гарэлка і плавалі скарлупінкі лімона.

— Дарагія госці, прашу ўвагі! — сказаў ён. Пачакаў, пакуль за сталом трошкі сцішыліся, і весела загаварыў: — Прашу наліць чаркі! Кавалеры, налівайце сваім сяброўкам і суседкам, не забывайце і сябе. Сёння ніхто не павінен устаць з-за стала цвярозы!

Усе зноў весела заварушыліся, мужчыны пацягнуліся да бутэлек, да графінаў.

— Вы што будзеце піць?

— Вам каньячку?

— Не, толькі віно...

— Вы сабе, сабе налівайце,— загаманіла застоллле, зазвінелі чаркі, забулькала віно і гарэлка. Некаторыя адразу пачалі накладаць і закускі. Верын Валодзя трымаў перад сабою жончыну талерку і пытаўся:

— Верачка, табе чаго ўзяць?

Намеснік дэкана паклаў ужо на сваю талерку цэлую гару рознай закускі, суседка, якая памагала Людміле Макараўне рыхтаваць стол, накалола на відэлец адзін склізкі грыбок, і той сіратліва ляжаў на яе чыстай талерцы з сінім беражком.

Павел Іванавіч падняўся, трымаючы поўную чарку, павёў позіркам па гасцях, якія сядзелі, павярнуўшыся да яго тварамі. 3 вышыні яго росту цяпер добра быў відзён увесь стол, застаўлены ядою,— заліўная курыца на вялікім белым блюдзе, рыба рознага прыгатавання — і фаршыраваная, і смажаная, тонка нарэзаныя, аж празрыстыя, балыкі, яйкі з чырвонаю ікрою, салаты з крабамі, свежыя агуркі, хоць за вокнамі гула мяцеліца. Глянуў на ўсё гэта і як убачыў другі стол — у калідоры ў судзе, на якім стаяла чарніліца-невылівайка і ляжала драўляная ручка з сухім пяром, стол, на якім хімічным чарнілам было напісана: «Я хачу дадому... I есці хачу... I Воўку шкода...» Нешта непрыемнае, як чарвяк, прапаўзло праз яго грудзі, але ён пастараўся адагнаць гэта непрыемнае.

— Дарагія таварышы! — сказаў ён урачыста.— Потым мы выберам тамаду, свята наша будзе ісці, як ва ўсіх добрых людзей, але першы тост, першае слова я хачу сёння сказаць сам. Я хачу, каб вы выпілі за маю жонку, дзень нараджэння якой мы сёння спраўляем, за слаўную жанчыну, маці маёй дачкі. Я сам жадаю і хачу, каб вы пажадалі ёй — добрага здароўя, доўгіх гадоў жыцця, шчасця і радасці...

— I вечнай прыгажосці, маладосці! — уставіў намеснік дэкана, узнімаючы ўгору сваю чарку.

— Вы вельмі правільна дадалі,— ветліва пакланіўся ў бок намесніка дэкана Павел Іванавіч.— I вечнай прыгажосці, маладосці. Кажуць, што жанчынам гэта вельмі важна.

— I мужчынам важна,— кінуў рэпліку завуч.

— I мужчынам,— пагадзіўся Павел Іванавіч.

Нехта крыкнуў, каб не перашкаджалі мужу гаварыць тост у гонар жонкі, усе сціхлі, і Павел Іванавіч закончыў сваё ўрачыстае слова, стуккуўся келіхам з жонкаю, выпіў нагбом. Госці пацягнуліея са сваімі чаркамі да імянінніцы, кожны хацеў павіншаваць асабіста, тыя, што сядзелі ў канцы стала, уставалі і ішлі з поўнымі кілішкамі да крэсла, у якім сядзела гаспадыня.

А яна, з чаркаю ў руцэ, паварочвалася то ў адзін бок, то ў другі, чокалася з гасцямі, нахілялася, каб дастаць сваёю чаркаю тых, хто сядзеў далёка, яе бліскучая сукенка адтапырвалася на грудзях, ажно відзён быў раўчучок паміж імі.

Пасля першага тосту некалькі хвілін у кватэры было зусім ціха, толькі чулася, як стукалі нажы ды відэльцы, потым гоман зноў пачаў набіраць сілу.

Тамадою выбралі завуча, таму да гэтага было не прывыкаць, яго часта выбіралі тамадою, і вочы яго цяпер узбуджана блішчэлі, і лысіна блішчэла, як паліраваная, ён жартаваў, каламбурыў, заклікаў застолле да ўвагі. Устаў і заявіў, што калі імянінніца — выкладчыца англійскай мовы, дык ён скажа тост у яе гонар на англійскай мове.

— Прытым, у вершах, у вершах! — узнімаў угору ён свой кілішак.

Усе ўраз згадзіліся, прыціхлі, гатовыя слухаць, і завуч прадэкламаваў:

Гуд івнінг, гуд івнінг, гуд івнінг ту ю,

Гуд івнінг, гуд івнінг, ві а глэд ту сы ю!

Людміла Макараўна пакацілася са смеху і запляскала ў ладкі.

— Брава, брава,— смяялася яна.— Дарую вам і ваша вымаўленне! За вашу смеласць, што вы, не ведаючы англійскай мовы, узяліся на ёй вершы пісаць!

Завуч пакланіўся.

— Я ўсё жыццё вывучаў французскую,— сказаў ён,— але спецыяльна для вас, як бачыце, асвоіў і англійскую.

— Скажыце, Косця,— пыталася Людміла Макараўна ў паэта, мужа сваёй прыяцелькі, ці ведаеце вы ў гісторыі літаратуры факт, каб чалавек, не ведаючы мовы, вершы на ёй пісаў?

Паэт толькі што выпіў і цяпер закусваў.

— Гісторыя ўсё ведае,— адказаў ён з поўным ротам.

— А ці разумееце вы хоць, што вы сказалі? — са смехам пыталася Людміла Макараўна ў завуча.

— О, як вы кепска пра мяне думаеце, дарагая імянінніца,— роблена пакрыўдзіўся тамада.— Я сказаў вам добры вечар і што я рады бачыць вас!

— Па англійску вы, па-мойму, гаварылі даўжэй,— сказаў паэт. Усе весела засмяяліся.

Калі застолле ўжо гуло, як растрывожаны вулей, у дзверы пазванілі і з’явіліся, нарэшце, дэкан з жонкаю. Ён — невысокі, паўнаваты, з разумнымі вачыма, яна крышку сарамлівая, з мяккаю ўсмешкаю на не маладым, але яшчэ прывабным твары.

— О-о-о!

— У-у-у! — загулі госці, паказваючы сваю радасць.

— Штрафную! Штрафную! — крычаў тамада, наліваючы дэкану каньяк у фужэр.

Дэкан падняў рукі.

— Даруйце, не судзіце так строга... Вінаватыя, спазніліся мы, так атрымалася,— прасіў ён прабачэння.

Калі новыя госці крыху падсілкаваліся і абвыклі ў кампаніі, Людміла Макараўна пачала прасіць паэта пачытаць свае вершы:

— Калі ласка, Косця, толькі не па-англійску, каб усе зразумелі.

Паэт спачатку аднекваўся, але паэтава жонка піхнула яго пад бок, і ён устаў. Паэт быў высокі, са светлымі валасамі, хударлявы. Успершыся адной рукою на стол, а другую паклаўшы ў кішэню пінжака, ён пачаў:

Жанчына, ты соль на раны мае...

Жанчына, бальзам ты на раны мае...

Ты позіркам можаш мяне загубіць,

Усмешкаю радасць жыцця падарыць...

Усе ціха слухалі, пазіраючы на паэта, а той чытаў верш пра жанчыну, пра каханне. Калі скончыў, госці дружна яму запляскалі, асабліва жанчыны, а тамада сказаў:

— Наліце, калі ласка, таварышу паэту гарэлкі з бальзамам, няхай яна, замест жанчыны, палечыць сёння яго раны.

Тамада здолеў арганізаваць яшчэ адзін ці два тосты, а далей пайшла, як кажуць, самадзейнасць. Госці пачалі ўставаць з-за стала, мяняцца месцамі, мяняцца чаркамі, пілі па двое, па трое, гучна гаварылі між сабою.

— Вы чыталі ў сённяшняй газеце? — расказваў Верын Валодзя намесніку дэкана. — Недзе ў Эквадоры вёска ёсць, дык там усе жыхары жывуць больш чым па сто гадоў... I ніводзін з іх ніколі ў вочы не бачыў доктара, жывуць па сонцы, з ім кладуцца, з ім устаюць.

— Ага, чытаў,— дружалюбна адказваў намеснік дэкана.— А чаму так доўга жывуць? Бо ўвесь час на свежым паветры, бо фізічная праца...

На другім канцы стала настаўніца музыкі Нэля Ігараўна гаварыла з мастаком, пляменнікам гаспадыні.

— Што вы, Міця,— паварочвала яна да мастака зграбную галоўку з кароткаю стрыжкаю,— у мяне няма абсалютна ніякіх прэтэнзій да жыцця, да грамадства, наадварот, я адчуваю сябе вінаватаю перад людзьмі. Гэта ж падумаць толькі! — падняла яна ўгору плечыкі.— Я жыву ў цёплай кватэры, у мяне ёсць вадаправод, газ, электрычнасць, гэта ж усё мне зрабілі, я сама і пальца не прыклала да ўсяго гэтага, на гатовенькае прыйшла.— Яна, здаецца, забылася пра яду, трымала перад сабою нож і відэлец, паводзіла імі пад такт сваім словам.— Я іду ў магазін і купляю свежы хлеб, малако, яйкі, цукеркі. I гэта ж для мяне нехта зрабіў, я толькі на піяніна іграць умею, без маёй музыкі можна жыць, а вось без хлеба, без кватэры...

Міця сядзеў, ужо крышку захмялелы, без пінжака — пінжак вісеў на спінцы яго крэсла — і глядзеў на Нэлю Ігараўну закаханымі вачыма. Узяў яе руку, пацалаваў.

— Мілая,— сказаў, ледзь не са слязою.— Я заўсёды ведаў, што жанчыны разумнейшыя за мужчын, але не перажывайце, ваша музыка таксама патрэбна людзям, патрэбна, як хлеб...

Павел Іванавіч не слухаў таго, што гаварылі за сталом госці, але ён бачыў, што госці занятыя самі сабою, і быў рады, што іх не трэба забаўляць. Ён куляў чарку за чаркаю, быццам хацеў патушыць нейкі вугаль, што гарэў у яго ў грудзях, але вугаль не затухаў, а яшчз больш разгараўся, пёк усярэдзіне.

Нехта ўключыў тэлевізар, і на сіняватым экране мяняліся кадр за кадрам — паяўляліся то лес, то немцы ў касках, то заяц, які ўцякаў ад стрэлаў. Потым людзі, вязнучы ў балоце, пхалі нагружаныя калёсы, памагаючы каню выцягнуць іх з багны. Ішоў фільм пра вайну, пра партызанаў, і ён на міг як бы вярнуў Паўла Іванавіча ў тыя далёкія гады, калі і сам ён вось гэтак граз у балоце, сам страляў па немцах, пух з голаду. Захацелася паглядзець фільм — што будзе далей, ці выцягнуць партызаны воз, ці адаб’юць немцаў, але экран засланяла талерка, з якой тырчалі курыныя ножкі, Вера Пятроўна, якая сядзела каля самага тэлевізара, трымала ў руцэ келіх з віном, ставіла яго на абрус, вадзіла донцам па абрусе, і гэта таксама перашкаджала глядзець. Павел Іванавіч адвярнуўся ад экрана. У галаве шумела — і ад гулу, і ад выпітай гарэлкі. Госці гаварылі, стараючыся перакрычаць адзін аднаго, нехта смяяўся, нехта спрабаваў спяваць. Ніхто не звяртаў увагі на Паўла Іванавіча, быццам госці забыліся, хто тут гаспадар, хто тут імяніннік і чаго яны сюды прыйшлі. Павел Іванавіч адчуў раптам сябе за гэтым шумным сталом, як на бязлюдным востраве, зрабілася сумна, тужліва, аж слёзы падступілі да вачэй.

«Больш не трэба піць,— падумаў ён.— I так перабраў норму».

— Таварышы! Танцаваць! Музыку! Музыку! — запляскала ў ладкі Людміла Макараўна. Яна молада падхапілася з крэсла, адставіла яго ўбок і па-за спінамі гасцей, якія ўсё яшчэ сядзелі за сталом, выбегла з залі. Праз хвіліну яна вярнулася, несучы перад сабою шэры чамаданчык — магнітафон, які ўзяла ў пакоі дачкі, паставіла на нізенькі столік са шкляным верхам.

— Ірачка, заводзь сваю шарманку, я не ведаю, як тут што робіцца,— сказала яна дачцэ.

Ірачка, пунсовая, як ружа, і ад выпітага віна, і ад заляцанняў барадатага Міцевага сябра, які ўсё-такі пераманіў Ірачку да сябе і ўвесь час гаварыў з ёю, устала з свайго крэсла і, адчуваючы на сабе позірк свайго кавалера, крыху саромеючыся гэтага позірку і радуючыся яму, пайшла заводзіць музыку.

Яна адкрыла вечка магнітафона, як майстра, які ведае, што робіць, пакруціла адзін ражок, другі. Магнітафон засіпеў, потым забалбатаў — скоранька-скоранька і як дзіцячым голасам, потым палілася музыка з песняю. Музыка была рытмічная, артыст спяваў па-французску хрыплаватым голасам, і Ірачка, не адыходзячы ад магнітафона, пачала прытупваць ножкаю ў сінім лакавым туфліку.

Жанчыны пачалі выцягваць з-за стала мужчын, каб ішлі танцаваць, мужчыны, цяжкія ад яды і гарэлкі, неахвотна паднімаліся і пачыналі тупаць пад музыку, быццам утрамбоўваючы з’едзенае, каб знайшлося яшчэ месца і для салодкага стала — кавы, чаю і пірожных.

Маладзейшыя танцавалі па-свойму — выкручваліся ўсім целам, вадзілі рукамі, быццам ручніком спіну выціралі, нагамі быццам акуркі тушылі і ўсё скарэй-скарэй, жвавей-жвавей. Настаўніца музыкі танцавала з намеснікам дэкана — у яе выходзіла хораша, зграбна, а ён размахваў рукамі, як вятрак крыламі, тоўкся на месцы, не трапляючы ў такт музыцы.

А ў Ірачкі і ў барадатага выходзіла хораша ў абоіх, яны абое адчувалі музыку, рухі ў абоіх былі зграбныя. Людміла Макараўна спярша залюбавалася дачкою, а потым здзівілася і спалохалася. Адкуль яна ўмее? Дзе навучылася? Здаецца ж, увесь час на вачах, пад матчыным наглядам.

А Павел Іванавіч раптам падумаў, што Тані тады было столькі гадоў, як цяпер яго дачцы. Падумаў так і здзівіўся. Таня ў свае гады працавала, можна сказаць, сям’ю карміла, і здавалася, што яна зусім дарослая.

Музыка іграла жыва і весела, танцоры не ведалі стомы, Ірачка кідала пякучыя позіркі на свайго партнёра, усё яе цела жыло, вабіла, барадаты слухаўся кожнага яе руху — то падступаў бліжэй да яе, то адыходзіў, выгінаўся і прысядаў амаль да падлогі. Было ў гэтым танцы нешта як першабытнае, дзікае, вольнае ад усялякіх правіл і законаў.

— Як табе гэта падабаецца? — спытаў Павел Іванавіч у Хадасевіча, які стаяў каля яго і таксама глядзеў на танцораў.

Хадасевіч прыжмурыў вочы, памаўчаў, потым адказаў з ухмылкаю:

— Каб мы некалі, у час нашай маладосці, так паапраналіся б ды так танцаваць пачалі, нас і з інстытутаў павыганялі б, і з камсамола павыключалі б...

— Дык добра гэта ці дрэнна? — дапытваўся Павел Іванавіч.

Хадасевіч, склаўшы на грудзях рукі, глядзеў на танцораў.

— Праўда заўсёды на баку моладзі... Хоць часам нам гэта і не хочацца прызнаваць. I потым — мы самі ўсё гэта спарадзілі. Што нарадзілі, тое і маем.

Музыка не спынялася, канчалася адна мелодыя і пачыналася другая, аркестр іграў на ўсю сілу, надрываліся саксафоны, бразгалі талеркі, грымеў барабан, і Паўлу Іванавічу захацелаея адпачыць ад гэтага шуму, пабыць хоць крышку аднаму. Лавіруючы паміж танцорамі, ён выйшаў у калідор, адтуль пакіраваўся ў спальню.

Тут было нашмат свяжэй, чым у залі, шум даносіўся крыху прыглушана, верхняе святло не было ўключана, гарэў толькі начнік, што стаяў на тумбачцы паміж двума ложкамі. На жончыным ложку ляжала цэлая гара пакункаў і карабкоў, ужо адкрытых і разгорнутых — падарункі, што напрыносілі сёння госці. Пакрывалы і на жончыным, і на ягоным ложку былі крыху сцягнутыя і скамечаныя, госці садзіліся тут і на ложкі.

Павел Іванавіч прайшоўся па спальні, адпачываючы ад гарачыні і ад шуму; праходзячы каля высокага люстэрка-трумо, неяк знянацку ў яго паглядзеўся і аж скалануўся, стаў, як укопаны. 3 трумо на яго глядзеў Зайчык... Не, гэта быў не Зайчык, не той хлопец, якога засудзілі на чатыры гады, гэта быў Павел Іванавіч, але выраз твару, паварот галавы ў гэты міг быў такі самы.

Павел Іванавіч правёў далоняю па шчацэ, па лбе, быццам хочучы сцерці гэта падабенства. Ды яго ўжо, здаецца, і не было, з люстэрка ўжо глядзеў салідны мужчына ў белай кашулі, дагледжаны, паўнаваты, з інтэлігентным тварам. Што агульнае магло быць у гэтага чалавека з тым арыштантам у рудых штанах з торбамі на каленях, які адабраў у дзяўчыны сумачку з грашыма?

— Не трэба было столькі піць,— падумаў Павел Іванавіч і, яшчэ раз правёўшы рукою па твары, адышоў ад люстэрка.

4

Назаўтра быў дзень з халодным шэрым небам, з дробным сняжком, які бяліў зрудзелую і зшорхлую пасля адлігі скарынку лёду, сыпаўся пад калёсы машын і тралейбусаў, біўся ў шыбы высокіх дамоў, што стаялі на праспекце. Адчыняліся і зачыняліся дзверы гастраномаў, прамтаварныя магазіны былі яшчэ замкнёныя, за шырокім шклом вітрын стаялі манекены ў доўгіх, да пят, сукенках, віселі распятыя спадніцы і кашулі, блузкі і касынкі, ужо крыху запыленыя, віцвілыя.

Павел Іванавіч, як заўсёды, як кожную раніцу, ішоў на работу.

Зямля пачынала свой новы дзень. Пачынала яго для ўсіх — і для гэтай старой жанчыны, што, захутаная ў хустку, з сумкаю ў руцэ выйшла з гастранома, і для гэтых хлапчукоў, што з ранцамі за плячыма беглі ў школу, і для гэтай пары, мусіць, маладажонаў, што, узяўшыся за рукі, выйшлі ў раніцу. Зямля пачынала свой новы дзень, ні рухам, ні намёкам не адкрываючы нікому, што напаткае яго сягоння — цераз міг, цераз хвіліну, не адкрываючы нікому, як гэты дзень адзавецца некалі — праз пяць гадоў, праз дзесяць, праз дваццаць.

Інстытут сустрэў Паўла Іванавіча знаёмым гулам галасоў, знаёмыміпахамі — пабелкі, клею і гардэроба, дзе вісела вопратка студэнтаў — паміж цёмных мужчынскіх паліто чырвоныя, зялёныя, сінія паліто студэнтак з футравымі каўнярамі, шапкі і шапачкі на ражках вешалак.

Марыя Данілаўна, у чорным халаце, у валёнках, якая прымала і выдавала студэнтам паліто, павіталася з Паўлам Іванавічам. I студэнты з ім віталіся:

— Добры дзень, Павел Іванавіч!

— Добры дзень!

— Дзень добры!

Па шырокай лесвіцы ўздымаўся на другі паверх, да дэканата. Насустрач яму з лесвіцы збягалі студэнты, іншыя пераганялі яго, ветліва абмінаючы, каб не штурхнуць.

У дзканаце павітаўся за руку з дэканам, з намеснікам дэкана, з Вераю Пятроўнай, з іншымі выкладчыкамі і з сакратаркаю, якая сядзела за машынкаю і друкавала, пазіраючы то на спісаны густым почыркам лісток, што ляжаў у яе злева, то на клавішы машынкі. Дэкан і намеснік дэкана паціснулі яму руку мацней, чым звычайна, быццам гэтым поціскам гаворачы, што не забыліся, дзе яны ўчора былі, а Вера Пятроўна па-змоўніцку яму ўсміхнулася.

Павел Іванавіч распрануўся, падышоў да вакна, паклаў свой партфель на падваконнік. За вакном было ўжо бела ад снегу, снег ляжаў на карнізе і на раме вакна, аднекуль прыляцеў голуб, заскакаў на карнізе, пакідаючы на некранутым снезе крыжыкі слядоў, потым прытуліўся ў кутку, надзьмуўся, і добра было відаць яго круглае жоўтае вока з чорнаю зрэнкаю.

Павел Іванавіч, шчоўкнуўшы бліскучым замком, адкрыў партфель, выняў канспект лекцыі, якую павінен быў чытаць зараз, кніжку з закладзенымі паперкамі ў тых месцах, дзе былі падрыхтаваны цытаты. Рабіў усё гэта і адным вухам прыслухоўваўся да таго, пра што гаварылі ў дэканаце.

Выкладчыца французскай мовы скардзілася Веры Пятроўне на свайго сына — урокі вучыць не хоча, ад тэлевізара не адарваць, то было фігурнае катанне, а цяпер гэты хакей...

Літаратар Іван Фёдаравіч толькі што вярнуўся з-за мяжы, ездзіў у Японію, і расказваў, як іх там кармілі.

Выкладчык псіхалогіі, нізенькі, лысы, даваў парады выкладчыку беларускай мовы, як лячыць радыкуліт.

Ніякай сенсацыі не адбылося ні ў інстытуце, ні ў горадзе, ні ў цэлым свеце, і размовы былі будзённыя. А вось кожная важная навіна абмяркоўваецца тут горача, з запалам. Горача абмяркоўваюць тут кожны палёт касманаўтаў, спрачаюцца, ці трэба даваць прэмію вучонаму, калі яго работа не мае практычнага значэння, абураліся, калі даведаліся, што адзін выкладчык інстытута пакінуў жонку з дзіцем і ажаніўся са студэнткаю.

Павел Іванавіч падумаў, як загаварылі б у дэканаце, каб даведаліся пра Зайчыка.

— Хіба такі чалавек можа выкладаць у інстытуце, выхоўваць моладзь! — гэта сказаў бы намеснік дэкана.

— Свайго ўласнага сына судзіў! А мы да яго яшчэ ў госці хадзілі! — так сказала б Вера Пятроўна.

Павел Іванавіч паморшчыўся, быццам ужо цяпер пачуў усё гэта.

Зазвінеў званок. Выкладчыкі пабралі свае сумкі, папкі. Павел Іванавіч пакінуў партфель на падаконніку — чамусьці не любіў хадзіць у аўдыторыю з партфелем. Узяў канспект, кніжку, прапусціўшы ў дзвярах выкладчыцу французскай мовы, выйшаў у калідор.

Высокі светлы калідор быў ужо амаль пусты, бег толькі адзін студэнт, у караткаватых штанах, у цесным пінжачку, з кнігамі пад пахай. Прыкідваючыся, што не заўважае выкладчыкаў, якія выходзілі з дэканата, пабег у канец калідора, адчыніў дзверы аўдыторыі, знік за дзвярьіма. У гэту аўдыторыю ішоў цяпер і Павел Іванавіч, у яго лекцыя на трэцім курсе. Зараз ён зойдзе, і ўсе студэнты ўстануць, вітаючы яго, а ён, напэўна, адчуе нялоўкасць.

«Трэба нешта рабіць... Трэба нешта рабіць...»,— думаў Павел Іванавіч, адчыняючы дзверы.

*

Ён разумеў, што калі не будзе дабівацца ісціны — хто такі Зайчык, чый ён сын — ці Танін, ці не,— то ўсё застанецца так, як і было, яго таямніцы ніхто не раскрые. Больш чым дваццаць гадоў прайшло, і ніхто не ставіў да яго ніякіх прэтэнзій, не шукалі яго ні Таня, ні яе радня, ніхто і не намякнуў яму, што ў яго ёсць дзіця, ды і сам ён — вучыўся ў інстытуце, ажаніўся, абараніў дысерцатыю, і ўсё гэта, вельмі рэдка ўспамінаючы Таню, зусім не думаючы пра дзіця, якое яна павінна была нарадзіць. Ды вялікага грэху ён за сабою і не бачыў — ці ён першы, ці ён апошні меў да жаніцьбы дзяўчыну, быў блізкі з ёю, ці ён першы, ці ён апошні яе пакідаў. Мужчыны часам у кампаніях прызнаваліся ў сваіх грахах, смеючыся, гаварылі — маўляў, хто ведае, можа дзе па свеце і нашы дзеці бегаюць. Дык хіба не можа ён жыць, як і жыў, не дабіваючыся ніякай ісціны з гэтым Зайчыкам. Можа не варта пра ўсё гэта думаць, забіваць сабе галаву, трывожыць сэрца, тым больш, што паправіць усё гэта цяпер проста немагчыма. Дапусцім, ён прызнаецца, што Зайчык — ягоны сын, напіша яму ў калонію пісьмо і ўсё раскажа. Зайчыка гэтым ён не ўратуе, таму ўсё роўна прыйдзецца адбываць пакаранне, бо ён яго заслужыў. А ці ўзрадуецца сам Зайчык, даведаўшыся, што ў яго знайшоўся бацька і хто гэты бацька. Можа, яшчэ больш узлуецца, узненавідзіць Паўла Іванавіча, скажа: «А дзе ты быў раней?» Вернецца з калоніі ды яшчэ морду наб’е такому бацьку. Перавыхаваць Зайчыка, дарослага мужчыну, таксама ўжо цяжка, можа нават немагчыма, так што Зайчыку, хутчэй за ўсё, ён нічым не паможа, а сам страціць аўтарытэт, страціць работу, у сям’ю прынясе разлад. Хіба ўзрадуюцца, даведаўшыся пра ўсё, жонка, дачка? Скажуць, што ён скампраметаваў не толькі сябе, але і іх.

Павел Іванавіч разумеў усё гзта, можа, больш за ўсё ён якраз і баяўся страціць тое, што меў, але не мог выкінуць з галавы таго суда, не мог выкінуць з галавы Зайчыка. Апошні час ён думаў толькі пра гэта, і сэрца яго не знаходзіла спакою. Мінулае ўставала, як здань, чаплялася за яго, як калючыя ваўчкі за адзежу, і іх было не паскідаць, ад іх было не адчапіцца. Каб нарэшце вырашыць усё да канца, каб ведаць пэўна, хто гэты Зайчык, Танін ён ці не, Павел Іванавіч надумаўся схадзіць на завод, дзе працаваў асуджаны, знайсці яго сяброў, што жылі з ім разам у інтэрнаце, распытаць, адкуль Зайчык родам, хто яго бацькі. Скажа хлопцам, што ён прыйшоў з суда, ды яны не будуць вельмі дапытвацца, чаму ён прыйшоў. Скажа, што так трэба.

Пасля лекцый, не заязджаючы дадому, скіраваўся ён на завод. Спачатку ехаў тралейбусам, потым перасеў у трамвай. Апошнім часам ён рэдка ездзіў трамваем, і яму непрывычны быў жалезны грукат колаў па рэйках, візгат на паваротах. I пасажыры тут былі другія. У тралейбусах, асабліва першага маршруту, якім карыстаўся Павел Іванавіч, на работу і з работы ездзілі служачыя, набівалася поўна студэнтаў, а тут было больш рабочай публікі — мужчыны з абветранымі, быццам і зімою загарэлымі тварамі, з дужымі рукамі, жанчыны ў ватоўках, у камбінезонах.

Вокны ў трамваі бразгацелі, на адной шыбе, прыклеены, вісеў білецік.

Ён выйшаў на ўскраіне горада — тут стаялі драўляныя дамы, усцяж усёй вуліцы цягнуўся доўгі шэры плот, каля плота ішоў вузкі тратуарчык, не ачышчаны ад снегу, і наогул снегу на гэтай вуліцы было многа, вялікімі гурбамі ляжаў ён каля дрэў, што раслі ўздоўж тратуара, укрываў гародчыкі каля хат, і ад яго было тут светла, бела. Снег і цяпер яшчэ церусіў, рэдкі і дробны, падаў на цёмнае паліто Паўла Іванавіча, раставаў на твары.

Вуліца была адна з тых, што дажывала свой век, хутка ад яе і следу не застанецца, на яе месцы вырастуць высокія дамы, як тыя, што стаяць ужо недалёка і відаць цераз рэдкую сетку снегу — на дзевяць паверхаў, з балконамі, з усімі выгодамі. За драўлянаю вуліцаю рос мікрараён — цэлыя кварталы прыгожых, як лялькі, дамоў, відаць былі і недабудаваныя, з доўгімі стрэламі кранаў каля іх. Каменны раён быццам наступаў на ціхую драўляную вуліцу, падыходзіў да яе бліжэй і бліжэй, каб аднойчы наступіць на яе і сцерці назаўсёды.

Павел Іванавіч падумаў, што вось людзі, шмат людзей, працуюць, будуюць заводы, дамы, цэлыя гарады, робяць і за тых, і для тых, хто мітусіцца ў жыцці, думае толькі пра сябе, прыкідваецца вельмі важнаю асобаю, лічыць, што ён нашмат вышэйшы за іншых. А вось яна — мера: калі тое, што ты зрабіў, патрэбна некаму — як кватэра, як хлеб, як штаны,— то ты і асоба, ты і не лішні на зямлі, а так...

Павел Іванавіч пайшоў у бок мікрараёна, ён ведаў, што там завод, на якім працаваў Зайчык, скора ён і сапраўды ўбачыў высокія заводскія трубы, цагляны плот, прахадную.

3 прахадной выйшаў адзін чалавек, потым другі, і далей адзін за адным павалілі рабочыя — мусіць, кончылася змена. Павел Іванавіч спыніўся, падумаў, што трапіў не ў час, можа, не знойдзе цяпер на заводзе тых людзей, якія яму трэба. А рабочыя ішлі, ішлі, хлопцы — у куртках з балонні, дзяўчаты ў сініх, зялёных, чырвоных вязаных шапачках, і ўсё моладзь, моладзь...

Павел Іванавіч адышоў убок, стаяў, чакаў, калі пройдуць рабочыя. А потым ён падумаў, што пасля першай змены на работу заступіць другаяі, можа, ён усё-такі знойдзе каго з тых, што яму памогуць.

Ён стаяў, пакуль паток людзей не пачаў меншаць, пакуль з прахадной не пачалі ўжо выходзіць па адным, па два чалавекі, а пасля зноў узышоў на сцежку, якая вяла да завода...

Ён пазнаў гэту жанчыну, калі падышоў да яе зусім блізка. Спачатку падумаў: «Дзе я яе бачыў?» А потым успомніў, спыніўся, азірнуўся — тая, у зялёным паліто, была на судзе ў Зайчыка...

Жанчына, мусіць, не пазнала яго, бо прайшла паўз яго абыякава і цяпер спяшалася, грузна ставячы ногі ў чорных ботах, размахваючы рукамі.

Павел Іванавіч крута павярнуўся і пайшоў за жанчынаю, яшчэне ведаючы, як спыніць яе, як з ёю загаворыць, але разумеючы ўжо, што гэта жанчына ведае пра Зайчыка больш, чым хто, і яму пашанцавала, што ён яе ўбачыў.

Жанчына ў зялёным паліто спяшалася, не падазраючы, што нехта глядзіць ёй у спіну, ідзе за ёю следам, што некага яна цяпер вельмі цікавіць. Яна ўсё грузна, не па гадах цяжка ставіла ногі, і з-пад яе ботаў выляталі камячкі снегу. Тут было адкрытае месца, і дзьмуў моцны вецер, несучы з сабою калючы дробны снег, але жанчына як не чула ветру, снегу, ішла, не зважаючы на іх.

Павел Іванавіч усё бліжэй падыходзіў да яе, зайшоў крыху збоку і ўбачыў сіняватыя жылкі на яе шчоках, губы з рэшткаю губной памады.

— Прабачце, калі ласка,— крануў ён яе за локаць.

Жанчына як спалохалася, азірнулася, паглядзела на Паўла Іванавіча з недаўменнем, з хвілінку нешта як успамінала, потым, напэўна, успомніла, але твар яе не памякчэў.

Павел Іванавіч здагадаўся, што яна пазнала яго, пазнала ў ім чалавека з суда, і насцярожылася. Ён загаварыў з ёю мякка, стараючыся адагнаць гэту насцярожанасць.

— Мне хацелася б... Мне трэба з вамі пагаварыць... Вы не хвалюйцеся, я да вас нічога кепскага не маю, я так...

Жанчына слухала, нічога не адказваючы, толькі глядзела на яго з чаканнем.

— Вы былі на судзе, калі судзілі Зайчыка, Віктара Паўлавіча... Скажыце, калі ласка, хто вы яму будзеце? — спытаўся Павел Іванавіч.

Жанчына цяпер ужо крыху паспакайнела, можа, яе супакоіла далікатнасць Паўла Іванавіча, можа, адчула, што яму самому нечага няёмка.

— Я... гэта, цётка яму... Ён мне пляменнік,— адказала яна і кашлянула, прыкрыўшы далоняю губы.

— Цётка? — перапытаў Павел Іванавіч.— Разумееце, я хацеў бы з вамі пагаварыць... Мы, савецкі суд... Мы не толькі судзім чалавека, мы хочам дазнацца — чаму чалавек стаў на такую дарогу... Зайчык атрымаў сваё, атрымаў тое, што зарабіў, але мяне як засядацеля і проста як чалавека...

Паўлу Іванавічу самому зрабілася няёмка за такую напышчанасць, за тое, што ён, як добры дэмагог, святымі словамі прыкрывае сваё, маленькае. Але жанчына гэтага, мусіць, не адчула, яна глядзела ўжо на Паўла Іванавіча даверліва і са спагадаю.

Паўз іх праходзілі рабочыя, паглядалі на сваю работніцу і на саліднага чалавека з партфелем, якія стаялі пасярод дарогі, абыходзілі іх, часам азіраліся. 3 трэскам праехаў матацыкліст у жоўтай касцы, у ватовых штанах, за ім віліся клубы сіняга дыму, але вецер тут жа развейваў іх.

— Мне трэба з вамі пагаварыць,— яшчэ раз сказаў Павел Іванавіч і азірнуўся, быццам шукаючы месца, куды б тут можна было пайсці, каб захінуцца ад ветру і снегу, каб застацца ўдваіх, каб ніхто не перашкаджаў ім. Але справа было адкрытае поле, некалі перакапанае бульдозерамі, узрытае гусеніцамі кранаў, а злева — кар’ер. Дарога з завода вяла ў ціхую вуліцу, на ёй было лепш, чым тут, на адкрытым месцы, але хіба на вуліцы пагаворыш з чалавекам, ды яшчэ з незнаёмым?

— У вас тут блізка няма якой-небудзь кавярні ці рэстаранчыка? — спытаўся Павел Іванавіч,— мы б там пасядзелі ў цяпле, пагаварылі,— сказаў ён.

Жанчыну такая прапанова, здаецца, збянтэжыла, яна азірнулася, быццам шукаючы, дзе ж тут якая кавярня ці рэстаран, паціснула плячыма.

— Тут, блізка, няма, у мікрараёне ёсць, але далекавата,— сказала яна няпэўна.

Павел Іванавіч глянуў у бок мікрараёна, які прасціраўся за заводам. Ён не хацеў адступацца, не хацеў пакідаць жанчыну, вырашыў угаварыць яе пайсці ў мікрараён, але тая раптам сказала:

— Ды не, не трэба ў кавярню... Я ж з работы, так апранута,— глянула яна на свае ногі ў цяжкіх чорных ботах.— Калі ўжо так... То я жыву недалёка, адна жыву, вунь там,— паказала яна ў бок новых дамоў, што падступалі да драўлянай вуліцы.

Гэта было, мусіць, самае лепшае. Калі жанчына жыве адна...

— 0, то і добра,— адразу згадзіўся Павел Іванавіч.— Я вас доўга не затрымаю, вы ўжо прабачце мне, што я так...

Яны пайшлі — жанчына крышку наперадзе, Павел Іванавіч за ёю, адчуваючы і нялоўкасць, і хваляванне, яшчэ добра не ведаючы, як пачне з ёю гаварыць, каб выпытаць самае галоўнае, самае важнае для сябе.

— Мы тут у бараку жылі, а цяпер барак знеслі, дык нам кватэры падавалі,— загаварыла жанчына, азіраючыся на Паўла Іванавіча.— У бараку ведаеце як было — на керагазах есці варылі, ваду вёдрамі з калонак насілі, а цяпер усё ў хаце, дык мы не нарадуемся.

— Дзіва што, новая кватэра — гэта добра,— сказаў Павел Іванавіч, ледзьве паспяваючы за жанчынаю, якая ішла скора і часам азіраючыся на яго, быццам правяраючы, ці ідзе ён за ёю.

— Вунь наш дом,— паказала яна на высокі новы будынак, які выступаў адразу за старою вуліцаю.— Адсюль і балкон мой відаць, трэці з краю, на чацвёртым паверсе.

Жанчына яшчэ ўсё, мусіць, перажывала радасць наваселля і дзялілася гэтаю радасцю з усімі. Павел Іванавіч кінуў вокам на тыя балконы — на адным вісела бялізна, на другім да сцяны было прыхілена нешта вялікае — мусіць, спрунжынавы сяннік.

Вуліцай дайшлі яны да завулка, дзе стаяў гэты новы дом і будавалася яшчэ некалькі — кран узнімаў угору бэльку, гудзеў экскаватар. Зямля тут была раскопаная, толькі да новага дома вяла ачышчаная ад снегу роўная сцежка.

Па крутой вузкаватай лесвіцы яны падняліся на чацвёрты паверх, жанчына выняла з кішэні ключык, адамкнула дзверы. У невялічкім калідоры распранулася і засталася ў сіняй вязанай кофце, у чорнай спадніцы, валасы яе былі пастрыжаны да вуха і збоку зашпілены прыколкаю.

Яна запрасіла распрануцца і Паўла Іванавіча, і ён павесіў на вешалку сваё паліто, шапку, партфель паставіў у кутку на падлогу, зайшоў у пакой.

Кватэра была аднапакаёвая, чыстая, новая, пры сцяне стаяў нікеляваны ложак, засланы блакітнаю капаю, у кутку шафа з люстэркам у дзверцах, пасярэдзіне круглы стол, накрыты абрусам, звязаным з белых нітак.

У гэтай чыстай сціплай кватэры Павел Іванавіч адчуў сябе раптам як на шыле, не ведаў, куды ступіць, куды дзець рукі, нешта як муляла яму, зрабілася прыкра, што ён прыйшоў сюды вывіжоўваць, што яму тут прыйдзецца хлусіць.

Гаспадыня падставіла яму крэсла, запрашаючы сесці, і ён сеў каля стала, адчуваючы, як трымціць у яго ўсё ў сярэдзіне і як хочацца закурыць. Убачыў на падваконніку пачаты пачак «Беламору» і хоць ніколі не курыў папярос, курыў толькі цыгарэты, узрадаваўся.

— У вас папяросы, можна ўзяць? — спытаўся ў гаспадыні.

— Ага, можна, можна,— гаспадыня скоранька падала яму пачак, збегала на кухню і прынесла карабок запалак, замест попельніцы паставіла перад Паўлам Іванавічам сподак з жоўтым беражком.

Павел Іванавіч узяў папяросу, падаў пачак гаспадыні, каб і яна закурыла, але гаспадыня адмовілася.

— Не, я не куру, гэта забыўся тут адзін чалавек,— сказала яна і засаромелася, а Павел Іванавіч падумаў, што папяросы забыўся, мусіць, яе кавалер.

Гаспадыня таксама села за стол, спіною да шафы з люстэркам, і Павел Іванавіч бачыў у люстэрку яе патыліцу з пастрыжанымі валасамі, спіну, абцягненую сіняю кофтаю.

Трэба было пачынаць гаворку, для якой ён і прыйшоў сюды, але Павел Іванавіч не ведаў, як яе пачаць. Гаспадыня таксама, мусіць,

чакала ўжо, што ён скажа. I ён пачаў, адкашляўшыся,— папярхнуўся дымам, адвык курыць.

— Я, разумееце, ішоў на завод, думаў знайсці каго з хлопцаў, якія жылі з вашым пляменнікам у інтэрнаце, але сустрэў вас. А як вас завуць? Трэба ж нам пазнаёміцца.

— Маруся мяне зваць,— адказала жанчына.

— А мяне Павел Іванавіч. Дык раскажыце мне, Маруся, я буду так вас называць, бо вы маладая, нашмат маладзейшая за мяне... Раскажыце, калі ласка, як жыў ваш пляменнік, чаму ён стаў такі...— зноў зацягнуўся дымам папяросы Павел Іванавіч.

— Што ж тут расказваць, таварыш засядацель,— уздыхнула Маруся.— Віцька — сын маёй сястры. Сястра з ім гора набралася, а цяпер і я. Гэта ж на завод яго ўстроіла — рабі, жыві, як людзі. Дык не... Каб сястра ведала — у труне перавярнулася б. Яна памерла, летась...

Павел Іванавіч лавіў у Марусіным расказе тое, што магло яму адкрыць пра Зайчыкаву радню. «Сын сястры... Сястра памерла летась... Не можа быць, каб Таня памерла, яна ж зусім маладая, маладзейшая за мяне, ну, напэўна ж, Зайчык чужы, я проста ўбіў сабе ў галаву...»

— Гэта ж такога сораму нарабіў,— гаварыла Маруся,— і скажу я вам, раней усялякае было — ну, піў, ну, хуліганіў, але каб чалавека абакрасці... Я вам скажу, усё гэта гарэлка, усё яна, ну хіба цвярозы зрабіў бы такое? Канечне, каб вы як памаглі таму дурню, то няхай бы памаглі, каб нябожчыца сястра ведала... Ды гэта дзіця мо і звяло яе ў магілу, столькі яна з ім, бедная, гора набралася... Ды і дурня таго шкода, можа той вотчым мазгі яму адбіў, каб яго магіла ўзяла. Скажыце, чаму гэта добрыя людзі паміраюць, а паганых зямля носіць...

Павел Іванавіч зноў лавіў у Марусіным апавяданні тое, што было важна для яго. Значыцца, у гэтага Зайчыка быў айчым... Што ж, Таня магла выйсці замуж... Не трэба больш цягнуць, хутчэй няхай яна ўжо гаворыць, ён жа быў гатовы да ўсяго, дык чаго ж цяпер баіцца...

— У вашага пляменніка быў айчым... А бацька... Бацька яго хто? — спытаў ён глухаватым, чужым самому сабе голасам.

Маруся правяла далоняю па абрусе, зноў уздыхнула.

— Як вам сказаць... Бацька... недзе сабакам сена косіць... Кінуў ён яе. Яшчэ як дзіця не нарадзілася, ну, а потым, хто ж добры ўзяў бы яе з дзіцем? Выйшла замуж за ўдаўца, за п’яніцу, той адну жонку звёў у магілу, і Валю нашу...

Як толькі Павел Іванавіч пачуў імя — Валя,— у грудзях у яго нешта як скалыхнулася. Ён патушыў папяросу, прыдушыўшы яе аб дно сподка, выняў з кішэні хустачку, выцер лоб, шыю. Ён ужо слаба слухаў, што гаварыла Маруся далей, у вушах у яго гучала адно імя — Валя. Ён хацеў пачуць яго яшчэ раз, яшчэ раз пераканацца.

— Дык, кажаце, вашу сястру, маці вашага пляменніка звалі Валя? — спытаў Павел Іванавіч, спытаў — і як ступіў на міннае поле: а раптам Маруся другі раз не назаве гэта імя, а раптам яна агаварылася?

— Ага, Валя,— падняла Маруся вочы на Паўла Іванавіча.

Жалезны абруч, што колькі дзён сціскаў грудзі Паўла Іванавіча, пачаў адпускацца, заласкатала, варухнуўшыся, радасць. Але Павел Іванавіч ужо баяўся паверыць самому сабе, спытаў яшчэ раз, для большай пэўнасці:

— А дзе яна працавала?

— На фанернай фабрыцы,— адказала Маруся.— I той там рабіў, Віцькаў бацька, Зайчык гэны самы. А потым завербаваўся і паехаў на лесаразработкі, так дасюль там і разрабатвае, ні слуху пра яго ні духу...

За сцяною іграла радыё, ці яно і раней іграла, ці Павел Іванавіч толькі цяпер пачуў музыку. Смяялася, бегала, нечым стукала дзіця. Паўлу Іванавічу здалося, што гэтае іграе, смяецца і бегае само жыццё, і як добра яму вярнуцца ў гэта жыццё, ведаючы, што асуджаны Зайчык зусім чужы яму чалавек, што яго нарадзіла нейкая Валя, якой ён ніколі не ведаў, ніколі ў жыцці не бачыў.

А Маруся расказвала:

— Ён жа так біў Валю і Віцьку біў, яшчэ малога вучыў піць гарэлку, дзіцяці пяці гадоў не было, а ён налье яму ў шклянку і крычыць: «Пі, гад, усё роўна будзеш піць!»

«Хто гэта каго біў?.. Ага, той удавец біў Валю і Віцьку біў, вучыў піць гарэлку... Божа мой, колькі ў нас яшчэ дзікасці... Бедная жанчына...»

— Я тады яшчэ малая была, Валя была нашмат за мяне старэйшая, але і то помню, як яна да нас прыбягала ўся збітая. Яшчэ як мама жывая была, дык угаварвала Валю, каб кінула яго, дык не кідала, галаву апусціць і будзе казаць: «Няхай б’е, мне ўсё роўна. Той раз ударыў, а век будзе балець...» Гэта яна пра таго, пра Віцькавага бацьку, што кінуў яе. А красівы быў мужчына, я вам скажу, і любіла яго Валя, а таго п’яніцу і праўда як ты кінеш, калі двое дзетак і ад таго з’явілася, дзеўка цяпер то ўжо вялікая, шаснаццаць гадоў, а хлопцу дзесяць, як сястра памерла — у прыют аддалі, бо пры такім бацьку і з гэтага невядома што вырасла б. Я цяпер думаю — ці не забраць мне яго з прыюта, каб са мною жыў, раней то кватэры не мела, а цяпер вось далі кватэру, ды не ведаю, ці будзе яму ў мяне лепей, як у прыюце, там за ім догляд, там вучыцца, а тут я на работу пайду, а ён будзе адзін бадзяцца...

Павел Іванавіч ніяк не мог прывыкнуць да сваёй радасці, але ён ужо саўладаў з сабою і зноў слухаў Марусю, тым больш, што цяпер не баяўся яе слухаць, кожнае яе слова цяпер вяртала яму спакой і ўпэўненасць. Ён цяпер шчыра шкадаваў тую Валю, шкадаваў і таго хлопца, Зайчыка, каб мог, то быў бы рады яму памагчы. Ён успомніў ухмылачку Зайчыка, як той ухмыляўся ў судзе, што гэта было — ці бравада хулігана — мне, маўляў, нічога не страшна,— ці хвароба чалавека, які з дзяцінства атручаны алкаголем, якога з дзяцінства моцна білі. Дзе канчаецца адно, дзе пачынаецца другое, дзе хвароба, а дзе распушчанасць, што з чаго пачынаецца?

Шыбы пачалі сінець, кароткі зімовы дзень канчаўся. Маруся ўстала, запаліла святло, і Павел Іванавіч падумаў, што яму трэба паднімацца, ісці дахаты, што позна ўжо, на вуліцы сцямнела. Успомніў, што не папярэдзіў жонку, яна недзе чакае, не ведае, дзе ён дзеўся. Звычайна, калі ён дзе затрымліваўся, дык папярэджваў альбо званіў, але тут няма тэлефона.

А Маруся зноў села на сваё месца і зноў пачала расказваць. Яна, мусіць, была з тых жанчын, якія любяць пагаварыць, якіх, калі ўвойдуць у ахвоту, і спыніць цяжка. А можа проста ў яе набалела, накіпела, а паспавядацца няма перад кім, жывё адна. Яна расказвала то пра сястру, то пра Віцьку, то пра сябе — як Віцька ў школе кепска вучыўся, як Валя гаравала з ім, як выпіналася, каб накарміць і адзець дзяцей, бо той п’яніца ўсё прапіваў.

— Ну, а таго, Віцькавага бацьку, не шукалі? — спытаў Павел Іванавіч ужо хутчэй для таго, каб падтрымаць размову, каб паказаць Марусі, што ён слухае.— Аліменты трэба было спагнаць.

Маруся памаўчала, гледзячы ўбок, на засланы блакітнаю капаю ложак, паціснула плячыма.

— Што ж тут шукаць... Калі чалавек уцякае, то начорта яго шукаць. Ды яны з Валяю былі не запісаныя, калі дзіцяці прозвішча давалі, то Валя сведкаў брала, пацвердзілі суседзі, што Зайчык жыў у яе і ўцёк, паехаў. А калі б яго шукаць, то не столькі тых аліментаў было б, як валакіты. Я вам скажу, час быў такі, пасля вайны, мужчын пабіла, баб многа засталося, дзевак нарасло, усім замуж хацелася, каторьш дзеўкі і самі на шыю вешаліся, адбівалі мужыкоў. Хаця, як паглядзіш, дык і цяпер свет не лепшы, жэняцца, разводзяцца, мужчыны многа п’юць. I ў мяне ёсць адзін, сватаецца, але я баюся звязвацца, бо выпівае.

Павел Іванавіч падумаў, што, мусіць, гэты чалавек і пакінуў тут пачак «Беламору», які ляжаў цяпер на стале, а змяты акурак — у сподку з жоўтым беражком.

Трэба было ўставаць, ісці дахаты. Што сказаць гэтай жанчыне на развітаыне, чым закончыць размову? Падзякаваць за тое, што расказала, папрасіць прабачэння за тое, што адабраў у яе столькі часу? Яна ж з работы, недзе галодная, Павел Іванавіч сёння таксама не абедаў і раптам адчуў, што ён моцна хоча есці.

Дачакаўшыся, калі Маруся прыпынілася ў сваім расказе, ён устаў. I Маруся паднялася з крэсла, уздыхнула. Здаецца, ёй было нават шкода, што гэты салідны чалавек зараз пойдзе ўжо.

— Дык я падумаю, можа што ўдасца зрабіць для вашага пляменніка,— сказаў ён.

Маруся згодна кіўнула галавою.

— Дзякуй вам, дзякуй, яно б, канечне, добра... Каб сястра ведала, у труне перавярнулася б.

Яна пайшла ў калідорчык, зняла з вешалкі паліто Паўла Іванавіча, падала яму. А той апранаўся і адводзіў ад Марусі вочы, бо ведаў, што нічога не зможа зрабіць, што Зайчык будзе адбываць пакаранне і дай бог, каб калонія пайшла яму на карысць.

Маруся ўскінула на галаву хустку, апранула паліто — сабралася праводзіць Паўла Іванавіча.

— Не трэба, Маруся, заставайцеся дома, я і так вас натаміў сваім візітам,— угаворваў яе Павел Іванавіч, але Маруся не згадзілася.

— У нас на лесвіцы лямпачка не гарыць, ды і каля дому дарогу яшчэ трэба ведаць, я правяду вас, хоць да вуліцы,— сказала яна.

На лесвіцы сапраўды было цёмна, і Маруся пайшла наперад.

— Дайце руку,— сказала яна Паўлу Іванавічу, у нас лесвіца крутая, яшчэ спатыкнецеся.

Павел Іванавіч падаў руку, і Маруся ўзяла яе. Рука ў Марусі была цёплая і крыху шурпатая, яна моцна трымала Паўла Іванавіча і вяла яго за сабой, як сляпога.

На вуліцы было светла ад снегу, ды ён і яшчэ ўсё сыпаўся — кволы, дробны. Наперадзе гарэў агнямі горад, і адтуль чуўся гул машын, зарыпеў, мусіць, робячы кальцо, трамвай. Справа, там дзе ішло будаўніцтва, гарэў яркі пражэктар, сняжынкі круціліся каля яго, і здавалася, што яны не сыплюцна ўніз, а ляцяць угору. На сцяне, складзенай з цэглы, працавалі рабочыя, бліскала электразварка.

Маруся выпусціла руку Паўла Іванавіча, пайшла наперад яго па сцежцы, вакол якой ляжаў яшчэ будаўнічы друз.

— Гэта ў нас цяпер непарадак,— сказала яна,— а як скончаць тыя дамы, дык усюды асфальт пакладуць, сквераў насадзяць, ліхтары паставяць, не горш будзе, як у цэнтры.

— Да, раён тут харошы,— згадзіўся Павел Іванавіч.— Ціха ў вас, і паветра чыстае, не тое што ў цэнтры, дзе столькі машын.

— Жыць бы цяпер ды жыць,— азірнулася Маруся на Паўла Іванавіча.— I хлеб у людзей ёсць, і да хлеба, і кватэр ужо столькі набудавалі, ды вось людзі самі псуюць сабе жыццё. У адных розуму не хапае, у другіх совясці.

Яны падышлі ўжо да драўлянай вуліцы, якая была падобна на вясковую, недзе нават, як у вёсцы, забрахаў сабака.

— Што ж, дзякуй вам, дарагая Маруся,— спыніўся Павел Іванавіч і падаў руку на развітанне.— Дзякуй за ўсё, што вы мне расказалі, я вам вельмі ўдзячны.

Маруся моцна, па-мужчынску адказала на поціск, потым схавала рукі ў кішэні паліто.

— Няма за што дзякаваць,— сказала яна.— Гэта вам дзякуй. Калі ўжо што зможаце,— пачала яна голасам просьбы, потым нечакана ўскінула на Паўла Іванавіча вочы, твар яе пацвярдзеў.— А можа... Можа і не трэба нічога рабіць... Няхай пасядзіць, можа, розуму набярэцца, няхай ведае, што калі напаскудзіў, то і адплаціць за гэта трэба. Можа на карысць яму пойдзе тая калонія, піць адвыкне.

За час, што хадзіў у засядацелях, Павел Іванавіч шмат чаго наглядзеўся, не раз бачыў, як бацькі, сваякі са скуры вылузваліся, каб абяліць сваё дзіця, каб выгарадзіць ад пакарання. Сын адной дамы ўдарыў нажом чалавека, дык тая дама зусім сур’ёзна даказвала, што гэта пацярпеўшы сам сябе ўдарыў.

Павел Іванавіч паціснуў Марусі руку вышэй локця, сказаў:

— Не ведаю я... сам не ведаю, як лепей. А вам... Вам я жадаю ўсяго найлепшага. Каб шчасліва жылі вы ў вашай новай кватэры, каб чалавек, што да вас сватаецца, кінуў выпіваць.

Маруся засмяялася.

— Каб вашы словы ды богу ў вушы.

— Ну, бывайце здаровы,— яшчэ раз развітаўся з ёю Павел Іванавіч.

I пайшоў, пайшоў хутчэй да трамвая, які, чуваць было, недалёка грукаў па рэйках.

3 трамвая ён перасеў у тралейбус, выйшаў з тралейбуса на сваім прыпынку. У пад’ездзе па прывычцы адчыніў паштовую скрынку — яна была пустая, мусіць, жонка ці дачка забралі пошту. Лёгка падняўся на свой чацвёрты паверх, адчыніў сваім ключом дзверы.

Дачка іграла на піяніна, жонка сядзела на канапе, падсунуўшы блізка да сябе таршэр, чытала англійскі часопіс.

— Дзе ты ходзіш, дзе ты прападаеш? — напусцілася яна на Паўла Іванавіча, як толькі ён увайшоў у пакой.— Чакаем, чакаем, вячэраць без яго не садзімся.

— У інстытуце быў, заняткі праводзіў. Семінар,— адказаў ён.

— Дык не мог пазваніць? I што гэта за заняткі такія вечарам, табе заўсёды больш чым каму трэба. Ірачка! — паклікала яна дачку.— Вячэраць!

Жонка бурчэла, але ён не звяртаў на гэта ўвагі — жонка бурчэла, шкадуючы яго.

Ён еў доўга і шмат, ніяк не могучы ўталіць голад, ніяк не могучы наесціся. Жонцы гэта падабалася, і яна падкладала і падкладала яму ў талерку. Сама жавала і дасказвала пра свае школьныя навіны, успамінала, як прайшоў дзень яе нараджэння.

— Па-мойму, някепска ўсё было, весела, толькі Міцька прывалок гэтага барадатага.

— А па-мойму, ён сімпатычны,— сказала дачка, беручы са сподачка пячэнне.

— Сімпатычны,— перакрывіла жонка.— Там за барадою і не відаць, сімпатычны ці не сімпатычны, і наогул табе яшчэ рана прыглядацца да мужчын.

— П-ф,— фыркнула дачка.— У нас у класе ўсе дзевачкі дружаць.

Жонка глянула на Паўла Іванавіча, сашчапіла рукі і паківала галавою. Гэта значыла — вось, паглядзі, якія там дзевачкі, які цяпер свет пайшоў.

Пасля вячэры ён сказаў жонцы, што хоча прыняць ванну. Яна прынесла яму чыстую бялізну, вялікі махровы ручнік.

Ён шараваў мачалкаю сваё гладкае белае цела, якое пачало ўжо аплываць тлушчам, і яму здавалася, што ён змывае, счышчае бруд не толькі са скуры, але і з душы, што яму лягчэе, робіцца вальней. Ён доўга паласкаў рот, здавалася, яшчэ ўсё адчуваў пах папяросы, якую сёння выкурыў, потым стаяў пад душам, зганяў рукамі ваду з цела, цёр далонямі твар. У ваннай набралася пары, зусім запацела люстэрка, што вісела над умывальнікам.

Потым ён доўга расціраў цела махровым ручніком. Апрануўся, прычасаў вільготныя валасы, з жалем заўважаючы, што іх стала апошнім часам менш, асабліва спераду, пабольшалі, палезлі ўгору залысіны.

Свежы, быццам толькі што на свет нарадзіўся, ён увайшоў у залю, узяў сённяшнія газеты, якія ляжалі на нізкім століку, сеў у сваё крэсла.

Ён гартаў газеты, спыніўся на артыкуле — «Вышэйшая школа, яе задачы». Чытаў, дзе згаджаўся, дзе не згаджаўся з аўтарам, ужо дачытваючы артыкул, раптам успомніў прахадную завода, жанчыну ў зялёным паліто — Марусю,— яе новую кватэру. Усё ўспомнілася, як праз туман, як праз сетку дробнага снегу, які сыпаўся сёння цэлы дзень, круціўся каля пражэктара, і здавалася, што ён не сыплецца ўніз, а ляціць угору. Быццам гаварыў ён з Марусяю, сядзеў у яе кватэры не сёння, а некалі, даўно-даўно, і наогул, ці ён гэта хадзіў туды, ці ён сядзеў там? У грудзях у яго былі лёгкасць і пустата, як у чалавека, які ачуньвае пасля хваробы.

— Можа, тэлевізар паглядзім? — падышла да яго жонка.— Сёння пачынаюць паказваць нейкі шматсерыйны мастацкі фільм. А свежанькі ты, як агурчык,— пагладзіла яна яго па шчацэ, нахілілася і пацалавала ў залысіну.

Ён узяў яе руку, пацалаваў, і гэта значыла, што настрой у яго добры, што ў яго ўсё нармальна, што ў хаце ў іх спакой і лад.

Заміргаў уключаны жонкаю тэлевізар. Дачка таксама прыйшла са свайго пакоя, прысела на ручку крэсла каля бацькі, абняла яго за шыю цёплаю рукою.

Ён нахіліў галаву дачкі бліжэй да сябе, пацалаваў дачку ў шчаку — шчака ў дачкі была гладкая, як шаўковая. I тут жа ўспомніў, быццам зноў адчуў дотык, шурпатую Марусіну руку, як вяла яна яго за сабой па цёмнай лесвіцы. Цяпер, здалося яму, гэта было вось-вось, толькі што.

На экране тэлевізара замільгалі кадры — нехта, апрануты ў цывільнае, страляў у немца, другі цывільны кідаў немца ў бяздонне, маладая прыгожая жанчына цэлілася ў некага з пісталета, і руля пісталета было скіравана проста на гледачоў, рваліся бомбы, гулі самалёты.

Павел Іванавіч любіў фільмы пра вайну, любіў і дэтэктывы, і цяпер ён пачаў глядзець на экран, чакаючы цікавага. Недалёка ад яго, на канапе, сядзела жонка, яна адзела акуляры, каб лепей было відаць, побач з сабою ён адчуваў цёплы бок, цёплую руку дачкі.

I раптам Павел Іванавіч заўважыў — ён кепска сочыць за тым, што адбываецца на экране. Ён не разумее, што зрабіла дзяўчына, якую цягнуць двое немцаў. Ён не пачуў, што сказаў хлопец у берэце. Чаго гэта засмяяліся жонка і дачка?..

Ну, канечне, ён глядзіць тэлевізар, а думае зусім пра другое... Таня... Таня... Яна зноў нібы стаяла перад ім — у белым фартушку, з талеркаю чырвонага баршчу, азірнулася на некага і скоранька сказала: зараз, зараз, зараз...

Паўлу Іванавічу захацелася крыкнуць на яе:

— Адкасніся!

...На экране рваліся бомбы.